AUGEO -ges auxi auctum, amplificare, augmentum dare. Inde hic auctor, idest augmentator, et debet scribi cum u et c. Quando vero significat autentin, idest autoritatem, est communis generis et debet scribi sine c, ut hic et hec autor, et derivatur ab autentin.

Item invenitur quoddam verbum defectivum, scilicet avieo -es, idest ligo -as, et inde autor, idest ligator, similiter communis generis et sine c. Secundum primam significationem, imperatores proprie debent dici auctores ab augendo rem publicam; secundum secundam significationem, philosophi et inventores artium, ut Plato, Aristotiles, Priscianus et quelibet magne persone debent dici autores; secundum tertiam, Virgilius, Lucanus et ceteri poete debent dici autores, qui ligaverunt carmina sua pedibus et metris

Et ab autor quod significat autentin derivatur hec autoritas, idest sententia imitatione digna, et autenticus -a -um, et hic et hec autorizabilis et hoc -le in eodem sensu: factum autenticum vel autorizabile, quod fit cum autoritate sapientis vel sapientium, homo autenticus vel autorizabilis, idest autoritatis cui credi deberet.

Dicitur etiam autenticus, idest nobilis, et autorizo -as et autoro -as in eodem sensu, idest affirmo, autenticum facio, unde verbalia, et sunt activi generis. Et ab autenticus hec autentica, quidam liber legalis, sic dictus quia in eo continentur autentica dicta.

Autoro componitur cum exet fit exautoro -as, idest extra autoritatem facere vel ponere, unde Quintilianus De causis ‘exautoratus armis manus agresti labore subegit’: exautoratus hic ponitur pro extra auctoritatem positus. Accipitur etiam pro delere, unde Macrobius De Saturnalibus ‘exautorata tamen sequenti etate’.

Item ab augeo hec auctrix, idest augmentatrix, et hec auctio, idest augmentatio. Dicitur etiam auctio, idest mercatio, unde auctionarius, idest mercator, qui res suas auget et proprie ille qui hic et illic parvas res et veteres et tritas emit, ut postea carius vendat.

Et auctionor -aris, idest sic mercari vel res strenue augere, unde et auctionator quandoque dicitur pro imperatore. Accipitur tamen auctionari simpliciter pro mercari.

Item ab augeo hec auxesis, idest augmentum, et proprie dictionis, et hoc auctarium -ii, idest illud quod additur rei mensurate cum venditur et cibus, qui mense vacuate superadditur; et hec auxilla, idest olla et mensura parum maior quam iusta; unde auxillula -le, diminutivum, idest parva olla vel parva talis mensura.

Et ab augeo auctim adverbium, idest crescenter, et augesco -is, verbum inchoativum, idest incipio augeri, quod significat contra proprietatem aliorum inchoativorum, sicut et integrasco, idest incipio integrari;

et hoc augmentum, idest amplificamentum, unde augmento -as activum, quod tamen quandoque invenitur in deponenti genere in eodem sensu, scilicet augmentor -aris, et ab utroque verbalia.

Item ab augeo Augustus, quilibet romanus imperator, ab augendo imperium, unde etiam antonomasice Octavianus dictus est Augustus, quia super omnes alios auxit romanum imperium;

et ab illo quidam mensis dictus est augustus, quia eo mense natus est vel obtinuit victoriam de Antonio et Cleopatra; quandoque vero adiective declinatur augustus -a -um, idest nobilis, et est compositum ab ave et gusto -as, quia solis nobilibus licebat olim gustare aves, et tunc comparatur -stior -simus.

Cum vero declinatur per quartam declinationem, hic augustus -tus -tui, est quedam species divinationis que fiebat in gustu avium et est compositum ab ave et gustu. Solebant enim spargere escam gallinis et in gustu et acceptione illius esce capere augurium, quod dicitur augustus.

Et ab augustus secundum primam significationem dicitur hec augustea, idest carta que ab Augusto mittitur, vel quoddam genus carte sic dictum in honore illius, sicut augusteum dicitur quoddam genus marmoris in Egipto, tempore Augusti primo inventum, sicut tiberium dicitur aliud genus marmoris tempore Tiberii; et fuit Augustus filius Accie, filie sororis Cesaris.

Et ab augeo hoc auxilium -ii, quia per auxilium aliquid augetur, et est auxilium quod ab extraneis datur, subsidium quod postea supervenit, presidium autem loco utili positum; unde hic et hec auxiliaris et hoc -re et auxiliarius -a -um, qui vel que vel quod potest prebere auxilium, et auxiliatorius -a -um pro eodem.

Et ab auxilium auxilior -aris verbum deponens, et construitur cum accusativo et dativo, ut ‘auxilior te’ et ‘tibi’; unde auxiliator, auxiliatrix, auxiliatio et hoc auxiliamen -nis et hic et hec auxiliabilis et hoc -le, idem quod auxiliaris; et componitur coauxilior -aris.

Item ab ultimo supino huius verbi augeo, scilicet auctu, -u in -o, fit aucto -as frequentativum, idest frequenter augere, a cuius ultimo supino, scilicet auctatu, -ain -iet -u in -o, fit aliud frequentativum auctito -as, idest frequenter augere.

Augeo componitur cum ad et fit adaugeo -es, unde verbalia, et hoc adaugma -atis, idest augmentum, quod in Passione Sancti Christofori reperitur; et cum ex et fit exaugeo -ges. Augeo simplex et composita sua sunt activa.

Hec AURIS dicitur ab haurio eo quod hauriat sonum, vel auris quasi avide rapiens, et est ethimologia, non compositio; unde hec auricula -le diminutivum, a quo hic auricularis -ris et hoc auriculare, minimus digitus, ideo quia eo aurem purgamus; et adiective invenitur hic et hec auricularis et hoc -re: ‘auricularis amicus’, idest secretus; dicitur etiam auricularis res ad aurem pertinens;

et pro eodem auricularius -a -um, ut ‘auricularis anulus’ vel auricularius, qui in aure fertur, et hic auricularius secretus consiliator, et hec auricularia, que est secreta consiliatrix;

et ab aure auricus -a -um, idest res pertinens ad aures, sicut dicimus auricos pilos qui crescunt in aure;

et hic auriga -ge rector currus, ab aure et rego -gis vel ago -gis, quia regit equos freno quasi auris auditu; vel auriga ab ago et rego, quia agat et regat currum, vel auriga ab haurio quia haurit idest percutit equos iunctos, quod et hic aureas -atis dicitur,

et hec aurea -ee, idest frenum, eo quod circa aures ponatur; sic etiam dicimus hec oria -e pro freno, eo quod ori imponatur; et auritus -a -um magnas habens aures.

Auris componitur hec inauris -ris, idest anulus qui in aure perforata gestabatur; unde Plautus in Penulo (981) ‘incedunt’ inquit ‘cum anulatis auribus’.

Et ab auris audio -dis -vi -tum, verbum activum, et dicitur audio quasi aurem do et est ethimologia, non compositio. Inde verbalia auditor, auditrix, auditio et hic auditus -tus -tui, et hoc audimen -nis pro eodem, et hic et hec audibilis et hoc -le, res que potest audiri, unde audibiliter adverbium;

et componitur inaudibilis -le, et similiter componitur auditus -a -um et fit inauditus -a -um; et a participio audiens fit audienter, et hec audientia -e: ‘rogo ut detis michi audientiam’; et ab audio hoc auditorium -ii, locus ubi consilia et responsa audiuntur.

Audio componitur exaudio -is, unde exauditor, exauditrix, exauditio, exauditus -a -um, exaudibilis -le, exaudibiliter adverbium, et importat plus exaudire quam audire: est enim exaudire quod rogatur intelligere et ad effectum ducere;

componitur cum ob et fit obaudio -is, idest male audire vel contra; invenitur etiam quandoque pro obedio, sed raro.

Et ex eisdem componitur obedio, idest circum audio vel undique; obediens enim paratus est audire; et inde obediens, quod comparatur -tior -simus; et hec obedientia -e; et componitur obediens cum in et fit inobediens, quod similiter comparatur, unde inobedientia.

Item audio componitur cum sub et fit subaudio idest subtus audio, idem quod aliquid non positum vel dictum subintelligere; et audio et sua composita sunt activa preter obedio. Item nota quod audio simul potest construi cum accusativo et ablativo, ut ‘audio Virgilium ab illo’. Item nota quod alii volunt auris fieri ab audio quasi audis.

AULA -le, idest domus regia. Inde aulula -le, diminutivum, et aulicus -a -um et aularius -a -um, idest palatinus, quasi aule custos, qui assidue est in aula cum principe, et hoc auleum -i, idest cortina, quia in aula Attali regis Pergameorum primo fuit inventum, vel ideo quia in aulis extendi solet; et hic et hec aularis et hoc -re, et auleus -a -um pro eodem, scilicet aulicus, et auleus -a -um, idest regalis.

Item aula dicitur quandoque scrinium in quo res ponuntur, unde Plautus in Aularia ‘quadrilibrem aulam auro onustam ego habeo’; unde etiam idem eandem comediam, in qua hoc dixit, Aulariam vel Aululariam, quasi aulariam, vocavit, eo quod in ea mentionem de aula, idest quadam capsella auro plena, faciat.

Item aule grece, latine dicitur cannula vel tibia, unde hic aules -is et hic auledus -di, qui cum cannulis cantat, scilicet tibicen, et componitur hic coraules, ille qui cum cannulis canit in choro, et etiam inde aule pluraliter dicuntur fistule organorum per quas elicitur melodia, et inde aulidus -a -um, idest dulcis ad instar soni organi, unde Martianus Capella ‘aulideque dulcedinis cantus intonuit’.

Et componitur hec pars cum ydor quod est aqua et fit hec ydraula -le, idest sonus organi vel quoddam genus organorum; unde Martianus ‘nec ydraularum organica deerat plenitudo’; et inde ydraulicus -a -um, ut ‘ydraulicus sonus’, idest dulcis, vel sonus ydraularum.

Aula componitur cum ad et fit adulor -aris, verbum deponens, idest assentando blandiri, quod solent facere maxime aulici, vel est compositum ex a et dulos, quod est servitus, eo quod servorum sit adulari; unde verbalia adulator, adulatrix, adulatio et adulatorius -a -um: adulatoria verba, idest plena adulatione; et ab adulator hic adulatorculus, idest parvus adulator;

et ab adulor hic adulter -ri, unde hec adultera -re; et quandoque ponitur adiective adulter -a -um, quasi alienum violans thorum vel alienum uterum tenens, vel adulter quasi ad alter, idest ad alterius uxorem accedens: ethimologia est, non compositio.

Et inde adulterinus -a -um, qui natus est de adulterio, et hoc adulterium, idest illa prava actio, scilicet illusio alieni coniugii; et est adulterium in nupta, stuprum in virgine vel moniali, incestum in parente vel vidua; et adultero -as verbum activum, unde adulterasco -scis inchoativum et adulteror -aris deponens, idest adulterium committere, unde adulterator, adulteratrix, adulteratio et adulteratorius -a -um.

Ponitur quandoque adulterare pro corrumpere et ad malum vertere.

AUDEO -des, verbum neutropassivum; et est differentia inter neutropassiva et neutrapassiva; neutropassiva dicuntur que sunt similia passivis in hoc, quod cum careant preteritis habent suppletionem preteritorum per participium et verbum substantivum, sicut et passiva. Ista autem sunt quinque que indicat versus quidam: ‘quinque puer numero neutropassiva tibi do: audeo cum soleo, fido, quoque gaudeo, fio’. Sunt autem neutrapassiva que habent passivorum significationem et significant passionem aliunde illatam, quasi neutra passiva, que sunt quatuor; de quibus sunt isti versus: ‘exulo, vapulo, veneo, nubo: quatuor ista sensum passivi sub voce gerunt aliena’.

Ab audeo hic ausor -ris, et hec ausio -nis, ipse actus, et hic ausus -sus -sui pro eodem, et hic et hec et hoc audax -cis, et comparatur -cior -simus;

unde audaciter, sed per sincopam dicimus audacter, -cius -cissime adverbium, et hec audacia -e; et distat inter audacem et temerarium: audax non timet, temerarius non cogitat periculum. Item audacia post consilium, temeritas sine consilio.

AVEO -ves -vi, idest cupere, et caret supino et est neutrum, quia vox ipsa deficit in passivo, sine qua voce, scilicet passiva, verbum activum non potest esse; unde Lucanus ‘omnia Cesar avet’.

Inde avidus -a -um, unde avidulus -la -lum, idest aliquantulum avidus, et comparatur avidior -simus, unde avide -dius -sime adverbium, et hec aviditas -tis,

et hec avena -ne, quia avide surgat, et inde hec avenula -le diminutivum, et avenco -cas verbum activum, idest avenas eradicare, et per compositionem averunco -cas, similiter avenas evellere; nam runcare dicitur evellere, ex eo et avena compositum est averuncare.

Item ab aveo avarus -a -um, quod enim dicitur avarus quasi habens varas, idest curvas, manus, vel avarus quasi avens aurum, ethimologia est, non compositio; et comparatur -rior -simus, et est avarus proprie qui non satiatur, cupidus qui aliena desiderat; unde avare -rius -sime adverbium, et hec avaritia -e,

et hic avus, quia eorum sit avere et esse avaros, vel avus ab evo, idest ab antiquitate; unde hic avunculus -li, frater matris, et hec avia -e, patris vel matris mater, et avitus -a -um, quasi ab avo habitus et possessus et ad ipsum pertinens; et ponitur pro antiquo.

Avus componitur hic proavus -vi, idest pater avi, quasi prope avum, unde hec proavia -e, eius uxor; abavus proavi pater, quasi longe ab avo, unde hec abavia eius uxor; attavus abavi pater, unde hec attavia eius uxor, tritavus attavi pater, quasi tetravus idest quartus ab avo, unde hec tritavia eius uxor.

Nota ergo diligenter ordinem in cognatione: pater, avus, proavus, abavus, attavus et tritavus, quod est ultimum superius nomen cognationis. Familia enim oritur a patre et terminatur in tritavo; postea dicimus maiores. Item pater, filius, nepos quasi natus post filium, pronepos quasi prope nepotem vel porro natus a filio, abnepos quasi longe a nepote, nam seiungitur a nepote medio pronepote, atnepos, trinepos quasi tetranepos, quia post nepotem est quartus in ordine; postea dicimus minores.

Item ab aveo hec avis, quia escarum sit cupida, vel dicitur ab a quod est sine et via, quasi sine via, sed potius videtur ethimologia quam compositio; unde hec avicula -le diminutivum, et hic avicularius qui capit aves, et pluraliter hec aviaria, secreta loca silvarum solis avibus adibilia;

et componitur hic auceps -cupis, idest aves capiens, et inde aucupor -paris, idest aves capere et ponitur quandoque pro augurari et pro acquirere, unde aucupator, aucupatrix, aucupatio, aucupatus -tus -tui, et hic et hec aucupalis et hoc -le, idest res apta ad aucupandum, et hoc aucupium, idest fortunium, bonus eventus, et etiam ipsum officium capiendi aves dicitur aucupium.

Item avis componitur hic avigerulus et hec avigerula, qui vel que gerit aves ad vendendum, et hic et hec auspex -cis, idest divinator, ab inspiciendis avibus dictus,

unde auspicor -caris, idest divinare, unde auspicator, auspicatrix, auspicatio, auspicatus -tus -tui, et hoc auspicium, idest divinatio vel bonus eventus. Invenitur etiam auspicato positum adverbialiter pro oportune, unde Terentius in Andria (807) ‘haud auspicato huc me appuli’.

Item componitur avis cum garrio et dicitur hic et hec augur, qui vel que in garritu avium divinat, unde auguror -aris, idest sic divinare, unde verbalia et hoc augurium -ii, talis divinatio;

et cum gustus, et dicitur hic augustus -tus -tui, idest divinatio in gustu avium, et cum gusto -as et dicitur augustus, idest nobilis, illustris, preclarus, exgrex, segregarius, celticus, autenticus, heroicus, quia solis nobilibus olim licebat gustare aves, et secundum hoc declinatur adiective et comparatur;

et nota quod invenitur ave, avete, aveto, avetote, avere pro salvum esse, sicut salve, salvete, salveto, salvetote et salvere; vale, valete, valeto, valetote, valere similiter; sed vale in recessu, salve et ave in adventu proprie. Item invenitur avieo -es -et, valde defectivum, idest ligare, unde hic et hec autor, idest ligator, sed hoc superius iam expositum est.

AVINUM, quasi extra vinum, idest aqua mixtum.

AVERNUS, locus ubi est descensus ad inferos, et ponitur sepe pro ipso inferno, ab a quod est sine, et vernos quod est delectatio, quia in inferno nulla delectatio est, sed ‘sempiternus horror inhabitat’; vel dicitur sic avernus ab a et volo, quia aves ibi supervolare non possunt propter fetorem gravissimum, qui aves supervolantes olim necabat; vel dicitur ab ave per contrarium.

AVELLANA, arbor ab Avellano monte ubi abundat.

AVIANUS, extra viam.

AUTUMO -as, verbum activum, idest puto, affirmo, credo et componitur ab ab et timos quod est mens, quasi a mente sic habere, sed in compositione mutatur b in u;

unde verbalia autumator, autumatrix, autumatio, et hec autuma -e, idest existimatio; et componitur cum ex et fit extimo -as, idest appretior vel puto, sed magis componitur ab ex et timos quod est mens, quasi ex mente sic habere; quod componitur cum ex et fit existimo -as, idest puto, unde verbalia. Autumo cum omnibus suis compositis est activum.

AUSARE, idest nominare.

AUTUMNUS a tempestate dicitur, que sepe tunc fit quando folia cadunt et omnia maturescunt; vel dicitur ab augendo vel ab autumnando. Nam autumnare est colligere.

AUT, coniunctio per t et sine aspiratione; haud adverbium per d et cum aspiratione scribitur.

AUTORII, scriptores autorum.

AUSCULTO -as, idest aurem sono culto; ‘ausculto te’ activum est, ‘ausculto tibi’, idest obedio; et est derivatum ab aure et sono et culto per compositionem, vel sit ethimologia et derivetur ab aure simpliciter.

Hic AER dicitur ab a quod est sine et eris quod est lis, quasi sine lite per contrarium, quod omnimoda lis ventorum et fulminum sit in aere, vel ideo dicitur sine lite quia facile et sine lite cedat ferienti, vel dicitur aer apotoyapen, quia ferat terram et feratur ab ea; hic sub luna ex humidis exalationibus corporescit et ex se multas species reddit. Nam commotus ventum facit; vehementius concitatus, ignes et tonitrua; contractus, nubila; conspissatus, pluviam; congelatis nubibus, nivem; turbulentius et densius congelatis densis nubibus, grandinem; distentus efficit serenum. Nam aerem densum nubem esse, nubem raram factam et solutam aerem certum est;

et inde aerius -a -um et aerinus, utrumque possessivum; dicitur etiam aerius quandoque altus.

Et ab aer, secundum Rabanum, hec aranea -ee, eo quod ex aere nutriatur; et hic araneus invenitur et adiective araneus -a -um; vel ista deriventur ab Aragne, que fuit mutata in araneam; et hec yris -ris, arcus celestis, eo quod ab aere descendat ad terram; vel yris dicitur quasi eris quod est lis, quia semper mittatur ad litem et discordiam commotam vel commovendam.

Aer componitur cum pes et dicitur hic et hec et hoc aeripes -dis, idest aerios pedes habens idest veloces, ita quod in aere videatur sustentari et figi, non in terra.

Item ab aer hec yrundo -nis, quia non residens sed in aere capiat cibos et edat, quasi in aere edens, et hinc yrundineus -a -um et yrundininus -a -um in eodem sensu, et yrundininus etiam dicitur parvus filius yrundinis.

Item ab aer hec aura -re, quia motu aeris fit aura, levis enim motus aeris est aura. Aura componitur cum agens et fit auriga -ge, scilicet ductor currus, et dicitur sic quasi auram agens, idest impellens; in ipso enim cursu auram impellit; sed melius est ut componatur ab aure et ago -is, ut supra diximus.

Item aura dicitur splendor, unde aurora idest initium diei clarescentis, quia fulget, sive primus splendor aeris, quod grece eos dicitur, unde potius dicitur aurora quasi eorora, et aura pro splendore quasi eora;

Item aura dicitur splendor, unde aurora idest initium diei clarescentis, quia fulget, sive primus splendor aeris, quod grece eos dicitur, unde potius dicitur aurora quasi eorora, et aura pro splendore quasi eora;

Alii dicunt quod ab aurum aurora fit, quia habeat colorem auri. Et ab aurora auroro -as -are, idest illuminare;

et ab aurum hec aurata -te, quidam piscis qui in capite habet colorem similem auro, et aureus -a -um idest de auro;

unde aureolus -a -um, et hec aurugo -nis idest morbus regius, et aurugo est color sicut in pede accipitris;

et auro -as, quod componitur cum in et fit inauro -as et cum de et fit deauro -as, idest aurum alicui rei superponere; et a quolibet istorum veniunt verbalia.

Item aurum componitur cum lentos greco, quod significat plenitudinem, et fit aurulentus -a -um, idest plenus auro, et cum calcos, quod est es, et fit auricalcum, quoddam genus metalli ex diversis metallis conflatum, sic dictum quia habet similitudinem auri et eris: auri in splendore, eris in duritia; vel componitur a calcos, quod est fex, quasi auri fex;

et cum fodio  et dicitur aurifodina -ne, idest locus ubi foditur aurum; et cum scindo et fit hic auriscidus -di, idest artifex qui scindit aurum;

et cum lego et fit aurilegium, idest locus ubi reponitur aurum, scilicet thesaurus ubi legitur, idest colligitur, aurum;

et cum theca vel thesis, quod latine dicitur positio, et fit thesaurus, idest positio auri, scilicet locus ubi reponitur;

et cum faber et fit aurifaber -bri, et cum faciens et fit hic et hec aurifex -cis, qui facit aurum, unde hoc aurificium, idest ipsum opus et exercitium quod fit in auro, et hec aurificina -e, idest fabrica aurificum;

et componitur cum coma et fit auricomus -a -um, qui habet aureas comas, ut fuit arbor Hesperidum;

et cum graphia, quod est scriptura, et fit aurigraphia, idest aurea scriptura; inde hic aurigraphus, qui auream scripturam facit;

et cum pigmentum et fit auripigmentum, unguentum habens colorem auri.

AELYON, nomen Dei apud Hebreos et interpretatur excelsus.

ABBA, syrum nomen, interpretatur pater, unde hic abbas -tis, monachorum pater; et ab abbas hec abbatissa -e, monacharum domina, et hec abbatia pro ecclesia ubi est abbas, et aliquando largius accipitur pro collectione omnium ecclesiarum que sunt sub aliquo abbate et pro ipsa dignitate.

Hic ABBAX -cis interpretatur decem, unde hic abbacus -ci quasi decuplatio, quia in abbaco sunt decem arcus sese decuplantes: in primo est unitas, in secundo denarius, in tertio centenarius; et est abbacus vel abbax geometralis tabula quam habent phisici ubi figuras in pulvere supposito faciunt, que alio nomine dicitur pinax;

et abbax vel abbacus dicitur superior pars capitelli, idest saxum quadrangulum quod super columnas ponitur et etiam quelibet mensa marmorea.

ABYSSUS -si, idest profunditas aquarum impenetrabilis vel spelunca aquarum latentium unde fontes et flumina procedunt, scilicet pelagus, et dicitur abyssus quasi adipsus, eo quod omnes aque ad ipsum revertuntur tamquam ad matrem, vel quasi abvisus idest absque visu, quia eius altitudo cerni non potest, unde et profunditas scripturarum dicitur abyssus.

ABOLLA, genus vestis senatorie, et dicitur sic quasi ambulla, eo quod undique sit bullata et gemmata.

ABSYDA -e, grecum est et interpretatur lucida, idest latus edificii vel trefuna, eo quod lumine accepto per arcum lumen fundat vel resplendeat; et hec absys -dis idem est. Item absys dicitur principium exaltationis planete in suo circulo et illa pars circuli in qua incipit elevari; vel absys dicitur illa pars circuli in qua planeta adeo distat a sole, quod amplius distare non potest.

ABANTES, idest mortui quos Greci elibante svocant.

ABANETH, cingulum sacerdotale.

ABARIN, mons in quo Moyses obiit.

ABASELITES, princeps Troianorum.

ABEL interpretatur luctus.

ABASO, infirma domus.

ABIA interpretatur pater dominus vel pater fuit.

ABSALON interpretatur pax patris per antifrasin, quasi bellum.

ABDIAS servus Domini interpretatur, quia legatus missus ad gentes predicavit que prophetali digna sunt misterio et servitute, et inde servus Domini dicitur.

ABRAM primum dictus est pater videns populum, propter Israel tantum; dictus est postea Abraham, quod interpretatur pater multarum gentium, quod erat adhuc per fidem futurum. Gentium non habetur in nomine sed subauditur.

ABACUC interpretatur amplexans, quia amabilis fuit Domino, et ideo dicitur amplexatio; vel quia in certamine cum Domino congreditur, amplexantis, idest luctantis, sortitus est nomen. Nullus enim tam audaci voce ausus est Deum ad disceptationem iustitie provocare, cur in rebus humanis et mundi istius tantarum rerum versatur iniquitas.

ABYDOS, insula vel civitas in Europa, et dicitur grece sic quia sit introitus Hellesponti, in qua Xerses pontem de navibus fecit et in Greciam transivit.

ABSICTOS gemma est nigra et ponderosa que, calefacta igni, VII diebus calorem tenet.

Hec ABLUNDA, idest palea.

ABDOMEN grece pinguedo porci et abusive omnium carnium.

ABROTANUM herba est virtutem habens calidam, quasi afrotanum ab Afrodita, que est Venus.

ABLEGMINA, partes intestinorum que et presegmina dicuntur.

ABESTIS, intestina hostiarum aspiciens.

ABRA, ancilla, liberta, et dicitur abra quasi ab ara, quia ad aram servum vel liberum faciebant.

ABSTRA, folia vitis.

ACUO -is acui acutum verbum activum est tertie coniugationis pro facere acutum. Inde verbalia acutor, acutrix, acutio -onis, actio vel passio acuendi, et acutus -tus -tui, idest acutio, et hoc acumen -nis pro eodem, et acuit penultimam iuxta regulam illam generalem: verbalia que desinunt in -en si veniant a verbis prime et quarte coniugationis producunt penultimam ut ‘amamen’, ‘audimen’; si vero veniant a verbis secunde vel tertie coniugationis corripiunt penultimam ut ‘documen’, ‘legimen’;

excipiuntur illa que veniunt a verbis tertie coniugationis que desinunt in -uo divisas, que producunt penultimam ut acumen ab acuo, sicut dixi; a quo acumineus -a -um, idest acutus, et ab acuo acutus -a -um tam participium quam nomen, et comparatur -tior -simus, et inde acute -tius -sime adverbium.

Item ab acuo hec acus -cus -cui, quia acuta est, vel ab acumen, quia nichil est pene nisi acumen, unde hic aculeus -ei pro quodam tormento ad similitudinem acus et pro illo quo stimulantur boves; et dicitur hoc acus -ceris, idest purgamentum tritici, unde Varro ait ‘acus substernendum est gallinis parturientibus’, et inde aceratus -a -um, idest sordidus ad in-star aceris, unde acero -as, quod non est in usu, sed componitur exacero -as, idest ab acere purgare;

et ab aculeo hic culex -cis, parva muscula; habet enim in ore fistulam ad modum stimuli, aculei, quo carnem terebrat et sanguinem bibit et fundit.

Item ab acuo hec acies -ei, quod tria significat: acies ferri summitas, acies oculorum acumen, acies exercitus eo quod armatus eat ad bellum acutis armis, unde hec aciecula -le diminutivum.

Item ab acuo acutim adverbium, idest acute, et hec acutela -le, idest acumen, et per compositionem ab acuo et pede hic acupedius -dii, idest velox, quasi acutis pedibus currens.

Item ab acuo hec aquila -le eo quod acute videat, unde aquilinus -a -um possessivum, ut ‘aquilina penna’, et aquilus -a -um, qui nasum habet curvum ut aquila rostrum, et hii aquilini -orum, demones apparentes in similitudinem aquilarum.

Item ab acuo aceo -ces, quod non est in usu: vinum acet, idest acetum fit, unde acesco -scis inchoativum, unde Oratius in Epistulis (1, 2, 54) ‘sincerum estnisi vas, quodcumque infundis acescit’; et componitur cum ex et diciturexacesco -scis;

et ab aceo hoc acetum -ti, et dicitur acetum quasi acutum vel quasi aquedum; vinum enim aqua mixtum cito in hunc saporem redigitur; unde acetulum diminutivum, et hoc acetabulum -li, idest vas aceto plenum vel ad recipiendum acetum paratum, quod et hoc acetarium dicitur, et dicitur acetabulum quasi acetaferum quia ferat acetum, et appendit XII dragmas, scilicet quartam partem emine;

et hic acinus -ni, idest botrus, scilicet granellum illud quod est in grano uve, unde Paulinus‘exprimit humentes acinos succumque liquentem’; et dicidicitur sic ab aceto, quia habet saporem aceti; unde acinacium -cii, gosse uvarum, que post expressionem proiciuntur; et ab acetum acidus -a -um, idest amarus ut acetum, et comparatur -dior -simus, unde aciditas idest amaritudo; dicuntur etiam dentes acidi, idest obstupefacti.

Et ab acuo hic acer hec acris et hoc acre in duabus significationibus, idest fortis vel amarus; acer etiam dicitur in unaquaque forma vegetus et nimius, scilicet fortis, crudelis, asper, animosus, et comparatur acrior acerrimus, unde acriter acrius acerrime, et hec acritas -tis, idest fortitudo vel amaritudo, et acritudo -nis, et hec acredo pro eodem, idest amaritudo et proprie dicitur de pomis et similibus rebus;

et hec acrimonia -e, proprie austeritas in vultu, vel acrimonia idest vivacitas, animositas, asperitas, fortitudo, unde Cicero ait in sua Rethorica ‘significat Glabrionis patris vim et acrimoniam’; unde acrimoniosus -a -um, idest fortis et constans, asper;

et ab acer acerbus -a -um, idest immaturus, quod comparatur -bior -simus, unde hec acerbitas -tis, et acerbo -as, quod non est in usu, sed componitur exacerbo -as: exacerbare uvas est eas acerbas colligere; et inde verbalia.

Item ab acer hec acredula -le, idest quedam modica avis que aliter dicitur lucinia; et pluraliter hec acromata -tum, idest proprie scenicorum, idest comedorum carmina, et est etiam nomen cuiusdam unguenti;

et hec acer aceris pro quadam arbore, unde acernus -a -um, idest de acere, et inde hec acerra -re, vas in quo reponitur thus, et venit ab acere, eo quod de acere fieri soleat;

et secundum litteram hic acervus dicitur ab acer, idest cumulus, unde acervulus diminutivum, et acervosus -a -um, et acervo -as activum, idest cumulare, et inde verbalia, et acervatim adverbium, idest cumulatim, glomeratim;

et componitur coacervo -as et exacervo -as, et ab istis verbalia; acer etiam componitur quamacer et preacer, ambo pro valde acer.

Item ab acuo et scindens per compositionem fit hec ascia -e, idest dolabra, idest quasi acute scindens, unde hec asciola -le diminutivum.

Dicitur etiam hic ascis -cis pro securi qua cementarii utuntur, unde hic asciculus diminutivum, unde Gregorius Nazanzenus ‘scio’ inquit ‘aliud esse altare super quod asciculus non ascendit’,

et ab ascia ascio -as verbum activum, idest acuere vel dolare, unde verbalia, et asciatim adverbium, idest dolatim, cesim, carptim, divisim, et componitur exascio -as idest dolare, unde Plautus in Aularia ‘Iam hoc opus exasciatum est’.

Item ab acuo per compositionem hec meraca -ce, idest potio medicinalis acuta et utilis, et dicitur meraca quasi mentem acuens; et ab acuo hic acinacis, lingua Medorum gladius militis valde acutus, et acinacis dicitur illa maneries ferri, scilicet aciarium;

et acuo componitur exacuo -is et preacuo -is et hinc verbalia; acuo simplex et compositum est activum.

ACCI grece, cura latine, inde hec accidia -e tristitia, molestia, anxietas vel tedium, unde hec accidiola -le diminutivum, et accidiosus -a -um, idest sublestus, idest tristis, anxius, et accidior -aris idest tristari, anxiari vel habere tedium vel indignari, unde verbalia.

ACHELDEMAC, ager sanguinis; achel idest ager, demac idest sanguis; inde dicitur Acheldemac idest ager sanguinis.

ACHADEMIA, villa in qua Plato studuit, unde achademicus -a -um, platonicus vel phisicus.

ACHEI, qui et Achivi dicti sunt ab Acheo, filio Iovis, a quo dicitur Achaia.

ACIROLOGIA, impropria dictio, ut sperare pro timere vel e contrario.

ACHONE, portus Bithinie, unde et dicitur aconitum, quia ibi abundet; vel dicitur a caute natum, quod postea dicetur.

ACRIZIMUS, panis leviter fermentatus, quasi acroazimus.

ACCOLITI grece, ceroferarii dicuntur latine a deportandis cereis, quando legendum est Evangelium vel sacrificium offerendum, non ad fugandas tenebras cum sol tunc rutilet, sed ad signum letitie demonstrandum, ut sub typo luminis corporalis illa lux ostendatur, de qua in Evangelio legitur ‘Erat lux vera, que’ et cetera.

ACERLIS, securis quam pontifices habebant.

ACUPICTA, vestis quedam acu texta vel ornata et picta; eadem et frigia, quia in Frigia inventa est, unde et artifices illius vestis frigiones dicuntur.

ACHANTUS herba est semper virens, spinis plena, flexibili virgulto, in cuius imitatione arte vestis ornatur, que achantina dicitur, et aliter achantis; unde achalantida et achalantis avis, que et carduelis vel luscinia, ab achantis, idest spinis, quia assueta sit vepribus.

ACERSE, pueri comati, delicati amasii.

ACOBRICES, regule que transverse asseribus imponuntur.

ACCIPENSER, genus piscis.

ACERA, offula, furatio panis.

ACER, arbor impar coloribus.

ACHATEON, velum maximum et in media nave constitutum.

ACHATUS, navicula vel archa.

ACUCULA, exilium.

ACCILLA, nomen avis.

ACHAZ interpretatur apprehendens.

ACCLINATUS, curvus, uncus, aquilus, reduncus, obuncus.

ACERONITUS, qui nulli communicat.

ACHAN interpretatur frater meus.

ACINARI, in parvo morari, quod et tricari dicitur.

ADRI vel adros grece, petra latine, inde hic Adria-e, mare quoddam, eo quod sit magis petrosum quam alia maria, unde Ovidius Tristium (1, 11, 4) ‘scribentem mediis Adria vidit aquis’;

et inde adriaticus -a -um, idest petrosus, et hec Adrastia -e, idest sors, quia alicui semper videtur dura, unde Martianus Capella ‘quedam femina, que Adrastia vocabatur’.

ADAR, idest mensis martius.

ADARIA, ovis maior natu.

ADAGONIA, proverbia.

ADAGONISTA, incitator certatoris.

ADEPTICIUS -a -um, quod facile adquiritur.

ADALTUATRIA, alte partes domus, quasi alta atria.

ADORIA, gloria vel bona fama.

ADONAY, nomen Dei hebreum et interpretatur Dominus, et dicitur ab adon, quod est suavitas, unde hic Adonis -nis vel -nidis dictus est amasius Veneris.

ADMONITRUM, quarundam rerum mixtura, unde fit vitrum.

ADAMIANI dicti sunt quidam heretici quia Ade imitentur nuditatem, unde et nudi orant et nudi inter se mares et femine conveniunt.

ADAMAS, lapis insecabilis ferro vel alia materia nisi hyrcino sanguine recenti et calido, nec unquam calescit, unde et greca interpretatione nomen indomita vis accepit, quasi sine domatione.

ADELPHUS, frater, unde quedam comedia Terentii dicitur Adelphe, quasi fraterna, a duobus fratribus ibi introductis.

ADLURICUM, res ad lusum apta.

ADAMA hebraice, latine domus vel terra.

ADOR, genus annone, quasi edor ab edendo, quia eo primo sunt usi homines; vel, sicut postea dicetur, ab adoro, quia in sacrificiis panis inde factus offerebatur; unde adorea liba vel sacrificia dicuntur.

ADIBEDO macula est nimium cana, que nascitur passim in corpore.

AFFER, unus ex posteris Habrae, a quo Affrica dicta est, qui gentem illam devicit et habitavit; vel dicitur Affrica quasi aprica, quia sit aperta et exposita celo vel soli; vel dicitur sic quasi sine frigore. Unde affer, affricus, affricanus, sed distingue: affrum dicimus civem, affricum ventum, affricanum negotiatorem.

AFFIDOXE sunt sententie, quarum pars est honesta, pars inhonesta, ut ‘non est tua tuta voluntas’, ‘magna petis Pheton’.

AFFODILLUM, albutium ovi.

AFFORISMUS, quasi aporismus, sermo brevis integrum sensum rei proposite scribens, sic dictus a poris, que sunt apertiones, parva et subtilissima foramina corporis, unde sudor emanat; vel sic dicitur a foris idest foraminibus, scilicet unde remi emittuntur; liber quidam in phisica sic dicitur.

AFFULARE, leviter tangere.

AFFROS grece, spuma latine; inde hec Affrodita -e, idest Venus, unde Martianus Capella‘omnes illecebras circa sensus cunctos apposuit Affrodita’;

et inde hic Aprilis -lis mensis Veneri dedicatus, quasi afrodilis vel quasi afrilis, unde dicitur apricus -a -um idest delectabilis et iocundus, eo quod in illo mense sit pulcrum tempus ex productione florum, unde apricitas calor, iocunditas;

et aprilax, idem; proprie autem locus apricus dicitur sine frigore quasi sine rigore frigoris vel quia sit apertus celo, scilicet delectabilis; vel aprilis quasi aperilis quia tunc terra aperitur et flores producit.

Item ab affros defrutum, idest vinum coctum et despumatum, et Abrotonium nomen mulieris, quasi afrotonium idest venuscula, et est impositum causa adulationis. Et ab affros affronitum idest spuma nitri, de quo quidamait ‘Rusticus es? nescis quid greco nomine dicar: spuma vocor nitri. Grecus es? affronitum’. Item ab affros affrotum, genus cibi quod spumeum dicitur.

AGO -is egi, idest ducere vel facere et in utraque significatione est activum, unde hic actor, hec actrix, hec actio -nis, unde hec actiuncula diminutivum.

Item ab ago hic actus -tus -tui, unde hic et hec actualis et hoc -le, idest res que est in actu, et actuarius -a -um pro eodem, et actuarius qui acta facit, sed actarius diversis actibus occupatus, et hec actuaria dicitur navis que velo et remis simul agitur; et activus -a -um, ut activa vita, que consistit in actu et opere, et verbum activum, quod significat actum transeuntem in rem rationalem; et actutum idest cito.

Item ab ago hic agolus -li, baculus pastoralis ab agendo pecore dictus, et hic et hec agilis et hoc -le, et comparatur agilior -limus, unde agiliter adverbium, -lius -lime, et hec agilitas -tis;

et ab ago hic agoranomus -mi, idest princeps quasi per actionem nominatus et divulgatus, unde Plautus in Gurgulione (285) ‘nec tirannus quisquam nec agoranomus’, et videtur esse compositum ab ago et nomen; hic agon -nis, idest certamen vel pugna, vel dicitur agon quasi sine angulo, quia in loco rotundo fiebant agones;

unde hec agonia -e pro eodem vel vigor vel fiducia vel etiam victima vel hostia, et hic et hec agonitheta, qui vel que est in agone, idest pugil, et hic et hec agonista pro eodem, et componitur hic et hec antagonista, idest recertator, qui ante commisit certamen; et hic et hec agonitheta, qui preest certantibus, et hic et hec agonitheta, idest victor, unde Iosephus in sexto decimo‘pro qua munificentia perpetuus agonitheta nominatus est’;

et inde agonizo -as, idest certare, verbum neutrum, unde verbalia, et ab agon vel agonista agonisticus -a -um, idest victoriosus vel bellicosus, unde Augustinus in commento supra Psalterium ‘et certe’ inquit ‘reddetis rationem, quare monachos agonisticos appelletis!’.

Item ab ago hec agina -e, idest foramen in quo trutina se vertit, et agina dicitur festinantia, unde agino -as festinare vel fugare, et ab ago hic aginator -ris, idest actor vel mercator, qui rem suam agiliter agit, et secundum Rabanumhoc agmen -nis dicitur ab ago, quia ubi agmen est ibi frequens actio exercetur, vel secundum Ysidorum ab agendo idest eundo, scilicet quod in longitudinem directum est, sicut cum exit a portis; alias abusive.

Item ab ago hec agea -e, idest via in navi per quam citatorad remiges accedit, unde Ennius ‘multa foro ponens ageaque longa repletur’; et hic et hec agagula, idest leno, quasi agens gulam, et pluraliter hii agenei -neorum, idest victime que pro rebus agendis offerebantur, et hec Agenora -re, idest dea agendi, cuius festa Agonalia vocantur, unde Macrobius De Saturnalibus ‘scias Agonaliorum repertorem esse Numam Pompilium’.

Item ab ultimo supino actu, u in o, fit acto -as, idest frequenter agere, a cuius ultimo supino actatu, a in i et u in o, fit actito -as frequentativum; et a secunda persona agis, extracta s et addita to, fit agito -as frequentativum, unde verbalia, et componitur exagito -as, idest commovere, turbare, et coagito -as, idest simul agitare, cumulare, repellere, et subagito -as quod et subigito -as dicitur, idest subtus agere vel subducere, unde Terentius in tertia comedia ‘hec quidem contumelia est amicum ad te recipere et eius amicam subagitare’.

Ago componitur cum ad et fit adigo -gis -egi adactum, idest ad aliam partem ducere, et cum ab et fit abigo -gis, fugare, separare, unde abactus, fugatus et dispersus, et hic abigeus -gei, idem quod abactor, et abiges -gis, idest fur iumentorum et pecorum, eo quod ipsa abigat aliorsum ut competentius ea furari possit, unde abigeatus -tus -tui tale furtum; dicitur etiam abigeatus ipsa terrefactio pecorum, et abigeus qui ea terrefacit vel cum virga vel cum mantello vel alio modo;

componitur quoque cum amet fit ambigo -gis b interposita, idest dubitare, unde ambactus, idest circumactus sicut solet esse quisquis dubitat, et hec ambago -nis et hec ambages -gis pro eodem, scilicet dubia locutio; unde ambiguus -a -um, idest dubius, et comparatur sic: ambiguus, magis ambiguus, ambiguissimus et cetera; unde hec ambiguitas -tis, et ambiguosus -a -um, idest dubitabilis vel plenus ambagibus.

Componitur ago cum con et fit cogo -is coegi coactum, unde verbalia coactor, coactrix, coactio et coactim, idest urgenter, et coagulum -li, idest illud quod ponitur in lacte ut coaguletur, unde coagulo -as, idest simul stringere;

et a secunda persona cogis, extracta s et addita to, fit cogito -as, unde cogitator, cogitatrix, cogitatio, et inde hec cogitatiuncula -le diminutivum, et hic cogitatus -tus -tui, et hoc cogitamen; et componitur excogito -as, precogito -as et recogito -as, et ab istis verbalia;

componitur ago cum de et fit dego -gis, idest vivo; cum ex et fit exigo -gis, quod habet significationes quinque: exigere idest expellere, unde invenitur de Socrate, quod rogatus ab amico qua re mulierem iurgiosam non exigeret, respondit: ‘domi addisco qualem me foris exhibeo’; et exigere idest perficere;

exigere idest iniuste petere, unde exactor, idest iniustus petitor et exactio, idest iniusta petitio; et exigere quandoque simpliciter ponitur pro requirere vel petere; et exigere idest extra vel ultra agere et exigere idest dividere. Inde exiguus -a -um, parvus: quod enim exiguum est alterius eget suffragio.

Et componitur cum in et fit inigo -is -egi inactum, idest pecus a pastu in tectum agere; abigere vero est pecus a tecto in pascua agere.

Componitur cum pro et fit prodigo -gis, idest vastare, dilapidare, unde Plautus in Aularia ‘festo die si quid prodegerit, profecto egere liceat, nisi peperceris’, et inde prodigus -a -um, idest diffusus, ultra modum largus et effundens, et hoc prodigium -gii, monstrum turpe et ad vastandum paratum, sepe tamen simpliciter pro monstro accipitur;

unde hoc prodigiolum -li diminutivum, et prodigiosus -a -um, idest monstris plenus, et prodigiose adverbium, et hic et hec prodigialis et hoc -le, idest monstruosus, unde prodigialiter adverbium, et hec prodigialitas -tis, idest monstruositas, et hic prodigiator -ris, idest prodigiorum interpres, et hec prodigua -e hostia multum consumens, unde prodiguus -a -um, idest consumens, unde prodiguitas -tis et hec prodigalitas -tis, idest vastitas;

et componitur ago cum per et fit perago -gis, idest perficere, et cum reet fit redigo -gis, ut ‘iste redigit eum in servitutem’;

et cum sub et fit subigo -gis, quod quatuor habet significationes, scilicet cogere, impellere, acuere, supponere vel subiugare, quasi subtus agere.

Item componitur cum sat vel satis et dicitur satago -gis, idest satis ago, scilicet festino, procuro, omnia perago; et cum trans et fit transigo -gis, idest ultra agere vel litem decidere. Et notandum quod ago activum est et omnia composita ab eo, preter ambigo et dego et satago, que sunt neutra. Item omnia composita ab ago faciunt preteritum in egi et supinum in actum, preter dego quod caret supino.

Hic AGER -gri dictus ab ago, sed propter prolixitatem divisim tractavimus de eis; unde hic agerculus -li et hic agellus -li diminutidiminutiva et hic agellarius -rii, rusticus;

et hic et hec agrestis et hoc -ste; quod enim dicitur agrestis quasi stans in agro, ethimologia est, non compositio; et agrarius -a -um, illud quod pro agro vel de agro datur vel suscipitur, unde hec agraria -e, idest lex data de agro vel pretium quod pro agro suscipitur, unde Anianus in expositione super Matheum ‘qui agrum locat ut agrariam suscipiat’.

Item ab ager hec agredula -le, idest parva rana que in agris invenitur, et hec agrimonia, herba quedam que precipue abundat in agris; et ab ager agro -as, quod non est in usu, sed componitur peragro -gras, idest sine mansione certa huc et illuc ire, unde peragrator, peragratrix, peragratio, et peregre adverbium, idest ad peregrinandum, sicut in Evangeliolegitur ‘homo quidam peregre proficiscens’; significat tantum de loco per locum et in loco; et inde peregrinus -a -um, quasi pergens longius, unde dicuntur peregrini quasi peragrantes, unde peregrinor -aris deponens, idest exulare, unde verbalia;

et hic agger -ris ab ager, idest cuiuslibet rei coacervantia, sed melius est ut veniat ab aggero -ris, quod postea dicemus, Deo concedente.

Ager componitur cum colens et fit hic et hec agricola -le, idest colens agrum, unde hec agricultura -re, et componitur cum colonus et fit agricolonus, et cum cultor et fit agricultor;

et cum penna et fit hic agripennus -ni, et secundum Ysidorum agripenni sunt agri illi qui non plene sunt agri; et cum onos, quod est asinus, et fit onager, idest silvestris asinus.

Sciendum est quod pluribus modis dicuntur et dividuuntur agri; est enim ager alluvius qui est iuxta aquam; est enim ager compascuus, quia communis est ad pascendum; est ager arcifinius, cuius termini arcentur obiectu fluviorum vel lapidum et murorum; est ager novalis qui continuis annis novatur; est ager uliginosus, qui crassus est et humidus, ut qui est in palustribus locis. Item aliter dividitur a Virgilio, scilicet quadrifariam: est enim ager sationalis, qui est aptus seminibus; est ager consitus, qui est aptus vitibus et arboribus; est ager pascuus, qui est aptus pascuis, est ager floridus vel floreus, qui est aptus floribus producendis. Et idcirco quia hiis quatuor modis agitur in agro, dictus est ager ab ago vel ab agrios, quod Greci forum dicunt, unde et villa grece coagros dicitur.

AGYOS grece, latine dicitur sanctum, ab a, quod est sine, et ge, quod est terra; inde dicitur agyos, idest sine terra, quasi celeste; et inde et grafia, quod est scriptura, dicitur agyographia -e, idest sancta scriptura, unde hic agyographus -phi, idest sancta scribens, et ponitur adiective;

et ab agyos hic aggeus, sanctus vel sollemnis nuntius, et angelus, quod latine sonat nuntius, hebraice amal vel malaohot; et merito ab agyos dicuntur angeli, eo quod sint sine terra et celestes, unde hoc angelium -ii, idest annuntiatio, quod componitur cum eu, quod est bonum et u conversa in consonantem, dicitur evangelium, idest bonum nuntium, unde evangelista, qui evangelium fecit, et evangelizo -as, idest evangelium annuntiare;

et ab angelus angelicus -a -um possessivum, et Angelici dicuntur quidam heretici qui angelos colunt;

et componitur cum archos et fit archangelus, princeps angelorum, inde archangelicus -a -um.

AGNUS -i dicitur ab agno, quod est purus, vel ab agnoscendo, quia pre ceteris animalibus matrem agnoscat, ut, si etiam in magno grege erraverit, solo balatu recognoscat vocem parentis; unde agnellus -li diminutivum, et hec agna, unde hec agnella -le diminutivum;

et ab agnus agninus -a -um; et est sciendum quod agni et oves sortiuntur diversa vocabula. Dicitur enim hec arna -ne, idest agna, unde arninus -a -um, idest agninus, et hec odasia -e, idest ovis vetula, et hec apica -ce, idest ovis que habet glabrum ventrem, et hic avilla -le, idest agnus recentis partus, et hec cinerica -ce, ovis que habet colorem cineris.

AGAPA -pe, vel agape -pes -pei, idest labor alienus, dilectio vel caritas vel orationum communio vel elemosina, rogata, unde agapitus dilectus.

AGGEUS festivus et letus interpretatur; destructum enim templum reedificandum prophetat et, post luctum captivitatis, regressionis predicat letitiam.

AGAMUS, absque coniuge.

AGRIOPHAGITE ideo dicuntur quia solum ferarum carnes edant, ab agrion, quod Greci vocant ferum, vel ager et fagin, quod est comedere; hii cyclopes dicuntur quia unum habere oculum in media fronte ad modum cycli dicuntur: hos India gignit.

AGENEVOTES dicuntur qui se sanctificant, ab agyos quod est sanctus et voveo.

AGALMATA, figura, quasi agens ymaginem alterius.

AGASO proprie dicitur qui curat iumenta, quasi agens somarium; quandoque dicitur tamen domesticus minister officiorum.

AGAPETA -te, idest Dei ancilla, que Christo nubere vovit.

AGELASTUS dicitur qui numquam ridet.

AGAZIN splendescens interpretatur.

AGRIPPA est qui cum labore matris editur, sicut per pedes non per caput, ab agros, quod est tractus, et pes, quia in partu primo loco pedes emittit.

ALGEO -es alsi alsum, verbum neutrum, idest frigere, unde verbalia, sed non sunt in usu hic alsor et alsio -nis, res verbi;

et hic algor -ris, idest frigus, et pro eodem hic algus -gus -gui, unde algidus -a -um, idest frigidus, quod comparatur -gidior -simus et cetera, et hec algiditas -tis;

algus posuit Plautus in Rudente ‘vel tu suda vel peri algu’; et ab algus algosus -a -um, frigorosus;

et ab algeo hec alga -e, quod proicit mare vel herba marina que frigida est, unde et mare dicitur algosum, eo quod algam a se proiciat; vel potest alga dici ab alligo -gas, quod pedes vel naves alligat; et hec algema ab algeo dicitur, idest dolor, quia faciat algere; et ab algeo algesco inchoativum et utrumque componitur cum ex, unde exalgeo et exalgesco.

Item algeo componitur cum inde vel in, et dicitur indulgeo, d interposita, et habet diversas significationes: indulgere enim accipitur pro gratis concedere ut ‘papa indulsit michi hanc potestatem’; et indulgere pro operam dare ut ‘indulgere gule noli, que ventris amica est’; et indulgere pro remittere ut ‘indulge nobis, Domine, peccata’; et tunc dicitur indulgere quasi inde algere, idest postea cessare a notitia et memoria forifacti, et in prima significatione activum est, in aliis neutrum.

ALIUS -a -ud nomen ad aliquid est abnegativum, et potest dici de pluribus quam duobus, cum alter non dicatur nisi de duobus; et differt similiter a ceterus: nam alii dicuntur ex alio numero, sed ceteri ex eodem; unde alienus -a -um extraneus, unde alieno -as -vi verbum activum, idest alienum facere, et inde verbalia; et componitur abalieno -as et inde verbalia;

et ab alienus et genitus dicitur hic et hec alienigena, alia patria natus, et ab alius alias, idest in alio tempore et tunc est adverbium temporis; vel alias idest in alio loco et tunc est locale, vel alias idest aliter, et tunc est qualitativum; et ab alius alio, et significat ad locum, quod componitur cum versum vel orsum et fit aliorsum, quod similiter significat ad locum;

et alius componitur cum quis et fit aliquis -qua -quid et cetera, cuius ablativus scilicet aliquo ponitur adverbialiter, et significat ad locum; quod componitur cum versum vel orsum et fit aliquorsum, idest versus aliquam partem.

Item alius componitur cum quot et fit aliquot, pluraliter tantum, et est indeclinabile et omnis generis, unde aliquotiens adverbium numeri; et componitur cum quantus et fit aliquantus -a -um, unde aliquantulus -a -um diminutivum; et aliquantum componitur cum per vel parum et cum diu et fit aliquantisper et aliquamdiu.

Item alius componitur cum quando et fit aliquando temporale, et cum ibi et fit alibi locale, et cum ubi, interposita c, et fit alicubi; et cum unde et fit aliunde; et interponitur c et fit alicunde pro eodem et significat aliunde et alicunde de loco, ut alicunde de aliqua parte; alibi et alicubi significant in loco; et alius componitur cum quin et fit alioquin, idest aliter, qualitativum adverbium.

ALTER -a -um nomen dividuum, et inde hec alteritas -tis, idest vicissitudo, et alternus -a -um idest vicissitudinarius, unde alterne et alternatim adverbia, idest vicissitudinarie, et alterno -as verbum activum, idest mutuare, vel alternatim aliquid dicere vel facere, et etiam pro dissociare invenitur, unde verbalia;

et ab alter alterco -as, vel altercor -aris, idest certare, litigare, et inde verbalia; et componitur utrumque coalterco -as, et coaltercor -aris; et ab alter altrinsecus, idest aliter, et altrinsecus idest e contrario utrimque, unde Prudentius in libro Ymnorum ‘respondet ille altrinsecus’;

et ab alter altero -as verbum activum, idest variare, facere alterum, unde alteratus -a -um, idest variatus et potest esse nomen simpliciter derivatum ab alter; alter componitur cum plica et fit alterplex -cis, idest qui vel que est animo duplex; et cum sesqui, quod est totum, et fit sesquialter -a -um, sesquialter numerus qui continet totum alium et alteram eius partem;

et cum uter et fit alteruter -tra -trum, idest iste vel ille vel uterque, ambo, et inde alterutrum adverbium, idest mutuo, unde Iacobus ‘confitemini alterutrum peccata vestra’. Invenitur etiam alterutrim in eodem sensu. Item ab alter et plico alterplex.

ALTUS -a -um, quod tres habet significationes: altus, idest subtilis, ut ‘alta scientia est in isto’, idest subtilis, et altus idest sublimis et altus idest profundus; conversim enim et reciproce altus ponitur pro profundus, et profundus pro altus, et comparatur -tior -simus et cetera;

et inde hec altitudo -nis et hec altea -e silvestris malva, eo quod in altum prodeat, et hic altanus -ni ventus altus in pelago, et etiam quilibet ventus sic potest dici quia perflet alta;

et componitur altus cum ara et fit altare, quasi alta vel altorum ara, et hoc altarium pro eodem, unde altariolum -li diminutivum, et hoc altar -ris idest altare, unde Prudentius in libro Ymnorum ‘ossibu saltar et impositum’.

Item ab altus alto -as, quod non est in usu, sed componitur exalto -as, in altum extollere, et inalto -as pro eodem, a quibus verbalia; altus componitur altisonus -a -um, alte sonans, et altigradus -a -um, alte gradiens, vel qui est in alto gradu, et altiloquus -a -um, qui alta loquitur, et hic et hec et hoc altitonans, qui alte tonat, et substantive potest dici hic altitonans -tis, Deus.

Item altus componitur cum metior et fit hoc altimetrum -ti, quedam mensura qua metimur altitudinem; et cum thronus, quod est sedes, et fit altithronium, sedes regia, et inde dicitur altithronus -ni, qui sedet in illa sede;

et ab altus hec alpis, sed raro invenitur in singulari, et dicuntur alpes quasi alta petentes vel quasi altipedes, idest montes, et non est compositio; et est tractum a lingua Gallorum, qui alpes altos montes vocant, unde alpinus -a -um, in alpibus existens, et componitur transalpinus -a -um, idest ultra alpes existens, et inde transalpinor -aris, idest ultra alpes ire.

Item ab altus et boans altiboans, idest in altum vel ex alto sonans.

ALBO -bas, verbum activum, idest album facere et inde verbalia; et albeo -es neutrum, idest album esse vel fieri, a quo albesco -scis inchoativum, et albico -as idest parum albere, et albus -a -um et comparatur -bior -simus et cetera;

et ab albus hec albedo -nis, et hic albor, et hec albities -ei omnia pro eodem, et hic albus pro ventre, quasi alvus, et hic albo, indeclinabile, pro libro et precipue ubi nomina sanctorum scribuntur, unde hic albiolus -li diminutivum, unde Iuvenalis ‘cuius et albiolos pignerat Atreus’; et hoc album -bi invenitur pro albedine.

Item ab albus hec albugo -nis, idest glaucitas oculorum vel albedo oculorum, et hoc albumen -nis, albedo ovi.

Item ab albeo vel albus alburnus -a -um, et albidus -a -um pro eodem, idest albus, et comparatur albidior -simus, unde albide -dius -sime adverbium, et hec albiditas -tis, et albido -das verbum activum, idest album facere, unde verbalia. Item nota quod hic Alburnus dicitur quidam mons eo quod albeat.

Item ab albus hec Alba, quedam civitas eo quod alba scrofa fuit ibi inventa, et hec Albula -le, quidam fluvius propter colorem aque; qui fluvius modo dicitur Tiberisa Tiberino rege ibi submerso;

et pluraliter hee albane -narum, scilicet nuces que diu servate fiunt albe, et hec Albania regio orientalis, inde Albani dicuntur homines illius regionis propter albos capillos.

Albo -as componitur cum de et fit dealbo -bas verbum activum, unde verbalia, et albeo componitur coalbeo -bes.

ALEA -e, ludus quidam vel instrumentum quibus luditur, ab Alea, quodam milite, qui in troiano bello illum ludum invenit. Inde hec aleola -e diminutivum, et hoc aleatorium -rii, locus in quo luditur cum aleis, et aleatorius -a -um quod pertinet ad aleas, vel qui cum eis ludit;

et hoc alearium, idest locus ubi alee reponuntur vel ubi luditur, et hic aleo -nis, idest ille qui assidue cum aleis ludit, unde Nevius ‘pessimorum pessime, audax, ganeo lustro aleo’, et hic aleator -ris, qui perfectus est in ludo alearum.

Hec ALAPA, idest colaphus -phi, unde hic alopus -pi, idest ille qui alapas patiendo victum acquirit; et hinc alapo -as, et alapizo -as, ambo pro alapas dare, et sunt activa, a quibus verbalia; et hec alopicia -cie, idest fluxus capillorum.

Hic ALOPIUS, littera vel nota in libris emendatis.

ALDEN, infernus, ab a quod est sine, et eden quod interpretatur delicie, quia nulle delicie in inferno, vel eiden quod est videre, quia sine visione Dei est.

Hec ALBEFIA, genus scuti quia albet.

ALICA -ce, genus frumenti; alicastrum, aliud illi simile.

ALLELUIA dicitur ab allelu, quod est laus, et Ia, quod est nomen Dei secundum quod est invisibilis, inde alleluia idest laus Dei.

ALPHEUS interpretatur mitissimus sive doctus, et est etiam nomen fluvii et tunc interpretatur rectitudo vel albus, unde fingitur quod Alpheus sequitur Aretusam, idest rectitudo virtutem.

ALIPARIUS, iaculator pile.

ALABANDA, regio Asie, unde Alabande -darum civitas in illo loco, unde alabandina, gemma ibi abundans, et alabandinus lapis.

ALOPICIA est fluor capillorum circumscriptuspilis fulvis, aeris qualitatem habentibus, sic dicta a similitudine animalis vulpecule, quam Greci alopiciam vocant, unde alopiciosus -a -um, idest calvus.

Hic ALOGUS, signum, nota que ad mendas perhibetur in libris; sic facta est:

ALLICULA, genus vestis.

ALIUTARE, verba conicere.

ALLON interpretatur alienum, a quo et pate, quod est passio, dicitur hec allopatia -e, vel grece hec allopate -tes -te -ten, idest aliena passio que ab alio infertur. Item ab allon et filius hic allofilus -li, idest alienigena, sicut Filisteus, Palestinus;

et ab allon et thesis, quod est positio, dicitur hec allotheta, idest diversa positio accidentis vel accidentium, ut cum casus vel persona ponitur pro casu vel persona, vel cum diversi casus vel persone construuntur intransitive et consimilia; et ab allon et logos, quod est sermo, vel gore quod est dicere, hec allegoria, idest alieniloquium, cum aliud sonat et aliud intelligitur, et sunt eius species VII: yronia, antifrasis, enigma, carientismos, paroemia, sarcasmos, astismos.

ALTERIMBALANUS dicitur instrumentum lucernarum usibus aptum.

ALCE interpretatur fortitudo sive virtus, a quo et idos, quod est forma, dicitur Hercules Alcides, idest fortis et formosus, vel ab Alceo avo.

Item ab alce et ena, quod est unitas vel novum, dicitur Alcumena, mater Herculis, quasi unica vel nova fortis, et ab eisdem componitur et dicitur Alcumenus, proprium nomen viri.

Item ab alce Alceus, quidam poeta fortis, quia invectivam scripsit.

ALDIUS, de matre libera natus.

ALFITA, farina ordeacea.

ALBILATRA leviter decurrit.

ALACRIMONIA, alacritas, letitia.

ALLEC, genus piscis saporiferi, unde per contrarium dicuntur alleces insulsi, vel est grecum.

ALLERS, doctus, quasi alienus ab arte per contrarium.

ALANI dicuntur quidam populi habitantes iuxta Lanum flumen, sicut Alemanni dicuntur habitantes iuxta Lemanum flumen.

ALCION pelagi volucris dicta, quasi ales oceanea, quia in hieme in stagnis Oceani nidos facit; qua excubante, fertur pelagus silentibus ventis continua septem dierum tranquillitate mitescere, et eius fetibus educandis obsequium ipsa rerum natura prebere; vel sic dicitur ab Alcione, uxore Ceycis, que dolore viri sui mutata est in avem illam.

AMO -as, verbum activum, unde amator, a quo amatorius -a -um, et hic amatorculus -li diminutivum, idest parvus amator, unde Plautus in Penulo ‘vix’ inquit ‘egreque amatorculos invenimus’. Et hec amatrix -cis, unde amatricula diminutivum.

Item ab amo amatus -tus -tui, et hoc amamentum -ti, et hoc amamen -nis, omnia pro eodem, idest amatio; et hic et hec amabilis et hoc -le, unde amabiliter, et componitur inamabilis, unde inamabiliter adverbium;

et hic amasius -sii, qui intemperate amat vel qui intemperate amatur, et est amasius luxurie, amicus honestatis, a quo amasiolus -li diminutivum, et hec amasia -e, unde hec amasiola -le diminutivum; dicitur etiam hic amasio -nis idem quod amasius, unde Prudentius in libro Ymnorum‘amasionum’ inquit ‘comprimuntur fraudibus’, et inde hic amasiunculus -li diminutivum.

Item ab amo hic amicus -ci, quasi amoris custos, vel dicitur amicus ab hamo, idest catena caritatis, et adiective amicus -a -um, et comparatur amicior, amicissimus, cuius comparativum Augustinus De civitate Dei sic posuit in IX libro‘quasi possint propinquiores et amiciores deis bonis conciliare’, unde et Plautus in Penulo ‘Nichil est homini amico oportuno amicius’, et inde amice -cius -sime adverbium et hec amicitia; et nota quod in hoc comparativo amicior interponitur hec sillaba -tiquandoque, ad differentiam prime persone huius verbi amicior -ciris, ut dicatur amicitior;

amicus componitur inimicus, quod comparatur -micior -simus, unde hec inimicitia -e; et ab amicus fit amico -as activum, et amicor -aris deponens in diversis significationibus, ut ‘ego amico illum tibi’ idest facio illum amicum tibi, et ‘ego amicor tibi’ idest ego sum amicus tibi; similiter ab inimicus inimico -as activum, et inimicor -aris deponens invenitur in diversis significationibus, ut ‘ego inimico tibi illum’ idest facio illum inimicum tibi, et ‘inimicor tibi’ idest sum inimicus tibi, et ab istis omnibus verbalia.

Item ab amicus hic et hec amicalis et hoc -le, et hic et hec amicabilis et hoc -le, quod potest esse ab amicor -caris, unde amicabiliter et hec amicabilitas -tis; similiter ab inimicus hic et hec inimicalis et hoc -le, et hic et hec inimicabilis et hoc -le, vel ab inimicor -caris potest hoc venire, unde inimicabiliter, et hec inimicabilitas -tis.

Item ab amicus amicio -cis -civi amictum, verbum activum, idest cooperire vel adiungere vel ligare, quia amicus amicum sibi sociat et eum protegit et cooperit et defendit, unde Ovidius Metamorphoseos in V libro (546) ‘ille sibi ablatus fulvis amicitur in alis’; et inde amictus -a -um, idest coopertus, et hic amictus -tus -tui, et hoc amictorium -rii, ambo pro quolibet vestimento, et hoc amiculum -li, idest mitra virginalis, unde Martianus ‘amiculo virgo virginem contexit’; vel est amiculum lineum pallium meretricum: hoc olim in adulterio deprehense induebantur, ut in tali amiculo potius quam in stola polluerint pudicitiam, et erat olim signum meretricie vestis, sed nunc est honestatis.

Item ab amicio hee amites fustes aucupales, quia amiciuntur, idest cooperiuntur pulvere, cuius singularis hec amis -tis raro invenitur.

Item ab amicio amictuo -as, verbum frequentativum, unde verbalia, et componitur circumamictuo -as; dicitur tamen et circumamicto -as per sincopam. Amicio componitur circumamicio -cis, unde circumamictus, et debet m taceri, sed si sint due partes debet proferri; et componitur cum conet fit coamicio -cis, subtrahitur n.

Item ab amo amor, unde amorosus -a -um et comparatur -sior -simus, unde amorose -sius -sime adverbium, et est amor pius filiorum, iustus uxoris, crudelis contra naturam, obscenus meretricum. Item amor, cum pravus est, vocatur cupiditas vel libido, cum rectus est dilectio, caritas; et ab amo amabundus, idest similis amanti; et hec amita, soror patris, quasi alia mater, et componitur hec abamita, soror avi; unde amitinus filius amite.

Et hec ama -e, avis, secundum Ysidorum, que multum amat, que et strix dicitur a stridendo, et est avis nocturna; et amabo interiectio blandientis. Item amans participium componitur cum drias, quod arbor est, et fit hec Amadrias -dis; Amadriades dee sunt arborum, quasi amantes driades;

et componitur cum pole, quod significat plura, et fit hic polidamas -me, idest multicuba et multigamus, qui plures scilicet habet uxores, sicut fuit Nero, dictus Polidamas. Nam dicitur fuisse vir omnium mulierum et mulier omnium virorum, unde Persius ‘nec michi Polidamas et Troades Labeonem pretulerint’;

amans, secundum quod non est participium, comparatur -tior -simus, unde amanter adverbium, quod tantundem valet quantum amatim ab amatus.

Item ab amo secundum Varronem amenus -a -um, sic enim in quodam libro ait: ‘amenum est quod solum amorem prestat et ad se amandum alliciat’; vel dicitur amenum quasi amunium, idest sine munio, idest sine fructu, delectationem enim solum confert; et comparatur amenior -simus et cetera, unde hec amenitas -tis, et hec amenitudo -nis, iocunditas, delectatio; et hoc amenium -nii, idest locus pulcer et delectabilis, et etiam pro amenitate ponitur; amenus componitur inamenus.

Item ab amenus hic amnis -nis, idest fluvius, propter amenitatem riparum, unde amniculus -li diminutivum, et amnicus -a -um, idest fluvialis, et hec amneses -sis, quelibet villa prope amnem sita, et per compositionem hec interemna -e, corda que frequenter est inter amnes, sicut in piscaturis et in navibus, et hec antenna corda capitalis in navi, que sursum dirigit velum, et dicitur antenna, quia ante se habeat aquas; vel dicitur antenna pertica ex qua velum dependet, quasi ante amnem posita; preterfluit enim eam amnis, unde Ovidius Tristium ‘non tulit antennas aura secunda meas’.

Item amnis componitur cum colens et fit hic et hec amnicola -le, idest colens amnem; et cum medius et fit hec mediamna, insula in medio amne posita. Proprie dicitur maris insula, quasi in salo, idest in mari sita.

Item ab amo amasco -scis inchoativum, et amaturio -ris meditativum verbum, idest meditor amare. Amo componitur redamo, idest rursus amo, et deamo, idest valde amo, et peramo pro eodem, et hinc verbalia, et est activum amo cum omnibus suis compositis, et differt a diligo: diligo in bono, amo in malo, item amamus ardentius, diligimus lenius.

AMBO ab ampho greco, quod equipollet huic, vel ab amphi, quod significat circum, et inde per compositionem hec ambidens -tis, idest ovis habens in superiori dentem et alium in inferiori parte; et ambifariam adverbium discretivum, idest ex ambabus partibus, et hec ambegna -gne, idest ovis que cum duobus agnis immolabatur, quasi ex utraque parte agnum habens;

et hec ambusilla -le, idest venter qui ambabus partibus cilletur, idest movetur, scilicet per os et per anum; hic amphibolus -li non est ab ambo, sed ab am, quod est circum, et fibula, vestis circumvillosa sicut est sclavina, que circumclauditur; et ab ambo vel amphi et tapetum componitur hec amphitapa -pe vel amphitapum -pi, idest tapetum circumvillosum.

Item ab amphi et doxa, quod est gloria, fit amphidoxus, idest ex utraque parte gloriosus. Item ab amphi et teatrum amphiteatrum -tri, idest teatrum habens circumquaque spectaculum, vel dicitur sic locus gladiatorum circumtritus, vel dicitur sic, quia ex duobus teatris sit factum, quasi ex utraque parte habens teatrum, quia amphiteatrum rotundum est; teatrum vero ex medio amphiteatro est, semicirculi figuram habens; et ab amphi et tero, hic amphitrites -tis, idest mare, a circumterendo litus sic dictum.

Ambo componitur cum loquens et fit ambiloquus -a -um, idest bilinguis, qui nunc hoc nunc illud affirmat, unde hoc ambiloquium quii talis locutio; et nota quod ambo dividit et colligit, duo colligit et non dividit, unde vere possum dicere ‘isti duo ferunt hunc lapidem’ sed non ‘isti ambo ferunt hunc lapidem’ nisi uterque ferret; et declinatur ambo -be -bo, amborum ambarum amborum, ambobus ambabus ambobus, ambos ambas ambo, ambobus ambabus ambobus.

AMARUS -a -um ab a, quod est sine, et mare, per contrarium, quod comparatur -rior -simus, unde hec amaritudo -nis, et hic amaror -ris pro eodem, et hoc amaricum -ci, unguentum quod amarum est, et hec amarina -ne virgultum amarum, et amarulentus -a -um plenus amarore, et amaricosus -a -um pro eodem, et potest comparari.

Item ab amarus amarico -as verbum activum, idest amarum facere vel defatigare, unde verbalia, et amareo -res, idest amarus sum vel fio, unde amaresco -scis verbum inchoativum. Item ab amarus hic amaracus -ci, quedam herba, unde Virgilius‘ubi mollis amaracus illum’, vel Amaracus fuit quidam puer qui, dum deferret unguenta et cecidisset, mortuus est et mutatus in florem sui nominis; ita, a nomine illius, dicitur herba amaracus et flos et unguentum quod inde fit, quod et hoc amaracum dicitur.

Item ab amarus hic cucumer vel cucumis -ris, quia interdum sit amarus, qui dulcis nasci perhibetur, si lacte mellito eius semen infuninfundatur. Unde hoc cucumerarium, locus ubi cucumeres abundant vel servantur, et hic cucumerarius -rii, et hec cucumeraria -rie, qui vel que eos custodit vel vendit.

Item ab amarus hec amurca -ce, idest fex olei inferior proprie, sed quandoque pro alterius liquoris accipitur fece, vel dicitur sic quia ab oleo se mergat inferius, ab a et mergo; amarus componitur quamamarus, peramarus, ambo pro valde amarus.

Item ab amarus hec mirica -ce, quam Latini tamariciam vocant, ex amaritudine nominata; gustus enim eius nimis est amarus; ex qua etiam arbore maleficis artibus mistra, idest odia, concitari dicuntur.

Item ab amarus hec mirra -re, quedam arbor Arabie altitudinis quinque cubitorum, similis spine quam achantum vocant, cuius gutta viridis est et amara, unde et mirra dicta est tam arbor quam gutta illius, et hinc mirratus -a -um, mirra imbutus et infectus;

et amarus componitur cum xiros, quod est fructus, et dicitur xiromirrum, fructus mirre vel aroma et mixtura mirre et aloes, unde mortuorum corpora condiuntur ne putrescant; unde hic mirrites, quedam gemma quia in ea color est mirre, et hec murrina-ne, potio divina que a Grecis nectar dicitur.

Item mirra dicitur lapis unde fiunt vasa, unde Lucanus ‘non auro myrrave bibit’, unde mirrinus -a -um, ut ‘mirrina vasa’. Item ab amarus hoc marrubium -bii, quedam herba quam Greci vocant prasium, et dicitur sic propter amaritudinem.

AMBULO -as, verbum neutrum, et potest esse derivatum ab ambo -nis, quod est gradus, unde verbalia, et hoc ambulacrum -cri, idest locus ad spatiandum, spatiosus, quod etiam pro porticu reperitur, et hoc ambulatorium -rii pro loco apto ad ambulandum, et hic imbulus -li, idest porticus lata et spatiosa, et dicitur imbulus quasi inambulus, idest locus ad ambulandum spatiosus, et ambulus -a -um, quod et substantive poni potest pro cursore, qui causa festinationis legatur;

ambulo componitur deambulo -as, idest de loco ad locum spatiando ambulare, unde verbalia, et hoc deambulatorium -rii, quod proprie dicitur labium, quod stat iuxta domos ad spatiandum, et obambulo -las, idest circum ambulare vel melius est pro spatiari, unde Ovidius Metamorphoseos, in secundo (851) ‘in teneris formosus obambulat herbis’;

et preambulo -las unde verbalia, et preambulus -a -um, idest ante ambulans, quod et substantive potest poni, unde Martianus Capella ‘Phylologia Musis ambita et matre preambula corrogator’; componitur quoque perambulo -las, et coambulo -las et hinc verbalia, et redambulo-las idest redire, remeare, unde Plautus in Captivis (900) ‘bene ambula et redambula’.

Item componitur funambulus -li, scilicet ille qui discurrit per funem.

AMBROSIA -e, quedam herba predulcis saporis, divina dicta eo quod inde pascantur equi deorum, unde ambrosia dicitur quandoque nectar vel cibus deorum;

hic ambro -nis, idest leccator, scilicet idem quod lurco, manducus, ardelio, ganeo; sed interest: ambro dicitur ille qui bene scit iudicare de sapore ciborum et libenter gustat bene saporata; lurco dicitur ille qui gulose et immunde omnia devorat, dictus sic a lues, quod est sordes, vel a lura, quod est os ventris; manducus dicitur ille qui ore hians turpiter manducat; ardelio ab ardeo, qui ardens est in leccacitate; ganeo qui moratur in tabernis, quia ganeum est taberna ubi fit leccacitas, inde ganea talis leccacitas, unde ganeo talis leccator;

et ab ambro ambroninus -a -um, unde quidam, cum vellet alium redarguere, ait: ‘Tu habes lurconiciam buccam et ambronina labia’, volens significare quod multum et turpiter comedebat et libenter de bene saporatis.

Item ab ambrosia hec ambra -bre, scilicet species quedam valde cara, et ambrosius -a -um, idest dulcis vel gulosus, et tunc ab ambro; Iuvenalis (6, 77) ‘fiat pater Ambrosiusque choraules’.

AMPLUS -a -um, et comparatur -plior -simus, unde ample -plius -sime, et hec amplitudo -nis, et amplitas -tis pro eodem, et amplo -as vel amplio -as activa, unde verbalia;

et componitur amplus cum ex et fit hoc exemplum, quod fit, unde hoc exemplar -ris ad cuius similitudinem fit, unde exemplo -as verbum activum; componitur etiam amplifico -as activum;

et componitur cum bulla, quod est inflatio aque, et fit ampulla, eo quod ampla sit ad similitudinem bulle; sed melius est ut componatur ab am-, quod est circum, et bulla et conversa b in p dicatur ampulla quasi ambulla, idest circum inflata sicut illa; unde ampullor -aris inflari, superbire, et ampullosa et inflata et superba verba dicere.

Hec AMINEA -nee, genus uve, ab a, quod est sine, et minium, quod est rubor, quia est sine rubore, et vinum eius, unde amineus -a -um; et dicitur quedam aminea gemina, quia duplices uvas mittat, quedam dicitur aminea lanata, quia plus omnibus lanescat lanugine.

Hoc AMENTUM -ti, corrigia ligata in medio haste, unde amentum dicitur quasi a medio ligatum, vel quasi medie haste aptatum, unde amento -as, idest amento aliquid proicere.

AMEN idest vere, vel fideliter, vel sic fiat et est compositum ab a, quod est sine, et mene, quod est defectio; et est hebreum.

AMON filius populi mei interpretatur, unde dicti sunt Amonite, vel Amon interpretatur fidelis vel honestus.

AMOS interpretatur populus avulsus, quia prophetia eius fuit ad populum Israel, qui iam avulsus erat a Deo.

AMON interpretatur arena, unde Iupiter dictus est Amon, quia in specie arietis in arena Libie apparuit Bacho redeunti de India, unde Amon dicitur templum illius ibi factum a Bacho.

Item ab amon et crisis, quod est aurum, dicitur amocrisus quidam lapis pretiosus arenis auro intermixtus, nunc bractearum nunc pulveris habet quadrulas. Item ab amon hic amotides, quidam serpens eiusdem coloris cum arena.

AMOREUS, Araceus, Aseneus, Aradius fuerunt filii Chanaan, unde quidam populi dicti sunt Amorei, alii Aracei, alii Asenei, alii Aradii.

AMPELOS LEUCE, sive brionia, quam Latini vitem albam vocant, ab ampelos, quod est vitis et leucos, quod est album, vel a qualitate coloris, vel quia eius radix contrita et corpori infricata teneriorem et candidiorem cutem reddit. Nam et succus baccarum eius lac uberibus siccis reddit. Ampelos melena, idest vitis nigra a melan, quod est nigrum, eademque labrusca, in omnibus maior quam vitis alba, baccas similiter habens, que in maturitate nigrescunt, unde nomen traxit.

AMOMUM dicitur quia velut odorem cinamoni referat, et nascitur hec arbor in Siria et in Armenia.

AMIGDALA grecum nomen est, que latine nux longa dicitur, hanc alii nucillam vocant, idest minorem nucem; et nota quod invenitur hec amigdala -e et hec amigdalus -i, et hoc amigdalum pro fructu.

AMNITES, gemma similis vitro sed durior.

AMIANTHON lapis dictus a veteribus, quia si ex ipso vestis fuerit contexta, contra ignem resistat, et igni imposita non ardeat sed splendore accepto nitescat.

AMICINUM, pediculus utris.

AMISTES, lapis quem qui gestaverit inebriari non poterit; Oratius ‘Bassum Threicia vincat amistide’.

AMBI, servi ab ambiendo, idest circumeundo dicti.

AMPLESTIA, satietas quia circumcirca implet.

AMIO, piscis saxatilis, sic dictus quia non capitur nisi hamo.

AMBLIGONIUS dicitur ille triangulus qui hebetem angulum habet sic △

AMONA, calamus mensure.

AMPHIVIA, quoddam genus piscis, sic dictum quia terris et aquis vivunt illi pisces et ambulant, ab amphi quod est circum vel utrimque: ut foce, et crocodili, ypotami, idest equi fluviales.

Hec AMPHISIBENA serpens est habens duo capita, scilicet ante et retro, ab amphi quod est circum, et cephas quod est caput et ibena: inde amphisibena, quia circumcirca habet caput, et ibi est similis ibene illi serpenti; vel dicitur ab amphi, quod est circum, et ibene, quod est ire, inde amphisibena, idest ambabus partibus iens.

AMULA, fiala in similitudinem urceoli.

AMPHIMACRUS pes dictus ab amphi, quod est circum, et macros quod est longum, quia hinc inde habet longam, in medio brevem sillabam; amphibracus est ei contrarius, hinc inde habens brevem sillabam, in medio longam, a bracos quod est breve.

AMPHIBOLIA, ambiguitas dictionis.

AMPHIBOLOGIA, ambiguitas sententie, ab amphi et logos, quod est sermo, et bole quod est sententia.

AMNESTIA, oblivio, abolitio malorum proprie ab amne dicta.

Hic AMIGNUS, -ni, idest scarpa.

AMELLA, edificia publica.

AMATON, genus ligni.

AMELIOR, dispositio.

AMILIARIUS lapis est vocatus qui, ubi positus est, miliarium ostendit viatoribus, ab a et miliarium, quia miliario aptatur.

AMBO -onis, idest pulpitum ubi ex ambabus partibus sunt gradus, ab amphi quasi ampho, et idem dicitur amo -onis. Item ambo -onis idest gradus, unde ambulo -las et cetera.

AMBIDEXTER, qui utraque manu utitur pro dextra.

AMUND, idest extraneus vel novenus, idest liber.

ANNUS -ni, ab an quod est circum, quia volvitur quasi in circulo, vel ab Anna, dea anni. Inde anniculus -li diminutivum, sicut est annus lunaris, et anniculus -a -um, idest unius anni. Unde in Exodo‘ erit agnus sine macula, masculus anniculus’.

Item ab annus annuus -a -um, et annuatim, singulis annis, unde hic et hec annualis et hoc -le, idest annuus, unde Iosephus in XVI libro ‘cum augmentis annualibus exigebat’, et inde annualiter adverbium, et hoc annuale -lis substantive, idem quod anniversarium, quod componitur ab annus et verto -tis, scilicet dies pro mortuis celebratus singulis annis.

Item ab annus hic et hec annalis et hoc -le, idest annuus, et hic annalis -lis, liber ubi facta anni scribebantur, et annosus -a -um, idest plenus annis, et comparatur -sior -simus, unde hec annositas -tis.

Item ab annus annuarius -a -um: annuaria officia idest singulorum annorum; et annotinus -a -um idest unius anni, unde Iosephus in VI libro Annalium ‘arietem autem cum agno annotino in holocaustum offerebant’, et hec annona quasi annova, eo quod singulis annis renovetur, et hec annaria -e, lex de anno facta;

et hec anus -nus -nui idest vetula, eo quod multos habeat annos, vel ab a quod est sine et nus quod est sensus, quasi sine sensu, unde anicula parva anus, et hec anitas -tis, idest vetustas, hic et hec anilis et hoc -le, unde aniliter adverbium et hec anilitas -tis, senectus, antiquitas. Item ab anus vel anicula aniculosus -a -um, idest anilis vel ridiculosus ad similitudinem verborum anuum.

Dicimus quoque hic anus -ni pro culo, similiter ab anno propter circulationem, unde in I libro Regum ‘posuerunt super plaustrum capsellam, et similitudinem anorum’, et inde hic anates -tis, idest morbus qui solet ano evenire, sicut contingit Phylisteis;

et hic anulus -li propter rotunditatem, vel dicitur anulus ab anno per diminutionem, quasi annulus idest circulus, quia in se redeat ut annus; et sunt genera anulorum: ungulus, samotracius et tinius. Ungulus est gemmatus, et dicitur sic quia sicut ungula carni, ita gemma anuli auro accingitur; samotracius aureus quidem, sed capitulo ferreo, a loco ita dictus; tinius purus est, primum in Bithinia factus, quam olim Thiniam vocabant.

Unde hic anellus -li, diminutivum, et anulatus -a -um, idest anulum habens, unde Plautus in Penulo (981) ‘incedunt cum anulatis auribus’; et hic et hec anularis et hoc -re, quod pertinet ad anulum, et hic anularis -ris substantive, secundus digitus a minimo quia ibi frequenter ponitur anulus, et hic anularius -rii qui facit anulos, et hoc anularium -rii locus ubi fiunt anuli.

Anus componitur cum tergens et fit anutergium -gii, unde anus tergitur. Et nota quod quidam dicunt quod anulus non venit ab anus propter predictam causam, sed ob aliam. Fuit enim olim consuetudo quod, si aliquis esset homicida vel adulter, deferret simiam in collo, os suum ad culum simie tenens; sed quia hoc nimis erat obprobriosum, ideo fecerunt torquem rotundum quem in dedecus deferebant in digitis, et tunc nobiles ceperunt illum facere aureum vel argenteum, quod magis videbatur honori esse quam dedecori.

Et ex eo tempore inolevit consuetudo ut nobiles deferrent anulos, et ideo dicunt quidam quod anulus dictus est ab ano simie. Alii dicunt quod Prometheus fertur circumdedisse ferreum circulum digito lapide incluso; qua consuetudine homines usi, anulos habere ceperunt et postea gens cepit eos gestare in quarto digito a pollice, quia in eo vena est que usque ad cor pertingit, quam notandam et ornandam in aliquo insigni veteres putaverunt.

Item per compositionem a bis et annus dicitur bimus -a -um, idest duorum annorum, quasi bis annuus, et inde bimulus -a -um diminutivum, et hic bimatus -tus -tui, idest duorum annorum spatium;

et trimus -a -um, idest trium annorum quasi ter annuus, et trimatus -tus -tui, idest trium annorum spatium, et trimulus -a -um diminutivum;

quadrimus -a -um, idest quatuor annorum, unde Oratius in Odis‘ deprome quadrimum Sabina merum diota’, et inde quadrimatus -tus -tui, idest quatuor annorum spatium, et quadrimulus -a -um diminutivum.

Componitur quoque annus et fit hic et hec biennis et hoc -ne, idest duorum annorum, unde hoc biennium -nii spatium duorum annorum, et hic et hec triennis et hoc -ne, unde hoc triennium -nii, et quadriennis, unde hoc quadriennium -nii, et quinquennis, unde hoc quinquennium -nii;

et sexennis unde hoc sexennium -nii, et septennis unde hoc septennium -nii, et octennis unde hoc octennium -nii, et novennis unde hoc novennium -nii, et decennis unde hoc decennium -nii, et undecennis unde hoc undecennium -nii, et duodecennis unde hoc duodecennium -nii.

Item annus componitur cum per et fit hic et hec perennis et hoc -ne, idest iugis et quasi perpetuus, unde perenniter idest iugiter, et hec perennitas -tis idest iugitas, perpetuitas

Item annus componitur cum hoc et dicitur horno, adverbium temporis, idest hoc anno, unde hornus -a -um et hornotinus -a -um in eodem sensu, idest huius anni, quasi unius anni; designat tamen tempus quandoque indeterminate.

ANGO -gis -xi anctum, verbum activum, idest constringere, unde verbalia, sed non sunt in frequenti usu; et hic et hec et hoc angens -tis, unde angenter, idest constringenter, et hec Angeronea -nee, quedam dea ita dicta quia videtur angores pellere, et hoc anxioma -tis, idest catenatio loquendi sicut sunt sophismata. Martianus‘excolitum prestrinxit anxioma’.

Item ab ango anxius -a -um, quod comparatur -ior -simus et cetera, unde hec anxietas -tis, et anxior -aris deponens, unde verbalia anxiator, anxiatrix, anxiatio et anxiatus, unde anxiatim, idest anxie; et hec anxungia -e, idest unctus porci vel alterius rei, unde MacerDe viribus herbarum ‘si porcina vetus anxungia iungitur illi’. Invenitur etiam hec anxiunga -ge in eodem sensu, et utrumque dicitur ab anxior -aris, quia reddit hominem anxium.

Item ab ango angiportus -tus -tui, vel hoc angiportum -ti, stricta via, unde Terentius in Eunucho ‘in angiportum desertum me conieci’; et hic angulus -li, quia a parietibus undique angatur, vel quia duos parietes in unum coniungat et angat, unde hic et hec angularis et hoc -re, quod habet angulos vel est in angulo, et angulosus -a -um, et angulatus -a -um, quod est angulare;

et anguis, eo quod angulosus et numquam rectus incedat, et est proprie anguis aquarum, serpens terrarum, draco templorum; unde hec anguilla -le propter similitudinem quam habet cum angue; unde hic et hec anguillaris et hoc -re, ut ‘anguillaris cibus’, et hoc anguillarium -rii, locus ubi abundant anguille. Dicitur etiam anguilla scutica qua pueri verberantur.

Item ab anguis anguinus -a -um possessivum, et componitur cum coma et fit anguicomus -a -um; et cum pes et dicitur hic et hec et hoc anguipes -dis, habens anguinos pedes, sicut fuerunt Gigantes, qui dicti sunt habuisse anguinos pedes, quia astuti erant ad modum serpentis vel quia serpebant in terrenis tantum in eis confidentes;

angulus quoque componitur cum bis et fit biangulus -a -um, duos angulos habens, unde biangulatus -a -um, et triangulus -a -um unde triangulatus -a -um, et quadrangulus -a -um unde quadrangulatus -a -um; et pentangulus -a -um a penta, quod est quinque, unde pentangulatus -a -um; et sexangulus -a -um; et nota quod triangulus, pentangulus et sexangulus et cetera possunt poni substantive, ut triangulus pro tali figura Δ, et sic de ceteris.

Item ab ango angustus -a -um, idest strictus, quod comparatur -stior -simus et cetera, unde hec angustia -e anxietas, dolor, in plurali tamen accipitur pro loco stricto, et angustio -as, vel per subtractionem, idest angusto -as, verbum activum, idest strictum facere; et per compositionem coangustio -as et coangusto -as, et ab his omnibus verbalia.

Item ab ango hic angor -ris, idest anxietas, et hec ansa -e idest auris per quam vas substollitur, unde ansatum dicimus vas quod tales habet aures, et hic anger -ris idest spatarius, eo quod angenter, idest stricte, spatam teneat; et hic anger-ris, idest cruciator, et hic anger -ris genus serpentis, quia angulose et tortuose incedat, et hec angina -e tumor faucium vel inflatio gutturis, unde Macer in libro De viribus herbarum ‘subvenit angine melli utroque iugate’.

Item ab ango hec anchora -e, vel ab an quod est circum et ciros quod est manus dicitur anchora, quasi circum manuta, unde per compositionem exanchoro -as verbum activum, idest ratem solvere. Item anchora est quedam nota que apponitur in libris, et est superior et inferior: anchora est superior nota sic facta ⸕, et ponitur ubi res magna omnino est; anchora inferior sic fit ⸔, et ponitur ubi aliquid vilissime vel inconvenienter denuntiatum est.

Item ab ango hic et hec anachoreta -te, heremita, quasi cor angens ieiuniis et afflictionibus, et secundum hoc est nomen latinum; vel dicitur ab ana, quod est sursum, et chorus, quasi celestem chorum mente inhabitans, et secundum hoc est nothum; et inde hec anachoresis idest heremus, vel vita anachoretalis vel domus, et anachoreticus -a -um possessivum.

Item ab ango hec angaria -e compulsio, iniusta coactio, unde angario -as, idest compellere vel iniuste cogere, unde in Passione Domini ‘et angariaverunt Simonem quendam, ut tolleret crucem Iesu’; unde verbalia; et hic angarius -rii bedellus, compulsor, iniustus exactor, unde Iosephus in XIII libro ‘ne post iumenta Iudeorum violentiis angariorum subiaceant’; ango componitur coango -gis, et cetera.

ANIMA, quidam dicunt derivari ab alo -is, eo quod alat nos; alii dicunt quod componitur ab a et neme, quod est sanguis, eo quod sit sine sanguine; alii ab a et nemein, quod est tribuere, eo quod anima vitam tribuat; alii dicunt esse primitivum. Nos vero dicimus quod anima derivatur ab anemos greco, quod latine dicitur ventus, quia quidam putaverunt animam esse ventum, quia ore trahentes aerem vivere videamus; unde hec animula -le diminutivum, et hoc animal -lis, et hic et hec animalis et hoc -le, unde Apostolus‘animalis homo non percipit ea que sunt spiritus Dei’; unde hec animalitas -tis, proprietas qua quid dicitur animale.

Item ab anima animo -as -vi verbum activum, et componitur exanimo -as, idest debilitare, perterrefacere et inanimo -as, idest valde animare; et hinc verbalia.

Item ab anima animus, idest quedam vis anime, et in substantia idem est anima et animus et sensus et mens et ratio et spiritus, sed in effectu non; nam anima dicitur quia vivificat et membra vegetat, animus dum sapit et vult, unde dicit Ysidorus ‘anima est vite; animus est consilii et vigoris, sensus est dum sentit, mens est dum intelligit et recolit; ratio est dum discernit, spiritus est dum spirat vel contemplatur’.

Et ab animus animosus -a -um quandoque audax, superbus, quandoque fortis, et comparatur -sior -simus et cetera; unde hec animositas -tis fortitudo vel audacia;

animus componitur cum equus et fit hic et hec equanimis et hoc -me, unde equanimiter et equanimitas -tis, idest animi equitas; et cum unus et fit hic et hec unanimis et hoc -me, unde unanimiter et hec unanimitas, idest animi unitas;

et cum magnus et fit magnanimus, unde magnanimiter et hec magnanimitas magnitudo animi; et cum ex et fit exanimis, idest territus vel mortuus; sed exanimatus proprie dicitur perterrefactus; unde exanimiter et hec exanimitas;

et cum pusillus et fit pusillanimis, unde pusillanimiter et hec pusillanimitas -tis;

et cum longus et fit longanimis, unde longanimiter et hec longanimitas -tis; et cum semis et fit semianimis, idest semivivus. Et sciendum est quod, licet supradicte partes proferantur secundum tertiam declinationem, inveniuntur tamen secunde ut equanimus -a -um, et sic de ceteris.

Item anima vel animus cum verto componitur et fit animadverto -tis, quod quandoque dicitur pro punire, quia antequam pena irrogetur secundum quantitatem et qualitatem peccati, vertitur quantitas et qualitas pene in animo, vel quia tunc ipse iudex vertit animum suum ad reum puniendum, ut perpendat qua pena sit puniendus, unde animadversio pena, punitio, et est genus omnium penarum.

ANCLO -las -vi verbum activum, idest furari vel haurire, unde Livius ‘flores anclabant liberi ex carchesiis’; et est compositum ab an et cleo cles pro absorbere, vel clepo -pis pro furari, unde verbalia anclator, anclatrix, anclatio, anclabilis, anclabiliter adverbium;

et hec anclia -e, idest rota hauritoria vel sentina, quod in tertio libro Aldhelmi quem de virginitate scripsit, invenitur; et hec anclabris -is, idest mensa divinis officiis aptata, cuius etiam vasa anclabria dicuntur;

anclo componitur exanclo -as, similiter pro haurire, unde Martianus Capella ‘ab ipsius cecaumatis exanclata fomitibus’, et inde verbalia exanclabilis, et cetera.

ANCILLA -e componitur ab an-, quod est circum, et cilleo, quod est movere, quia circumcirca cilletur ad servitium, vel ab ana, quod est sursum, et cilleo, quod est moveo vel sustineo, eo quod ancilla sit quasi sustentamentum domine, vel ab ancon, quod est curvum (unde ancon dicitur apud Grecos cubitus quia curvatur, unde Ancus dictus est quidam rex romanus, quia brachia habuit curva);

et ab ancon dicitur ancilla, quia curvatur ad servitium vel quia sit cubitus, idest sustentamentum, domine, unde hec ancillula -e diminutivum, et hic et hec ancillaris et hoc -re, et ancillo -as idest administro -as, verbum activum, vel servio -is, et tunc ancillo -as est neutrum; et in eodem sensu invenitur deponens ancillor -aris, unde verbalia.

Et ancus -a -um, idest curvus, quod proprie dicitur de eis qui habent adunca brachia, vel dicitur ab ancon greco quod latine est curvum, ut dictum est, unde et quedam civitas dicta est Ancon -nis, quia concavitatem quandam habet in portu, unde et Anconites apud Grecos, apud nos vero Anconitanus. Ancillo componitur coancillo, unde verbalia.

Hoc ANATHEMA -tis, idest damnatio vel excomunicatio et perditio, quasi anatheta ab ana, quod est sursum, et theta, quedam figura sic facta Ø, que olim imprimebatur frontibus damnatorum. Item dicitur anathema, quasi anatheta, idest superna maledictio que solet fieri per prelatos, unde anathemo -as et anathematizo -as, idest maledicere et excommunicare, et sunt activa, unde verbalia.

ANABATRUM cortina, ab ana quod est sursum, et batin quod est gradus, quia sursum graditur et extenditur, vel dicuntur anabatra gradus quia per eos sursum graditur vel ascenditur. Iuvenalis: ‘et conducto pendent anabatra tigillo’; in utraque significatione hic potest accipi.

ANSTRUARE, gratias referre.

ANCESA vasa circumpicta et celata ab an-, quod est circum, et cedo.

ANTIGION idest valde.

ANTIE, capilli a fronte dependentes, quasi antie ab ante vel ana, quod est sursum, et ota, quod est auris, quia super aurem dependent a fronte, que superior est aure.

ANDRON interpretatur vir, unde andron dicitur locus domicilii ubi multi habitant, sicut gineceum -cei dicitur locus ubi mulieres conveniunt ad texendum, sicut est textrinum, vel ad prostituendum sicut est lupanar; ginet enim interpretatur mulier.

ANASTASIS, invictus vel resurrectio, ab ana quod est sursum et stasis quod est status vel stans, quasi sursum statio et erectio.

ANNA gratia Dei interpretatur, quia cum prius esset sterilis, postea fecundata est Dei gratia.

ANDREAS interpretatur decorus sive respondens vel virilis, ab andros quod est vir, quia viriliter Christo adhesit.

ANTROPOS, idest homo, ab ana quod est sursum et tropos quod est conversio, quasi sursum conversus et erectus ut suum creatorem aspiciat, cum alia animalia prona spectent terram, a quo et fagin, quod est comedere, dicuntur antropophagi gens asperrima, que humanis carnibus vescitur; et sunt sub regione Syrie.

ANDROMATITIS, gemma miri coloris et odoris, unde et nomen habet.

ANTRACITIS, lapis pretiosus, dictus sic quia ipse sit ignei coloris ut carbunculus, qui antrax dicitur, sed candida vena precinctus; cuius proprium est quod iactatus igni intermortuus extinguitur, sed contra aquis perfusus exardescit.

ANDRODA gemma argenti nitorem habet, et dicunt nomen ei impositum quia animorum impetus vel iracundias domare et refrenare dicatur.

ANESON, ut dicunt Greci, vel anesum ut dicunt Latini, est omnis herba acerrime fervens.

ANETUM herba est.

ANCILE, breve scutum et rotundum, sicut fuit illud quod cecidit de celo Numa sacrificante, et dicitur ancile quasi ancisum et rotundum ab anquod est circum, et cedo -dis, vel ab anet cile, quod est labrum, quia circumcirca habet labrum et marginem.

ANABOLADIUM est lineum amictorium feminarum quo humeri operiuntur, quod sindonem dicunt; et sic dicitur quia ab inferioribus ad superiora elevatur et pectori coniungitur, ab ana quod est sursum.

ANAFORA est repetitio eiusdem dictionis per principia plurium versuum, ab ana quod est sursum et foros quod est ferre, quia quod sursum dictum est iterum fertur et dicitur.

ANADIPLOSIS est quando sequens versus incipit ab eadem dictione in quam precedens terminavit, ab an et diplosis quod est duplicatio, quasi superioris duplicatio.

ANTONOMASIA est quando id nomen quod est comune pluribus per excellentiam appropriatur alicui, ab anti quod est contra et noma quod est nomen et thesis quod est positio, quasi contraria et impropria positio nominis pro nomine.

ANTIFRASIS est sermo e contrario intelligendus, ab anti quod est contra et frasis quod est locutio, ut lucus quia luce caret, et differt ab ironia, quia ironia pronuntiatione sola indicat quod intelligi vult, ut cum dicitur homini male agenti ‘quod bonum est facis’, sed antiphrasis non voce pronuntiantis significat contrarium, sed verbis tantum suis, quorum origo contraria est.

ANAPESTUS grece dicitur, repercussus latine - Greci enim anapestin repercussionem dicunt - qui ideo sic dicitur quia in elevatione repercutitur a dactilo; est enimilli contrarius; anapestis vero dicitur ab ana quod est reet pestis quod est percussio.

ANTIPASTUS dicitur pes quia fit ex contrariis sillabis ex brevi et longa et ex longa et brevi; et dicitur sic ab anti quod est contra et pastos quod est spatium, quia contrariis spatiis constet.

ANATHEMA MARANATHA, idest perditio in adventu Domini: maranatha enim adventus dicitur.

ANGISTRUM dicitur hamus.

ANGRE intervalla arborum vel convalles.

ANQUINA funis navis est quo ad malum antenna religatur, unde Cinna‘ atque anquina regat stabilem fortissima cursum’.

ANQUIROMAGUS genus navigii est, et dicitur sicquia celeritate sui anchoris et reliquis instrumentis navium vehendis sit aptum.

ANTRAX, carbunculus vel calculus, idest lapis.

ANTROPOMORPHITE, heretici sic dicti quia in simplicitate rusticana deum humana credunt habere membra, ab antropos quod est homo et morphe quod est mutatio et theos quod est deus.

ANTEMETABOLE est conversio verborum, que ordine mutato contrarium efficit sensum: ‘non ut edam vivo, sed ut vivam edo’.

ANULARE, genus est coloris et est candidum, quo mulieres sicut picture luminantur, et fit ex creta admixtis vitreis gemmis.

ANTHIOCHIA dicitur ab Antiocho patre Seleuci, qui eam edificavit, a quo et Seleucia alia civitas dicta est, vel dicitur sic ab anti et ochisquod es velox, quia contra velox idestoceanum est posita, unde antiochenus -a -um, patrium.

ANAGLIPHA -phorum, eminens pictura sicut est in frontespitiis ecclesiarum et in aliis altis locis, et anaglipha vasa superius sculpta, ab ana quod est sursum et gliphe quod est sculpere vel sculptura, unde anagliphus -a -um sculptus, et anaglipharius sculptor.

ANASTRUPHA stomachi, idest sensum evertenscum quod accipit quis vomit, ab ana et strophos quod est conversio, quia convertitur supra quod immissum est.

ANCUBA, succuba, subintroducta, ab an quod est circum et cubo -as.

ANCLENA, instrumentum ferreum forte.

ANDES, pagus unde Virgilius fuit natus.

ANDIGAVIR et alinga vir, idest in sanitate et ininfirmitate.

ANCINUM, quasi aquidum dum uve lavantura qua.

ANAX, rex.

ANADIOSUS, tediosus.

ANATOME, apertio, incisio, ab ana et tomos, quod est sectio.

ANXILIATES aves sunt.

ANARSCIS, mansio, grecum est.

ANACEPHALEOSIS, recapitulatio.

ANTICIMENA, scilicet contraposita.

ANTHRAICA, gemma coruscans velut stillantibus stellis.

ANTANDROS civitas est.

ANAMAS, tectum.

ANOMIA grece, latine iniquitas, idest sine lege, ab a et noma quod est lex.

ANATOLIN, oriens.

ANTIGORIUM, vel quemadmodum, vel in primis.

ANODIA, medicamina.

ANTANACLASTUM, idest refracticium, ab anti quod est reet clastos quod est fractio, unde dicuntur pronomina reciproca antanaclasta, idest refracticia quadam similitudine ad corpora, quam in Prisciano assignare solemus.

ANTAPODESIS est quotiens media primis conveniunt et ultimis.

ANTIGRAPHUS cum puncto nota sic facta: ẏ, et apponitur in libris ubi in translationibus diversus sensus habetur.

ANXIFERI, mestifici.

ANANCITIDE, gemme, in ydromantia demonum ymagines evocare dicuntur.

ANTISIMA ab anti, quod est contra, et sima, quod est curvum, figura sic facta )—(, quam quidam voluerunt scribere pro f; hec nota ponitur ad eos versus quorum ordo permutandus est; hec eadem nota cum puncto ponitur in his locis ubi in eodem sensu duplices versus sunt, et dubitatur quid potius eligendum sit.

ANAGRIP, idest propter culpam, vel anagrip idest manu agrippare carnem.

ANDECABEO et auricabeo, idest lex Longobardorum.

Hec APES -pis sic dicta, quia nascatur sine pedibus, vel apes ab alligando se pedibus, unde hec apecula -le diminutivum; dicitur etiam in nominativo hec apis, unde hec apicula diminutivum. Plautus: ‘hec vera apicularum opera congesta non feram’;

et hic apiaster -stri, apium magister vel dicitur ab ape, sicut catulaster a catulo, calvaster a calvo, et hoc apiarium -rii, idest locus ubi apes mellificant, quod et apiforium et hoc apisterium dicitur;

et hec apiastra, avis que libenter comedit apes, et hec apiana, vitis que vinum dulce facit, cuius uve, nisi cito colligantur, devastantur ab apibus; hec apiago -ginis herba cuius flores apes libenter colligunt.

Item ab ape apiscor -ris verbum deponens, idest acquirere, unde aptus -a -um qui libenter acquirit et habet modum in expendendo, et est nomen et non participium in nostro usu, et etiam verbum non est in usu; et comparatur -tior -simus et cetera, unde hec aptitudo idest convenientia, ex quo aptitudinarius -a -um quod significat proprietatis aptitudinem, ut risibilis;

et ab aptus apto -as verbum activum, et componitur adapto -as et coapto -as, et ab istis verbalia;

aptus componitur ineptus, idest indiscretus, qui acquirit sed non habet modum in expendendo, et comparatur -tior -simus et cetera, unde hec ineptia -e, ex quo ineptiola -le diminutivum, et inepto -as verbum activum, idest infatuare, ineptum facere vel ineptum fieri, et tunc est neutrum; invenitur etiam ineptio -tis -tivi -tire in eodem sensu;

et componitur apiscor adipiscor -eris adeptus et indipiscor -eris indeptus, in eadem significatione cum suo simplici, idest acquirere, unde verbalia et adepticius -a -um et indepticius -a -um.

Item invenitur hic Apis -pis pro rege Grecorum, qui in Egipto mortuus est et pro deo habitus et in arca repositus, unde Serapis dictus est: soros illorum lingua arca in qua mortuus ponitur, sed conversa o in e dicitur Serapis.

Item hic Apis dicebatur taurus qui de Nilo solebat exire et, gesticulatione sui corporis, predicere futura. Item Apis deus apium.

Et nota quod apes nascuntur de putribus carnibus boum sicut crabrones et scarabei de carnibus equorum, fuci de carnibus mulorum, vespe de carnibus asinorum;

hic apex -cis, idest summitas: quod enim in summo est, a pedibus remotum est; et apex quandoque dicitur littera et proprie apices dicuntur littere ille que alte in frontispiciis murorum scribuntur sed quelibet littera quandoque dicitur apex, unde in Evangelio‘unus apex non preteribit a lege donec omnia fiant’ et in librorum principiis et in titulis legum; et apex ligamen;

et apex dicitur pilleus subtilis quo gentiles sacerdotes utebantur, et apex summitas galee, scilicet conus, in qua criste ponuntur, et inde hic apiculus -li diminutivum, quod et pro littera et pro ligamine quo filacteria dependent et pro filis accipitur;

et inde tunc apicio -is apicire, idest ligare, verbum activum, unde apicitus -a -um idest ligatus;

et ab apex apium -pii, idest herba qua solebant coronari apices, idest capita, hominum, et apiciosus -a -um idest calvus, capitis cuius summitas apparet.

Hic APER dicitur ab aperiendo, eo quod feriendo aperiat, vel dicitur aper quasi afer a feritate, conversa f in p;

inde hic aperculus -li diminutivum, et hic apercularius -rii, idest effractor domus, et aprinus -a -um et aprugnus -a -um, idest aprinus, unde Macrobius De Saturnalibus ‘in summa cena fuerunt sinciput aprugnum et patina piscium’. Aper componitur volutabrum idest volutatio aprorum vel locus ubi volvuntur.

Et nota differentiam inter aprum et verrem et nefrendum et nefrendem: aper dicitur silvestris, verres dicitur domesticus porcus habens testiculos, nefrendus dicitur domesticus carens testiculis, et dicitur a ne et frendeo -des, eo quod non frendet dentibus ut aper et verres;

hec nefrendis -dis, idem est quod scrofa domestica, et hic et hec nefrendis infans, quasi non frendens dentibus, et hic et hec nefrendis porculus vel porcula adhuc lactens, quia dentibus non frendeat, et inde nefrendicius -a -um et nefrendinus -a -um: nefrendicia caro et nefrendinum ferculum;

et inde hoc nefrendicium -cii, idest illud annuale tributum quod rustici suis dominis circa nativitatem solent afferre et etiam quod parvi pueri discipuli suis doctoribus apportant, ut tamen sit carneum, scilicet porcellus et huiusmodi.

APOLETERIUM vestibulum, vel locus ubi vestes abluende exuuntur et deponuntur vel sumuntur ab exuendo dictus; grece enim apoletis exuere dicitur.

APOLOGIA est excusatio vel responsio ab apo quod est reet logos quod est sermo, quasi sermonis relatio, idest responsio. In Decretis Alexandri Pape ‘clerici qui alios accusant iustam accipiant apologiam’, et est posita apologia in defensione vel negatione sola.

Nam in ea solent quidam accusantibus respondere; unde apologeticus -a -um, idest excusatorius vel responsorius.

APOZIMA, ius coctarum herbarum ab apo et zima, quod est ius. Macer ‘ius potius seminum vel apozima proderit huius’.

APUD prepositio per d scribitur, quia veteres pro ‘apud’ ‘ad’ sunt sepe usi, duabus mediis litteris subtractis.

APOSTEMA, dura humorum collectio in corpore, sic dictum a collectione humorum; nam Greci apostemas collectiones vocant.

APAGESIS ‘sta in pace’ vel ‘habeas pacem’, adverbium comicum. Terentius ‘obsecro mi homo apagesis’.

APAGE: recede, vade; apagete: recedite, vadite vel state in pace; et videntur esse melius adverbia quam verba, nisi quia videntur habere discretionem numerorum, quia apagesis et apage referuntur ad unum, apagete ad plures, sed forte hoc contingit non ex vi adverbii, sed ex vi verborum quam habent in se.

APOSFRAGISMA, signaculum anuli quod cere infigitur.

APOSIOPESIS est defectus orationis.

APODISCUS, uncinus.

APODIXEN, ostensio, fantasia, probatio, experimentum, virtus, potestas.

APOCRISIS, depulsio.

APORIA, vulnus.

APENNINUS dictus est quasi alpes acute, pennum enim acutum antiqui vocabant, vel Apenninus quasi alpes peni, idest Anibalis, per quas Anibal, dux cartaginiensis, viam fecit dum Romam peteret.

APATIA grece, latine impassibilitas, ab a et pate quod est passio.

APODELON grece, latine ferula.

APOFASIS, idest affirmatio vel negatio.

APOCATASTASIS, omnium rerum volubilitas.

APOCALIPSIS interpretatur revelatio, quia ibi manifestata sunt que erant abscondita, et est grecum et est compositum ab apo quod est re et calepsis quod est velamentum, unde apocalipsor -aris, idest revelare.

APOLLINARISTE dicti sunt quidam heretici ab Apollinare.

APORUS, idest divinus.

APIFORET, adesset.

APOPLISTA, qui privatis omnibus arma habet enea, vel cedes faciens.

APIFFERA, funes qui cornibus antenne dextra sinistraque tenduntur retroversa, ab a et pes -dis et fero, quia longe a pede mali vel veli ferunt cornua veli.

APOGEUM est constructum edificium sub terra, quod nos antrum vel speluncam dicimus, ab apo quod est de et ge quod est terra, et inde dicitur ypogeum ab ypos quod est sub et ge.

APLESTIA, saturitas, crapula, superflua edacitas.

APITERNUS, qui rebus caret mundanis.

APOPEMPEUS, missarius.

APRASIA, gens Iudeorum.

Hec APOCA -ce, scriptum quod creditor dat debitori solventi, in quo creditor profitetur se accepisse denarios debitos sibi, et inde dicitur etiam professio et securitas, quia debitorem reddat securum, et dicitur ab apo quod est re-, et capio, quasi recipio, quia recipitur soluto debito;

et componitur cum anti, quod est contra et dicitur hec antapoca -ce, scriptum quod debitor solvens dat creditori, in quo debitor notat se solvisse tantum pro tali causa, et dicitur sic quia contra apocam datur, unde quidam ‘apoca solventi datur, anta- suscipienti’.

AQUA, secundum Ysidorum, ab equalitate superficiei dicitur, unde hec aquula -le diminutivum et aquosus -a -um aqua plenus, et proprie dicitur locus aquosus, potio vero aquatum; et comparatur -sior -simus et cetera, unde hec aquositas -tis, idest inundatio aquarum.

Item ab aqua aquaticus -a -um, et hic et hec aquatilis et hoc -le pro eodem, et hic et hec aqualis -lis, idest vas aquatile grossum et latum, unde Plautus ‘date isti sellam ut sedeat et aqualim cum aqua’; quod quandoque accipitur pro grosso ventre;

et tunc invenitur hic aqualiculus -li, idest ventriculus, unde Persius ‘pinguis aqualiculus propenso sesquipede extat’.

Item ab aqua hic aquarius -rii, et pro quodam signo, eo quod tunc cum sol est in eo, est abundantia aquarum, et aquarius dicitur serviens qui portat aquam, unde aquaria ancilla que aquam defert,

et hic aquariolus -li serviens meretricis, qui cum broco defert aquam ad eam mundandam et venustandam, et hoc aqualium -lii summa pars capitis, ideo sic dicta, quia prius suscipit aquam defluentem quam totum corpus.

Item ab aqua Aquitania, et dicitur sic quia ab obliquis aquis Ligeris pene in orbem circuitur, vel dicitur Equitania ab equitate aque illius fluvii, quia fere undique eam cingit, vel per contrarium quia eam oblique cingit.

Item ab aqua hic aquilo -lonis, quasi aquas ligans, quia ventus est serenus et aquas stringit, et aquilus -a -um dicebant antiqui pro niger -a -um, idest niger vel fuscus,

et hii Aquarii -riorum heretici, quia solam aquam in calice solent Deo ferre, et per compositionem aquagium -gii, idest aqueductus, quod et hoc aquaductile -lis dicitur, scilicet via per quam aqua agitatur et ducitur de proprio loco;

et hoc aquilicium -cii pro eodem vel guttatorium, quia per illud tota die aqua elicitur, idest foras emittitur.

Aqua componitur cum vomo -is et fit aquavomus -mi, qui aquam vomit, et cum bibo et fit aquabibus -bi, qui sepe bibit aquam, et possunt declinari adiective.

Item ab aqua aquor -aris deponens, et componitur adaquor -aris pro eodem, scilicet ad aquam ducere vel potare animalia. Invenitur tamen activum adaquo -as ut in Theodolo ‘adaquare gregem simul et relevare calorem ’.

ARGUO -is -gui -gutum, verbum activum, idest convincere, accusare vel constringere, unde verbalia, et argutus, quod in tribus significationibus invenitur, secundum quod est nomen: argutum idest breve, et argutum idest sonorum, et argutum idest callidum, ut ‘arguta puncta’ idest callida, et comparatur -tior -simus;

unde hec argutia -e idest calliditas, versutia, disertitudo, et argutim adverbium, idest argute, diserte; et ab argutum arguto -as verbum activum idest impugnare, reprehendere vel diserte se defendere, et est frequentativum, unde verbalia.

Item ab arguo hoc argumentum, quod tribus modis dicitur; dicitur enim argumentum res ficta que tamen fieri potuit, ut comedie Terentii: dicitur etiam argumentum parvum opus premissum, in quo tota materia subsequentis operis prelibatur, et tunc dicitur argumentum quasi argutumidest callidum inventum.

Dicitur etiam argumentum rei dubie probamentum, unde argumentosus -a -um plenus argumentis, et quandoque expeditus, et comparatur -sior -simus et cetera, unde argumentor -aris unde verbalia, argumentatio et cetera; et dicitur argumentatio argute mentis oratio;

arguo componitur coarguo -is, redarguo -guis, et hinc verbalia.

ARCEO -ces -cui, verbum activum, supinum deberet esse arcitum -tu, sed per sincopam dicitur artum -tu; u in o fit arto -as, idest frequenter arcere vel compellere, unde artabilis -le et hic artavus, idest cultellus scriptorum, et componitur coarto -tas, unde verbalia.

Et ab arceo arcesso -sis desiderativum, et artus -a -um idest strictus, quod comparatur -tior -simus, unde arte -tius -sime adverbium et artim idest strictim.

Item ab arceo hec arca -ce, quia arceat et prohibeat visum, unde hic arcarius -rii, qui facit arcas vel qui custodit, et hec arcula -le diminutivum, unde arcularius -rii, qui facit arcas vel custodit.

Item adiective potest dici arcarius -a -um, quod pertinet ad arcas vel ad arcarium;

et ab arca arcanus -a -um, idest secretus -a -um, a quo ceteri arcentur, et hoc arcivum -vi, idest librarium, armarium, unde Iosephus in nono Annalium libro ‘hec in arcivis tiriis de Salmanasar conscripta sunt’.

Item ab arceo hic artus -tus -tui, idest membrum, quia nervis artatur, unde artuosus -a -um membratus, et hic articulus -li diminutivum, parvus artus ut digitus, unde articulo -as, idest copulo -as.

Item articulus dicitur quedam pars orationis apud Grecos, solam relationem significans, unde hic et hec articularis et hoc -re, quod habet officium articuli, ut ‘hic’ et ‘hec’ et ‘hoc’. Articulus dicitur etiam finis.

Item ab artus artuatim, idest membratim, et hec artesis -sis, idest artuum morbus, unde Prudentius in libro Ymnorum ‘nodosa quos podagra distorquet et artesis’, unde arteticus ille qui habet infirmitatem in artubus ex consuetudine vel, ut medici volunt, qui quandam nodositatem in membrorum patitur iuncturis, et in eodem sensu dicitur arteticus -a -um.

Ab artus artuo -as, quod non est in usu, sed componitur exartuo -as, idest dividere, et deartuo -as similiter pro dividere, et proprie est dividere et separare artus a se invicem ut de gallinis fit ed de similibus, et hinc verbalia, unde Plautus in Captivis ‘ego erumpnatus et deartuatus sum miser’.

Invenitur hec Artus -ti, vel Artos grece pro Ursa scilicet pro illo signo celesti, et interpretatur artus, ursa latine, unde articus dicitur tam polus iuxta Artum quam circulus includens illam, qui et septentrionalis dicitur; similiter antarticus dicitur tam polus oppositus quam circulus oppositus.

Et componitur artos cum philaxe, quod est servare, vel filos, quod est amor, et fit Artofilax, quasi servans vel amans Ursam, quod eam semper sequitur, et est minor Ursa; et eadem dicitur Arturus, quasi arton urens, idest ursam amans, vel est aliud signum Arturus ut dicunt, vel Bootes.

Item ab arceo hec arx -cis pro roca, quia arceat hostem, unde hec arcicula -le diminutivum, et per compositionem hic arcubius -bii ille qui cubat in arce;

et ab arceo hic arcus -cus -cui quia arceat hostem, unde hic arculus -li diminutivum, et hic arquites -tis sagittarius cum arcu equitans sicut Turci, Parthi; et arcuo -as verbum activum, idest curvare, unde verbalia, et arcuatim adverbium idest curvatim, cameratim.

Componitur arcus hic et hec et hoc arcipotens, et arcitenens, et arquitenens secundum antiquos, qui dicebant arquus pro arcus.

Item arcus dicitur fornix, quia sit arta curvatione curvatus, et ab arceo hec ars -tis, quia regulis nos arceat, et est ars nostra liberalis, artificium quod est factum manibus;

vel dicitur ars ab ares, quod est virtus; unde hec articula -le diminutivum, et hic et hec articularis et hoc -re quod pertinet ad artes, et artitus -a -um idest bonis artibus instructus, unde artite adverbium, idest ingeniose; et hoc artemum parvum velum quo in dulcibus potius utimur aquis.

Invenitur etiam et hic arthemo pro eodem, unde in Actibus Apostolorum ‘et levato arthemone secundum aure flatus tendebant ad litus’.

Componitur ars cum in et fit hic et hec et hoc iners -tis, qui ad nichil faciendum vel patiendum aptus est, et comparatur -tior -simus, unde hec inertia -e, et inerticus -a -um idest ignavus, remissus, et hec inerticula -e, vitis nigra quam Greci amaraton vocant, boni vini et levis, unde et sic dicitur quia iners interpellandis nervis habeatur;

et cum faciens et dicitur hic et hec artifex -cis, et inde artificium, unde artificiosus -a -um, et hic et hec artificialis et hoc -le, et hec artificina -e, idest locus ubi artes exercentur;

et componitur cum solon, quod est multum vel quod est totum, et fit hic et hec solers -tis, idest sapiens et comparatur -tior -simus et cetera, unde hec solertia, et dicitur solers quasi multus vel totus in arte;

componitur quoque ars cum creos, quod est caro, et fit hec artocrea -e, idest quilibet cibus artificiose compositus; vel artos panis et creos caro, inde artocrea -e cibus ex pane vel pasta et carne, unde Persius ‘ve nisi conives artocreasque popello’;

et cum copos, quod est panis, et fit hic artocopus -pi, pistor, quasi artifex panis, unde Iuvenalis ‘salva sit artocopi reverentia’; vel artos, ut dictum est, panis, copos labor, inde artocopus panis elaboratus ad opus Domini.

Item componitur cum aptus et dicitur hec artopta -te, idest vas artificialiter operatum, unde Plautus in Aularia ‘Ego artoptam hinc ex proximo utendam peto ’.

Item ab arceo hic et hec et hoc artox -cis, idest factiosus, versipellis.

Item artus pro strictus componitur cum aere et fit hec arteria -e, quasi arta aeris via, scilicet vena per quam exit et intrat aer vel spiritus, unde arteriacus -a -um, cuius fauces reumatizant, unde hoc arteriacum -ci, medicina que prodest meatui gutturis.

Arceo componitur exerceo -es, unde verbalia et exercitus -us -ui, idest exercitio et collectio hominum in expeditione, unde hoc exercitium -tii; et ab ultimo supino exercito -as frequentativum, unde exercitatus -a -um. Et nota quod exercitus proprie dicitur defatigatus, exercitatus artibus assuetus et instructus.

Item componitur cum con coerceo -es, idest constringere, unde verbalia, et coercibilis -e, coercibiliter, et hic carcer -ris eo quod reos coerceat, in singulari proprie ubi rei clauduntur, sed in plurali unde quadrige emittuntur vel repagula anteposita.

Et dicitur carcer quasi capiens reos et est ethimologia, unde hic carcerarius -rii qui carcerem facit vel qui custodit, et hic et hec carceralis et hoc -le, et incarcero -as per compositionem. Arceo simplex et compositum est activum.

ARO -as verbum neutrum, et secundum Ysidorum derivatur ab ere, eo quod prius erea aratra vel eratra faciebant, unde hic arator -ris, a quo hic aratorculus, parvus arator;

et hic et hec arabilis et hoc -le, quod componitur inarabilis -le; et hec aratura -re, et aratorius -a -um locus qui potest arari, et hec aratuncula -le fossa parva ad instar sulci aratri,

et hoc aratrum -tri, unde hoc aratellum -li diminutivum, sicut a terebro terebellum diminutivum.

Item ab aro hec ara -re, quia, ut aratori bene proveniret, solebat ara institui. Alii volunt quod derivetur ab ardeo, eo quod victime ibi ardeant, unde hec arula diminutivum, et hic ariolus -li divinator, qui circa aram ydolorum nefarias preces faciebat et funesta sacrificia, unde ariolor -aris verbum deponens, idest divinare, unde verbalia;

et hec arra dicitur ab ara, quod datur cum aliquid venditur vel emitur pro certitudine et non ut reddatur tamquam pignus, sed ut sit de corpore pretii; et ideo ab ara dicitur quia res que inarratur a Deo rata debet esse, quasi testibus aris fieret;

et inde per compositionem hic arrabo -bonis, idest vadimonium, unde Terentius in tertia comedia ‘ea relicta arraboni est’; et proprie arrabo dicitur bona arra, sicut que datur pro bona re, ut pro coniugio; que vero datur pro mala re, ut pro fornicatione, non est arrabo. Vel arra dicitur a re pro qua datur.

Arra componitur inarro -as, idest arram pro aliquo dare, et subarro -as quasi latenter arram dare, ut ‘anulo suo subarravit me ’;

ara componitur cum specio et fit hic et hec aruspex -cis, idest divinator, quasi ararum inspector. Iuvenalis (6 , 397) ‘varicosus fiet aruspex’, unde aruspicor -aris, idest divinare, deponens, unde verbalia;

et hoc aruspicium -cii idest divinatio, et hec aruspicina -ne idest domus aruspicum vel locus ubi divinatur. Sciendum tamen quia ara dicitur pro altari et pro stabulo porcorum, sed ara pro altari primam producit et non aspiratur;

hara pro stabulo porcorum primam corripit et aspiratur, unde illud ‘Est hara porcorum brevis et non ara deorum’.

Item ab ara secundum Ysidorum (12, 1, 11 ) hic aries -tis, quia primo in ara immolatus fuit, unde exemplum Virgilii adducit in exemplum ‘aries mactatur ad aras’; vel dicitur ab areos idest a mare, unde et in grege masculi mares vocantur;

vel dicitur ab ares quod est virtus, quia maioris virtutis sit in grege; unde hic arietulus -li diminutivum et arietinus -a -um.

Et nota quod aries dicitur pro vervece et pro illo instrumento quo muri quatiuntur, quia impingit murum in modum arietum pugnantium, vel quia sit in summo cum cornibus ad similitudinem arietis; unde et arietare dicimus cum illo instrumento percutere, et arietare pertinet ad verveces quando sunt in tempore coeundi.

Item ab ara hec Arabia -e, que sacra interpretatur quia regio illa thure abundat: hinc Greci eam eudomon nostri beatam nominaverunt; eadem est et Saba a filio Chus, qui dictus est Saba;

unde hic et hec Arabs -bis, et arabicus -a -um, unde Arabici dicti sunt quidam heretici in Arabia exorti, dicentes animam cum corpore mori et in novissimo utrumque resurgere.

Item ab aro hoc arvum -vi, unde hoc arviolum -li diminutivum, et hic et hec arvalis et hoc -le, et hec arvina -e idest pinguedo,

unde arvinula -e diminutivum, et arvinosus -a -um grassus, et comparatur -sior -simus et cetera, et arvinatus -a -um impinguatus;

arvum componitur cum ambio et fit hec ambarvalis -lis, idest hostia cum qua arva ambiebant, que etiam dicitur amburvale et hoc arvambale; sed hec amburbalis vel amburbale vel amburbium est hostia cum qua civitatem ambiebant, ab ambio et urbs.

Aro componitur cum ex et fit exaro -ras, idest describere vel valde arare, et cum per et fit peraro -ras, et cum ob et fit obaro -ras, et hinc verbalia; aro cum suis compositis neutrum est, excepto exaro pro describere, et corripit a.

AREO -res -rui verbum neutrum et caret supino, esse vel fieri siccum, unde aridus -a -um, quod comparatur -dior -simus et cetera, unde ariditas -tis, et componitur peraridus -a -um, idest valde aridus.

Item ab areo aresco -scis inchoativum, quod componitur inaresco et exaresco; et ab aresco hec area -e, locus ubi teritur frumentum, quia non triturantur ibi nisi arida, vel dicitur area quasi erea, quia eradatur pro triturandis frugibus, et ponitur pro domus latitudine et pro mari, quia latum et spatiosum, et pro tabularum equalitate;

et inde hec areola -e diminutivum, et per compositionem arapagare idest effodere vel scalpere ab area, et ponitur simpliciter pro effodere, et componitur ab area et pagus quod est villa, unde arapagatus -a -um idest ab area effossus, unde Plautus in Aularia ‘aurum michi intus arapagatum est’;

et ab areo hec arena -e, unde hec arenula -e diminutivum, et arenosus -a -um, et arenarius -a -um quasi possessivum, et hoc arenarium locus arenis plenus.

Et secundum Macrobium De Saturnalibus hoc lardum -di dicitur ab areo -res, eo quod sit large aridum, et inde hoc lardarium -rii, locus ubi tenetur lardum.

Et ab areo hec arista, idest spica vel spicula; spice et piscium; unde hec aristella diminutivum, et aristatus -a -um, sicut dicimus ‘aristatos pisces’ qui plures habent aristas, et aristor -aris colligere aristas.

Item ab areo hec arena -e non ab adherendo in fabricis, ut dicunt quidam; unde arenula -le diminutivum, et arenosus -a -um plenus arena, et arenarius -a -um idem, vel quod fit de arena. Vel arena ab aro -ras per contrarium.

Et ab areo hic araneus -i, vermis, unde araneolus -li diminutivum, et hec aranea, et hec araneola diminutivum, sed melius est ut ista deriventur ab Aragne, que fuit mutata in araneam.

Item ab areo et foros, quod est ferre, dicitur hoc aristoforum, idest vas ad potus et prandia deferenda rusticis in agros aptum, et dicitur ab areo per contrarium, eo quod non sit aridum, quia operarii semper indigent ut vinum vel aqua sit in eo qua utantur; vel vas ubi reliquie ciborum ponuntur.

Et secundum Rabanum hoc ordeum dicitur ab areo, eo quod citius aliis frugibus areat, vel ordeum quia habeant ordinem eius spice. Huius sunt tria genera: primum dicitur exaticum, quia spice eius sex ordines habeant, quod quidam canterinum appellant, quia animalia melius quam triticum pascit et homines salubrius quam malum triticum; aliud disticum, quia duos ordines habeat, hoc plerique calaticum vocant; tertium trimense, quia cum cogit necessitas verno tempore seminatur et celeriter colligitur;

unde hoc ordeolum -li diminutivum, et hinc hic ordeolus, scilicet parvissima collectio in pilis palpebrarum in medio lata, ordei granum similans, unde et dicitur. Item ab ordeum ordiceus -a -um vel ordeaceus -a -um et hoc orreum quasi ordeum, ubi reponitur ordeum; generaliter tamen locus ubi reponitur annona quelibet dicitur orreum.

Et ab areo hec arundo -nis, quia cito aret et proprie dicitur folium dependens, sed sepe simpliciter pro canna ponitur, unde arundineus -a -um, et hoc arundinetum -ti locus ubi arundines crescunt, unde in libro Sapientie de iustis: ‘fulgebunt iusti et tamquam sintille in arundineto discurrent’.

Areo componitur inareo et exareo, et infinitivus arere componitur cum facio arefacio -cis, et cum fio et fit arefio -fis, idest fieri aridum.

ARBOR vel arbos secundum Ysidorum sicut herba dicitur ab arvis, quia terre fixis radicibus adheret, vel arbor ab herbis, eo quod ad modum herbarum pullulet nascendo; prius enim, iacto semine, herba oritur, dehinc confota surgit in arborem, et in parvo tempore quam herbam videras, arbustum suspicis;

et est arbustum arbor novella et tenera, in qua insertio fieri potest. Ab arvo ergo derivatur herba, et ab herba arbor vel arbos, et videtur arbos proprie dici de fructifera, arbor et de fructifera et de sterili; unde hec arbucula vel arbuscula diminutiva, et arboreus -a -um et arborinus -a -um possessiva;

et hoc arbustum -sti, locus ubi arbores crescunt, et pro ipsis quandoque ponitur et precipue pro novellis; et dicitur arbustum quasi arborum statio vel hasta, et hoc arboretum -ti pro eodem, et hec arbutus -ti nomen cuiusdam arboris cuius fructus arbutum dicitur, et inde hoc arbutetum -ti locus ubi arbutus crescit, et arbuteus -a -um de arbuto existens.

Et nota quod quidam dicunt quod arbustum proprie dicitur de maioribus arboribus, arbutus est generale nomen omnium minorum arborum, arbutum generale nomen omnium fructuum talium arborum; sed teneatur ut prediximus.

ARCHOS grece, princeps latine, inde archia idest principatus, et per compositionem hic et hec archimandrita -te, princeps ovium, nam mandros dicitur ovis, et per translationem dicitur quandoque de pastoribus spiritualibus.

Et componitur cum cosmos quod est mundus et fit hic cosmarcha -che, idest princeps mundi sicut fuit Romanorum imperator, et inde cosmarchia -chie, idest eius principatus;

et cum typus quod est figura et fit hic archetypus -pi, idest princeps figurarum et potest poni adiective ut archetypus -a -um, ut ‘archetypus mundus’, idest principalis figura sensibilis mundi;

et cum penta quod est V et fit hic pentacontarchus -chi, idest princeps et magister super V homines, unde in primo libro Machabeorum ‘constituit Iudas duces populi centuriones et pentacontarchos’;

et cum monos quod est unum et dicitur hic monarcha -che, idest princeps unius civitatis vel unicus princeps in aliquo regno, et inde hec monarchia -chie eius potestas;

et cum tetras, quod est quatuor, et fit hic tetrarcha -che, idest princeps quarte partis, et inde hec tetrarchia -chie eius potestas, et tretrarchare idest principari, unde Oratius in libro Epistularum ‘tetrarchare volens accedes siccus ad unctum’;

et cum genesis et fit hic genearcha -che, idest princeps et caput totius generis, et hic ministeriarches -chis, idest princeps ministerii, unde Prudentius in libro Ymnorum ‘ipse ex omnibus ministeriarches incidit’;

et hic gerarcha -che, idest sacer princeps sicut episcopus, a gera quod est sacrum vel sanctum, inde hec gerarchia -chie, eius potestas;

et cum topos quod est totum et fit hic toparcha -che, idest princeps super totum, unde Iosephus in octavo libro ‘quod dono Arabie toparche regesque mittebant’; et hec toparchia -chie eius potestas;

et cum comes et fit hic comarchus -chi, idest princeps super comites; et cum decem et fit hic demarchus -chi, idest princeps super decem, unde Plautus in Gurgulione ‘nec comarchus nec demarchus, nec cum tanta gloria’;

et cum machera quod est macellum et fit hic archimachirus -chiri, idest princeps coquorum, quod et hic archicocus -ci dicitur; et cum genesis quod est natura et fit hic archigines -nis, idest principalis medicus;

et cum logos quod est sermo et fit archilogus -a -um, idest princeps vel primus in sermone, unde hoc archilogium -gii, sermonis principium.

Item componitur archos cum episcopus et fit archiepiscopus princeps episcoporum, et archipresbiter princeps presbiterorum, et hic patriarcha princeps patrum, et hic et hec heresiarcha -che, princeps heresis;

et cum levita et diaconus, quod idem est, et fit hic archilevita et hic archidiaconus, idest princeps diaconorum;

et cum poto et fit archiposia -e, idest magnus potator, et hic archangelus princeps angelorum, et hic archigallus princeps Gallorum illorum sacerdotum, et hic architriclinus -ni princeps triclinii, quod est domus trina sessione convivantium ordinata;

et hic architector -ris, idest princeps in edificando tectum, et forte potest dici verbum architector -aris, idest facere tecta, et invenitur hic architectus -ti, idem quod architector. Et forte cum pluribus partibus componitur archos, quas propter prolixitatem relinquimus lectori diligenter inquirendas.

ARMUS -mi scapula, humerus, sed humerus proprie hominum est, sed armus bestiarum, inde secundum Rabanum hic armelaus -lai, idest vestis humeros tantum tegens sicut scapulare monachorum;

et hoc armillum -li vas vinarium aptum ad portandum in humeris, et hec armilla -e idest torquis, brachiale, dextrocherium, et sunt proprie virorum, ab armorum virtute collate victorie causa, que olim virilie dicebantur, eedem et circuli, vel quia in armis idest humeris ferantur; sed armilla mulierum precipue latius extenditur, circulus vero rotundus fit;

et hoc armellum -li vas sanctorum vel victimarum, et hec armelausa -se, vestis sic dicta quia ante et retro divisa et aperta est, in armis tantum clausa, quasi armisclausa ablata ‘c’, et est sclavina.

Item ab armus pluraliter hec arma -morum, quia eum tegunt vel quia armis idest brachiis exercentur, et dicuntur generaliter omnium generum tela, sed tamen proprie arma quibus defendimur, tela quibus oppugnamus et que mittimus,

unde armo -as verbum activum cum omnibus suis compositis, et inde verbalia armator, armatrix, armatio, armatiuncula, et armabilis -le, quod est facile ad armandum, et hec armatura -re, et hoc armamentum -ti pro eodem.

Item ab arma hic et hec Sarmata -te, quidam populus, quia Sarmate patentibus campis armati equitabant, prius quam eos Lentulus Danubio prohiberet, et inde ob studium armorum Sarmate dicti sunt, quasi semper arma tenentes vel quasi sitientes arma tenere, unde sarmaticus -a -um.

Item ab arma hoc armentum -ti, quia aptum sit armis vel faciendis vel ferendis vel exercendis vel quia sit cornibus armatum; vel dicitur armentum quasi aramentum ab arando, et est proprie de maioribus, grex de minoribus. Unde hoc armentarium pro eodem, et inde armentariolum -li diminutivum, et hic armentarius custos armenti.

Item ab arma hoc armarium, locus ubi arma ponuntur, et armamentarium pro eodem, sed modo proprie armamentarium ubi tantum tela et arma ponuntur; armarium vero dicitur etiam quandoque locus ubi instrumenta et arma cuiuslibet artis sunt, quia cuiuslibet artis sunt sua arma, ut clericorum arma sunt libri, nautarum vela, remi, funes, feminarum fusi, coli et huiusmodi.

Arma componitur hic armipotens, idest Mars, quod etiam omnis generis potest esse, et armiger -a -um, quod etiam substantive dicitur hic armiger pro scutifero et hec armigera pro scutifera, et hic et hec inermis et hoc -me, et inermus -a -um reperitur, unde Virgilius ‘tunc studio effuse matres et vulgus inermum’,

et hic et hec exermis et hoc exerme idest extra arma, et exermus -a -um, et hic armilustrius -strii idest locus metuendus qui ab armatis sepius lustratur, vel ludus cum armatis factus.

Item ab armus humerus, quasi armerus, ut esset distinctio hominum, quorum sunt humeri, ad animalia quadrupedia, quorum sunt armi, unde humerosus -a -um idest fortis et habens magnos humeros, et hic humerillus, qui extremitati axis infingitur, et hic et hec humeralis et hoc -le quod pertinet ad humerum, et hoc humerale quoddam pallium quod et superhumerale dicitur.

ARDEO -des -si arsum verbum neutrum, et inde ardens -tis et comparatur -tior -simus, unde ardenter -tius -sime adverbium;

et hic ardor -ris, et hic ardelio -nis, idest leccator qui ardens est in leccacitate, et arseverse verbum defectivum, imperativi modi, secunde persone, idest ‘averte ignem’, unde Afranius ‘inscribat quis in hostio arseverse’, vel arseverse dicitur proverbium;

et hec arseda -de quedam stella valde splendens, et hoc arsineum -nei, vestis muliebris rubei et ardentis coloris;

et arduus -a -um, eo quod ardua ardent a sole, unde hec ardea -dee, quedam avis petens ardua, scilicet airun; vel secundum fabulam a civitate que Ardea dicebatur, quia in arduo erat sita, unde hic et hec ardeas et hoc ardeate patrium, dicta est avis illa ardea, quia de cinere illius civitatis nata fuit; et eadem avis a multis dicitur tantalus.

Item ab arduus arduitas -tis, et est proprie montium, et hec Arduenna -ne quedam silva quia eius ligna sunt ardua, de qua Cesar ait in Istoriis suis; et tria sunt nemora nominatissima: Arduenna, Parthicus, Equilia.

Item ab ardeo assus -a -um quasi arsus, unde asso -as verbum activum. Item ab ardeo et cor per compositionem cardiacus -a -um, idest cordis pulsum patiens, quasi cor ardens habens propter sitim; vel a greco cardian, quod est cor, dicitur cardiacus -a -um; unde Iuvenalis ‘cardiaco ciatum numquam missurus amico’; vel sit compositum a cor et hio -as quasi cor hians habens propter sitim, et tunc dicetur cordiacus et non cardiacus.

Item ab ardeo ardesco inchoativum, et componitur cum re, et dicitur redardesco interposita ‘d’, unde Ovidius in libro De remediis ‘flamma redardescit, que modo nulla fuit’;

ardeo componitur et dicitur exardeo -des, et inardeo -des, et simplex et compositum est neutrum.

ARGOS nomen civitatis in Grecia neutri generis et indeclinabile in singulari, sed in plurali masculini generis, et declinatur hii Argi -gorum, unde dicti sunt Argivi, vel ab Argo rege hoc et illud dicitur.

Unde hec argilla -le terra humida et tenax, quia apud Argos primum ex ea facta sunt vasa, unde argillosus -a -um plenus argilla, et secundum quosdam hoc argentum propter similem colorem,

vel ab argentos, quod interpretatur candor quia candidum sit, vel, quod melius est, argiros dicunt Greci argentum, unde olim hic argirus -ri denarius dicebatur, quia maxime moneta de argento solet fieri; et hec Argira -re quedam insula in Indico oceano adeo fecunda argento ut dicatur habere superficiem argenteam, et ideo sic dicta est, et inde nos dicimus hoc argentum -ti;

unde hic argentarius -rii qui cudit argentum, et argenteus -a -um idest de argento existens, unde argenteolus -a -um diminutivum, et argento -as quod componitur deargento -as, et inargento -as et sunt activa, et inde verbalia.

Item ab argentum vel argilla argello -as idest percutere et est activum, unde verbalia.

Item ab argiros hic argirites, quedam gemma argenteum habens colorem, et pluraliter hii argiraspide, et sunt dicti sic quidam milites qui sub Alexandro militaverant propter arma deargentata.

ARES virtus, unde per compositionem a pagos, quod est villa, dicitur hic Ariopagus, villa virtutis scilicet vicus Athenis, ubi studebant philosophi, unde ariopagita -te, princeps et magister illius ville; et ab ares et logos quod est sermo dicitur arethologus, idest virtuosus et potens in sermone;

et ab ares dicti sunt Aristeus et Aristotiles quia virtuosi fuerunt, et ab ares et ritmos, quod est numerus, dicitur arismetica -ce, quia tractat de virtute numeri, unde hic arismeticus -ci et adiective arismeticus -a -um.

ARELATUM, urbs Gallie.

ARGA, cucurbita vel simulacrum.

ARISAT, grus quando clamat.

ARPAX -cis, uncus ferreus sic dictus quia arripit quod cadit in puteum; ab arpe, quod grece dicitur rapere, unde arpia -e quedam avis rapax ut habetur in Virgilio, et hec arpe, gladius Mercurii falcatus.

ARCUMA, vehiculum unius hominis.

ARMONIA, dulcoratio et consonantia plurimorum cantuum, unde armoniacus -a -um dulcis, suavis, delectabilis ut armonia idest communis cantus celi, et videtur armonia esse compositum ex ad, sed secundum antiquos mutatur d in r, et monos quod est unum, quasi ad unum, ubi omnes cantus ad unam consonantiam tendunt.

ARCOBALISTA, genus balistarum. Ambrosius Super Egisippum ‘sparsa iacebant utensilia arcobaliste et cetera instrumenta in excisione urbis evecta’.

ARCHIPIRATA, princeps piratarum.

ARCHIIERARIUS, summus princeps.

ARTABE mensure sunt.

ARCHIMETRICUS, astrologus.

ARGASTERIUM, magisterium. Anianus ‘per quod huius artis argasterium aperuit’.

ARPAGIO, genus vasis. Iosephus ‘fecit vasa aurea, ollas, caldarias et arpagiones’.

ARFERIA, aqua que Inferis libabatur.

ARCHEOGENIA, initium generationis.

ARESPONSIS indeclinabile est, qui dat responsa principis.

ARTIGILIT, idest sibi nonum.

ARIMANINUS, qui scitum dominicum sequitur.

ARATRAIP cum iustitia, idest solidis DCCCC.

ARSIPPIO, arcus.

ARBITROR -aris, existimare, sed differunt, quia existimare vel extimare est apud animum nostrum, arbitrari iudicium animi proferre.

Unde hic arbiter -tri, quod in tribus accipitur significationibus: arbiter enim dicitur revelator consiliorum, ut in Sallustio ‘procul arbitris omnibus amotis’ et cetera, et arbiter testis et arbiter iudex, sed differunt: iudex ex lege, arbiter ex voluntate,

unde arbitrium libera voluntas vel potestas, qua quis sponte vel bona vel mala appetere potest.

ARTABATITE genus monstri Ethyopie, proni ut pecora ambulare dicuntur: quadragesimum evi annum nullus supergreditur; et dicuntur sic ab artus -a -um et batin, quod est gradus, quia artatim et curve gradiuntur.

ARCHONTIACI quidam heretici, a principibus angelorum, quia universitatem, quam Deus condidit, opera esse archangelorum defendunt.

ARRIANI dicti sunt quidam heretici, ab Arrio alexandrino presbitero orti.

ARMENIA dicta est ab Armenio socio Iasonis qui, recollecta multitudine que amisso rege Iasone passim vagabatur, Armeniam cepit et terre nomen dedit, unde armenius -a -um gentile.

ARAXES, fluvius Armenie sic dictus a rapiendo, quia rapacitate sua cuncta prosternit.

ARCHADIA dicta est ab Archade, filio Iovis et Calistos, et eadem dicitur Sicionia a Sicione rege vel civitate,

unde hic et hec Archas -dis et archadicus -a -um gentile, unde archadici asini dicuntur magni et alti, quia ibi tales abundent et primo inde vecti sunt.

ARARAT, mons Armenie in quo archam historici post diluvium sedisse testantur.

ARTHEMISIA, herba Diane a gentilibus consecrata, unde et dicitur; grece enim Diana Arthemis dicitur.

ARDESUS, sterilis, exilis, exesus.

ARFAXAT interpretatur depopulatio.

AROMATA sunt quecumque fragrantis odoris India vel Arabia mittit, vel alie regiones, dicta sic ab ara, quia aris imposita divinis invocationibus apta videantur, vel ab aere, quia sese aeri inseri et misceri probantur;

nam quid est odor nisi aeris contactus ? Unde aromatizo -as idest redolere, et ponitur quandoque transitive: ‘ego aromatizo hunc’, idest aromate ungo vel aromate redolentem facio.

ARSENICUM, genus coloris quod Latini ob colorem vocant auri- pigmentum.

ARSACUS, rex Parthorum, unde ipsi dicti sunt Arsacide.

Hic ARGUS -gi, pastor a quo et letum dicitur hoc Argiletum -ti, scilicet locus in quo occisus est Argus.

Item Argus, quidam mons a quo vel a factore dicta est prima navis hec Argus -gi et Argon indeclinabile, et Argon -nis et Argo indeclinabile, et hec Argo -nis et hec Argo -gos -goy et hec Argos -goy;

unde per compositionem hic argonauta -te, et dicti sunt Argonaute omnes illi qui in illa nave iverunt pro aureo vellere, unde argonauticus -a -um possessivum, et hec Argonautica -ce liber compositus ab Apollonio de Argonautis.

Item argus dicitur vagus vel piger, unde argia pigritia.

ARULA, receptaculum ignis.

ARGIROPATE, argenti distractores.

ARIEL, leones.

ARILLATOR, mercator.

ARIOBARZANAS, nomen fluvii.

ARIUSIUM promontorium est, unde ariusius -a -um.

ARTEPELLONES, qui vulgo dicuntur ingeniarii.

ARCERA, plaustrum.

ARSIS, elevatio vocis, idest initium.

ARGITIS, grecula vitis.

ASSUTUS, luxuriosus.

ASSARIUM, nummus vel figura denarii.

ASFALTUM, bitumen.

ASCARIDE vermes sunt cutis, scilicet pediculi.

ARCHISTERIUM, monasterium, ab archos quod est princeps et sterion quod est statio, quasi principalis idest spiritalis statio, vel archisterium quia regulis et disciplinis arcetur.

ARBITRERIUM, collectio multorum arbitrorum, idest ipsa consensio ipsorum, scilicet deliberatio eorum.

ARISTOLOGIA herba dicitur quia mulieribus fetis sit optima, et sunt eius due species, quarum una aristologia rotunda dicitur, quia rotundam habeat radicem;

altera longa, quia radicem longam habeat cum ramis et foliis longioribus; quam etiam dactalin vocant, quia sit radice digitali et longa.

Hic AS assis pondus est constans ex duodecim unciis, et ponitur quandoque pro obolo, et tunc componitur cum tres et dicitur hic tressis, idest tres oboli vel pretium trium obolorum, unde Persius ‘non tressis agaso vappa lippus’;

et componitur cum quatuor et dicitur hic quadressis, idest quatuor oboli vel pretium quatuor obolorum, et cum quinque et dicitur hic quinquessis, idest quinque oboli vel pretium quinque obolorum;

et cum semis et dicitur hic semissis, vel semis semissis, idest dimidius obolus vel as; et accipitur quandoque pro quadam mensura, sicut habetur in Rethorica, unde Apuleius ‘semissem quinarius, denarius quinquessem valebat’;

et componitur cum sex et dicitur hic sexis, idest sex oboli vel pretium sex obolorum; et cum septem et fit septussis, idest septem asses vel pretium septem assium;

et cum octo et fit hic octussis, idest octo asses vel pretium octo assium, unde Oratius in Sermone ‘Quanto etenim? parvo. Quanti ergo? octussibus, heheu’;

et cum centum et dicitur hic centussis, idest centum asses vel pretium centum assium, unde Persius (5, 191) ‘et centum Grecos curto centusse licetur’, sed hic videtur poni pro centesima parte assis;

et notandum quod ista tria composita ab asse ultimo prolata in -ussis finiuntur, cetera vero composita ab asse in -essis finiuntur, preter semissis.

Item ab asse hic asser -ris, quia soli asseres in tectis ponuntur, et non coniunctim: assem enim unum dicimus; vel dicuntur asseres quia parietibus assideant et trabibus, vel quia unus alii inseratur in pariete, ab assero -ris.

Item ab as et do dicitur assiduus -a -um, idest dives, quia multos possidet asses, et assiduus qui expense erarii preerat, et dicitur sic ab asse dando non quia multum gratis det dives, sed coactus plus dat quam pauper in collectis faciendis.

ASSA lignum latum et dolatum, unde hec assula -e, quod cadit de ligno dum dolatur.

ASSISTERIUM, monasterium, grecum est, vel dicitur ab assistendo, unde hec assistria monialis ibi assistens.

ASPIS dicitur quasi aspergens yos, idest venenum, et inde aspis quia venenum immittat et aspergat morsu.

ASTULA dicitur a tollendo, scilicet quod cadit de ligno dum dolatur, unde etiam volunt dici asciam ab astulis, quia eas a ligno eximit.

ASSOCIUS, consocius, consors, consodalis, contribulis, confedustus.

ASTROPHIA est tenuitas corporis; nam Greci nutrimenti cessationem atrophiam dicunt.

ASSER beatus dicitur, quia, cum peperisset eum Zelpha, dixit Lia ‘beatam ergo dicent me mulieres’, et ideo vocavit illum beatum.

ASSUR -ris fuit filius Sem, a quo dicta est Assiria, unde assirius -a -um; et Assur dicitur diabolus.

ASFALTITES est lacus Iudee, ubi nichil mergi potest quod habeat animam; quasi sine flatu idest sine vita.

ASIA quedam femina fuit, que olim tenuit imperium Orientis, a qua dicta est Asia regio illa, unde asianus -a -um et asiaticus -a -um;

vel Asia interpretatur elatio vel elevatio, et ideo dicta est terra illa sic, quia illa pars mundi est elatior; invenitur etiam Asia pro quadam palude prima producta, que in nomine regionis breviatur.

ASBESTUS, lapis ferrei coloris, ab igne nomen sortitus, quia semel accensus numquam extinguitur.

ASTERITES gemma candida est, inclusam lucem continens sicut stellam intus ambulantem, unde dicta est.

ASCALONIA dicitur quedam herba ex urbe que Ascalon dicitur, unde prius advecta est.

ASPARAGUS dictus quia spinosus et asper sit frutex eius, quedam herba est; et etiam sic dicitur quidam piscis parvus sed optimi saporis, et etiam boletus sic dicitur.

ASTUS -tus -tui, calliditas, dolositas; unde astus -a -um in malo, astutus in bono et comparatur -tior -simus, unde astute -tius -sime adverbium, et hec astutia -e idest ingeniositas, dolositas, subtela, industria, calliditas, et proprie dicitur de malo.

Invenitur hoc astu indeclinabile pro eodem et dicitur astu quasi sine statu. Nam qui astutus est non diu in eodem moratur, sed multa deliberat.

Et ab astu hasta -ste, quia astutum querit dominum in ea utendo, unde hoc hastile -lis eius diminutivum, et hastatus -a -um, et hec hastinata -te, idest cava festuca.

Et componitur cum fero et gero, et fit hastifer -a -um et hastiger -a -um, qui fert vel gerit hastam. Et aspiratur hasta ad differentiam asta, quod est verbum imperativi modi, unde et multum ibi crassescit aspiratio.

ASTISMOS est figura contraria sarcasmo, scilicet urbanitas sine iracundia; Virgilius ‘qui Bavium non odit, amet tua carmina, Mevi, atque idem iungat vulpes et mulgeat hyrcos’.

ASCHIN grece, latine uter.

ASCIDA animal est strutiucamelon, Latini strutionem dicunt; et Ascida quedam stella.

ASILUM dicitur domus refugii quod Romulus fecit; hoc, modo, est ecclesia, et dicitur sic ab a, quod est sine, et silen quod est tactus, quia non sit fas ibi alicui tangere et offendere alium.

Hic ASILUS -li, musca que boves stimulat, quam Greci oestrum vocant, rustici tabanum, et videtur dici ab a et silen per contrarium, quia eius tactus nimis sentitur.

Hec ASSISTRIX -cis, idest astitrix ab assistendo, vel assistrix -cis, idest affirmatrix ab asserendo.

ASTARIUM, ubi venduntur bona scriptorum.

ASPER -a -um, durus, acerbus, truculentus, et comparatur -rior -rimus, unde aspere -rius -rime adverbium, et hec asperitas idest duritia, truculentia;

et aspero -as verbum activum, idest facere asperum, quod componitur cum ex et fit exaspero -as, idest exacerbare et commovere, vel facere asperum.

ASPERCOS grece, latine bitumen.

ASCOPA grece, latine uter.

ASTALIN, deceptio vel fraus.

ASTO, voluntarie.

ASTOGILITH, quod iniquo animo queritur.

ASAPH congregans interpretatur.

ASTIN civitas, unde componitur proastium, locus ante civitatem scilicet suburbium, et mediastinus -a -um, idest existens in media civitate, vel componitur a sto stas vel teneo -nes.

ASIMBAMA, incongruitas vel indignitas, ab a quod est sine et simbama quod est congruitas vel dignitas.

ATER -tra -trum idest niger, et comparatur atrior, aterrimus, unde atre -trius -terrime adverbium, et hoc atrium -trii propter caliginem ignis, qui olim solebat esse in atrio, unde in Passione Domini ‘et Petrus stans in atrio calefaciebat se ad ignem’;

vel atrium dicitur quia ei addantur tres porticus extrinsecus, et secundum hoc atrium dicitur magna et spatiosa domus; unde hoc atriolum -li diminutivum, et hic atriensis idest ianitor, hostiarius, exclusarius, patigiarius, ianuarius.

Atrium componitur cum quinque et dicitur hoc quinquatrium, idest quinque porticuum ambitus vel spatium scilicet ubi sunt quinque porticus.

Item ab ater hoc atramen -nis, idest nigredo, unde hoc atramentum -ti, quia nigrum faciat liquorem in quo ponitur, et hoc atramentarium, scriptorium, pluteum, plumarium, unde Propheta: ‘Ecce vir habens atramentarium scriptoris ad renes’; et inde hoc atramentariolum -li diminutivum;

et ab ater atratus -a -um, idest nigris vestibus indutus, quod etiam atramus -a -um dicitur, et hic et hec atrabilis et hoc -le, idest ater animi vicio;

et hic et hec et hoc atrox -cis efferus, crudelis et comparatur -cior -simus, unde atrociter -cius -sime adverbium, et hec atrocitas -tis.

Ater componitur subater -a -um, idest aliquantulum ater, et pluraliter hii quinquatres vel hec quinquatria, idest quinque atri dies vel festum quinque atrorum dierum, in quibus multa mala Romanis evenerunt Gallis obsidentibus urbem, de qua per quinque dies nemo est ausus exire;

et ideo Romani in illis quinque diebus solebant cessare ab omni opere et festum colere, unde Oratius in primo Epistularum ‘ac potius festis puer ut quinquatribus’; alii dicunt quod illud festum dicebatur sic quia quinquies fiebat in tribus annis vel ter in quinquennio.

ATHOS -thoy, vel Athon -onis, mons est Macedonie.

ATHLAS, frater Promethei, fuit rex Africe optimus astrologus, unde dictus est celum sustinuisse, et a nomine eius dictus est mons Africe Athlas, qui propter suam altitudinem dictus est celum sustinere;

unde athlanteus -a -um et athlanticus -a -um.

ATHALIA interpretatur tempus Domini.

ATHYX -cis fuit filia regis Atheniensium, ex cuius nomine dicta est regio illa Attica, et homines Attici. Iidem sunt Athenienses.

Vel atte interpretatur litus, et inde latine hec atta idest litus, unde atteus -a -um idest litoralis;

et hec Attica regio Atheniensium, quia iuxta litus est, et attice genus columnarum que ibi abundant; unde Athene quasi litorales, quia in litore posite erant;

vel dicuntur Athene immortales propter studium, quia olim ibi viguit sapientia que immortalis est, sic dicte ab athanatos, quod est immortale, ab a quod est sine et thanatos quod est mortale, unde athanasia immortalitas.

ATHONIEL tempus eius dicitur, vel responsio Dei.

ATHLETA, pugnator, miles fortis et dicitur sic quasi ad letum fortis.

ATOMUS, corpus indivisibile propter sui parvitatem, quamvis forte nullum corpus sit quod divisionem recipere non possit, et dicitur sic ab a, quod est sine, et tomos quod est divisio vel sectio, quod non recipiat sectionem sensui subiacentem.

ATTILUS, astutus et expeditus.

ATAX, nomen fluvii.

ATRIPLICES humidam et frigidam virtutem habent; in cibo sumpti ventrem solvunt.

ATROPHIAN tabitudo corporis vel cibi, et est grecum.

ATHAS grece, levitas latine, lentos plenum, unde dicta est quedam virgo Athalanta propter velocitatem quasi plena levitate.

AXIOMA -matis, dignitas, unde axiomaticus -a -um dignitatem habens.

AXUNGIA digitur ab unctione.

AZARIAS interpretatur auxilium Domini. Idem et Abdenago, quod interpretatur serviens taceo.

AZABEL interpretatur fluens sanguinem vel sterquilinium.

AZIRIUS interpretatur iracundus vel plenus.

Hec BABURRA -re, idest stultitia, ineptia; inde hic baburrus et baburcus -a -um, et babiger -a -um, idest stultus et ineptus, idem et baburlus.

BABEL interpretatur confusio, unde Babilon vel Babilonia, civitas ubi olim homines turrem edificantes dispersi sunt, immissa divinitus confusione linguarum inter eos, unde Babilonia regio et babilonius -a -um patrium vel gentile.

Hic BACHUS dicitur deus vini, et ponitur quandoque pro ipso vino; unde hic baculus secundum Ysidorum quia a Bacho dicitur repertus, quia homines moti vino baculo innitebantur et adhuc innituntur, vel dicitur a baiulando, sicut postea dicetur; a quo baculo -as, idest baculo percutere, quod componitur cum de et dicitur debaculo -as, idest valde baculare. Et est activum baculo cum omnibus suis compositis.

Et a baculus hic bacillus -li diminutivum, quod componitur cum in et dicitur imbecillus -a -um, et hic et hec imbecillis et hoc -le in eodem sensu, idest sine baculo idest sustentamento virium, idest debilis, fragilis, unde imbecillo -as -are, idest debilitare, verbum activum, et inde verbalia.

Item a Bacho bacheus -a -um, de Bacho existens, vel sit possessivum, et in eodem sensu bachicus -a -um, et hoc Bachium -chii festum Bachi; et bachium dicitur parvus urceus quo utebantur in festo Bachi ad vinum tenendum, sed postea in usus aquarios transiit;

et hic bachius quidam pes quo in festis Bachi utebantur, et constat ex prima brevi et duabus sequentibus longis, et componitur cum anti, quod est contra, et dicitur antibachius, pes contrarius bachio; constat enim ex duabus primis longis et tertia brevi. Et idem pes dicitur palimbachius, quia iteratus est a Bachio, a palin quod est iterum et bachius.

Item a Bacho hec bachania -e, idest furor, et hec Bachis -dis, femina colens festum Bachi, scilicet sacerdotissa eius, que et hec Bacha dicitur, unde Plautus in Amphitrione ‘Bache bachanti si velis adversarier ex insana insaniorem facies’; unde hec Bacula -le diminutivum;

et eadem dicitur Bassaris -dis similiter a Bacho, unde Persius ‘et vitulo caput ablatura superbo Bassaris’; vel hec bassaris -ris, genus est vestis quam sacerdotes Bacho induebant, unde Bassaris -dis, sacerdotissa que illam vestem induebatur, unde hic Bassareus, idest Bachus, unde Oratius in Odis.

Item a Bachus hoc bacharium -rii, quoddam vas vinarium, et idem dicitur hec bachariva -e et hec bascauda -e, vel dicitur bascauda conca erea;

et ab eodem hic bachio -nis, quoddam genus suppellectilis simile trulle, et bachor -aris verbum deponens, idest furere, unde verbalia, et componitur debachor -aris, idest valde furere vel a furore cessare.

Et pluraliter hec Bachanalia -lium vel -liorum festa Bachi, unde Iuvenalis (2, 3) ‘qui Curios simulant et Bachanalia vivunt’;

et ponitur hic nomen pro adverbio, scilicet bachanaliter, idest furiose, idest ad modum sacrificantium Bacho, in cuius festis solent insanire; et hoc bachinal -lis, idest torcular, pressorium, unde Plautus in Aularia ‘numquid nisi hodie ad bachas veni in bachinal coquinatum’.

Invenitur etiam bacca per duo -c- pro fructu olive et lauri, et ponitur quandoque pro quolibet fructu et precipue arborum silvestrium. Invenitur etiam bacca pro gemma quadam pretiosa, ut ibi ‘quis nitido pretium cortice bacca daret’;

et inde baccatus -a -um, idest baccis illis lapidibus adornatus , vel secundum primam significationem, idest fructu baccarum abundans vel pastus; et a bacca hec baccar -ris, herba fascinum pellens, unde Virgilius ‘baccare cinge caput’, et hoc baccaulum, feretrum in quo mortui deferuntur.

BADIUS est equus quem antiqui vadium dicebant. Sed nomina equorum et genera varia sunt et diversa, et diversis de causis imposita; equus generale nomen est omnium equorum, et dicitur equus ab equando, quia olim solebant adequari currui tam secundum vires quam secundum numerum.

Caballus dicitur quasi cavallus, quia pede cavat terram, vel quia pedem habeat cavum, ut dextrarius; vel cabo dicitur equus castratus, quasi cavo, et inde caballus quasi diminutivum, scilicet vilis equus;

dextrarius dicitur quia per dextram ducitur, palafredus dicitur a passu et leni et freno et ducendo, quia leni passu per frenum ducitur, et idem dicitur gradarius a gradu et diffinitur a gradu: gradarius est equus mollis incessus sine succussatura innitens; idem dicitur mannus, quia manu mittatur et ducatur, vel quia mansuetudinem manuum sequatur;

veredus dicitur equus quia vehit redam, badius dicitur equus quasi vadius a vado -dis, quia fortius vadit inter cetera animalia; ipse est spadix, quem fenicatum vocant, et dicitur spadix a colore palme, quam Siculi spadicam vocant;

et est glaucus qui quasi pictos habet oculos et quodam splendore perfusos; nam glaucon album Greci dicunt; et est gilvus qui est colore mellino, et est subalbidus scilicet guttatus albis nigris intervenientibus punctis, et est albus qui est cum quodam pallore, et est candidus qui niveus est et pura luce perfusus;

et est canus qui ex candido et nigro colore est, et est scutulatus qui quosdam habet orbes albos inter purpureos, et est varius qui habet vias colorum imparium, et est petulus qui tantum pedes habet albos; et est candidus, albus vel calidus: candidus qui habet frontem albam, idem et calidus dicitur;

et est cervinus quem vulgus guaranem dicit, qui habet colorem cervi; et idem dicitur admissarius et emissarius, et est eranes, quia erei sit coloris, et est mirteus, quia est pressus in purpura, et est dosius vel dosinus quasi de asino, quia color eius sit similis asino, et idem dicitur cinereus, quia sit eiusdem coloris cum cinere;

et sunt hii, scilicet eranes, mirtei, dosini de agresti genere orti, quos equiferos dicimus, et ideo ad urbanam dignitatem transire non possunt. Et est retrogradus quia retro graditur, et est cespitator, quia leviter obiectis cespitibus ruit, et idem dicitur suffusor vel suffusus, et sternax quia sternitur et sternit insidentem, et est effusus, qui vulgo dicitur rinfusus;

et est equus redorsatus a posteriori et est edorsatus ab anteriori, unde solet dici ‘trossula trossulam illam vel cappam foricatam et porfiriatam super equum edorsatum ’.

BAEN, hebraice scutum.

BAFER -fra -frum, grossus, ferinus, agrestis, turgidus, ventricosus.

BAIULO -as, idest portare, sustentare, et dicunt quidam quod est simplex et sic ‘i’ debet esse duplex consonans; falsus est ergo versus ille ‘Cloto colum baiulat, Lachesis trahit, Atropos occat’: debet enim prima huius verbi baiulo produci.

Alii vero dicunt quod est compositum ex basis, quod est illud quod supponitur columne, et Iulus, qui fuit filius Enee, qui baiulatus fuit ab Enea;

et inde baiulare quasi Iulum portare et sustentare, sed ponitur simpliciter pro portare; vel baiulare dicitur a basis et Iulus, quia ipse fuit basis et sustentamentum patris; et inde verbalia;

et hic baiulus -li, quod et pro portatore et pro nutritore et pro baculo ad baiulandum apto dicitur et pro portu, quia ibi merces baiulentur, unde hic et hec baiularis et hoc -re, idest iuvenis fortis;

et hic baculus dicitur a baiulo, unde bacillus diminutivum et cetera, que iam superius dicta sunt.

Item a baiulo hec baionola -le, idest lectus qui in itinere baiulatur, et hoc bagulum frenum, quia eo equus baiulatur, et hic badius equus, quia nos baiulet, vel dicitur a vado sicut iam dictum est;

et baia -e portus, unde Baie -arum civitas in Italia iuxta mare, quia ibi sit locus portuosus et delectabilis, unde baianus -a -um patrium.

Item a baiulo ballo -as, idest huc et illuc inclinare, et ponitur quandoque absolute scilicet pro vacillare, unde hec balluca, idest bilanx, quia ballatur, idest huc et illuc inclinatur.

Item a baiulo hec vagina quasi bagina, quia in ea mucro vel gladius baiuletur, unde hic vaginarius qui facit vaginas, et vagino -as -are, idest facere vaginas,

quod componitur cum ‘e’ et fit evagino -as, idest extraho de vagina, et cum in et fit invagino -as, idest in vaginam mittere, et sunt neutra.

Item a baiulo hec barca, parva navis que merces ad litus portat, unde barcula et barcella diminutiva, et hic barcarius qui barcas ducit vel facit;

baiulo componitur cum de et fit debaiulo, idest deporto, et subbaiulo idest subporto; baiulo et composita ab eo omnia sunt activa.

BALO -las verbum neutrum, et est ovium; inde hic balatus -tus -tui, et balbus -a -um qui verba non explicat: potius enim videtur balare quam loqui; et comparatur -bior -simus, unde balbe -bius -sime adverbium;

et hec balbities vel balbuties -ei, et balbeo -bes, unde balbesco inchoativum, et balbutio -tis, idest male et trepide et incongrue loqui.

Item a balo burrus -a -um, et blesus -a -um, idest balbus, vel dicitur blesus quasi fresus, quia verba frangit; quod autem dicitur blesus bucca lesus, ethimologia est, non compositio.

Item a balo hic balatro -nis, idest clamosus ioculator, unde Oratius in Sermonibus: ‘mendici, mime, balatrones’, vel balatrones dicuntur prodigi vel leccatores a Servilio Balatrone, cuius mentionem facit in ultimo Sermone; secundum hanc tamen significationem melius dicuntur baratrones a baratro, sicut postea dicetur;

et a balo hic et hec et hoc balans participium, et hec balans -tis pro ove, et componitur balo cum de et dicitur debalo, idest valde balare; balo producit primam.

BALANON grece, latine dicitur grande, inde hec balanus quedam arbor et, ut dicunt, genus est quercuum, unde hoc balanum pro fructu et pro unguento inde facto, unde balanatus -a -um, idest balano unctus.

Item a balanus vel balanum pluraliter balanite -tarum uve vel vites ad instar glandium uvas facientes grandes; unde balanitides gemma.

BALIN grece, latine iacere sive emittere vel effundere dicitur, unde balena dicitur quidam magnus piscis quia effundat et iaciat aquam huc et illuc altius cunctis bestiis marinis;

et hec balista genus tormenti et videtur esse compositum a balin et hasta; torquetur enim verbere nervorum et iacit hastas et saxa, unde hic balistarius, qui facit balistas, vel qui iacit cum eis. Item a balin et funda dicitur fundibalus -li, idest cum funda iacens et emittens; et dicitur quoque fundibalarius in eodem sensu.

Item a balin hec balea -lee, idest funda vel instrumentum quod vulgus vocat balestrum; unde hic balearius, et hic baleator, idest funditor vel balestrator, unde hic et hec balearis et hoc -re, idest cum balea iactabile.

Invenitur et balearis funda, et derivatur tunc a nomine insule: Baleros vel Balerica vel Balearis insula est Hispanie, et sunt due scilicet Afrosiades et Gemasiades maior et minor, unde et eas vulgus Maioricam et Minoricam vocat; in his insulis primum reperta est funda, unde et balearis dicta est funda et Balearis dicta est insula utraque;

a balin greco balea, et a balea Baleros vel Balearis vel Balerica, a quo hic et hec balearis et hoc -re, gentile.

Item a balin balestrum, unde balestro -as, idest cum balestro aliquid proicere vel percutere.

Hec BALDUCTA -e dicitur lac pressum a sero, scilicet iuncata, et dicitur balducta quasi valde ducta, quia valde pressa est et ducta.

Hec BALSAMUS arbor, unde hoc balsamum lignum vel fructus vel liquor eius, et componitur cum opos quod est incisio vel caverna vel cortex et dicitur opobalsamum, idest cortex balsami vel liquor manans de incisione corticis per cavernas; cortex enim illius ligni percussus ferreis ungulis per cavernas eximii odoris guttam distillat.

Item componitur cum folium et dicitur foliobalsamum, idest folium balsami vel liquor manans de tritis foliis illius. Item componitur cum xilo, quod est lignum, et calo quod est similiter lignum et fit xilobalsamum vel calobalsamum, idest lignum balsami vel liquor manans de ligno eius trito.

Item componitur cum carpos vel xiros, quorum utrumque interpretatur fructus, et fit carpobalsamum vel xirobalsamum, idest fructus sive semen balsami vel liquor qui fit ex eius fructu sive semine;

multiplex ergo unguentum balsamus profert: primum est et pretiosius aliis quod sponte manat de foliis et illud vocatur balsamum, secundum est carpobalsamum vel xirobalsamum, tertium est opobalsamum, quartum est foliobalsamum, quintum est calobalsamum vel xilobalsamum. Et probatur ita si non sit corruptum balsamum: si feratur in manu contra solem perurit carnem, si non sit corruptum.

Et a balsamum balsamatus -a -um, idest balsamo inunctus quod et potest esse participium. Nam balsamo -as est balsamo inungere, et est activum, quod componitur cum in et fit imbalsamo idest valde balsamo, similiter activum.

BALINON Greci balneum dicunt, quia anxietatem animi tollat, a balin et noys, quod est mens, quia iaciat anxietatem de mente; hinc balneum a levatione meroris dicitur.

Invenitur in plurali numero in feminino genere balnee -arum. Inde hoc balneolum -li, diminutivum, et hoc balnearium -rii et hoc balneatorium, ambo pro loco in quo balneatur, et balneo -as verbum activum cum omnibus suis compositis si aliqua inveniantur.

Item a balneum et lustro -as dicitur hoc balustrium, scilicet locus ubi sunt multa balnea, quasi lustratus balneis.

Item ab ambio et balneum dicitur hec ambubaia, idest femina frequens circa balnea quasi ambiens balnea, unde Oratius in Sermonibus ‘ambubaiarum collegia pharmacopole’; vel ambubaia lingua Syrorum dicitur tibia vel simphonia, inde ambubaia, idest tibicina vel simphonista; vel ambubaia est compositum ab ambio et Baie, siquidem Baie locus erat amenissimus quem leccatores frequentabant; inde ambubaie quasi frequentantes et ambientes locum illum, scilicet leccatrices.

BALTEUS, sed invenitur in plurali et masculini et neutri generis hii baltei et hec baltea; et est balteus cingulum militare, sic dictus quasi pendens quia ex eo signa dependent ad demonstrandam legionis militaris summam, idest sex milium sexcentorum, ex quo numero et ipsi consistunt;

unde et balteus dicitur non tantum quod cingitur, sed etiam a quo arma dependent; unde balteolus diminutivum, et balteatus -a -um, idest balteo ornatus, et balterio -ris -rivi idest cingere, verbum activum.

BALACH interpretatur precipitans sive devorans.

BALAAM interpretatur vanus populus.

BAMOTH interpretatur eventus mortis.

BANNITA sillaba, idest conglutinatio litterarum.

BANDUM, parvum vexillum.

BANIA interpretatur orbitas.

BAPTISMUS tinctio interpretatur, dictus a baptes, quod est flumen vel aqua vel etiam sacrum, unde baptisma -tis idem, et baptizo -as verbum activum cum omnibus suis compositis, unde verbalia;

et hoc baptisterium, idest statio baptismatis, a sterion quod est statio, et dicitur tam pro baptismo quam pro loco, qui et hoc baptizatorium dicitur, et hic baptista -e, qui baptizat, et videtur esse nomen officii.

BAPHIUM genus purpure est, unde baphius -a -um et baphianus -a -um, idest purpureus vel textor talis purpure vel venditor sive mercator huiusmodi purpure, et invenitur simpliciter pro mercatore, et hoc baphium, locus ubi talis purpura conficitur vel venditur.

Hic BARDUS -di, idest stultus, hebes, ineptus, tardus, qui et alio nomine dicitur blennus, unde Cecilius ‘nimis audacem nimisque bardum’; bardus quoque in alia accipitur significatione scilicet pro cantore laudis vel pro populo, unde Lucanus (1, 449) ‘plurima securi fudistis carmina, bardi’;

unde et dicti sunt Longobardi, vel per sincopam Lombardi quasi Longibardi, vel a longis barbis quas solebant nutrire et non tondere, unde Longobardia vel Lombardia provincia quam possederunt, a cuius nomine modo sumitur gentile longobardus -a -um vel lombardus -a -um.

Hec BARBA dicitur quasi varva a viro, quia virorum sit et non mulierum, et est proprie barba hominum, barbe aliorum animalium, unde barbula diminutivum, et barbatus -a -um, quod et pro sapiente dicitur. Nam olim philosophi in signum sapientie solebant pascere barbam, unde barbatulus -a -um, idest parum barbatus.

Item a barba barbarus -a -um, crudelis, incultus, stolidus, et est nomen crudelitatis et austeritatis, unde olim gentes omnes dicte sunt barbare preter Grecos et Latinos, unde barbaricus -a -um, et barbaricinus -a -um in eodem sensu, et hec barbaries -ei regio barbarorum, et hec Barbaria dicta est quedam terra, que est iuxta Greciam, propter excellentiam crudelitatis;

et a barbarus et mos et fit barbarismus, quasi consuetudo et mos barbarorum, scilicet vitium quod consistit in coniunctione litterarum in sillaba vel sillabarum in dictione vel in earum accentibus, quo vitio barbari solebant maxime uti, et ideo ab eorundem consuetudine habuit nomen;

vel componitur barbarismus a barba et rure et more, quasi mos et consuetudo barbarorum ruris, quia enim ruricole utpote inculti et duri et rudes incultas solebant habere barbas; ideo ad eius moris similitudinem barbarismus dicitur vitium in dictione, que non est culta sua proprietate.

Item a barbarus et lexis, quod est sermo, dicitur barbarolexis, idest aliene lingue corruptio, et differt a barbarismo, quia barbarismus est corruptio proprie lingue, ut si Grecus corrumperet grecam, Latinus latinam, sed barbarolexis est corruptio aliene lingue, ut si Grecus corrumperet latinam vel Latinus grecam; confunditur tamen quandoque hec proprietas.

Item barbarismus, si est in communi sermone sine ratione, vitium est, et est vitandum; si autem in poemate fiat vel in aliquo prosaico dictamine aliqua rationabili de causa, figura erit, et dicetur metaplasmus. Et a barbarus vel barbarismus barbarizo -as, crudeliter agere vel barbarismum facere, et ut breviter significatio eius aperiatur, barbarizare est more barbarorum uti in quacumque re.

Item barba componitur cum sterilis et dicitur hic et hec barbasterilis, idest duribuccius, scilicet qui nichil loquitur; et cum tondeo et fit barbitondium, idest tonsura barbe vel locus ubi tondetur.

Item a barba barbutus -a -um, qui magnam habet barbam sicut hospitalarii et hyrci, et hic et hec barbetica, qui vel que dat palmas ad percutiendum, et hic barbanus, idest patruus.

BAR lingua syra filius, iona lingua hebraica columba interpretatur; inde Bariona filius columbe;

et a bar et tholos, quod est summitas, et moys, quod est aqua, dicitur Bartholomeus, secundum interpretationem filius suspendentis aquas, idest Dei, qui mentes doctorum sursum elevat, unde inferius aquas distillat. Vel interpretatur filius suspendentis me; et est syrum nomen et non hebreum.

BARRABAS interpretatur filius magistri eorum, a bar quod est filius et rabi quod est magister et ab ‘is’ pronomine, vel a greco ei equipollenti; inde Barrabas idest filius magistri eorum, procul dubio Iudeorum, magistri, qui est diabolus homicidiorum auctor, qui usque hodie regnat in eis.

BARNABAS interpretatur filius prophete vel filius consolationis, a bar.

BARACHIAS interpretatur benedictus Domini vel benedictus Dominus.

BARACH interpretatur fulgorans.

BARACHEI, populi Africe.

BARIPTOS gemma nigra est cum sanguineis et albis notis.

BARCHOCABAS stella: hebreum est.

BARDESANISTE, heretici.

BARATRUM est nomen nimie altitudinis et profunditatis et est dictum baratrum quasi voratrum, idest vorago atra, ex profunditate, quia omnia devorat,

et dicitur baratrum quandoque infernus quandoque profundissimus locus inferni, de quo Deus neminem extraxit et de quo dictum est quia in inferno nulla est redemptio, quandoque fossa, quandoque gurges vertiginosus, quandoque venter,

unde baratro -nis leccator, quia omnia baratro, idest ventri, committit.

BARGINUS -a -um et hic et hec barginis et hoc -ne, idest alienigena, peregrinus, a barbarus et genus vel genitus; vel bargines dicuntur fortes in bello, a baro et ago vel genitus, quia ad modum baronum se agant, vel sint fortes quasi essent geniti a baronibus.

Hic BARBAROSTOMUS, qui verba plena barbarismis profert, a barbarismus et tomos, quod est incisio, scilicet os, quasi qui in ore habet barbarismos.

Hec BASIS est nomen fortissime petre lingua Syrorum, unde basis dicitur fultura columnarum, scilicet quod supponitur illis; basis etiam dicitur extremitas plante;

et a basis et leos, quod est populus, dicitur basileos, quod versum in latinum dicitur basileus, idest rex vel imperator, quia est sustentamentum populi, unde basilia et basila idest regina, et basiliscus rex serpentum;

et basilica regia, scilicet palatium regis, sed modo per translationem dicitur basilica ecclesia, quia est palatium summi regis regum;

et a basilica dicitur basilicanus -a -um, idest palatinus, quod componitur cum sub et dicitur subbasilicanus -a -um; subbasilicani proprie dicuntur qui habitant circa basilicam et sub alis eius;

et a basis basilica, herba que et gentiana dicitur, cuius radix dat fortitudinem et sanitatem omnibus utentibus ea;

et a basileos basilice, invicte, fortiter. Plautus in Epidico ‘ego vel interii basilice’; et hic basilicus iactus in tabula qui fortunatius provenit, unde Plautus: ‘iacto basilicum’, ‘ iacit vulturios quatuor’.

BASA interpretatur pinguedo, unde bassus -a -um idest non altus, quia pinguedo non sinit multum in altum crescere, unde basso -as verbum activum idest deponere, deprimere, et hec bassa -e ovis pinguis, unde hec bassaris -dis, et sunt bassarides vacce mulsarie uberes;

Bassarides etiam, ut dictum est superius, dicuntur sacerdotisse Bachi a Bacho; et a basa basium, quia plus delectat in pingui.

BASTERNA est teca manualis vel vehiculum itineris quasi vesterna, quia mollibus vestibus sternitur et a duobus animalibus trahitur; ibi nobiles femine deferuntur.

BATH hebrayce, linum dicitur latine, unde batin in Daniele vestes dicuntur linee, scilicet brace linee usque ad genua pertingentes, quibus verenda sacerdotis velabantur, et est indeclinabile in singulari et plurali et feminini generis;

hec bata sive beth apud Hebreos dicitur mola olivaria vel olearia, unde hic batus dicitur quedam mensura capiens L sextarios, que mensura una vice mole proteritur, vel secundum Ieronimum ‘batus qui hebraice dicitur bath eadem mensura est que et ephi scilicet trium modiorum et deputatur tantum liquidis proprie, licet et in aliis rebus mensura habeatur’;

unde componitur cum ad, et ablata d, dicitur hic et hec abatis indeclinabile per omnes casus, qui cum bato dividit avenam vel aliud; et a bato batillus diminutivum et hec batera genus patere.

BAULARE, latrare, et est proprie canum. Sidonius in libro De naturis rerum ponit propria verba animalium secundum vocem que in parte ponemus: ‘leonum est rugire, tigridum rachanare, pardorum felire, pantherarum caurire, ursorum urcare vel sevire,

aprorum frendere, lincum urcare, luporum ululare, serpentum sibilare, onagrorum mugilare, cervorum rugire, boum mugire,

equorum hinnire, asinorum rudere, porcorum grunire, verris quiritare, arietum lorectare, ovium balare, hyrcorum miccire, hedorum vebare, canum latrare sive baulare,

vulpium gannire, catulorum glatire, leporum et puerorum vagire, mustellarum drinorare, murium pipitare, soricum desticare, elefantum barrire,

ranarum coaxare, corvorum crocitare, aquilarum clangere, accipitrum pipiare, vulturum pulpare, milvorum lupire, olorum drensare, gruum gruere,

ciconiarum crotolare, anserum sclingere, anatum tetrissitare, pavonum paupolare, gallorum cucurrire, graculorum fringulire, noctuarum cucubire,

cuculorum cuculare, merulorum zinziare, turdorum trucilare vel soccitare, sturnorum passitare, hyrundinum fritinnire vel minurrire (dicunt tamen quod minurrire est omnium minutissimarum avicularum),

gallinarum crispare, passerum tictiare, apum bombizare vel bombilare, cicadarum frinitare’.

BATIMUS dicitur rusticus.

BAXE vel baxea calciamenta mulierum et comedorum erant, sicut tragedorum coturni.

BELGIS civitas Gallie unde Belgica provincia dicta est, et eadem civitas modo dicitur Beluacum.

BELSEBON ascensio specule vel speculum interpretatur, mons est.

BELETES, consiliarius.

Hic BELUS pater fuit Nini, primus rex Assiriorum, et cepit postea haberi pro deo et ibi et in Africa, et factum est ei ydolum in Babilonia, quod vocatum est Bel, quod interpretatur vetus;

unde et lingua punica Bal dicitur deus, sed apud Assirios Bel; et a Bel, quod est deus vel vir, et zebub, quod est musca, dictum est idem ydolum Belzebub, idest deus vel vir muscarum pro immunditia et sordibus ydolatrie et sanguinis ibi immolati ad quem multitudo muscarum conveniebat, vel pro immunditia Belial, idest diaboli qui ibi colebatur; et idem ydolum dictum est Acaron et Belial;

et a Bel et Fegor, quod fuit quidam mons, Belfegor, quod interpretatur simulacrum ignominie. Ydolum enim fuit Moab, cognomento Bahal, super montem Fegor, quem Latini vocant Priapum, scilicet deum ortorum. Sic ergo Bahal, Belial, Belzebub, Belfegor, Belbrit, Berith, Belbris idem est, scilicet diabolus.

BEEMOTH hebraice, latine animal sonat, ideo autem diabolus Beemoth idest animal dicitur, quia de excelsis ad terrena cecidit et pro merito suo ut animal brutum effectus est; sic ipse est et Leviatan, idest serpens de aquis qui in huius seculi mari volubili versatur astutia.

BELOCULUS gemma est albicans, et pupillam cingit nigram in medio aureo fulgore lucentem, et propter speciem Assiriorum regi Belo dicata est, unde dicitur belocolus quasi oculus Beli.

BENIAMIN interpretatur filius dextre, quod est virtutis; ben enim filius, iamin dextra dicitur; mater enim eius moriens vocaverat eum Benonum, idest filium doloris mei, sed pater mutavit vocans eum filium dextre.

BENNA, vehiculum quoddam.

BERILLUS gemma est in India, habens nomen gentis sue.

BESTIA et fera differunt, quia omnis bestia fera, sed non e contrario; bestie enim sunt que morsibus vel unguibus feriunt, exceptis serpentibus, ut pardi, leones et similia, a vastando dicte quasi vastie, vel a vi qua seviunt, quasi vistie;

fere sunt etiam ille que etsi non seviunt morsibus vel unguibus, tamen silvestres sunt, sic dicte quia naturali utantur libertate et desiderio suo ferantur. Quandoque fera dicitur bestia, quandoque etiam bestia non dicitur nisi que mansione hominum utitur; et tunc dicitur a beth, quod est domus, et sto;

unde bestiola diminutivum, et bestiarius -a -um crudelis et vivens ad modum bestiarum, et hic bestiarius, qui servat bestias vel venatur eas, et hoc bestiarium, idest liber de bestiis loquens vel locus ubi bestie morantur,

et hic et hec bestialis et hoc -le, unde bestialiter adverbium, et hec bestialitas, et bestius -a -um, idest crudelis ad instar bestie, unde Persius ‘et bestius urget doctores Graios’.

BES, idest octo uncie, unde bisse, idem est; vel dicitur bisse, quia bis est triens; et a bisse dicitur bissextus, quasi ex bisse, idest ex unciis collectus, vel dicitur a bis et sextus, quia sextus dies ante kalendas martii bis computatur eo anno.

BETIN Greci humilem vel mersum dicunt, unde dicitur Betis fluvius quia humili solo decurrat, a cuius nomine dicitur hec Betica -ce quedam provincia, unde beticus -a -um.

BETHEL urbs Samarie prius dicta Luza, sed postquam dormiens ibi Iacob vidit scalam innitentem celo et dixit ‘vere hic est domus Dei et porta celi’, ex hac causa dictus est ille locus Bethel, idest domus Dei a beth, quod est domus et hel quod est Deus; sed quando ibi a Ieroboam vituli aurei fabricati sunt, dicta est Bethaven, idest domus ydoli, que ante vocabatur domus Dei;

et a Beth et leem, quod est panis, dicta est Bethleem, civitas David in qua natus est salvator mundi; et primum dicta est Eufrata, sed quando Iacob pavit pecora sua, eidem loco Bethleem quodam vaticinio futuri nomen imposuit, quod domus panis interpretatur propter eum panem, qui ibi de celo descendit; et a beth dicitur Bethania, quod interpretatur domus obediens.

BETH apud Hebreos dicitur mola olearia, vel etiam beta, et beth est secunda littera eorum; et a beth dicunt Greci beta secundam litteram, et a beta dicimus nos b; sic ergo beta apud Hebreos est mola olearia, apud Grecos est secunda littera et tunc est neutri generis et indeclinabile,

et inde apud nos beta dicitur feminino genere genus oleris, scilicet secundus caulis, qui post abscissionem nascitur in magudari, unde betaceus -a -um possessivum, et hoc bletum aliud genus oleris, quasi vilis beta, et hec betonica quedam herba.

BETO, avis que in hospitio servatur, a beth quod est domus.

BIBO -bis -bi verbum neutri generis, bibitum -tu supina, unde bibulus -a -um qui multum bibit vel qui multum attrahit humorem ut arena, et hic bibo -nis qui multum bibit,

et hic et hec et hoc bibax -cis idem, et comparatur -cior -simus, unde bibaciter -cius -sime adverbium, et hec bibacitas -tis, et a bibo hic bibio -nis, idest musciones vino supernatantes, unde Afranius ‘cum ad me expectas et fabulari incipis ex ore in oculis tuis bibiones involant’,

et hic biblus -bli, iuncus, quia aquarum est bibulus, et aliquando dicitur pro libro quia antiqui de iuncis solebant contexere pergamenum et ibi scribere ante quam esset usus carte, et secundum hoc componitur cum teca quod est repositorium vel scrinium ubi aliquid reponitur,

et dicitur hec bibliotheca idest biblorum theca, idest librorum repositio, scilicet armarium, unde per similitudinem quidam liber in ecclesia dicitur bibliotheca, quia multi libri ibi continentur,

et inde hic bibliothecarius -rii idest custos librorum, et componitur etiam cum anti quod est contra et dicitur hoc antibiblium, idest pignus quod pro codice mutuato datur, quasi contra biblum datum.

Item componitur cum polio et dicitur hic et hec bibliopola, idest venditor librorum quia polit et pumicat eos ut carius vendat, unde Martialis Cocus ‘sed mea qui vendit bibliopola putat’, et idem dicitur bibliator -ris.

Item a biblus bibleus -a -um, et biblius -a -um ambo possessiva; biblei etiam et biblii dicuntur instabiles et etiam qui reparant libros.

Item a bibo hoc bitumen -nis, quoddam genus terre utilis ad compages navium, quod et gluten dicitur et abundat in Asfalto lacu Iudee, et hoc Greci vocant spissa asfalton,

unde bitumineus -a -um idest existens de bitumine vel litus de bitumine, et bituminatus -a -um litus bitumine, et hec bituligo -ginis idest vimen minutum quod in bitumine crescit, et bito -as verbum neutrum, idest pergere, unde Plautus in Curculione ‘quis michi in terra eque fortunatus, si illa ad me bitet’.

Item a bibo bilbo vel bilbio -bis verbum neutrum, idest sonitum facere ad similitudinem novi musti vel nove cervisie quando spumescit in dolio; proprie enim vinum dicitur bilbire quando spumat et spumando sonat, unde Nevius ‘bilbit amphora’ inquit; et hec bibera -re superfluitas bibendi;

bibo componitur cum ad et dicitur adbibo, idest iterum bibo vel iuxta vel ad me traho bibendo, et cum con- et dicitur combibo, idest simul cum alio vel simul totum bibo, vel sepe bibo, vel in me attraho, unde combibiosus -a -um qui frequenter cum alio bibit;

et cum circum et dicitur circumbibo, idest ex omni parte bibo, et cum de et dicitur debibo, idest valde bibo vel deorsum; vel debibere idest evomere et tenetur ‘de’ privative;

et cum e et dicitur ebibo, idest valde bibo vel evomo vel trado oblivioni; et cum in et dicitur imbibo -bis, idest valde bibo vel intus bibo vel bibendo immitto;

et cum pre et dicitur prebibo, idest ante bibo vel pre aliis bibo, et cum pro et dicitur probibo, idest in conspectu vel procul bibo; et cum re- et dicitur rebibo, idest iterum bibo vel evomo;

et cum se- et dicitur sebibo, idest seorsum bibo, et cum sub et dicitur subbibo, idest parum bibo, vel post alios bibo vel subtus bibo vel que subtus sunt bibo; et nota quod bibo et omnia composita ab eo sunt neutra et faciunt preteritum in bibi et supinum in bibitum, et omnia corripiunt bi tam in presenti quam in preterito et supino.

Item omnia composita ab eo videntur notare intensionem, excepto subbibo, quod significat remissionem, et omnia predicantur de Anglicis preter subbibo, quod removetur ab eis secundum quod dicitur subbibo, idest parum bibo. Item nota quod bibere nature est, potare luxurie.

BIS adverbium numeri sumptum a numerali, a duobus, inde per compositionem binus -a -um nomen distributivum, quod in singulari tantum valet quantum duo, ut ‘bina lectio’ idest duo lectiones, sed in plurali tenetur distributive proprie, ut ‘isti incedunt bini’, et quandoque tantum valet in plurali quantum et in singulari, ut ‘vidi binos homines’, idest duos, et est compositum binus a bis et unus, inde binus quasi biunus, idest bis unus;

et a binus hic binarius -rii, talis numerus, et binarius -a -um adiective, et bino -as et bimo -as verba activa, et differunt;

nam binare est duo et duo insimul coniungere, et componitur combino -as in eodem sensu, sed bimare est duplicare.

Item bis componitur cum annus et dicitur bimus -a -um, idest duorum annorum quasi bis annuus, et inde bimulus -a -um diminutivum, et hic bimatus -tus -tui, idest spatium duorum annorum, unde legitur quod Herodes occidit omnes pueros in Bethleem a bimatu et infra.

Item a bis et iugum componitur biga, que etiam biiuga dicitur, scilicet currus tantum a duobus equis tractus; et biga est proprie Lune propter duas eius proprietates, scilicet quia crescit et decrescit; triga Plutonis, quia rapit homines tribus etatibus: pueritia, iuventute, senectute;

quadriga Solis, propter quatuor tempora anni, que facit vicinitate vel remotione sua, scilicet ver, estatem, autumnum et hyemem, vel propter quatuor proprietates quas habet in die: rubet enim in mane, splendet in tertia, calet in meridie, tepescit in nona, a quibus proprietatibus quatuor eius equi denominantur.

Primus dicitur Acteus vel Eous, idest rubens; eos enim est aurora vel oriens; secundus dicitur Ericteus vel Pirous, idest splendens, a pir quod est ignis; tertius Lampus vel Phlegon, idest fervens, a phos quod est ignis; quartus Ethon, idest tepens vel Philogeus, idest amans terram, a philos quod est amor et ge quod est terra, quia tunc tendit ad occasum.

Seiuga currus Iovis a sex et iugo, quia a sex equis trahitur et attribuitur Iovi utpote summo deo; et ita biga, triga, quadriga, seiuga dicuntur a numero equorum et iugo; et a biga vel biiuga biiugus -a -um, et hic et hec biiugis et hoc -ge in eodem sensu,

et substantive declinata inveniuntur hic biiugus -gi et hic et hec biiugis -gis, et dicuntur biiugi vel biiuges equi qui trahunt bigam vel quia duo sunt ad iugum, et secundum hoc componitur biugus vel biiugis a bis et iugo.

Item a bis hec bibix -cis, idest pugna, quia semper inter duas partes fiat, et bilis -lis idest fellis et ire sedes, vel ex fellis commotione procedens amaricatio, et ponitur quandoque pro ipso felle et pro quolibet nigro et malo humore, quandoque pro ira, unde Persius (3, 8) ‘turgescit vitrea bilis’;

et inde biliosus -a -um qui frequenter irascitur et semper est tristis, et ab bis et gamos, quod est mulier vel uxor, dicitur bigamus, qui duas habet vel habuit uxores;

et dicitur bimarcus a bis et maritus, quia bis fuit maritus, vel a bis et marceo quia bis marcuit; luxuria enim facit hominem marcere; et inde hec bigamia -e talis proprietas et eadem dicitur bimarcia.

Item bis componitur cum licium et dicitur hec bilix -cis, idest lorica, quia texitur ponendo licium super licium, unde hic et hec bilicis et hoc -ce;

et cum penna et dicitur hec bipennis, quia duas habet pennas ante et retro, et adiective declinatur hic et hec bipennis et hoc -ne, vel componitur a bis et pennum, quod antiqui dicebant acutum, quia habet duas pennas, idest acutas partes, unde et avium dicuntur penne quia sint acute, et hec dolabra dicitur quia duo habeat labra: nam securis simplex est;

et cum vir et dicitur hec bivira, que duos habet vel habuit maritos, et cum thanatos, quod est mortuus, et dicitur hic biothanatus -ti ille qui bis extitit mortuus, ut Lazarus;

et cum fores et dicitur pluraliter hee bifores -rium, idest duplices valve, quia bina foramina faciant, unde hic et hec biforis et hoc -re, idest duplex, unde Ovidius in V Metamorphoseos (2, 4) ‘bifores radiabant lumine valve’;

et cum germen et dicitur hoc bigermen -nis, idest seges vel legumen ex duobus germinibus commixtum; et cum gens et dicitur hic et hec et hoc bigens -tis, qui ex duabus gentibus natus est sicut ex patre tusco et ex matre franca;

et cum genus et dicitur bigenus -a -um, ut bigena animalia dicuntur que ex diversis generibus nascuntur, ut mulus ex equa et asino, burdo ex equo et asina, ybride ex apris et porcis, titirus ex ove et hyrco, musmo ex capra et ariete: est enim dux gregis;

et cum cella et dicitur hoc bicellium, quod et biclinium dicitur, scilicet domus duas sub se habens cellas, sicut domus mercatorum in urbe;

et cum for faris et dicitur bifarius -a -um, idest gemine et dupliciter loquens, scilicet bilinguis, qui duas novit linguas, vel duplex et fallax qui aliud habet in corde quam proferat in ore, unde bifarie idest duobus modis vel ex duabus partibus;

et cum idea, quod est forma, et dicitur bitidus -a -um, idest biformis vel quantum ad corpus vel quantum ad animum; et cum facies et dicitur hic et hec bifax -cis, qui duos habet obtutus;

et cum plica et dicitur biplex, idest duplex, alterplex, unde biplicitas, duplicitas, alterplicitas; componitur quandoque bis cum multis aliis partibus, de quibus in suis congruentius dicemus locis.

Hec BISSUS -si, genus quoddam lini candidissimi et mollissimi quod Greci papatem vocant, unde bissinus -a -um, ut ‘bissina vestis’, idest candida, facta ex bisso.

BIRSA, cloaca vel corium bovis, unde et Cartago olim dicta est Birsa, quia fuit circumdata corio bovis, unde dicitur bursa quia de corio fiat,

unde bursula et bursella ambo diminutiva, et burso -as, idest bursas facere vel in bursa reponere, et componitur cum in et dicitur imbursare, in bursa reponere, et a birsa birsus -a -um, rufus vel niger.

Hoc BIRRUM grossum vestimentum et dicitur a greco, nam birrum dicunt Greci bibrum, unde birrosus -a -um, et birratus -a -um, idest birro indutus,

et hic Birria quia viliter erat indutus, vel Birria quasi viria ‘u’ in ‘b’, quia viriliter consulebat domino suo.

Hec BIGERA, vestis villosa.

BISSINUARE, idest bis transire, a bis et sinuo -as.

BITALASSUM, vestigium in luto impressum vel concursus duorum marium, vel locus ubi duo maria concurrunt, a bis et talassum, quod est mare.

BIMALCUS, Liber pater.

BIARCES, gens Africe.

BIZACENA regio ex duobus nobilissimis oppidis nomen sortita est.

BITEMON, nomen Gigantis, et Bialcis similiter.

BITURICA vitis vel uva, sic dicta a regione, turbines et pluvias et calores fortissime sustinens, nec in macra terra deficiens; huius meriti est et basilica.

BIDELLA, Indie et Arabie arbor.

BISPILLUS, ubi mortuus portatur.

BILUMBIUS, sussurro.

Hec BIZANTE vel Bizantium olim dicta est Constantinopolis, unde bizanteus -a -um, et bizantius -a -um; et adhuc moneta illius civitatis dicitur hic bizanteus vel bizantius.

BOLE idest sententia sicut bele dicitur mens, et componitur cum sios, quod lingua eolica dicitur deus, et fit Sibilla quasi sios bole vel bele, idest divina sententia vel dei mens, et est nomen appellativum Sibilla, quasi prophetissa, et fuerunt X Sibille;

quelibet tamen prophetissa potest dici Sibilla, quia dei sententiam vel mentem hominibus interpretatur; ille tamen decem dicte sunt Sibille quasi antonomasice, unde sibillinus -a -um.

Et a bole et yper, quod est super, dicitur yperbole, elatio, quedam figura quasi super sententiam, super veritatem, cum aliquis loquitur excedendo veritatem: ut ‘iste est durior saxo’; unde yperbolicus -a -um, excedens veritatem, elatus.

Et a bole et amphi, quod est circum, dicitur amphibolia, ambiguitas sententie; sed amphibologia est ambiguitas constructionis propter similitudinem in accidentibus cum ambiguitate sententie, ab amphi, quod est circum, et bole et logos quod est sermo, unde amphibolus -a -um, et amphiboloycus -a -um, et amphibolicus -a -um;

et a bole et para, quod est iuxta, dicitur parabola, idest similitudo vel comparatio ex dissimilibus rebus, sicut est cum Lucanus comparat Cesarem leoni non ex suo sed ex alio genere similitudinem faciens, et dicitur parabola quasi iuxta sententiam;

non enim est sententia que sonat, sed est iuxta sententiam; unde parabolicus -a -um, idest similitudinarius -a -um.

BONUS -a -um est primitivum vel derivatur a venus, et dicitur bonus quasi vonus a venustate corporis; postea ad animum est hoc nomen translatum: eum enim bonum dicimus cui non prevalet malum, eumque optimum qui peccat minimum;

et a bonus hec bonitas, et bellus -a -um diminutivum, idest aliquantulum bonus, et comparatur bellior -simus, unde belle -lius -sime adverbium;

et bellulus -a -um diminutivum belli, a quo bellatulus -a -um diminutivum belluli, idest aliquantulum bellulus, unde Plautus ‘bella bellatula est’ inquit; et a bellus hoc bellarium -rii, idest omne genus cibi secunde mense sicut sunt poma et nuces que extremius afferuntur;

prima quidem mensa est carnium, secunda est fructuum, sed carnes prevalent fructibus, ideoque bellarium sumitur a diminuto ut notetur diminutio bonitatis, unde Macrobius in Saturnalibus ‘adhuc dicente Furio secunde mense ablata sunt bellaria’. Hinc etiam Varro ait ‘bellaria ea maxime sunt mellita, que mellita non sunt’.

Item a bonus bene adverbium, unde benignus -a -um, idest bene ignitus, et est ethimologia et non compositio, quod comparatur -gnior -simus, unde benigne -ius -sime adverbium, et hec benignitas -tis, et differt a bonitate;

benignitas enim est virtus sponte ad benefaciendum exposita lenis, blanda, dulcis alloquio et sua cunctos invitans dulcedine, sed bonitas quidem benefacere et prestare quod poscitur parata est, non tamen novit suavis esse consortio et sua cunctos invitare dulcedine;

et inde benignus et bonus videntur distare sed non multum, quia uterque est ad benefaciendum expositus, sed in hoc differt, quia potest esse bonus et tristior et bene quidem facere quod petitur, non tamen suavis esse novit consortio, sed benignus sua cunctos novit invitare dulcedine et dulcis esse alloquio;

et a bene vel bonus beo -as, verbum activum, idest remunerare vel beatum facere, et inde beatus -a -um, et est beatus cui omnia suppetunt ad votum, ille qui habet que vult et non ea que non vult et nichil mali vult,

et dicitur beatus quasi bene aptus vel bene auctus, et comparatur -tior -simus, unde beate -tius -sime adverbium, et hec beatitudo, et hec beatitas idem;

unde Augustinus De civitate Dei, in decimo (10, 30 , 62) ‘alternante semper beatitate et miseria ’, et beatulus -a -um diminutivum, idest aliquantulum beatus, unde Persius ‘tandemque beatulus alto compositus lecto’, et per compositionem beatifico -as, verbum activum, et hinc verbalia;

beo componitur transbeo -as, idest ultra alios beatum facere, unde hec trabea genus vestis imperialis qua soli imperatores utebantur, quasi transbea, quia ultra alios beatum designabat, unde trabeatus -a -um idest trabea indutus, unde legitur quod Dominus noster Christus indutus fuit trabea carnis, idest regia veste carnis; trabea autem dicitur porticus tuta.

Bene componitur cum facio et dicitur benefacio -cis neutrum verbum, unde beneficus -a -um, et hic et hec et hoc beneficens -tis et utrumque comparatur -cior -simus et -centior -simus, sed istorum positivum, scilicet beneficens, et comparativum et superlativum illius positivi, scilicet beneficus, absoluerunt,

ideoque ex hoc positivo beneficus et ex comparativo et superlativo illius positivi beneficens est facta quedam irregularis comparatio: beneficus, -centior, -tissimus; et a beneficus hoc beneficium, et a beneficens hec beneficentia.

Item a benefacio hic benefactarius -rii, idest ille qui pro munere sibi impenso bene facit; componitur quoque bene cum lingua et dicitur benelinguatus -a -um, idest eloquens et facundus, et cum volo et dicitur benivolus -a -um, et hic et hec et hoc benivolens -tis, unde hec benivolentia;

et a bene vel bonus dicitur hic bolus, idest morsellus, et bolus iactus; secundum quod dicitur pro morsello, dicitur bolus quasi bene olidus, et est ethimologia non compositio, unde Terentius ‘bolum michi tantum esse ereptum e faucibus tam subito crucior’;

unde hic boletus idest fungus, et hic bolona idest redemptor taberne, et hic bolo -nis qui diversa genera piscium vendit, et hec bolida honor magnus, et hec bola palma manus;

bolus componitur cum crucio -as et dicitur hoc crucibolum -li, idest lucerna ad quam vigilamus quia cruciet bolum, idest morsellum sepi, et cum thus -ris et dicitur hoc thuribolum, quia bolus thuris in eo ponatur, vel quia thus ibi mordetur et crematur;

et cum sin, quod est cum, idest simul, et dicitur hoc simbolum, idest bolus et morsellus singulorum, scilicet collatio singulorum;

et interpretatur simbolum, signum vel cognitio vel collatio vel pecunia collata, ideo quia singuli ponunt ibi morsellum suum, unde ‘credo in Deum’ dicitur simbolum Apostolorum quia quilibet, in faciendo illud, posuit ibi morsellum suum;

unus enim dixit: ‘Credo in Deum Patrem Omnipotentem’ et alter adiunxit ‘et in Jesum Christum’ et cetera. Item signum vel cognitio interpretatur, quia discessuri Apostoli ad predicandum in gentibus, hoc sibi per predicationis signum vel indicium imposuerunt.

Item bolus componitur cum dia, quod est duo, et dicitur diabolus, quasi duplex morsellus; mordet enim animam et corpus, vel diabolus ebrayce dicitur deorsum fluens, quia superbie pondere deorsum corruens cecidit, sed grece dicitur criminator, quia crimina in que ipse illicit ad Deum referat, vel quia electorum innocentiam criminibus fictis accuset; unde diabolicus -a -um.

Bonus comparatur irregulariter, melior, optimus et a melius addita -culus fit meliusculus -a -um diminutivum, idest aliquantulum melior, et melioro -as verbum activum;

et ab optimus hic et hec optimas et hoc -te, et sunt optimates optimi et maiores, et optime et optimatim adverbia, idem sunt;

et a bono hoc bellum per antifrasin, unde bellulum diminutivum, idest parvum bellum, et bellicus -a -um, et bellicosus -a -um, et bellaticius -a -um, et hic et hec et hoc bellax in eodem sensu, et bellax comparatur -lacior -simus, unde bellaciter -cius -sime adverbium, et hec bellacitas -tis; similiter bellicosus comparatur.

Et a bellum hec Bellona dea belli et bello -as verbum neutrum et numquam deponens, et componitur debello -as idest expugno, et est activum, unde debellatorius -a -um;

et hic et hec debilis et hoc -le, quia facile debellatur; vel componitur a de et bilis, quod est humor afficiens corpus, quasi per bilem factus fragilis et deorsum a viribus, et comparatur -bilior -simus, unde debiliter -lius -sime adverbium, et hec debilitas -tis, et debilito -as verbum activum.

Item a bellum hec belua quia apta sit bellis vel a balo -as quasi balua, unde belluinus -a -um, et bellutus -a -um idest turpis et belue similis, et hec belues -is idest egestas, que solet contingere per vastationem belue.

Bellum componitur hoc duellum et hoc duellium quasi dubellum, idest duorum bellum; unde hic duellator -ris idest qui duellum peregit, unde Plautus in Captivis ‘domi bellique duellatores optumi’, et hic duellio -nis, idest pugil, qui etiam hic duellis dicitur;

quod componitur et dicitur perduellis -lis, idest ille qui durat in duello, unde Prudentius in Ymnis ‘venire in arma pugil qui perseverat perduelles nuntiat’.

Item bellum componitur belliger -a -um, unde belligero -as verbum neutrum, idest bellare, et hic et hec rebellis et hoc -le, unde hec rebellio -nis et hoc rebellium in eodem sensu, idest repulsio et resistimentum, et rebello -as verbum neutrum, idest resistere,

et hic et hec imbellis et hoc -le idest enervis, fragilis, debilis, unde hec imbellia -e idest debilitas, unde Macrobius De Saturnalibus ‘Hanibal considerans ignaviam imbelliamque militum pretiose armatorum credo, inquit, eos posse subiugare Romanos etsi avarissimi sint’.

Et hic et hec bellipotens pro deo vel dea belli; et hic et hec et hoc bellipotens pro potenti et forti in bello, et hec bellicrepa -pe quoddam genus ludi factum cum armatis. Et nota quod quidam dicunt quod olim bellum dicebatur duellum a duo, quia due sunt partes dimicantium, vel quia alterum faciat victorem alterum victum;

postea, detracta ‘d’ et ‘v’ mutata in ‘b’, dictum est bellum, et differt bellum a pugna et prelio: pugna est que fit cum pugnis, prelium primus conflictus, bellum totus conflictus. Item bellum dicitur universum, ut punicum, quia totum tempus guerre dicitur bellum. Huius partes sunt pugne, ut cannensis.

Item in una pugna multa sunt prelia, aliud enim in cornibus, aliud in media, aliud in extrema acie geritur. Bellum igitur totum est, pugna unius diei, prelium pars pugne. Item bellum et tumultus differunt, quia bellum est contra hostes, tumultus qui civili seditione concitatur.

Nam seditio est discessio civium, dicta quia seorsum alii ad alios eant. Alii dicunt discessionem animorum seditionem vocari, quam Greci diastasin vocant.

Item bellum potest esse ubi tumultus non sit, tumultus autem sine bello esse non potest. Quid est enim aliud tumultus nisi perturbatio tanta ut maior timor oriatur? Unde et dicitur tumultus quasi timor multus et est gravius tumultus quam bellum quia in bello vocationes valent, in tumultu non valent.

BONOSIACI dicti sunt quidam heretici a Bonoso quodam episcopo exorti, qui Christum filium Dei adoptivum, non proprium, asserunt.

BOOZ interpretatur in quo fortitudo vel in quo robur.

BOO -as -are verbum neutrum, idest sonare, unde hic bombus, idest sonus; a quo bombizo -as bombos facere vel clamare, et est proprie apum quando clamant suo modo, unde bombizatio ipsa vox apum;

et a bombus hic bombix -cis: bombices sunt vermes ex quorum egestione ipsa lana serici, vel ut dicunt bambacie, conficitur; generant enim ex se longissima fila, unde purpura et huiusmodi texuntur; unde bombicinum -ni, quo nomine vocatur ipsa lana antequam tingatur et textura que fit inde,

et bombicinus -a -um penultima producta: quod autem Iuvenalis corripit eam ibi ‘quarum delicias pannus bombicinus urit’ licentia fuit poetica; et bombicino -as idest bombicinum vel purpuram facere, unde bombicinator qui eam facit.

Item a boo bombino -as -are verbum neutrum, idest conviciari, damnare, clamare, unde bombinator conviciator vel tricosus et inconstans. Item a boo hoc boema idest boatus, sonus, strepitus: Martianus ‘preparatorum boematum fecit conscientia’.

Item a boo hec bucca, idest os vel oris folliculus et inflatio; vel bucca est nomen facticium sumptum ex proprietate vocis ipsius rei; quod autem dicitur bucca, quasi bolos vel cibos capiens, ethimologia est, non compositio;

et inde hec buccula et hec buccella, tam pro morsello quam pro parva bucca; buccula etiam dicitur umbo et quedam pars galee, scilicet crista, unde Iuvenalis (10, 34) ‘et fracta de casside buccula pendens’; et hic bucco -nis verbosator, qui multum loquitur et qui multum comedit; proprie quidem bucco dicitur garrulus qui cunctos loquacitate oris, non sensu, exsuperat, unde Plautus ‘stulti, stolidi, fungi, bardi, blenni, buccones’; et a buccella buccellarius, idest gluto.

Item a bucca fit bucco -as, idest buccam facere vel inflare, quod componitur imbucco -as, idest in buccam inducere, et in tali sensu est activum, similiter et bucco pro buccatum facere est activum, unde buccatus -a -um participium, et buccatus dicitur qui habet buccam ultra modum magnam.

Item a bucca per compositionem hic duribuccius, qui numquam vult os aperire. Item a bucca hec bucina, vel dicitur a boo quia sonat, vel dicitur bucina quasi vocina a voce, et est bucina qua signum datur in hostem, sed olim pagani agrestes ad omnem usum bucina ad compita convocabantur; proprie igitur agrestibus hoc signum fuit et differt a tuba in usu, quia bucina insonans sollecitudinem ad bellum denuntiabat, sed tuba prelium indicabat;

et inde bucino -as idest cum bucina sonare, et bucineus -a -um, et hic bucinus -ni idest clamor bucine, et per compositionem hic bucicen -nis, idest cum bucina canens, unde hec bucicina -ne, que cum bucina canit.

Boo componitur reboo -as, idest resonare, et a boo secundum quosdam venit vox mutata b in v et ultima o subtracta et addita x, vel a vocando, ut postea dicetur Deo volente.

BOS bovis communis generis, et dicitur a bus, quod Greci dicunt; unde bovinus -a -um, et bucerus -a -um in eodem sensu, unde Ovidius Metamorphoseos ‘quisquis in montibus illis lanigerumque gregem armentaque bucera pavit’; et a bucerus bucerinus -a -um in eodem sensu, unde Lucretius ‘bucerinosque greges eodem sub tegmine pavit’.

Item a bos hic Bessus, scilicet quidam populus a multitudine boum sic dictus vel vocatus, et hec buprestis quoddam parvum animal simile scarabeo longorum pedum, et fallit inter herbas bovem maxime, unde et nomen habet;

et hec boas vel boa, quidam serpens qui valde persequitur boves; nam plurimo lacte riguis uberibus se innectit et suggens interimit, et inde a boum depopulatione boas dicitur:

boa etiam dicitur crurum tumor in unum collectus, et rubor etiam et lutum dicitur boa; et hec Boetia -e quedam regio propter bovem quem Cadmus secutus est, et hec boia idest torquis damnatorum quasi iugum in bove,

et hec Bubastis idest bubulcorum dea, unde Ovidius Metamorphoseos in XI ‘sanctaque Bubastis variisque coloribus Apis’, et hic Bootes -tis vel -te pro quadam stella vel potius signo: continet enim plures stellas, ut dicunt XII, et sequitur plaustrum quasi bubulcus,

et hic bosteo -nis idest iuvenis, et hic bubalus quia sit similis bovi, scilicet bos silvestris et ferinus, unde bubalus -a -um, unde bubalinus -a -um.

Item a bos hic bosor -ris, idest caro, et hec bucula, idest iuvenca, unde Prudentius in Sicomachia ‘greges equorum vasa vestes buculas’; aliquando etiam dicitur gemma quedam buccula et etiam quedam pars galee, scilicet crista vel conus et umbo, sed tunc debet scribi per duo c et derivatur a bucca, sicut superius diximus.

Item a bos bucolicus -a -um idest bovinus vel de bobus factus vel tractans, unde Bucolica -corum ille liber ubi tractatur de bobus.

Item a bos hoc bovarium vel boarium, idest locus ubi venduntur boves, quod et hec bovilla dicitur. Unde Persius (6 , 55) ‘accedo Bovillas’, vel Boville -larum quidam locus iuxta Romam ubi boves vendebantur vel ubi tantum boves sacrificabantur iuxta preceptum Nume; et ideo sic dicitur quasi boum villa, et secundum hanc significationem ponitur a Persio hoc nomen ubi dixit ‘accedo Bovillas’.

Et hec buris longum et curvatum lignum in aratro vel potius curvatura illius ligni, quasi bovis uros, quia curvata sit ad similitudinem caude bovis, et hec osa, quia primum de coriis boum ose sint facte, et quamvis nunc ex alio genere fiant pristinum tamen nomen retinent, unde hec osula diminutivum, et osatus -a -um osas habens, et oso -as osis calciare, et est activum.

Bos componitur cum custos et dicitur hic bubulcus, idest custos boum, sicut subulcus custos suum, et cum sto stas, et dicitur hoc bostar -ris penultima producta, idest locus ubi boves stant scilicet stabulum; dicitur etiam bostar locus ubi corpora hominum comburebantur; invenitur etiam hic Bostar -aris, penultima correpta, et est proprium nomen viri et primitivum.

Et cum cio cis et dicitur hoc bucetum -ti, locus ubi boves ciuntur idest vocantur, sicut est stabulum vel pascua vel forum; et cum foros, quod est ferre, et dicitur hic Bosforus -ri, idest illud mare per quod Io transivit in specie bovis vel per quod Iupiter in specie tauri detulit Europam: idem et alio nomine dicitur Propontides a transitu Ponti; invenitur etiam Bosforus et Propontides pro nomine cuiusdam stelle;

et cum glossa, quod est lingua, et dicitur boglossa, quedam herba, quasi bovis lingua quia folia asperrima ad modum lingue bovis habeat; et cum sequor vel sequens et dicitur busecus, idest bubulcus, quasi sequens boves;

et cum cedo et dicitur hic et hec bocida, vel cum scindo et dicitur boscida, qui cedit vel scindit boves, scilicet macellarius, et cum uterus, vel tirus quod est caseus, et dicitur hoc butirum -ri, quiddam quod fit ex lacte, et dicitur butirum quasi bovis uterus vel tirus, et secundum utramque compositionem corripitur penultima; utrum autem penultima possit produci paulo post dicetur.

Et cum semis, quod est dimidium, et dicitur semibos, qui media parte est bos sicut Minotaurus, unde Ovidius ‘semivirumque bovem semibovemque virum’; potest tamen et semibos esse compositum a semus -a -um quod est imperfectus et non plene perfectus, quasi non perfectus bos, sicut castratus;

et nota quod genitivus et dativus et ablativus plurales istius nominis regulariter faciunt bovium et bovibus, sed sincopatur hec sillaba ‘vi’ et dicitur boum et bobus; nichil est ergo quod quidam insulsi dicunt bubus, nichilius quod dicunt buum.

Item a bos hec bumasta -ste et hec bumaste -stes, vitis vel uva magna in similitudinem mamme bovis, unde et dicitur bumasta quasi bovis mamma.

BORBORIGMON grece, sonus turbidus.

BORITH, herba.

BODO, storium.

BOREON mons Numidie, dictus quia Boream intendit; hoc Iponeregium postea dictum, quia sit equore interruptum.

BOTRACA dicitur genus lacertarum, quia rane habeat faciem; nam Greci ranam botracam vocant.

BOTRUS id quod est in acino, sed ponitur quandoque pro acino, quandoque pro racemo, quandoque pro uva, unde hic botrio -nis quod exit de sarmento quando turgescit, et quod pendet de angulo.

Hec BOETHEMATA, idest adiutoria.

BOOTUS, incipiens.

BUBO a sono vocis nomen habet.

Hic BUBTALMON herba est florem habens croceum, oculo similem, unde et a Grecis nomen accepit.

Hic BUFO -nis est terrestris rana.

BUGEUS, idest spadus.

BUGLA, saccus tortus.

BUBINO -as est menstruo sanguine inquinare, sicut bulbitare est puerili sanguine inquinare, et sunt activa, sed ponuntur quandoque absolute et passive, ut ‘bubinat’ vel ‘bulbitat’, idest tali sanguine inquinatur,

et utrumque componitur cum in et dicitur imbubino et imbulbito, unde Lucilius ( ) ‘hec imbubinat, at contra te imbulbitat’; et a bubino hoc bubinarium, sanguis mulieris menstruate, quod et hoc bibinarium invenitur.

BUCULUS, genus farciminis.

BULLIO -lis -livi -litum verbum neutrum, unde verbalia, et hic bullor -ris, et hic bullio -nis idest tumor aque bullientis, unde hic bulliunculus -li diminutivum,

et hec bulla -e, que fit in aqua ex pluvia cadente, et tunc componitur cum an, quod est circum, et ‘b’ conversa in ‘p’ dicitur ampulla quasi ambulla, idest circumcirca inflata ad modum bulle,

unde ampullosus -a -um superbus, arrogans, inflatus, et ampullor -aris idest verbis superbis et inflatis et sexquipedalibus uti.

Invenitur etiam bulla pro stella, unde Ovidius Metamorphoseos in X ‘sicut fulvo perlucida celo surgere bulla solet’; aliquando etiam invenitur pro gemma, unde Plautus ‘Iussin in splendorem dare bullas foribus nostris’.

Aliquando etiam dicitur bulla ornamentum equorum et nobilium puerorum; solent enim pueri nobiles in signum nobilitatis deferre quasdam bullas aureas dependentes a collo per quasdam corrigiolas, unde et tales pueri dicuntur bullati, unde Iuvenalis (14, 4-5) ‘ludit et heres bullatus’;

unde et quedam vestis et etiam balteus dicitur bulla, quia bullis ornetur, et quod in predicta significatione invenitur bulla, habetur in Persio ibi (5, 31) ‘bullaque succinctis laribus donata pependit’; et, ut generaliter dicatur, omnia ornamenta aurea vel argentea que fiunt quasi inflata dicuntur bulle;

bulla etiam quandoque dicitur sigillum quod cere imprimitur, unde bullo -as idest sigillare; et a bulla, secundum quamlibet significationem, venit bullatus -a -um, idest bullis plenus vel ornatus vel sigillatus;

et a bulla hic bulbus, caput porri vel cepe. Macer in libro De viribus herbarum ‘eius radicis bulbus qui lilia profert’.

Bullio componitur ebullio, idest valde bullire, rebullio, iterum bullio, semibullio, in media parte vel non perfecte bullio, combullio, idest simul cum alio bullio, debullio, idest valde bullio vel bullire cesso; et cum omnibus suis compositis est neutri generis.

BULISMUS, ingens fames, quod et bulima dicitur.

BULINUS, vermis similis lacerte.

BUO -is -ivi -ere butum verbum activum, idest perfundere, et non est in usu, et derivatur a bibo -bis, et inde butus -a -um idest perfusus,

et hic buto -nis quoddam genus animalis quod valde in lacte abundat, unde hoc butirum -ri penultima producta, sed melius est ut penultima corripiatur et teneatur ut supra diximus.

Buo componitur imbuo -is idest perfundere, et combuo -is idest simul perfundere, et nota quod imbuo et combuo magis proprie accipiuntur in malo, quasi inquino, sepe tamen et in bono. Item nota quod imbuere invenitur pro initiare: proprie enim dicitur imbui ara nova primo sacrificio dedicata et perfusa.

Item componitur delibuo -is -butum, idest ungere, et est compositum a de et oleo vel liquore et buo vel imbuo, inde delibuere quasi de oleo vel liquore perfundere, unde delibutus -a -um quasi de oleo vel liquore inunctus.

Quidam tamen dicunt quod buo -is nichil est nec inde componuntur predicta verba, sed imbuo et combuo componuntur ab in vel cum et uo uis quod non est in usu, et intercipitur ‘b’; delibuo dicunt componi a de et oleo vel liquore et imbuo et non buo.

Item a buo vel buto hoc butanicum, quidam liber phisice, qui et herbarium dicitur, quia ibi herbe notentur, et hic buteo -nis, idest iuvenis, et burrus -a -um idest ruber -bra -um vel niger, et bussus idest pinguis, obesus.

Hic BURGUS idest castra; crebra quidem per limites habitacula constituta burgos vulgo vocant, et inde burgarius -a -um, et hic et hec burgensis et hoc -se in eodem sensu, et hic et hec Burgundio -nis pro nomine cuiusdam gentis.

Nam olim devicti a Romanis homines illius gentis ab ipsis Romanis per burgos sunt divisi, et ob hoc Burgundiones dicti sunt, unde hec Burgundia terra illa, unde sumitur hic et hec Burgundio gentile, idest ille qui est de terra illa.

Item a burgus et gallus dicitur quedam civitas Burdigallis, quia hunc burgum Galli habuerunt prius, unde hic et hec burdigallensis et hoc -lense.

BURBILIA intestina maiora.

BURTANICI, flores qui in silva nascuntur.

BURRANICUM genus dicitur vasis, quod et bucar dicitur.

BURDO qui ex equo et asina nascitur.

BUSTUM ignis vel lignorum strues ubi corpora mortuorum cremantur, et dicitur bustum quasi ustum ab urendo, et bustum idest sepulcrum, inde hoc bustulum diminutivum, et hic bustiarius -rii, scilicet ille qui corpora cremat vel qui sepelit, et hec bustura -re, et hec busticeta ambo pro sepultura, sed busticeta proprie est sepultura in agro;

hic et hec busticeta qui sepulcra struit, et busto -as idest sepelire vel cremare mortuos. Bustum componitur bustifragus, idest ille qui frangit bustum ut spoliet mortuum.

BLANDIOR -diris -ditus sum, verbum deponens, et construitur cum dativo ut ‘blandior tibi’, idest adulor. Invenitur etiam cum accusativo in eodem sensu, et inde blandus -a -um et comparatur -dior -simus, unde blande -dius -sime adverbium,

et hec blanditia -e, et hec blandities -ei, et blandulus -a -um diminutivum, aliquantulum blandus, quod et blandicellus -a -um dicitur, unde blandicella dicuntur verba diminutiva, et blanditiosus -a -um;

blandior componitur deblandior, idest valde, vel sit privativum; eblandior idest valde et reblandior, idest iterum blandior.

Hec BLATERA -e, idest sonus ranarum, inde blatero -as idest stulte et sine causa loqui vel detrahere vel declamare vel trepide aliquid proferre, idest metu trepidantia verba dicere, quod et balbutire est, et est proprie camelorum; unde hic blatero -nis ille qui ita blaterat, et hic et hec blas -tis, et hic blatus -ti, idest stultus et insipiens, a quo et femina componitur blasfemo -as, idest detrahere, reprehendere, vituperare.

Nam feminarum est rem stulte blasfemare, unde blasfemus -a -um idest maledicus et detractor, et hec blasfemia -e penultima correpta, idest detractio, vituperatio.

Item a blatero hic blasto -nis, idest cubicularius sive hospitalarius, et hec blata -te quoddam animal de nocte tantum ambulans, unde et lucifuga dicitur, que comprehensa manum tingit;

alii dicunt quod sit vespertilio, quidam dicunt esse genus muris in subterraneis habitans cavernis, unde Oratius in Sermonibus ‘blatarum et tinearum epule putrescant’; et inde hec blatea -e, idest illud quod de calciamentorum soleis eraditur vel lutum ex itinere in calciamentis collectum;

et hec blata, idest purpura eiusdem animalis colorem imitans, unde blateus -a -um, et hic et hec blatealis et hoc -le, idest purpureus vel talis coloris, scilicet blavius.

Item a blata blatio -is verbum neutrum, idest perplexe et impedite loqui, unde Plautus in Amphitrione ‘Qui intelligere quisque potis est? Ita nugas blatis’, et blatire est precipue loqui; blatero componitur deblatero, idest valde blaterare vel divulgare, unde Plautus in Aularia ‘deblaterasti id iam vicinis omnibus’. Item componitur obblatero, idest contra blatero.

Item a blatero hic blennus -ni et hic blenno -nis in eodem sensu, idest stultus vel yrcosus et impudicus, et hec blitia -tie, idest stultitia.

BROCCUS -a -um, qui labra superiora tumida habet, unde hec brocca, marina belua, quia grossa sit; et brocca quoddam vas, quasi labrosa, et brocci dicuntur acus lignee ex quibus mortuus in cilicio suitur,

unde brocco -as, quod non est in usu, sed componitur imbrocco -as, idest broccis suere, et est activum.

BRESITH, liber Genesis.

BRETANICE, flores qui in silva nascuntur.

BRAVIUM laurea, palma, munus, premium, cursus, quasi paravium, idest paratum et acquisitum vi et virtute, vel quasi habitavium, idest habitum virtute, unde hic et hec braveta -te, tam victor, qui accipit bravium, quam qui dat.

BRISIN, idest exprimere et elicere, unde hic Briseus, idest Bachus, quia ille primus docuit exprimi et elici vinum de uva, lac de mamma, mel de favo, unde briso -as, idest frangere vel exprimere vel elicere, et hec brisca, idest favus, unde mel elicitur.

BRUNDA grece, latine cornu vel caput cervi dicitur, unde hoc Brundusium, civitas, a situ loci, videntur enim cornua cervi et caput et lingua in dispositione eius loci.

CACHINNOR -aris, quod antiqui dicebant cachinno -as, idest rideo, unde hic cachinnus -ni risus inutilis, vel cachinnus est compositum a con et cignus, qui est albus ut nix, propter dentes qui videntur albere in risu, unde verbum predictum, et hic et hec cachinno -nonis, qui ridet.

CACUMEN, idest summitas, unde cacuminare, idest acuere in summo, sublimare, unde Ovidius (met. 3, 195) ‘summasque cacuminat aures’.

CACABUS, idest lebes, a sono fervoris dictus est; fervendo enim exprimit hunc sonum ‘ca ca ca’.

CACOS interpretatur malum, unde hic Cacus -ci, quia fuit malus: fuit enim servus Evandri et malus et fur. Et hec cacexia -e vel cacesia -e dicitur mala vexatio, quedam passio est , et dicitur a cacos et oxi, quod est acutum, vel ethis, quod est mos, quasi acutum malum vel quasi malus mos;

et a cacos descendit illud inhonestum verbum et illepidum dictu secundum depositorum speciem, scilicet caco -as, et est cacare malum humorem, malam substantiam, malam possessionem deponere;

et per compositionem hic cacodemon, idest malus sciens, nam demon interpretatur sciens; inde cacodemones dicti sunt mali angeli;

et hic cacemphatus -ti, idest turpis sonus, a cacos et phone quod est sonus vel fatus; inde cacemphatus, idest turpis sonus vel turpis fatus, quod et alio nomine dicitur cacophonia a cacos et phone; unde cacemphaticus -a -um et cacophonicus -a -um in eodem sensu.

Item a cacos et ethis, quod est mos, dicitur hic cacetes -tis, idest malus mos, unde Iuvenalis ‘tenet insanabile multos scribendi cacetes’. Item a cacos et sintheton, quod est compositio, dicitur cacosintheton, idest vitiosa compositio. Virgilius ‘versaque iuvencum terga fatigamus hasta’.

CADO cadis cecidi casum, verbum neutrum, inde hic casus -sus -sui, unde hic et hec casualis et hoc -le et casualiter adverbium; et hec causa a casu quo evenit dicitur;

est enim materia et origo negotii, que dum proponitur causa est, dum discutitur iudicium est, dum diffinitur iustitia est, unde causatium questio cause,

et hic causarius idest litis amator vel reus, qui pro aliquo crimine in causam ducitur, et causativus -a -um quod ex causa sequitur, unde causativa dicuntur effectus causarum.

Item a causa causor -aris, idest causas agere vel reprehendere et inculpare, vel in causam ducere vel conqueri; causa componitur et dicitur hic causidicus, qui dicit et tractat causas.

Item a cado hoc cadaver -ris, quia stare non potest. Omnis mortuus aut funus est aut cadaver: funus si sepeliatur, a funibus accensis, idest candelis, sic dictum, quas ante feretrum papiris cera circumdatis ferebant; cadaver si insepultum iacet. Item funus dicitur in domo cadaver apud tumulum, umbra apud inferos.

Item cadaver dicimus dum iacet insepultum, dum portatur vel sepelitur vel crematur exequias vel funus dicimus, crematum reliquias; conditum iam sepultum corpus consuetudine dicitur; et a cadaver cadaverosus -a -um. Quod autem dicitur cadaver caro data vermibus, ethimologia est, non compositio.

Item a cado hic et hec et hoc cadax, idest claudus, qui sepe cadit. Item a cado hec cassia -e, herba quedam cuius flos cito cadit, unde hec cassia flos illius vel liquor inde factus, unde Persius ‘hec sibi corrupto cassiam dissolvit olivo’;

et hic cadus -di pro vase quod vulgo dicitur barile et, ut dicunt, continet tres urnas et alio nomine dicitur situla, et inde hic cadulus -li et cadiolus -li ambo diminutiva a cadus, et hec casa -se parva domus, unde casula -le diminutivum, et casula etiam dicitur quod vulgo dicitur camiso vel planeta presbiteri, quia ad instar parve case totum hominem tegit.

Item a cado hec casona -e, idest acus qua mulier scalpit caput, eo quod cadere faciat immunda, et caducus -a -um, et cadabundus -a -um, idest crebo cadens; caducus -a -um dicitur etiam id quod cadere facit, ut caducus morbus qui et comitialis dicitur, et hoc caducum -ci, idest illa hereditas que contingit alicui ex morte alicuius carentis herede,

unde hic caducarius et hec caducaria, ille vel illa cui hoc contingit, scilicet qui accipit caducum; caduca etiam dicuntur malorum flores quos Greci quitinas dicunt;

et hoc cadurcum a cado, idest tentorium, quia facile cadat, quod et cadurcus invenitur; et hic caudex -cis, idest truncus, quasi casum dans, unde Terentius ‘in me quod vis horum convenit que sunt dicta in stultum, caudex stipes asinus plumbeus’.

Item a cado dicitur hec cauda, quia videatur cadere, unde caudatus -a -um qui habet caudam, et hic caudex quia truncus est quasi cauda arboris, et mutatur ‘au’ in ‘o’ et dicitur codex in eodem sensu, et inde hec caudix, idest radix que inheret terre, et a codex per compositionem excodico -as, et est excodicare circa codicem aperire terram et velut lacum efficere.

Item per translationem a codex vel a caudex dicitur hic Codex, liber quidam in quo continentur diversa precepta iustitie, sicut in codice trunco continentur diversi rami, et appellatio ista modo ampliata est ut etiam quilibet liber dicatur codex; differunt tamen codex et liber, quia codex proprie est multorum librorum, quia tamquam ramos contineat in se multos libros, sed liber est unius voluminis.

Et a codex codiculus et codicillus ambo diminutiva; codicillus etiam dicebatur carta illa in qua scriptum erat testamentum alicuius mortui extra civitatem vel in peregrinatione, que postea mittebatur ad Romanos.

Item a cado hoc cadurcum, membrum virile vel potius femine; nam proprie cadurca dicuntur summitates nature femine sicut virorum preputia; alii spondas lectuli dicunt esse.

Et hec cadula -lorum, idest gutte que cadunt ex pingui carne cum assatur vel etiam ex cereo, et hoc caduceum virga Mercurii que discordiam in pacem et somnum cadere faciebat.

Unde caducifer -a -um, idest ferens caduceum, et hic caduceator -oris; proprie dicuntur caduceatores legati pacis, scilicet qui gratia pacis ferunt legationem inter aliquos.

Item a cado hec cades vel hic cades indeclinabile, idest locus vel fons ubi erit iudicium, et interpretatur sacratum vel sanctificans vel sanctificatio; et hic caseus unde caseolus diminutivum, quia facile cadat et cedat, vel dicatur a careo quia careat sero, quasi careus;

cado quoque componitur cum ad et dicitur accido -dis pro evenire, sed accidit malum, evenit casu, obtingit forte, contingit fato, unde accidens -tis pro eo quod non est substantia;

et cum con- et dicitur concido -dis, idest simul cadere, unde et concidentia dicitur quasi simul cadentia, ut concidentia generum est cum diversa genera simul cadunt in eandem vocem; et cum de et dicitur decido -is, idest deorsum cadere, unde deciduus -a -um idest ad cadendum facilis;

et cum ex et dicitur excido -dis, idest extra cadere vel ex aliquo cadere, unde exciduus -a -um quod facile cadit, unde excidium, casus et destructio, quod et potest dici ab excido pro cedere, sicut postea dicemus;

et cum in et dicitur incido -dis, idest cadere, ut ‘incidit in latrones ’; et cum inter et dicitur intercido -dis, idest inter aliqua cadere vel interim cadere; et cum pre et dicitur precido -dis, idest ante cadere vel in anteriorem partem cadere;

et cum pro et dicitur procido -dis, idest procul cado vel ante, unde illud ‘et procidentes adoraverunt eum’;

et cum ob et dicitur occido -dis, idest contra vel circum cadere, unde occiduus -a -um, et hic occasus -sus -sui, et hic occidens -tis, unde hic et hec occidentalis et hoc -le;

et cum re- et dicitur recido -dis, idest iterum vel retro cadere, unde reciduus -a -um idest iterum vel retro cadens; recido componitur cum vivus et dicitur recidivus -a -um, idest renovatus, post casum reparatus, quod non potest esse nisi precesserit casus vel mors, unde recidiva arborum sunt que aliis sectis repullulant; eadem dicuntur rediviva, quia redeunt ad id quod fuerunt, quasi denuo viva; et a recidivus recidivo -as -are verbum activum, idest renovare, post casum reparare.

Item a recido hec recidina -tis, et hoc recidinum -ni, idest vestis tenuis et subtilis et levis ad sumendum vel reiciendum apta, et est parasitorum, unde Iuvenalis ‘rusticus ille tuus sumit recidina, Quirine’.

Item cado componitur cum sub et dicitur succido -dis, quasi subtus cadere, unde succiduus -a -um, idest ad subtus cadendum paratus, unde Claudius ‘succidui titubant gressus’. Et nota quod cado cum omnibus suis compositis est neutri generis, et omnia dicuntur pro cadere nisi quia prepositiones addite designant quasdam circumstantias, sicut distinctum est.

Item omnia composita a cado carent supino, excepto occido quod facit occasum, et omnia mutant a in i, et omnia faciunt presens in -cido et preteritum in -cidi, penultima correpta tam in presenti quam in preterito.

CALON grece, lignum latine, inde hic calo -nis ille qui fert ligna, unde Oratius ‘hunc perminxere calones’; calones etiam dicuntur galee militum; unde calero -as verbum neutrum, idest ligna portare vel properare,

et hic caligarius -rii, idest ille minister ferens ligna, et hec calaria -e, idest navis que ligna portat, et hic calathus -thi, quia fiat ex ligno,

vel a calo -as quod est pono, quia ibi ponantur pensa vel aliud, et est calathus canistrum et quoddam genus poculorum, et hic calix -cis, quoddam genus poculorum quod olim fiebat ex ligno, et derivatur a caleo, ut postea dicetur, unde hic caliculus diminutivum.

Item a calon hec scala pro quodam genere poculorum, quod similiter ex ligno solet esse; et calon componitur cum podium quod est baculus quo terre innitimur, vel pos, quod est pes, et dicitur hoc calopodium, idest baculus ligneus vel pes ligneus.

Item a calon hec classis quia de ligno fiat, et est proprie classis multitudo navium; dicitur tamen etiam classis una navis; unde hic classicarius pro rectore, qui nautis imperat.

Item a calon hic calciarius, quoddam genus calciamenti, non a callo pedum sed a calo idest ligno, sine quo calciamenta consui non possunt, sed fiebat prius tantum ex salice; hinc et calcio -as, et calciamenta dicuntur quia in calo idest ligno fiant, vel quia calcientur ut postea dicetur.

Item calo grece, latine voco, unde calo -as verbum activum idest vocare, a quo hoc classicum idest cornu vel tuba vel aliud instrumentum causa convocandi factum; classicum etiam dicitur signum bellicum vel sonus tube vel alterius instrumenti bellici;

proprie tamen classicum est concentus et concordia omnium instrumentorum insimul sonantium, sive sint tube et cornua in bello sive sint campane, sive etiam homines, et quia alia signa habebant romani milites quam pedites, ideo et milites dicuntur quandoque classes, quandoque etiam tam milites quam plebei dicuntur classes.

Cum enim Romulus rem publicam instituisset, Romanos in duas partes divisit, scilicet nobiles et ignobiles et utramque partem classem appellavit a quibusdam classicis, quia tam isti quam illi suum classicum, idest suum signum habebant, sed illi scilicet nobiles dicebantur prima classis, ignobiles secunda classis, servi de neutra classe dicebantur esse; postea Romani divisi sunt in quatuor partes, et quelibet dicta est classis:

dictatores enim et qui summos habebant honores de prima classe dicebantur, de secunda tribuni et qui parvas habebant dignitates, de tertia qui nullos habebant honores, de quarta, que erat extrema, servi; et a classicum vel classis secundum hanc significationem, hic classarius, idest tubicen et proprie militum, et per compositionem conclasso -as verbum neutrum, idest conclamare, comboare vel naves coniungere, congregare.

Item a calo hic calator, idest vocator vel minister sacrorum. Item a calo, quod est voco, hee kalende, idest primus dies mensis, quia eo die solebat pontifex ascendere turrim de consuetudine romana et volens nuntiare quota esset luna ea die vel principium mensis, dicebat pluries ‘calo, calo, calo’, quasi ‘voco vos, venite et audite etatem lune vel principium mensis’, et ideo dies ille dictus est kalende quasi vocationes.

Vel aliter: de consuetudine Romanorum erat quod in principio cuiuslibet mensis celebrarent nundinas et eas incipiebant in nonis. Quia ergo veteres nesciebant principium mensis, ideo semper in prima die mensis preco turrim ascendebat et totiens vocabat ‘calo’, quasi ‘voco vos ad nundinas’, quot dies restabant usque ad diem in quo volebant incipere forum, ut, si in quarto die, quater dicebat ‘calo’, si in sexto, sexies.

Unde et ille mensis habet quarto nonas, iste vero sexto nonas, quod ideo ita diviserunt ut latrones nescirent quando deberet esse forum, qui abscondebantur in silvis et venientes ad forum occidebant et depredabantur. Et ideo dicte kalende quasi vocationes, et quia pluries dicebatur ‘calo’, ideo ab illa pluralitate dictum est tantum pluraliter kalende -darum,

et nota quod pro hac figura C Greci scribunt K, unde kalende potest scribi tam per C secundum Latinos quam per K secundum Grecos, competentius tamen per K, quia grecum sive nothum nomen est.

Kalende dicuntur quasi colende, quia solebant coli apud veteres; unde hoc kalendarium ubi kalende distincte sunt, et hic et hec kalendaris et hoc -re.

Item calo idest bonum, unde calodemon idest bonus sciens, ut calodemones boni angeli sicut cacodemones mali angeli, et hec Calliope - pes idest una de novem Musis quasi calophone, idest bona sonoritas.

Item cala grece, latine laxa, inde calo -as idest laxare, ponere, deponere, unde hic calamus idest penna qua scribimus, quia liquorem ponat, sed calamus arboris est, penna avis; calamus etiam dicitur canna et stipula segetis que sustinet spicam, sed tunc dicitur a caleo, quod postea dicetur, unde hoc calamarium, cornu ubi tenetur incaustrum.

Calo componitur intercalo -as, idest interponere, unde verbalia, et hic et hec intercalaris et hoc -re, idest interpositivum vel interpositum, scilicet quod interponitur, ut versus intercalaris, quia sepe interponitur ut in Ovidio et Virgilio, unde hec intercalaritas, idest interpositio.

CALEO -les -lui verbum neutrum, caret supino, idest esse vel fieri calidum, unde calidus -a -um et comparatur -dior -simus, unde calide -dius -sime adverbium,

et hec caliditas -tis, et sincopatur calidus et dicitur caldus -a -um, idest calidus, unde hec caldaria quasi calidaria et hec calx pro cemento, quasi calix, quia ex lapide calefacto et adusto fit, et hec celia -e, potus ex suco tritici, per artem facta, quasi calia.

Item a caleo hic calamus idest canna vel stipula segetis, quia ex immisso flatu calescit, unde calamizo -zas -zare idest leta canere, et calazino -nas idest calamos post messores colligere,

et hec calamitas -tis idest miseria, a calamo canna, quia est inanis et vacua ad instar calami; proprie quidem est calamitas quando aliquis nec habet in spe nec in re nec exterius nec interius, sicut canna vana est et vacua interius et exterius; vel dicitur calamitas a calamis stipulis:

cum enim calami segetum franguntur et inde oritur fames et miseria, tunc est calamitas, unde et quidam dicunt quod calamitas dicitur quasi cadamitas a cado, d mutata in l, quando ita calami cadunt et franguntur; sed credo esse ethimologiam et non compositionem; unde calamitosus -a -um idest miser et calamitate plenus, et calamito -as verbum activum, idest mestificare, infelicitare, calamitosum facere.

Item a calamus hoc calamistrum idest acus ferrea vel alterius metalli in similitudinem calami facta, in qua crines obtorquentur ut crispi fiant; quod in cinere vel in igne calefacere solent qui capillos crispant, ut calamistrati fiant vel sint;

unde calamistratus -a -um idest calamistro ornatus, unde calamistratulus -a -um diminutivum, unde Ieronimus in quadam epistula ‘pueros cincinnatulos et calamistratulos et peregrina unguenta olentes devita’.

Item a calamus et aule, que sunt fistule organorum per quas melodia elicitur, componitur hec calamaula, idest canna cum qua canit aliquis, unde hic calamaularius qui cum ea canit.

Item a calamo clamo -as verbum neutrum, idest clamorem facere et sonare, et dicitur clamare quasi calamare, unde hic clamor -ris, a quo clamosus -a -um quasi calamosus a calamo, scilicet quia sonet; et nota quod clamo quandoque ponitur transitive, sed improprie, ut ‘clamo istum’, idest clamore voco.

Item a calamo hec calamites -tis, genus rane, quia moretur in calamis. Item a caleo hic calamacus -ci, quoddam genus stricte mitre, et dicitur calamacus quasi calorem machinans eo quod stricta sit et capiti impressa, unde Iosephus in secundo ‘super caput gestat pileum in modum parvi calamaci’,

et hic calor -ris et hoc caliendrum -dri, idest mitra vel generaliter quicquid caput involvit unde maiorem calorem contrahat, unde Oratius in Sermonibus (1, 8, 48) ‘altum Sagane caliendrum’,

et hic calix -cis a calida potione: solebant enim calidam et frigidam potionem miscere in calice, unde et calix dictus est a calida potione, et miscere dictum est pro ministrare et propinare vinum, et etiam adhuc miscemus nos ibi calida frigidis et e contrario, quia vinum aque et e contrario;

unde hic caliculus -li diminutivum, et calico -cas idest bibere et potare. Calix componitur cum a et dicitur hic acaliculis indeclinabile, idest pincerna.

Item a caleo hic et hec Calibs -bis, quidam populus quia semper caleat fodiendo illud genus ferri quod vulgo dicitur acer, quod multum abundat apud eos, unde et hic calibs -bis illud genus ferri, a quo hic clavus idest acutus, quasi calibus idest ferreus, quia sit de ferro,

et clavus dicitur vestis purpurea qua utebantur senatores, quia quibusdam clavis aureis vel de alia materia erat ornata et variata, et in tali veste sepe denotatur dignitas;

clavus etiam dicitur gubernaculum navis scilicet temo vel manica temonis. Unde clavatus, clavis confixus vel clavo veste vel instrumento ornatus et preparatus,

et hic clavatus -ti quoddam genus calciamenti pedum, et dicuntur clavati quasi clavillati, quia minutis clavis, idest acutis, solea caligis vinciatur.

Item a clavus clavo -as, idest clavis configere et est activum, et hec clava -e idest baculus, quia sit clavis ferreis religata, que etiam cateia dicitur, quam Oratius ‘caiam’ dicit,

unde claviger -ra -rum, qui gerit clavam. Item a caleo hec caligo, idest obscuritas et umbra de spissitudine aeris facta, et etiam caligo dicitur fuligo, et dicitur quia maxime aeris calore vel ignis gignatur, unde caliginosus -a -um idest obscurus et caligine plenus,

et caligo -gas verbum neutrum, scilicet obscurari, obcecari, obtenebrari. Invenitur etiam caligo -gas penultima correpta, idest caligis induere, de quo postea dicetur.

Item a caleo hic color -ris, quia calore ignis vel solis colores perficiuntur; vel a colo -las, quia olim colabantur ut essent nimie subtilitatis, unde coloro -as verbum activum.

Alii vero dicunt quod a coloro fit color per apocopam, unde secundum Rabanum hic columbus et hec columba propter diversos colores quos habent in collo, unde hic columbulus et hec columbula diminutiva, et columbinus -a -um, et hoc columbar -baris latibulum, foramen ubi nidificant columbe;

columbar etiam dicitur quoddam genus vinculi a collo quia sit aptum collo. Dicuntur etiam columbaria loca concava in navi per que remi emittuntur, quia sint similia latibulis columbarum ubi nidificant. Et hic columbinus quidam lapis, a colore illius avis sic dictus.

Color componitur hic et hec bicolor -ris, idest duorum colorum, unde bicoloratus -a -um

et hic et hec tricolor -ris, idest trium colorum, unde tricoloratus -a -um, et hic et hec multicolor -ris, unde multicoloratus -a -um,

et hic et hec discolor -ris, idest alterius coloris, unde discoloratus -a -um, et hic et hec diversicolor -ris, idest diversorum colorum vel alterius coloris, unde diversicoloratus -a -um;

hic et hec unicolor, idest unius coloris, unde unicoloratus -a -um, hic et hec rubricolor -ris, idest rubei coloris, unde rubricoloratus -a -um, hic et hec albicolor -ris, idest albi coloris, unde albicoloratus -a -um.

Coloro componitur concoloro -as et decoloro -as, idest valde coloro vel colorem aufero. Et, ut breviter dicamus, componitur cum omnibus predictis cum quibus et color, et omnia sunt activa; significationes eorum colligere facile est.

Item calere componitur calefacio -facis et calefio -fis et incaleo -les et recaleo -les, et tam ab istis quam a suo primitivo fiunt inchoativa et corripitur ca-.

CALCO -cas verbum activum, unde hic callus -li durities pedum qua terram calcamus, et etiam manuum durities interior dicitur callus, et cutis lardi, unde Plautus in Captivis (904) ‘quanta callo calamitas’, unde callosus -a -um idest durus, fortis, pinguis, carnulentus, callis plenus, et hinc callositas idest durities, fortitudo, pinguedo.

Item a callus hic callis, scilicet semita callo pecudum predurata, stricta et angusta inter montes, et est callis iter pecudum proprie, semita hominum; vel callis est limes callide iacens, et secundum hoc dicitur a calleo pro callide scio, sicut iam dicetur.

Et calleo -es -ui verbum neutrum, et caret supino, idest durere vel callide scire, unde Persius ‘dicenda tacendaque calles’;

unde callidus -a -um idest subdolus, vel per exercitationem artis instructus, et sic callidus non pro astuto tantum, sed etiam pro astute docto dicitur, hic etiam versutus dicitur quia animum cito vertat et facile ad quamlibet fraudem; et comparatur -dior -simus,

unde callide -dius -sime adverbium, et hec calliditas -tis; et hec callitrix -cis dicitur a calleo, idest simia cum quadam producta barba, et callesco -scis, inchoativum.

Calleo componitur concalleo -les, idest simul callere , et occalleo -les -ui, idest obdurere, indurere, callum facere ut ‘vulnus occalescit cum incipit sanari’;

et recalleo, idest iterum callere vel remollescere et a callo cessare.

Item a callus hic calx -cis prima pars pedis vel potius postrema, sed hec calx -cis idest cementum; posuit tamen Virgilius calx pro illa parte corporis in feminino genere, sed propter suam auctoritatem multis vocabulis abusus est in accidentibus;

et a calx vel callus hic calcaneus, idem quod calx, et est aliud quam talus. Nam talus est sub cruribus, idem et talonus, et sub talo est calcaneus vel calx, unde hoc calcar quia in calce vel calcaneo religatur;

et nota quod calx ponitur quandoque pro fine cuiuslibet rei, sicut dicitur ‘in calce libri’ idest in fine libri.

Item a calx calcitro -tras, idest calce percutere, et est activum, vel resistere, et tunc est neutrum, unde hic calcitro -nis, idest rusticus, qui intemperate calcat vel calcitrat, unde Plautus in Asinaria ‘clamat si quem videt ire ad se calcitronem’.

Item a calce calcio -as, quod exigit calciamentum, vel calceo -as, quod exigit hic calceus -ei, unde hec caliga -ge, calciamentum crurum sive sit de panno, sive de ferro, vel a colligo -gas, quia calige ligantur, vel a callo pedum.

Invenitur et calicula pro eodem, similiter a callo; et a caliga caligo -as, penultima correpta, verbum activum, idest caligis induere, et caligatus -a -um qui caligas habet,

unde et milites caligati dicuntur a quibusdam caligis ferreis quas solent habere, unde Iuvenalis ‘cum duo crura habeas offendere tot caligatos’, unde et quidam Neronum dictus est Caligula, quia a pueritia sit inter milites conversatus; caligula tamen potest dici parva caliga.

Calcio componitur discalcio et excalcio et recalcio, et sunt activa.

Item a calco hic calculus -li, lapis levis, parvus, rotundus et durissimus, dictus sic quia brevitate sui sine molestia calcetur, cui contrarius est scrupulus, lapillus minutus et asper, qui si inciderit in calciamentum nocet et molestia est in animo,

unde et animi molestiam scrupulum dicimus; hinc et scrupea vel scrupulosa saxa, idest aspera; et a calculus propter similitudinem dicuntur calculi scaci, quia leves sunt et rotundi, vel dicuntur a calle quia per vias ordinales eant quasi per calles. Sed calculorum partim ordine moventur, unde et ordinarii dicuntur,

partim vage, unde et vagi dicuntur; at qui moveri omnino non possunt inciti dicuntur; unde et egentes homines inciti vocantur, quibus spes ultra procedendi nulla restat.

Item a calculo lapide dicitur calculus ratio, numerus, computatio, quia antiqui lapillos huiusmodi in manu tenentes solebant numerum computare,

unde calculo -as verbum activum, idest numerare, unde verbalia, et calculatim adverbium, idest numeratim.

Item a calculo propter parvitatem hic calcus -ci, idest quarta pars oboli, et est minima pars ponderis, et hoc caldicum -ci, idest foris deambulatorium, quod et peribolum dicitur,

et hic calculus -li lapis qui in vesica fit, unde calculosus -a -um qui talem patitur infirmitatem.

Item a calco hec culcitra, quasi calcitra, quia calcetur, idest farciatur plumis, vel a colo -lis, quia colatur diligenti cultura. Item a calco -as hic calcula, idest lixa vel servus militum vel nuntius cursatilis, unde Plautus ‘video calculam militarem’.

Calco componitur conculco -as, deculco -as, quod et decalco invenitur, idest opus tectorum dealbare;

exculco -as, inculco -as, perculco -as, reculco -as, et sunt omnia activa, et eorum significationes facile est colligere.

CALVO -as -are, facere aliquem calvum, sed non est in usu; sed inde dicitur hic calvus -vi, et adiective invenitur calvus -a -um, unde hic calvulus -li diminutivum,

et hic calvaster -stri similiter diminutivum, et hec calvities -ei, et hoc calvitium -tii,

et hec calvaria -e locus patens super duo supercilia, unde in Evangelio legitur quod locus in quo decapitabantur latrones locus calvarie appellabatur, propter scilicet calvarias abscissorum capitum que ibi iacebant vel propter ossa calva existentia ibi.

Item a calvus calvo -vis -vi calvere, idest decipere, verbum activum et caret supino. Deberet enim facere calvitum, sed non invenitur, et est tractum a calvo, qui quodam modo decipit videntes per galerum vel alio coopertorio,

unde cavillo -as, quod et cavillor -aris invenitur, et est diminutivum, et deberet dici calvillo -as, sed subtrahitur l et dicitur cavillo -as, quod est aliquantulum decipere, et proprie verbis, et pertinet hoc verbum maxime ad sophistas, qui verum scienter impugnant vel falsum scienter affirmant.

Item cavillare invenitur pro deridere vel contendere vel conviciose iocari vel calumniari.

Item a calvo -vis hec cavilla -le, idest cavillatio et contentio, rixa, unde Plautus (Aul. 638) ‘pone hoc sis, aufer cavillam’, et hec calumnia -e idest falsi criminis accusatio vel iurgium aliene litis,

unde calumnior -aris idest reprehendere, falso accusare, sed antiqui dicebant calumnio -as; et calumniosus -a -um.

Calvo -as componitur decalvo -as, idest calvum facere vel decapitare et calvariam auferre.

CALCOS dicunt Greci et vertitur in Latinum, et dicitur hic calcus idest fex vel es, unde hec calcosmaragdus quedam gemma quia sit viridis et turbida ereis venis,

et hec calcitus -ti alia gemma erei coloris, et hec calcofanis similiter gemma et est nigra, sed lapidi illisa eris tinnitum reddit, et hoc calcantum quoddam genus coloris dictum sic quia calci est timum, idest flos,

unde et apud Latinos eris flos appellatur: est genus glebarum ex aquis, sicut est nitrum et sal et huiusmodi; et auricalcum dicitur a calcos, quod superius iam diximus.

CALLAICA, gemma.

CALASIS, genus tunice.

CALTULUM genus cinguli est, a coacto loro dictum.

CALADRION, animal.

CALPAR, genus fictilis vasis.

CALTA, genus floris.

CALICULARIUM, medium estatis vel hiemis.

CALEON, quasi humilis leo.

CALIXICA, exinanita.

CALASTICA grece, latine purgatoria, et est genus unguenti calasticum.

CAIN possessio interpretatur, quod pater eius exprimens ait ‘Cain, id est possedi hominem per Deum’. Idem et lamentatio, quia pro interfecto Abel interfectus sit et penam sui sceleris dederit,

unde per derivationem dictus est Cainam, quod lamentatio vel possessio eorum interpretatur, sicut enim Cain possessio, ita derivatum nomen quod est Cainam possessio facit eorum; et a Cain Caiani dicti sunt quidam heretici, quia Cain adorant.

CAYPHAS investigator vel sagax vel vomens ore interpretatur; inique enim ore suo iustum damnavit, quamvis hoc ministerio prophetali annuntiasset.

CAMI grece dicitur breve et humile, unde hic campus, proprie planities terrarum, sic dictus quia sit humilis et brevis pedibus, non erectus ut mons sed iacens, unde et grece pedion dicitur,

et inde hic campulus et hic campellus ambo diminutiva, et hic et hec campester vel campestris et hoc -stre adiectivum, et hoc campestre substantivum, idest vestis gladiatorum qua tantum genitalia teguntur, dicta sic quia, cum iuvenes nudi in Campo Martio gladiaturam exercebant, illa veste pudenda cooperiebant;

et nota quod campestria alio nomine dicuntur lumbaria, succinctoria, perizomata; et hic campio -nis gladiator vel in campo duellum exercens, idest pugnator, qui et canfio -nis dicitur,

et hec Capua, civitas, a camporum planitie in quibus sita est, unde et hec Campania, provincia cuius caput est Capua; vel dicitur Capua a Capi eius fundatore, de cuius nomine dicta est civitas Capua;

vel a capacitate, quia eius terra omnem vite fructum capiat, unde Campania; vel a camporum planitie. Unde campanus -a -um gentile, et hec campana, quia eius usus primum ibi repertus est,

unde hec campanula et hec campanella ambo diminutiva, et hic campanarius qui facit campanas, unde hec campanaria eius uxor vel que campanas facit, et hoc campanile -lis, turris in qua morantur campane.

Item a cami hec cama -e, genus lecti brevis et circa terram, quod et hoc cama -tis invenitur in Ambrosio De officiis,

unde hec camisia -e, quia in ea dormimus in camis, idest in stratis nostris, vel dicitur sic quia primum olim fiebant de cannabe; unde camisiola diminutivum, et camisiatus -a -um qui habet vel indutus est camisiam.

Item a cami hic camus -mi, quoddam genus freni vel pars, quod vulgo dicitur molinel, vel camus est capistrum; vel derivatur a campso -as, sicut postea dicetur;

et hic camelus -li, quia cum cameli onerantur, ut breviores et humiles fiant, accubant; vel a camur, quod est curvum, dicitur camelus quia curvus est dorso, sed hoc postea dicetur.

Item a cami hec cameleon, quedam herba que latine vascarago dicitur, quia viscum gignat in quo inherent aves que propria voluntate descendunt ad escam,

et hec camedrios alia herba, sic dicta quia sit brevis et per terram strata, et per compositionem hec camimelos, quedam herba, sic dicta quia mali maciani odorem habeat et sit brevis et terre vicina,

et similiter per compositionem hec camipetos, quedam herba, sic dicta quia terre adhereat et odorem pini habeat; hanc Latini cucurbitularem vocant, quia ex parte odorem cucurbite referat.

CAMPSO -as verbum activum, idest flectere, plectere, unde hic et hec campsatilis et hoc -le, idest plectilis, flexibilis, unde hic camus, idest capistrum, quia reflectat equum huc et illuc,

et hic caminus ignis vel fornax quia flammas in se reflectat, unde hoc cauma, idest incendium, quod componitur cum cacos vel cecum et dicitur hoc cecauma -tis, idest cecum incendium.

Et nota quod invenitur campso -as in alia significatione; cambio enim -bis, quod est aliquid commutando pro aliquo dare, facit preteritum campsi et non cambivi et supinum campsum et non cambitum, et verbale campsor et non cambitor, et ultimi supini u mutata in o fit campso -as, frequentativum, idest frequenter cambire.

CAMUR grece, latine curvum dicitur, unde camurus -a -um et camerus -a -um, idest curvus, unde et camera dicitur curvatura,

unde hec camera dicitur locus secretus ubi cubamus, eo quod quedam curvatura solet in ea esse in superiori parte quasi ad modum celi, que et testudo dicitur et lacunar;

et a camera hic camerarius, unde hec cameraria, et hic camillus -li, idest puer ingenuus qui cameram solet frequentare, hinc quoque hec camilla -le dicitur pro puella ingenua.

Inveniuntur et hee due partes in alio sensu, scilicet pro pueris sacerdotum, unde Macrobius De Saturnalibus ‘camillos -inquit- et camillas appellabant flaminum et flaminicarum preministros’, et secundum hoc tantum valet camillus quantum minister, et camilla quantum ministra, unde et Mercurius invenitur appellari camillus, quia minister est deorum.

Item a camera camero -as, idest curvare vel cameras facere vel cameris preparare et distinguere, et est activum.

Item a camera cameratus -a -um, idest curvatus vel cameris ornatus, et componitur bicameratus -a -um et tricameratus -a -um.

Item a camur pluraliter hii camures -rum, idest boves alti et decurvati, vel a cami, quod est breve, quia habent cornua brevia, et hec cumera -re quoddam vas frumentarium de festucis vel viminibus curvatis factum,

et hic camelus -li, quia incurvus sit dorso, unde hic cameleon -ontis quoddam animal, et dicitur sic quia, licet sit aspersus maculis albis ut pardus, collo equo similis, pedibus bubalis, capite tamen camelo est similis; et hic camelus -li idest funis nauticus.

CAM interpretatur calidus, ex presagio futuri sic dictus; posteritas enim eius eam terre partem possedit, que vicino sole calentior est, unde et Egyptus usque hodie lingua Egyptiorum Cham dicitur.

CANO -nis cecini cantum verbum est polisenum; cano aliquando significat simpliciter cantare, sed aliquando divinare, ut ibi (Verg. Aen. 6, 76) ‘ipsa canas oro’, aliquando dicere, ut ibi (Lucan. 1, 457- 58) ‘longe, canitis si cognita, vite mors media est’, aliquando laudare, ut ibi (Verg. Aen. 7, 698) ‘regemque canebant’, idest laudabant,

aliquando metrice describere, quomodo accipitur in principiis poetarum, et est poetarum sicut dicere est prosaicorum, et in duabus primis significationibus est neutrum, in aliis activum;

unde verbalia, et hic cantus -tus -tui, unde cantilena, quod videtur esse compositum a cantus et lenis; non enim dicitur esse cantilena nisi sit cantus dulcis et lenis et suavis et non asper;

et hoc canticum, unde quidam liber intitulatur per excellentiam Cantica canticorum; et canto -tas verbum frequentativum, a quo descendit aliud frequentativum scilicet cantito -tas, unde Augustinus De civitate Dei ‘cur ludi scenici ubi hec dictitantur, actitantur, cantitantur’.

Canto componitur accanto -as, idest iterum vel iuxta cantare, concanto -as, idest simul cum alio vel simul plura cantare, decanto -as, idest valde cantare, et discanto -as,

et excanto -as, idest discantare, et incanto -as et recanto -as, idest iterum vel retro cantare.

Item a cano hic canuxius, verbosus, loquax, dicax, seminiverbius, multilinguis, multicrepus, et hic cantus -ti pro cantu et pro meditullio rote, vel, quod melius est, cantus est curvatura vel circumferentia rote, scilicet lignum quod terram calcat cui radius infigitur, unde Persius ‘vertentem sese frustra sectabere cantum’,

et hic canor -ris idest sonus, unde canorus -a -um, et hic cantarus -ri quoddam vas vinarium, scilicet crater qui cantando portatur, unde Iosephus De antiquitatum historia in septimo ‘ex quo Salomon cantaros optimos effecit cum templum edificaret’.

Invenitur etiam hic canterius -rii, idest equus castratus, unde Plautus ‘ego faxim ut mali qui superant equi sunt viliores Gallicis canteriis’.

Item a cano hec Camena idest cantilena vel musa quasi canens amene, et hee cantes -tium, idest fistule organorum in quibus cantus temperatur vel, ut Martiano placet, Cantes dicuntur dee ornamentorum, unde idem ait ‘quippe ille Cantes dicebantur et quicquid apprehendebant venustabant’;

et a preterito cecini hic cignus, quia bene canat, et hic cignulus -li diminutivum, et cigninus -a -um, et cigneus -a -um, et hic cignitus -tus -tui vox cigni,

et secundum quosdam concinnus -a -um dicitur a cigno, idest concors et consolans sicut cantus cignorum, sed de hoc, Deo volente, postea dicemus.

Item a cignus dictus est quidam amnis Cilicie hic Cignus, tum quia miram habet suavitatem aquarum, tum quia autumno et estate, quando nives solvuntur, tumescit (quadam enim lingua quicquid est candidum dicitur cignus), reliquis anni temporibus tenuis est et quietus.

Item a cano hec canna, quia ea canitur, unde hoc cannetum -ti, locus ubi canne crescunt, et hec cannula et hec cannella ambo diminutiva, et hoc cannabum -bi propter similitudinem canne, vel a greco canabin quod Greci dicunt.

Unde hec cannabis -bis pro eodem et pro corda inde facta, unde Persius (5 , 146-47) ‘tibi torta cannabe fulto cena sit in transtro’. Item a canna hec canalis et hoc canale, quia cava sit in modum canne,

et hoc cinnamum vel cinnamomum, et est brevis arbuscula cuius fructus dicuntur stacte, et dicitur cinnamum vel cinnamomum quia cortex eius in modum cannarum sit rotundus et tenuis, et tam cortex quam arbor ipsa dicitur sic;

et a cinnamum et lego dicitur hic cinnamolegus et qui legit cinnama et quedam avis Arabie, quia legat et texat nidum ex fructibus cinnami.

Item a canna hoc canistrum, quia de cannis fissis texitur, vel a canus -a -um dicitur quia cana, idest poma que sunt cana idest lanuginosa, ibi ponuntur, unde hoc canistrellum -li diminutivum.

Item a cano vel canor -ris hic et hec canis, unde hic caniculus et hec canicula ambo diminutiva; Canicula etiam dicitur quedam stella in quam mutata fuit canicula Ycari, unde hic et hec canicularis et hoc -re, ut dies caniculares in quibus canicula regnat.

Item a canis canicus -a -um, et caninus -a -um, et hic catulus diminutivum, a quo catellus, unde catellulus et hic catulaster -stri omnia diminutiva,

et sunt catuli proprie filii canum, abusive tamen filii quarumlibet bestiarum dicuntur catuli;

et a catulus catula, a catellus catella, a catellulus catellula, a catulaster catulastra.

Item a catulus hic catilio -nis, idest glutto, degulator qui quadam gulositate ad modum catuli per domos discurrit, et catiliosus -a -um, idest avidus et gulosus sicut catulus est ad escam;

vel canis dicitur a cinos greco quod canis dicitur latine, et inde cinicus -a -um et cinedus -a -um in eodem sensu, idest caninus;

dicuntur etiam cinici vel cinedi molles et effeminati vel immundi sicut canes, qui publice coeunt et ad vomitum redeunt, vel dicuntur sic satirici et reprehensores quia reprehensione ledunt sicut canis morsu.

Iuvenalis (2 , 9-10) ‘castigas turpia, cum sis inter Socraticos notissima fossa cinedos?’.

Persius (1 , 133) ‘si cinico barbam petulans nonaria vellat’. Unde per excellentiam immunditie quidam philosophi dicti sunt Cinici, qui publice et in propatulo cum uxoribus concumbebant predicantes publice esse concumbendum cum uxoribus in vicis et plateis ad modum canum, quia coniugium iustum est.

Item a cinos hec cinomia -e, idest musca canina et venenosa, et hec cinifex -cis vel cinifex indeclinabile pro eadem vel pro alio genere parvarum muscarum, scilicet pro zinzala.

Et a cinos et cephas dicitur hic cinocephalus -li, gens habens caput ad modum canini capitis, et etiam quoddam genus simiarum sic dicitur.

Item componitur cum glossa, quod est lingua, et dicitur hec cinoglossa, quedam herba de similitudine lingue canis sic dicta, vel quia ad morsum caninum trita cum sale imposita succurrat.

Cano componitur cum cornu et dicitur hic cornicen -nis qui canit cum cornu, unde hec cornicina que cum cornu canit, et hic tubicen -nis qui canit cum tuba, unde hec tubicina, et hic fidicen qui canit cum fide, idest corda, unde hec fidicina,

hic liricen qui canit cum lira, unde hec liricina, hic cicuticen qui canit cum cicuta, unde hec cicuticina;

et hic tibicen, penultima producta: omnia enim composita a cano canis et nominibus instrumentorum corripiunt penultimam, ut tubicen, excepto uno solo quod producit penultimam, scilicet tibicen, quod est qui canit cum tibia, unde et tibicina.

Item cano componitur cum os et dicitur hic oscen oscinis, qui ore canit vel foliis vel alio modo, ut decipiat aves; dicuntur etiam oscines aves quelibet ore canentes, idest cantu augurium facientes, unde Martianus Capella (1 , 10 p. 6, 7-8) ‘quibus formare solitus et volucrum diversos meatus et oscinum linguas’.

Componitur quoque cano accino -nis accinere accentum, idest iuxta vel iterum canere vel concorditer, unde accentus -tus -tui, quia omnes alie sillabe posite in dictione accinuntur et subserviunt et inclinantur illi sillabe supra quam est principalis accentus, ut quasi sub accentu illius proferantur, unde accentuo -as, idest accentuatim proferre.

Invenitur quoque accento -as, et est frequentativum huius verbi accino -is, vel potest esse in eodem sensu in quo accentuo.

Item componitur concino -nis, idest simul vel concorditer canere, unde concentus -tus -tui idest convenientia et concordia et proprie in cantu, et concinnus -a -um secundum quosdam, de quo postea dicemus;

precino -nis idest valde canere vel ante, unde hic preco -nis qui quodam preconatu aliquid annuntiat; preco etiam dicitur mercator quia quodam preconatu invitat ad merces suas emendas;

unde hic preconatus -tus -tui talis annuntiatio, et hoc preconium -nii similiter, et dicitur preconium laus vel annuntiatio laudis: ponitur quandoque simpliciter pro annuntiatione sed proprie in bono.

Item a precino hic precentor qui in ecclesia vocem premittit in cantu, unde precentus eius dignitas, vel precantus.

Item componitur occino -nis idest canere vel contra vel undique canere vel concinnare, concantare, vel infame carmen cum certo nomine dicere, unde occento -tas frequentativum, unde Augustinus De civitate Dei in secundo ‘si quis occentavisset vel carmen condidisset’.

Dicimus quoque occano -nis occanui, unde Sallustius ‘iussu Metelli celeres cornicines occanuere tubis’.

Item componitur recino -nis, idest iterum vel retro canere vel recitare; succino -nis, idest parum vel sub vel voce remissa canere vel postea, unde succentor dicitur in ecclesia qui post precentorem subsequenter canendo respondet;

et nota quod omnia composita a cano -nis mutant in presenti a in i, sed in supino in e, excepto occano, et omnia faciunt presens in -cino, penultima correpta, et preteritum in -cinui et supinum in -centum, excepto occano; et omnia sunt neutra;

recino tamen potest esse activum pro recitare. Si tamen composita a cano redoleant aliquam vel utramque illarum significationum secundum quas censuimis cano esse activum, sine dubio erunt activa.

CANDEO -des -dui verbum neutrum et caret supino, idest albere vel calere; et est tractum a ferro quod candere ponatur pro calere, quia ferrum quanto candidius tanto calidius; unde hic ciner vel cinis, quia ex candore et incendio fiat,

unde hic cinisculus idest parvus cinis, et cinereus -a -um, et cinericius -a -um in eodem sensu; et per compositionem subcinericius -a -um sub cinere coctus, et subcinerizo -zas, idest sub cinere coquere, et est activum;

et cinerulentus -a -um idest plenus cinere, unde Ambrosius Super Egisippum ‘cinerulenta canitie, et scisso amictu’. Item a cinis hec cinerica, et sunt cinerice oves cinereum habentes colorem.

Item a candeo candidus -a -um, quod comparatur -dior -simus, unde candide -dius -sime adverbium; et differt candidum ab albo: album enim de natura est, candidum de artificio, unde et dicitur candidum quasi candori datum.

Item album quodam pallore admixtum, sed candidum quadam luce aspersum; et a candidus candidulus -a -um diminutivum, unde candulus -a -um per sincopam, unde Iuvenalis ‘prebenda est gladio pulchra hec et candula cervix’.

Invenitur quandoque candiculus -a -um, idest candidus vel candidulus, unde Marbotus in libello de lapidibus ‘tertia candiculis tribus est inscripta lituris’.

Item a candidus hic candor -ris, et candido -das verbum activum, idest facere candidum, et hec candela -le quia accensa candeat, unde candelabrum quasi candelaferum, quia ferat candelam,

et candico -as -are verbum neutrum, idest candere vel aliquantulum candere ut sit diminutivum, unde Martianus Capella ‘ipsius canities pruinosis nubibus candicabat’.

Item a candeo hec cicendela genus scarabeorum, quia volans candeat idest luceat, et hoc cicendelum, idest turibulum vel lichnus, et ponitur pro candela. Item a candeo pluraliter hee candes -dium, idest quedam vasa fictilia,

et hic candus -di vestis regia, et hic candidarius, idest pelliparius, qui coria facit alba; candidarius etiam dicitur qui lavat pannos, unde hec candidaria lotrix.

Item a candeo candesco inchoativum, et per compositionem excandeo, idest valde candeo, unde excandesco inchoativum;

incandeo, idest intus vel valde candeo, unde incandesco inchoativum, recandeo iterum candeo, unde recandesco inchoativum; et est neutri generis candeo cum omnibus suis compositis que non mutant coniugationem.

Item componitur cum ad et dicitur accendo -dis, et concendo -dis, et excendo -dis idest valde accendere, et incendo -dis,

unde hoc incensum et incentivus -a -um, et hoc incendium, quod incendit, ut estus libidinis, et precendo -dis, idest ante vel valde accendere, et succendo -dis latenter accendere, et sunt, omnia ista composita a candeo que mutant coniugationem, activa.

Item a candeo caneo -nes -nui verbum neutrum et caret supino, unde canus -a -um et comparatur canior -simus, unde cane -nius -sime adverbium,

et hec canities -ei, et hec canitudo -nis in eodem sensu, unde Plautus ‘stultus, inquit, adversus etatem et huius capitis canitudinem’,

et canutus -a -um, et hic canus -ni tam pro illo qui canet quam pro capillo qui in capite canet; canus componitur incanus idest non canus vel valde canus, unde Ovidius Metamorphoseos in V (8, 802) ‘labra incana situ’, et precanus -a -um, idest ante tempus congruum canus.

Item a caneo canesco -cis quod canisco invenitur, quasi a verbo tertie coniugationis; caneo componitur concaneo, idest simul canere, incaneo, idest valde canere, precaneo, idest intempestive canere, recaneo, idest iterum vel retro canere vel simpliciter canere, et producitur in hoc verbo caneo hec sillaba ca, unde debet dici incanet, penultima producta.

Hic CANON -nis grece, latine dicitur regula, unde canonicus -a -um idest regularis, quod et substantive dicitur hic canonicus, et hec canonica tam pro femina regulari quam pro ecclesia ubi regulares morantur, quelibet tamen ecclesia invenitur dici canonica;

nam in qualibet ecclesia regulariter deberet vivere quilibet. Ergo caveat quis sic coniungere: ‘canonicus regularis’; idem enim est quod ‘canonicus canonicus’ vel ‘regularis regularis’, et similiter dicitur incongrue ‘canonicus secularis’: idem enim est quod ‘regularis secularis’, quod nichil est, ac si diceretur ‘album nigrum’. Non enim est canonicus si non est regularis, nec e converso.

Usus tamen quorundam sic habet, qui magis noverunt esse seculares in canonica quam regulares in seculo. Si tamen ecclesia, causa differentie distinguende, ita velit uti, non consentiendo non contradicimus. Sepe enim per dictiones non congrue iunctas intellectum generamus competentem.

CHANAAM filius Cham interpretatur motus eorum; quod quid est aliud nisi opus eorum? Pro motu enim patris, idest pro opere eius, maledictus est; a quo Chananei dicti sunt, quorum terram Iudei possederunt, illis expulsis.

CANTABER -bra -brum et hic Cantaber populus est Hispanie, a nomine urbis et Iberi amnis cui insidet sic dictus;

et hoc cantabrum -bri, idest purgamentum frumenti vel farine vel cibus caninus quo canes pascuntur. Unde et ab hoc nomine ‘canis’ cantabrum videtur dici.

CANA vicus est Galilee, unde Symon dictus est Cananeus, quod interpretatur possessio vel possidens.

CANONIANI quidam heretici, idem et Anomiani, qui latine sine nomine dicuntur.

CANOLA, regio.

CANTARIDA vermis terrenus qui, postquam humano corpori fuerit applicitus, sui adustione vesicas efficit plenas humore.

Hic CANOBUS -bi fuit gubernator Menelai et, mutata b in p, dicitur hic Canopus, idest quedam civitas Egypti a Canobo ibi submerso, unde et Egyptus dicta est Canopus vel Canopia,

unde canopicus vel canopius -a -um, idest egyptiacus, et hoc canopeum -ei, idest subtilissima cortina ad instar retium plexa, texta et fenestrata, unde lectuli nobilium ornantur ad arcendos culices et muscas, et dicitur sic quia in Egypto huiusmodi rete precipue habeatur, unde Iuvenalis ‘ut testudineo tibi, Lentule, canopeo’.

In eodem sensu invenitur in Iudith. Vel, ut alii dicunt, derivatur a conus, quod est summitas galee. Item a canopus hic pellicanus avis egiptia in solitudine Nili habitans et, secundum hoc, corripit penultimam, vel componitur a pelle et canus, quia habeat pellem canam, et secundum hoc penultima producitur.

Hic CANCER -cri, idest piscis quidam, a concha, quia sit concha, et quoddam signum celeste sic dicitur; unde hic cancer -ris morbus quidam. Item a cancer -cri dicitur cancellus et forceps, unde cancellulus diminutivum;

vel cancellus dicitur a caus cai, quod similiter cancellus dicitur; et est cancellus ala palatii, parvum foramen parietis, interstitium inter propugnacula murorum, paries sine tectura, sicut qui claudit chorum;

et a cancellus cancello -las, idest cancellum construere, et hic cancellarius, ille qui facit cancellos, et cancellarius dicitur in curia imperatoris ab illa significatione secundum quam cancellus dicitur ala palatii, quia semper habitat in cancello, idest in ala palatii;

cum enim thesauri imperatoris essent in custodia eius, ipse iuxta thesaurum manebat, qui erat repositus in cancello. Vel dicitur cancellarius a cancello secundum illam significationem secundum quam cancellus dicitur interstitium muralium, et fuit hoc tractum a Palestina regione, ubi tecta desuper cacuminata non erant, sed iacebant in planum prostrata;

elevabantur enim parietes circumquaque ad modum muralium; illa vero interstitia que sunt inter propugnacula dicuntur proprie cancelli.

Qui vero missas epistolas recitare volebat populo in regione Palestina, antiquitus ascendebat super tectum et de cancellis recitabat. Et inde inolevit usus ut, qui litteras principibus missas habent exponere, cancellarii usitato nomine dicantur; unde hec cancellaria tam pro illa que habet illud officium, quam pro uxore cancellarii et eius dignitate.

Hoc CHAOS et hoc chaon indeclinabile, et hic chaus chai, et hic chaos -oy idest profunditas, fossa vel confusa caligo vel confusio rerum vel initium rerum, scilicet yle in qua omnia fuerunt confusa et commixta, et a qua omnia;

unde hic cous coi pars celi, scilicet quo celum continetur vel ipsum celum, quia ex chao putaverunt quidam celum formatum esse, unde Ennius ‘vix in mediam pilam sol complere coum terroribus celi’.

Vel chaos pro initio rerum componitur inchoo -as, idest incipere, vel componitur a chaos secundum quod accipitur pro confusione rerum, quia cum res incipitur adhuc quasi in chao est, vel inchoare quasi contra chaos facere; et hinc verbalia, et est activum.

CAPIO -is cepi captum, verbum activum, idest obtinere, invadere, circumvenire, unde verbalia, et hec captura -re et hic et hec et hoc capax, qui aliqua in se potest capere et continere, et comparatur -cior -simus,

unde capaciter -cius -sime adverbium, et hec capacitas -tis idest domus vel alterius rei amplitudo vel continentia, et capaculus -a -um diminutivum, idest aliquantulum capax.

Item a capio hic capsus idest carruca undique contecta, quasi capsa, quia multa capiat, et hec capsa idest cista ubi aliquid reponitur, quod et pro qualibet parva domo dicitur, et inde hec capsula et hec capsella, ambo diminutiva.

Item a capio hec capis -dis quoddam vas unde Aruntius ‘capis, inquit, est quoddam genus vasis pontificalis’, et facit diminutivum hec capidula. Invenitur etiam hoc capi indeclinabile pro quadam mensura, sicut in Libro Regum reperitur, similiter a capio.

Item a capio captivus -a -um, quasi captus vel quasi capite diminutus, unde et sic dicitur apud legistas: ingenuitatis enim fortuna ab eo excidit; unde hec captivitas -tis, et captivo -as verbum activum.

Item a capio hec captentula -le, idest subtilis verborum deceptio, sicut sunt sophismata. Martianus Capella ‘captentulis ludis illigantibus’.

Item a capio hoc caput -tis, quia omnes sensus et nervi inde initium capiant et ex eo omnis vigendi causa oriatur: ibi enim omnes sensus apparent, unde ipsius anime, que corpori consulit, personam quodam modo gerit, unde hoc capitulum -li, diminutivum, idest parvum caput;

capitulum quandoque dicitur ille parvus locus in quo conveniunt claustrales, etiam quandoque ipsa congregatio claustralium dicitur capitulum, quandoque aliqua distinctio brevis in libro quolibet dicitur capitulum,

unde capitulo -as, idest capitulis aliquid distinguere, unde capitulatim distincte per capitula, et recapitulo -as, predicta ad memoriam reducere.

Item a capitulum hoc capitellum, diminutivum, in qualibet sua significatione, unde et capitella dicuntur que columnis superponuntur, quia columnarum sint capita quasi super collum caput, et hic et hec capitularis et hoc -re, quod convenit capiti vel capitulo,

et hoc Capitolium, quia ibi conveniebant senatores sicut in capitulo claustrales, unde vel dicitur a caput quia sit quasi caput civitatis, vel quia ibi conveniebat caput civitatis, vel quia Tarquinius Priscus, dum Capitolii fundamenta aperiret, in loco fundamenti caput hominis litteris tuscis notatum invenit, et inde Capitolium appellavit a capite et leos, quod est populus; unde capitolinus -a -um, idest de Capitolio existens.

Item a caput capitatim, quasi per capita, adverbium remissivum vel qualitativum, et hic et hec capitalis et hoc -le, et hoc capital vel capitale tam pro pecunia, vel pena capitali, quam pro sententia de capite puniendo.

Unde Terentius in Adelphis (722-23) ‘nova’ inquit ‘capitalia’; et hec caprona iuba equina, quia sit capiti prona, et hoc capululum, et hoc capedulum, et hec caleptra in eodem sensu, scilicet mitra tegens caput, que et alio nomine dicitur pilleus, galerus, calamacus, caliendrum, comatium, caticulum; caleptra tamen proprie dicitur cofia equi;

et hic capito -nis quidam piscis a quantitate capitis sic dictus, et hic capillus -li quasi capitis pilus, unde hic capillulus -li diminutivum, et capillosus -a -um et capillatus -a -um, qui multos vel longos habet capillos,

et capillo -as idest capillatum facere, et est activum, et componitur decapillo -las, idest valde capillare vel capillos auferre, unde hoc capillamentum, idest capillatura vel coma arborum; item a capillus hoc capillitium, idest capillatura, unde Martianus Capella ‘draconibus circumplexa crebro et capillitio vulsa’,

et hic capellus, quod et hoc capellum invenitur, quia capillos tegat vel caput, unde capellatus -a -um, et capello -as capello tegere; quod autem dicitur capellus quasi capitis pellis, ethimologia est et non compositio.

Item a capio hec cassis -dis, quia caput tegat, et est de ferro et est militum; hec galea de corio a galeron quod est corium et est peditum; et cassis facit accusativum cassidem vel cassida, unde et sumitur hec cassida -de, idem quod cassis; vel cassis dicitur a careo, quia intus sit cassa.

Item a caput hic capulus -li, quia caput est gladii, vel a capio quia ibi capitur gladius ut teneatur, unde capulo -as verbum activum, idest scindere, secare, unde in Decretis Pontificum ‘lingua delatoris capuletur’;

capulus etiam dicitur lectus in quo mortui feruntur, quia super capita hominum feratur, unde hic et hec capularis et hoc -re, ut ‘capularis’ (Pl. Mil. 628) senex qui vicinus est capulo, idest morti; vel capulare pallium quod in capulo super mortuum fertur.

Item a capite hoc capulum, idest funis unde indomita animalia comprehenduntur, quia caput liget; et hoc capistrum, quia caput stringat, unde capistro -as verbum activum, idest capistro ligare, et nota quod capistrum in singulari numero est neutri generis, sed in plurali masculini et neutri, et hii capistri et hec capistra.

Item a caput capito -tas quod non est in usu, sed componitur decapito -tas et ab utroque verbalia, et utrumque est activum; et nota quod capitatus potest esse nomen a capite, scilicet qui habet caput, et potest esse participium verbi passivi huius activi, scilicet capito, quod est alicui caput facere.

Caput componitur cum bis vel tris, quod est tria, et dicitur hic et hec et hoc biceps -pitis, triceps -pitis, qui habet duo vel tria capita;

invenitur etiam hoc biciput et hoc triciput, idest geminum vel trinum caput; et cum occiduum, et dicitur hoc occiput, idest occidua et postrema pars capitis, unde Persius (1, 62) ‘occipiti ceco, postice occurrite sanne’, vel occiput componitur ab ob et caput et dicitur sic quasi contra caput, vel quia sit capiti retrorsum, et idem dicitur occipitium;

et cum sincerus, et dicitur hoc sinciput -tis, idest prior pars capitis quasi sincera et pura et patens propter capillorum absentiam, unde Iuvenalis (13, 84-85) ‘comedam, inquit, flebile nati sinciput elixi’;

et cum census, et dicitur hic capitecensus -sus -sui corona que in capite geritur vel taxatio possessionum, et capitecensus -a -um qui de suo capite annuatim reddit censum idest tributum, vel qui in capite gerit coronam;

et cum pre et dicitur hic et hec et hoc preceps -tis, qui cadit capite inclino et corpore sequente, unde hoc precipitium fossa prerupta vel rupes, et precipito -as verbum activum, idest precipitem aliquem obruere;

et cum am-, quod est circum, et dicitur anceps -cipitis et est omnis generis, et est proprie anceps res que habet duo capita, unde et anceps dicitur homo cum dubitat utrum de duobus debeat facere, et anceps favor qui habet se ad duo,

unde et gladius dicitur anceps quia ledit ex utraque parte; ergo proprie anceps dubitans in duobus, sed dubius etiam in uno vel in pluribus.

Item a caput hoc capitium idest os tunice vel alterius vestis, unde in libro Iob ‘et quasi capitio tunice succinxerunt me’, unde et capitio -as dicimus, idest capitium facere.

Item a caput hec capa, quia sit ornamentum capitis vel a capio quia capiat hominem, unde hec capula diminutivum et capatus -a -um qui habet vel qui indutus est capam, et hoc capucium, quod et capule -lis.

Item a capio hoc capsax -cis idest vas duodecim sextariorum, quod et masculini generis invenitur licet male; et hec capanna vilis casa palea cooperta, quia capiat tantum unum ut in vineis custodiendis, licet et alie dicantur capanne, sed improprie;

et hoc capisterium, vas quoddam cum quo frumentum purgatur; et hec capedo -nis idest ingenium vel studium vel spatium, unde per compositionem hec intercapedo, idest distantia localis ut inter duos parietes, unde Augustinus De civitate Dei ‘quanta diis ab infimis intercapedine dispescat ’.

Item a capio hic cupus et hec cupa quasi capus vel quasi capa, et hic caupo -nis quia capiat vinum vel aquam; quod autem dicitur caupo quasi capiens potum, ethimologia est non compositio; qui et alio nomine dicitur tabernarius, tabernio, crustarius, ganeo;

unde hec caupona tam pro muliere quam pro taberna, que et aliter dicitur taberna cetaria, crustaria, propina, meraria, ganearia, clepsedraria, pandochium, pandocium. Origines istorum vocabulorum, Deo volente, in sequentibus invenies.

Et a caupo hic cauponarius in eodem sensu, et cauponor -aris verbum deponens, idest vendere, unde in Decretis Romani concilii ‘sint igitur nobis anathema, eo quod verbum veritatis audent cauponari’; unde verbalia.

Item a caupo cauponatim adverbium, idest fraudatim, admixtim vel adulteratim. Solent enim caupones admiscere aquam vino et pro puro vendere.

Item a capio hic capus, quedam avis, ut dicunt, falco, et hec cassis -sis idest rete et, ut dicit Isidorus, proprie est ‘genus venatorie retis quia capiat. Hinc est quod per compositionem dicimus incassum, idest frustra, sine causa, quasi sine cassibus, sine quibus venatio inanis est’;

vel componitur ab in et cassum, ut postea dicetur; unde hic cassiarius, retiarius, qui retia facit, et hec cassicula -le diminutivum, idest parvum rete, quod et cassilus dicitur; vel dicitur cassis a careo, quia careat soliditate in foraminibus.

Item a preterito cepi hee cepadines -num, idest saxa scilicet in mari vel que prominent in preruptis locis, et hic cippus et pro trunco et pro tumulo terre et pro lapide mortuo supposito et pro cimiterio et pro instrumento in quo pedes reorum constringuntur, quasi capiens pedes,

et hoc sceptrum -tri virga potestatis, quod componitur hic sceptriger -a -um, qui gerit sceptrum, et hic scipio -nis idest virga consulum vel baculus ad capiendum aptus, unde Plautus in Amphitrione ‘verbero aut mittito aut ego te iam ledam hoc scipione’.

Idem in Aularia ‘ego hoc argentum tam paratum filio scio esse, quam me contundi hoc scipione’, unde et quidam romanus dictus est Scipio, quia baculus et sustentamentum fuit rei publice vel parentum suorum.

Item a cepi cepio -is cepi cepere ceptum, idest incipere, unde Cato ‘cepiam semesa verba loqui’ et Terentius ‘sex totis mensibus olfecissem quam ille quicquam ceperet’, sed presens huius verbi et que formantur a presenti obsoluerunt, preteritum et que formantur a preterito adhuc retinentur, et huius preteritum quandoque accipitur in vi presentis temporis et quandoque in vi preteriti.

Item nota quod ceptus -a -um participium est a verbo passivo huius verbi cepio, licet non sit in usu.

Item a capio hec catena, quia capiendo teneat vel quia se capiendo teneatur plurimis nodis, et est ethimologia, non compositio, sicut et illud: catena quasi captivos tenens;

et inde catenula et catella ambo diminutiva, unde et catelle dicuntur catenule colli invicem se comprehendentes in modum catene. Item inde cateno -as, idest catenis ligare, et componitur concateno -as, incateno -as et sunt activa.

Item a capio hic capriolus -li, et sunt caprioli cincinni sive uncinoli quibus se innectere vites et suspendere arboribus solent, sic dicti quia capiant arbores.

Item a capio capesso -sis desiderativum, quod et pro capere cum desiderio et pro cupere invenitur, et facit preteritum in -si, ut capessi, licet inveniatur capessivi, unde Augustinus De civitate Dei in secundo ‘cum tragedias adolescens actitavisset, rem publicam capessivit’.

Quod quidam solent proferre hoc verbum in -sco ut capesco -scis, sine dubio nichil est, et facit capessitum supinum, penultima producta.

Item a capio captum -tu, u in o, fit capto -tas frequentativum, quod et pro frequenter capere et pro cupere dicitur, unde hic caper, sed de hoc postea dicetur;

capio componitur cum primum et dicitur hic et hec princeps, quasi primum capiens vel prima capiens; quod autem dicitur princeps quasi primum caput, ethimologia est non ostensio compositionis;

si enim esset compositum a caput, faceret genitivum in -tis. Omne enim nomen compositum a capite facit genitivum in -tis, sed a capio in -pis; et designat ordinem et dignitatem princeps;

unde hoc principium et hic et hec principalis et hoc -le, unde principaliter adverbium et hec principalitas -tis.

Item a princeps principor -aris verbum deponens, et construitur cum dativo ut ‘principor tibi’ idest dominor; unde principanter idest imperiose;

principatus -tus -tui idest dominatio, et etiam sic dicitur quidam ordo angelorum in quibus Deus maxime principatur, vel quia aliis presunt et subditos angelos ad explendum divinum ministerium disponunt.

Item componitur capio hic particeps -cipis, idest capiens partem, unde hoc participium quasi particapium, quia partem suorum accidentium capiat a verbo, partem a nomine, et participo -as verbum activum, idest partem capere vel dare.

Item componitur capio vel captus cum mente et dicitur hic et hec menceps, idest mente captus, insanus. Quotiens enim captus componitur vel iungitur cum dictione designante membrum, semper designat carentiam illius membri, ut menceps captus mente, oculoceps captus oculis.

Item componitur capio et dicitur hec muscipula quedam deceptio ad capiendos mures, unde et pro qualibet deceptione ponitur, et hinc muscipulor -aris, idest decipere, unde hic muscipulator idest deceptor.

Item capio componitur accipio -pis, quod in pluribus invenitur significationibus: accipere idest recipere, accipere idest audire, accipere idest pascere, unde Terentius ‘nemo accipit hominem prolixius’, quasi pascit, procurat, et Virgilius (Aen. 3, 353) ‘illos porticibus rex accipiebat in amplis’ idest pascebat;

accipere idest rapere, unde Paulus ‘sustinetis enim si quis vos in servitutem redigit si quis devorat si quis accipit’, idest rapit; unde hic accipiter -tris pro quadam ave, ut dicunt sparaverio vel falcone vel asture, quia accipiat idest rapiat;

et fertur hec avis esse impia circa pullos suos, quia cum viderit eos posse volare, nullas eis prebet escas, sed verberat pennis et a nido precipitat, et a tenero compellit ad predam ne forte adulti pigrescant.

Et nota differentiam: accipimus ab alio, sumimus ipsi. Item sumimus per nos, accipimus a volente, tollimus a nolente, eripimus vi, auferimus quod dedimus. Item auferimus inviti quicquid dedimus, adimimus ius, assumimus in usum.

Et ab accipio acceptus -a -um nomen, idest carus, placitus, acceptabilis, et comparatur -tior -simus, et inde accepto -as verbum activum, idest appretiari vel facere acceptum; accepto etiam potest esse frequentativum, idest frequenter accipere.

Item capio componitur antecapio -pis et anticipo -as in eodem sensu, idest preoccupare, prevenire; concipio -pis idest concapere, idest simul capere, unde mulier dicitur concipere quando sperma viri cum suo concapitur et concrescit;

concipere etiam invenitur pro mente vel in mente percipere vel intelligere, unde concepto -as frequentativum, a quo conceptaculum, locus conceptionis. Item a concipio hic concipio -nis, et sunt concipiones quedam stelle que concipientibus aptantur et favent;

circumcapio -pis undique capere vel invadere, decipio -pis unde deceptorius -a -um, et hec decipula -le, instrumentum quod ad aliquid decipiendum efficitur, sicut muscipula ad mures capiendos;

excipio -pis idest eligere, extrahere, extra capere, super alia capere et recipere, latenter capere et invadere, et pertinet ad insidiatores, unde hoc excipulum idest venabulum, quia excipiat aprum venientem,

et excipuus -a -um idest precipuus -a -um et melior, quia meliora solent excipi et eligi quasi extra alia, et exceptorius -a -um: exceptoria sunt que excipiuntur vel debent excipi;

incipio -is, et intercipio -is et intercapio -is, in eodem sensu ista duo, idest inter aliqua vel in medio capere; occipio -is idest incipere, unde Ambrosius Super Egisippum ‘presentium insolens, extollere sese occeperat’.

Item occupo -pas ab ob et capio componitur, idest invadere, quasi ex improviso vel ante capere, quod componitur preoccupo -pas, idest ante occupare, et exoccupo -pas idest expedire;

percipio -pis idest perfecte capere, intelligere; precipio -pis, unde preceptor, et hoc preceptum,

et hic preceptus -tus -tui, et preceptorius -a -um quod precipit; et preceptor sincopatur et dicitur pretor, quasi preceptor, quia precipiat, sed de hoc aliam ponemus sententiam;

precapio -pis idest ante capere, in quo sensu invenitur et precipio; et recipio idest retro vel iterum capere, unde receptus -tus -tui,

et recepto -tas, et hoc receptaculum, locus ubi fit alicuius rei receptio.

Item componitur cum susum vel sursum et dicitur suscipio, quasi sursum capere, unde hoc susceptabulum quod et susceptaculum dicitur, idest domus vel locus ubi alicuius rei fit susceptio.

Capio et ab eo omnia composita sunt activa et omnia que sunt tertie coniugationis faciunt preteritum in -cepi et supinum in -ceptum, et omnia mutant in presenti ‘a’ in ‘i’ preter antecapio, circumcapio, intercapio, precapio;

et nota quod capio componitur cum multis aliis, de quibus tractando ea competentius tractabimus.

CAPLOSUS, illesus.

CAPADOCIA quedam civitas, unde et regio in qua est illa civitas dicta est Capadocia, unde hic et hec Capadox -cis, tam gentile quam patrium.

CARPO -pis -psi -ptum, verbum activum, idest capere, reprehendere, diminuere, scindere, dissipare, preparare, purgare, unde carptim sparsim, distinctim, divisim, carpendo eligenter,

et hoc carpentum -ti quoddam genus curruum, unde Iuvenalis ‘carpento vehitur pinguis Damasippus’; quod autem dicitur carpentum quasi carrus pompaticus, quia in pompis solet haberi, potius videtur esse ethimologia quam compositionis ostensio; unde hic carpentarius, qui facit vel ducit carpentum;

dicitur tamen generaliter omnis artifex lignarius carpentarius; unde hic carpentariolus diminutivum.

Item a carpo hec Carmentis, idest dea carminum, et fuit mater Evandri, unde hoc carmen; vel carmen dicitur quia qui illud canebant mente carere credebantur, vel dicitur a carpo -pis quia carptim pronuntietur, et dicitur carmen quicquid pedibus continetur;

carmen etiam dicitur scriptum de aliquo delectabili cum metro, unde Boetius ‘carmina qui quondam’ et cetera; carmen etiam dicitur quilibet cantus cum metro, unde liber odarum intitulatur liber carminum, idest cantuum, quia quelibet eius distinctio cantabilis est;

unde carmineus -a -um, et carmino -nas vel carminor -naris, idest carmina facere, et ad lanam pertinet: carminare lanam, quasi carpere et purgare.

Item a carpo hic scirpus, idest iuncus quia carpat. Terentius ‘queris nodum in scirpo’; et inde scirpeus -a -um.

Item a carpo hic carduus quasi carpus, et inde hec carduelis, quod et hic carduel dicitur pro quadam ave, quia spinis et carduis pascitur, unde apud Grecos acantis dicitur ab acantis, idest spinis quibus pascitur,

et hic cardo -nis, quia vertendo carpatur, vel dicitur a cardian, quod postea dicetur; et hic carbo, quia ab igne carpatur, vel potius a careo sicut dicetur.

Item a carpo hic caper, quia carpat virgulta, vel a capio quia capiat ardua vel aspera, vel dicitur sic secundum quosdam a crepitu crurum, et inde caperatus -a -um, idest squarrosus, verrucosus, tuberosus, gibberosus, pupulosus, inequalis, rugosus ad instar cornu capri;

et hec capra, unde capella diminutivum, tam pro parva capra quam pro parva ecclesia, que nec habet baptisterium nec cimiterium, et dicitur sic quia olim tabernaculum de pellibus caprarum erat cohopertum;

unde hec capellula diminutivum, et hic capellanus tam pro sacerdote illius ecclesie quam pro parochiano, unde hec capellana.

Invenitur etiam capellanus -a -um adiectivum. Item a caper vel capra caprinus -a -um, et hic et hec caprilis et hoc -le in eodem sensu, et hoc caprile -lis idest stabulum caprarum, et hic caprarius qui custodit capras.

Item a caper vel capra hic capreus, idest silvestris caper, quia sit similis capro, unde hec caprea, idest silvestris capra, et hic capreolus -li, diminutivum tam caprei quam capri, unde hec capreola diminutivum similiter tam capre quam capree, et nota quod caprei et capree dicuntur dorcades et ibices, sicut postea dicemus.

Item a caper per compositionem hic capricornus -ni, animal quoddam quod et rinoceros et egoceros dicitur, et dicitur capricornus quasi caprina habens cornua; Capricornus etiam dicitur quoddam signum celeste.

Item componitur caprigenus -a -um, quod melius dicitur hic et hec caprigena, scilicet pecus genitum a capra. Item a carpo hec caprificus, quedam herba sic dicta quia parietes quibus innascitur carpit et fodit et rumpit extra e latebris quibus concepta est;

vel dicitur a fico, quia ficus arbor eius remedio fecundetur, unde Persius (1, 24-25) ‘et que semel intus innata est rupto iecore exierit caprificus’.

Carpo componitur discerpo -pis, idest diversis modis carpere, scindere, laniare; decerpo -pis, idest de aliis carpere idest eligere; excerpo -pis, idest extra carpere, eligere, extrahere; et ab istis omnibus verbalia, et sunt activa sicut et primitivum.

CARDIAN grece, latine dicitur cor, unde cardia quidam morbus, scilicet cordis pulsus, a quo cardiacus -a -um idest cordis pulsum patiens, unde Iuvenalis (5 , 32) ‘cardiaco numquam ciathum missurus amico’, et dicitur cardiacus quasi cor yans habens propter sitim;

et hic cardo -nis, idest ima pars hostii, scilicet cuneus, qui in foramine vertitur, unde et cardo dicitur ipsum foramen, et dicitur cardo a cardian, ideo quia sicut cor hominem, ita ille cuneus ianuas regit et movet,

unde hic et hec cardinalis et hoc -le, et cardinarius -a -um in eodem sensu, scilicet quod ad cardines pertinet, et hic cardinalis -lis, quia per eos mundus debet regi et gubernari et moveri sicut hostium per cardinem;

et nota quod cardo etiam dicitur extremitas rei, unde et cardines celi dicuntur extreme partes axis, sic dicti quia per eos vertitur celum; cardo etiam ponitur pro oportunitate vel articulo, unde proverbialiter solet dici ‘res est in cardine’, idest in articulo vel oportunitate;

qui enim in cardine est, leviter potest intrare et exire, unde Virgilius ‘aut tanto cessabit cardine rerum’.

Item a cardian hoc cor -dis; quod autem dicitur cor quasi custodia omnium rerum, ethimologia est et non compositionis ostensio; unde corculum -li diminutivum, idest parvum cor, unde Plautus (Cas. 836-37) ‘ego sum liber. Meum corculum, melculum, verculum’,

et cordus -a -um, idest serotinus, unde et uve que tarde maturescunt corde dicuntur, et cordatus -a -um, idest sapiens, unde in Iob (34, 10) ‘viri cordati audite me’, et Augustinus De civitate Dei ‘cum de deis victis illa scriberentur, cordatos homines cogebat mentiri’, unde cordate idest sapienter, convenienter, honeste.

Item a cor cordicitus adverbium, idest cordetenus, unde Sidonius ‘prudentibus’ inquit ‘cordicitus insitum est’, et hec corda, quia sicut pulsus cordis est in pectore, ita pulsus corde est in cithara, unde hec cordula diminutivum,

et hic et hec cordacista -ste, idest qui vel que canit cum corda, et hic cordex -cis qui facit cordas, et per compositionem decacordus -a -um, idest decem cordarum.

Item cor componitur cum edo et dicitur hic coredulus -li, avis quedam que statim et citius quam cetera membra cor avis capte edit, et cum pre et dicitur hoc precordium, idest quoddam intestinum quia presit cordi,

unde hic et hec precordialis et hoc -le, quod quandoque ponitur pro intimo et secreto et familiari; et cum episcopus et dicitur hic corepiscopus -pi, idest vicarius episcopi,

et cum binum et dicitur hic corbius -bii, quod et hic corbinius dicitur, scilicet ille qui habet duplex cor, quasi binum habens cor, vel re vera qui est versipellis et inconstans; et cum clavis et dicitur hec corclavia -e, idest cella interior que est quasi cor clavibus custodita;

et cum con- et dicitur hic et hec et hoc concors -dis, quasi unius et eiusdem cordis, unde concorditer adverbium, et hec concordia -e, a quo concordiosus -a -um,

et a concors concordo -das verbum neutrum et absolutum; et cum dis et dicitur hic et hec et hoc discors -dis, quasi diversi cordis vel quasi deorsum a corde alterius, unde discordo -as verbum neutrum et absolutum, et hec discordia -e, unde discordiosus -a -um,

unde Augustinus De civitate Dei, in secundo ‘quantum mali fit discordiosi certaminis, quod fratrem Romuli coegit occidi’; et cum ex et dicitur hic et hec et hoc excors -dis iners, fatuus, insipiens, unde Oratius in Epistulis (1, 2, 25) ‘sub domina meretrice fuisset turpis et excors’,

et dicitur excors quasi extra cor, et in eodem sensu componitur cum e et dicitur ecors, quasi sine corde, et cum miser vel potius miserans, et dicitur hic et hec et hoc misericors -dis, quasi miserum vel miserans habens cor super aliquem afflictum compatiendo,

unde misericorditer, et hec misericordia -e; et cum re- et dicitur recordor -aris verbum deponens, et construitur cum accusativo et genitivo, tamen differenter: ‘recordor lectionem’, idest firmo vel recito vel narro vel de ea mentionem facio; ‘recordor lectionis’, idest memoriter teneo lectionem; in utraque tamen constructione invenitur modo hunc modo illum sensum exprimere;

et dicitur recordari quasi ea que retro sunt et preterita iterum ad cor reducere; et cum se- prepositione et dicitur hic et hec et hoc secors -dis, idest ignavus, stultus, quasi seorsum a corde, unde secordia idest ignavia;

et cum ve et dicitur hic et hec et hoc vecors -dis demens, furiosus, quasi ve habens in corde, vel componitur a ve- secundum quod significat sine, quasi sine corde, vel a veho -is quia vehatur a corde et a propria voluntate; unde vecordia et vecorditer adverbium.

Componitur quoque cum unus et dicitur hic et hec et hoc unicors -dis, quasi unius cordis scilicet concors, unde unicordia idest concordia, et unicorditer; et nota quod antiquitus declinabatur hic et hec unicordis et hoc -de, similiter et alia que predicta sunt, quod et in auctoribus invenitur.

Item a cor hec cura sollicitudo, anxietas; quod autem dicitur cura quasi cor edens vel quasi cor urens vel quasi a corde ruens, ethimologia est non compositionis ostensio; secundum quosdam tamen derivatur a corruo -is;

differt tamen cura a sollicitudine, quia sollicitudo moderata est et temperabilis, sed cura est sine moderatione; unde curiosus -a -um et comparatur -sior -simus, unde curiose -sius -sime adverbium, et hec curiositas -tis.

Item a cura hec curia, quia ibi frequens est cura et sollicitudo de rebus administrandis, et inde hec curiola -le diminutivum, et hic et hec curialis et hoc -le et comparatur -lior -simus, unde curialiter -lius -sime adverbium, et hec curialitas -tis, et curiatim idest de curia in curiam, vel curiatim idest curialiter.

Item a curia hic curio -nis qui est de curia, quod componitur decurio -nis, idest de curia eiectus vel potius de curia existens. In eodem sensu invenitur hic decures -ris, et hic decudes -dis.

Inveniuntur et ista nomina in alia significatione, scilicet pro illo qui preest decem viris, et tunc derivatur a decem. Et a decurio decuriatus -a -um, idest propter suam probitatem curie deputatus; et nota quod curiones etiam dicuntur qui accipiunt curam de plebe et civilia officia procurant et exequuntur; iidem et decuriones et curiales dicti sunt, et derivantur tunc potius a cura.

Item a cura hec curtis -tis pro districtu alicuius castri vel ville; et hec Curitis idest Iuno, quia credebatur curam gerere de populo, unde Martianus (2, 149 p. 45, 15) ‘Curitim debent memorare bellantes’, vel potius dicitur Curitis a currus, sicut postea dicetur.

Item cura componitur cum se- et dicitur securus -a -um, quasi seorsum a cura, quod comparatur -rior -simus, unde secure -rius -sime adverbium, et hec securitas -tis, et securo -ras verbum activum, idest facere securum.

Item componitur cum ob et interponitur s et dicitur obscurus -a -um: proprie obscurus est qui est ob curam, idest contra curam hominum, idest de quo non curant homines, et comparatur -rior -simus, unde obscure -rius -sime adverbium, et hec obscuritas -tis, et obscuro -as verbum activum, idest facere obscurum.

Item a cura curo -as verbum activum, idest sanare vel purgare vel curam alicui adhibere; invenitur absolutum et neutrum: curare idest curam et studium habere; unde curator, quia curam ferat pueris, qui eius etatis sunt ut sua negotia administrare non possint;

curo componitur accuro -as, idest diligenter et curialiter curare, unde accuratus -a -um, idest diligenter procuratus, et comparatur -tior -simus,

unde accurate -tius -sime adverbium, ut ‘accurate recepit eum’ idest diligenter, studiose, curialiter. Et nota quod accuratus, secundum quod est nomen, dicitur tam pro eo qui procuratur quam pro eo qui procurat.

Item componitur procuro -as, idest pro aliquo curam de aliqua re suscipere, unde procurator idest pro alio curator, et procurare idest diligenter pascere; et sunt activa omnia composita a curo -as.

CARIS grecum est et interpretatur gratia, unde hoc carisma -tis, idest gratia vel donum gratie, et hoc caristeum genus marmoris viridis, sic dictum quia sit gratum sculptoribus:

eius enim viriditas reficit oculos; unde caristo -as idest fulgere, vel caristare gratias referre vel letari, et secundum hoc derivatur a caris.

Item a caris carus -a -um in duabus significationibus: carum idest dilectum et carum cuius emptio est difficilis, et comparatur -rior et -simus, unde care -rius -sime adverbium, et hec caritas idest dilectio vel rerum emptio difficilis, quod magis proprie dicitur hec caritudo -nis, et hec caristia;

caristia etiam dicitur festus et gratiosus dies et etiam suavitas et dulcedo et gratia, et hec caritia -e in eodem sensu;

caris componitur cum eu, quod est bonum, et dicitur hec eucaristia -e, idest bona gratia vel gratiarum actio, unde eucaristia dicitur sacramentum panis et calicis, scilicet sacrificium, idest corpus et sanguis Christi, quasi bona gratia; et quid est melius, quid est gratiosius corpore et sanguine Christi? Unde eucaristo -as idest gratulari.

Item ab eu et caris componitur hic et hec eucaris -ridis, idest bene gratiosus; et ab epi, quod est supra, et caris hic et hec epicaris -ridis, idest supergratiosus, idest plus quam alii. Et nota quod ubicumque nos scribimus ‘c’, Greci scribunt ‘k’, unde quedam ex precedentibus vocabulis inveniuntur scripta per ‘k’, ut karissimus, quia descendant a Greco.

Quia tamen reducta sunt ad latinam formam, satis competenter scribuntur per ‘c’. Item caris componitur cum a, quod est sine, et dicitur hic et hec acaris -ridis, idest non gratiosus, quasi sine gratia.

CAREO -es preteritum habet et suppletionem preteriti, et duo supina, scilicet carui, vel caritus vel cassus sum, carere, idest non habere, caritum -tu, quod probat cariturus, et cassum -su, quod probat cassus -a -um; carens, caritus vel cassus, cariturus vel cassurus, quod probat cassus.

Et nota quod cassus idest privatus, participium est, cassus idest vanus, nomen est, et tunc inde cassabundus -a -um, idest cassus, frustratus; et componitur cum in et dicitur incassum, idest frustra, adverbium qualitatis, et hec cassis -dis idest galea, quia intus sit cassa, et hec cassis -sis pro reti; sed de his omnibus iam precessit sermo.

Item a careo hec caries -ei, idest putredo, quia careat soliditate, sed caries proprie est lignorum, putredo aliarum rerum, et dicitur sic quia eveniat lignis soliditate carentibus,

et hec caria -e in eodem sensu, unde cariosus -a -um vetustus, putridus, et comparatur; et cario -as idest putrescere et est lignorum, unde Martianus, ponens participium, ait ‘cariantem tripodem crepidasque situ marcidas’.

Item a careo hic carbo -nis quia flamma careat, unde hic carbunculus tam pro parvo carbone quam pro quodam lapide pretioso ignito ut carbo, cuius fulgor nec nocte vincitur, et dicitur grece antrax, ut superius diximus; et pro quodam morbo, quia in ortu suo rubens sit ut ignis, postea niger ut carbo extinctus,

et hic carbonarius qui facit carbones, et hec carbonella -le caro assata super carbones. Item a careo hec carex -cis quedam herba et, ut dicunt, canna palustris quia robore careat, et inde hoc carectum -ti locus ubi crescit, unde Virgilius (ecl. 3, 19-20) ‘et cum clamarem: quo nunc se proripit ille? Tytire, coge pecus, tu post carecta latebas’.

Item a careo hec cartilago -ginis, idest naris vel auris vel alterius rei ossea teneritudo et sine medulla, quod genus auricule et narium discrimen et costarum extremitates habent, et dicitur sic quia leni attritu caret dolore dum plectitur; et hic caseus quasi careus, quia careat sero, unde caseolus diminutivum.

Item a careo hec carta, quia careat pilis et carnibus, vel a Cartino oppido ubi prius facta fuit, vel a carpo -pis quia carptim papiri tegmen decerptum glutinatur; et nota multa esse genera cartarum: prima et precipua dicitur augustea in honorem Octaviani, secunda libiana ob honorem Libie provincie, tertia geratica, quia ad sacros libros eligebatur, quarta teneotica a loco Alexandrie ubi fiebat,

quinta saltica ab oppido Salo, sexta corneliana a Cornelio Gallo prefecto Egipti prius confecta, septima emporitica quia ea merces involvuntur, cum sit scripturis non idonea; unde cartula et hic cartularius qui cartulas facit vel preparat;

et a carta et ago -gis hec Cartago -ginis, quia fuit circumdata corio bovis, unde hic et hec Cartaginensis -sis, et adiective declinatur hic et hec cartaginensis et hoc -se. Vel cartas Punici dicunt sedes vel casas noviter factas, unde Cartago idest nova civitas.

Item a careo hoc crimen ut furtum, falsitas et similia que non occidunt sed infamant, unde criminor -aris verbum commune, et criminosus -a -um quod comparatur, et hic et hec criminalis et hoc -le.

Item a careo hoc carenum -ni, idest mustum, quia fervendo careat parte; tertia enim parte musti amissa, quod remanet carenum est, cui contraria est sapa, que fervendo ad tertiam partem redacta descendit; et carino -as verbum neutrum, idest arguere vel conviciari vel illudere,

unde hic carinator idest conviciator et maledicus, et hec carisia -e idest lena vetus et litigiosa vel potius dicitur a careo, unde et fallaces ancille carisie dicuntur, quia veritate carent;

et componitur cum cata, quod est supra, et dicitur hec catacarisia, idest ancilla super alias dolosa et fallax.

Item a careo cecus -a -um, quia careat visu qui neutro oculo videt, et inde ceco -as et cetera, de quibus postea dicetur.

Item a careo et noy dictus est Carinus, quidam vir in Terentio introductus quasi carens noy, idest mente et sensu, vel sit hec ethimologia et derivetur a careo -es. Item a careo et basis dicitur hec carbasus, sed in plurali carbasa neutri generis, idest velum quasi carens basi, idest sustentamento ab inferiori; carbasus etiam dicitur quoddam genus vestis subtilissime, et inde carbaseus -a -um.

Item a cassus nomine casso -as idest frangere, destruere, adnichilare, vanum facere, et est activum. Careo neutrum est cum omnibus suis compositis, si aliqua ab eo verba composita inveniantur.

CARRIO -ris -rivi -ritum verbum activum, idest dividere, inde hec carruca -ce, quia currendo dividat terram, et hic carrus, eadem ratione; quidam tamen dicunt quod carrus dicitur a cardine rotarum;

unde et ab acuo dicitur hoc carricutium, idest quoddam vehiculum altissimarum rotarum, et dicitur carricutium quasi carrus acutus.

Item a carrio hic carrinator -ris, idest carnium laniator vel lanarum carptor, et hec carina -e, idest media pars navis, quia currens dividat aquam, vel potius dicitur a curro ut postea dicetur; quod autem dicitur carina quasi carens rima, ethimologia est et non compositionis ostensio.

Hic CARACTER -ris, grece imago, novus vultus, effigies, forma vel stilus, figura, littera, ferrum quo note pecoribus inuruntur, unde et ipsa nota vel signum caracter dicitur, unde hic caracterismus descriptio forme alicuius,

et caracto -as et caraxo -as idest scribere, et hoc caragma -tis idest impressio vel imago vel littera. Anianus ‘sicut numus habet caragma Cesaris, sic homo habet caragma Dei’; et hec caraxis idest notatio.

CARPOCRATIANI dicti sunt quidam heretici a Carpocrate, qui dixit Christum hominem fuisse tantum et de utroque sexu progenitum.

CARAURORAPA, virga, pedum dei Panos.

CARNITIA, gemma marini cancri coloris.

CARDAMOMUM herba est, quam vulgus nasturgium vocat.

CARABUS, parva scafa ex vimine facta et crudo corio contecta.

CARCHESIA sunt in cacumine arboris troclee, quasi F littera, per que funes trahuntur, unde et quedam vasa, ad similitudinem illorum facta, carchesia dicuntur; trochee autem sunt vocate, quia rotulas habeant: trochos enim grece, latine rota dicitur.

CAREDONIA, vel carcedonia, gemma est.

CARINUM, marmor album.

CARISSA, cave.

CARTALLUM, canistrum vel cofinus quo mortui efferuntur, sed hoc melius scribitur per q, sicut postea dicetur.

CARCIRE, abicere.

CARTULO -onis, urbs.

CARON -nis, gubernator navis inferne.

CASTRO -as, verbum activum, unde verbalia; et hic castor -ris, quia cum sentit venatores se sequentes, se ipsum castret, sciens se fugari propter testiculos; idem et fiber et bever et canis ponticus dicitur; unde hoc castoreum idest medicamentum quod fit de testiculis illius, et adiective declinatur castoreus -a -um, ut ‘castorea caro’, idest caro castoris.

Item a castro hic gallus -li quasi castrus, quia hec sola inter aves castratur, unde hic gallulus -li diminutivum, et hec gallina -e tam pro uxore galli quam pro quodam signo celesti, unde hec gallinula -e et hec gallinella, ambo diminutiva, et gallinaceus -a -um, quod ad gallinam pertinet;

gallinacius dicitur etiam gallus, quia et vocem et formam galline exprimit; gallinacius etiam dicitur capus vel capo, quia quasi gallina est, unde gallinacios dicimus imbelles et molles sive uxorios homines;

gallus componitur cum cano vel cantus et dicitur hoc gallicinium et hic gallicantus -tus in eodem sensu, scilicet cantus galli; unde et quedam pars noctis dicitur gallicinium vel gallicantus a cantu galli.

Item a castro hoc castrum -stri, quia castretur licentia ibi habitantium ne passim vagari liceat et pateant hostibus; eadem ratione dicuntur et castra in expeditione, tantum in plurali; vel quia ibi tamquam casti debent esse; luxuria enim vires enervat;

vel dicitur castrum quia in alto loco situm est, quasi casa alta; unde hoc castellum a quo et castellulum, ambo diminutiva, et castellanus -a -um qui inhabitat castrum, et hic castellanus dominus castelli vel castri;

castellum etiam dicitur conductus vel receptaculum aque vel vas ad aquam recipiendam, et videtur sic dici quod ad modum castri sit dispositum.

Item a castro hic et hec castrensis et hoc -se; et hoc casterium -rii locus est ubi remi collocantur, unde Plautus in Asinaria ‘si posui remum, sola ego in casterio ’, et per compositionem hoc procasterium, locus foris ante castra vel castrum.

Item a castris hic costrus, et sunt costri qui in extremis favorum partibus maiores creantur: quos reges putant et dicuntur sic quia castra ducant; et per compositionem castrametor -aris, idest dividere vel ponere vel mutare castra, ut ‘castrametati sunt filii Israel’, idest posuerunt castra vel mutaverunt; et est compositum a castra et metor -aris, quod dicitur a metior vel muto -tas.

Item a castro -as hec castanea -e, quia dum fructus in modum testiculorum genitus intra folliculum reconditus eicitur, quasi castratur.

Item a castro castus -a -um, olim primo a castratione dictus, postea placuit veteribus vel eos sic nominari qui perpetuam libidinis abstinentiam pollicentur, et comparatur -stior -simus, unde caste -stius -sime adverbium,

et hec castitas -tis; et est castitas proprie corporis incorruptio, sed continentia est post corruptionem sexui renuntiatio; dicitur tamen continens non solum in castitate, sed etiam in cibo et potu et ira et coitu et in aliis.

Item a castus hec castimonia -e, idest castitas, et hec castrimargia idest gule concupiscentia, ventris ingluvies, per contrarium, quia non faciat castos;

et hic cestus -sti vel cestos, et hoc ceston indeclinabile, idest cingulum Veneris quo accinguntur et utuntur in legitimis nuptiis, et dicitur ceston quasi caston quia in feminis maritatis signum castitatis sit, unde ponitur quandoque pro legitima copula et maritali concordia vel castitate, unde Statius Tebaidos (2, 283-84) ‘que pessima ceston vis probat’.

Et componitur castus vel ceston, et dicitur incestus -a -um, qui cum moniali vel consanguinea vel virgine concumbit, unde hoc incestum et incestus -tus -tui talis coitus illicitus, et incesto -as verbum activum, idest talem impudicare.

Item a castus castigo -as verbum activum, idest castum facere vel corrigere vel commonere; quod autem dicitur castigare castum agere, potius videtur ethimologia quam compositionis ostensio. Item castus componitur castifer -a -um, qui flagella portat ut castiget.

CASTALITATI de locutione.

CASNOMIA, musca venenosa.

CASCANIA interpretatur verberatio.

CASCUS -a -um antiquus, vetus, annosus.

Hec CASSIDILIS et hoc cassidile, sacculus, pera, sacciperium, sitacius, marsupium, moculus, loculus, crumena.

Hoc CASMA -tis, idest partitus aeris vulgo, vel terre, et est grecum; latine dicitur fulgetra, unde casmatisso -sis casmatissi casmatissere, et est verbum excepte actionis soli Deo conveniens.

CASETH filius fuit Nachor fratris Habrae, unde Casdei dicti sunt qui nunc Caldei dicuntur, s mutata in l.

CATASCEVA est confirmatio proposite rei, sed anasceva contrarium est huic: revincit enim non fuisse aut non esse quod natum aut factum aut dictum esse proponitur; ut si quis Chimeram neget fuisse, aut fuisse confirmet.

Et in his rebus, que verisimiles non sunt, sed pro veris proponuntur, plerumque versantur; et videntur componi a cata quod est supra vel iuxta, et ana quod est sursum, et scema quod est figura.

CATASTA est pene genus equuleo simile, vel lectus ferreus.

CATACESON, doctrinarum.

CATAPLUS, adventus navium.

CATALON, totum.

CATAPOTA genus est calicis.

CATACRETUS, criminosus.

CATAFIORATES vel catapates est linea cum massa plumbea qua maris altitudo tentatur. Lucilius ‘hunc catafioratem puer eodem devoret unctum plumbi pauxillum, rudus linee quod mataxan’.

CATALOGUS, enumeratio, ordo, series vel brevis descriptio vel iustorum numerus, a cata et logos quod est sermo vel ratio.

CATALETICUS -a -um, cui nichil superabundat, unde ille versus dicitur cataleticus in quo nichil de metro superest; et componitur cum a vel yper quod est super, et dicitur acataleticus -a -um et ypercataleticus -a -um;

acataleticus est versus ille ad cuius perfectionem deest una sillaba, idem dicitur et claudus; ypercataleticus est ille versus cui superabundat una sillaba.

CATEGORO -as, verbum activum, idest significare vel predicare, et videtur compositum a cata et gore quod est dicere, unde categorizo -as in eodem sensu;

hec categoria idest predicamentum vel predicatio vel significatio, unde et predicamenta Aristotelis dicuntur categorie; categorie etiam dicuntur accusationes.

Item a categoro hoc categorema -tis, idest predicamentum vel significamentum, et componitur cum sin, quod est cum, et dicitur hoc sincategorema idest consignificamentum, unde partes orationis alie a nomine et a verbo dicuntur a Prisciano sincategoremata, quod ipse fideliter exponit, idest consignificantia.

Et nota quod cata prepositio greca est, et quandoque tantum valet quantum trans, ut catagrapho idest transcribo, quandoque quantum per, ut ‘cata antiphrasim’, idest per antiphrasim, quandoque quantum iuxta vel supra, ut ‘cata Matheum’, idest iuxta vel secundum vel supra Matheum: vide ergo in qua significatione teneatur ubicumque tibi occurrerit.

CATINUM vas fictile, unde catillum diminutivum, idest parvum catinum.

CATEIA telum dicitur, lingua Persarum vel Gallorum et, ut dicunt, lancea.

CATHOLICUM interpretatur universale vel comune, unde catholicus -a -um, idest universalis.

CATETHESIS et catezisis doctrina vel locus doctrine dicitur latine, unde catetizo -as vel catezizo -as idest confirmare, instruere, edocere, imbuere, redarguere, obiurgare, refutare,

unde hic catetizeta vel catezizeta -zete, idest doctor, instructor, preceptor, et hic catecuminus interpretatur instructus vel audiens, quia doctrinam fidei audiat nedum tamen baptismum percepit.

CATARACTA est via subterranea qua aqua sub terra discurrit, unde et per translationem in celo dicuntur cataracte nubes vel discursus et meatus pluviarum vel tonitrua.

Hec CATAPULTA vas est, ut dicunt, vel potius est sagitta cum ferro bipenni, quam sagittam barbatam vocant. Plautus (Curc. 394-95) ‘catapulta hoc ictum est michi apud Sicionem’.

CATARRUS est fluor reume iugis ex naribus, qui dum ad fauces venerit brancos vocatur, dum ad toracem vel pulmonem tisis dicitur; catarrus etiam similiter dicitur fluor ab aure vel oculis fluens.

CATERVA, hominum multitudo, et videtur derivari a cata quod est iuxta, unde catervatim idest multipliciter vel gregatim vel per catervas vel de caterva in catervam;

unde catervarius -a -um, quod est caterve vel spectat ad catervam; catervarius etiam dicitur qui semper est in caterva et in multitudine populi.

CATARTICA grece, latine dicitur purgatoria.

CATAPODIA vel catapotia est quedam medicina, sic dicta quia modicum potetur et inglutiatur.

CATAPLASMA inductio, emplastrum medicamen, a cata quod est supra et plasma quod est forma, quia supra formam morbi inducitur.

CATAFRIGII quidam heretici fuerunt, a cata et Frigia provincia dicti, quia ibi exstiterunt. Auctores eorum Montanus, Prisca et Maximilla fuerunt. Hii adventum Spiritus Sancti non in Apostolis, sed in se traditum asserunt.

CATHORIE vel Cathari quidam heretici propter munditiam ita se nominaverunt: gloriantes enim de suis meritis, negant penitentibus veniam peccatorum; viduas, si nupserint, tamquam adulteras damnant; mundiores se ceteris predicant; qui nomen suum si cognoscere vellent, mundanos se potius quam mundos vocarent.

CATAFRACTUS grece, latine equus loricatus.

CATAEPENON, idest per laudem.

CATADIA, differentia.

CATAPROSTIN, idest ad aliquid.

CATAFASIN, idest affirmatio.

CATAEPILOGIAM, secundum rationem.

CATAYPOSIM, per ymaginationem.

CATA ANTILEXIN, idest adverbium.

CATAMAIN, ergastulum.

CATA APHERESIN, idest per privantiam.

CAVO -as -avi -atum verbum activum, unde hec cavea -e, locus concavus vel ubi aves vel alia animalia includuntur; cavea etiam dicitur theatrum vel consessus hominum in circuitu ibi considentium,

unde hec caveola -le diminutivum, et hec caverna -e idest spelunca, unde cavernula -le et hec cavernicula diminutiva, et cavernatus -a -um, et cavernosus -a -um in eodem sensu, scilicet perforatus, perfossus, inscrobatus.

Item a cavo hec gavata -e, vas est escarum, quasi cavata, g posita pro c, et differt a conca quia hec cavata, illa concava; et secundum Rabanum hic cophinus dicitur a cavo, quasi cavus, quia sit cavus, unde hic cophinulus -li diminutivum, et hic cophinarius qui eos facit vel vendit vel portat.

Item a cavo secundum Ysidorum (12, 1, 42) hic cabo - nis, idest equus, quia pedem habet cavum, vel quia pede terram cavet, vel proprie cabo est equus castratus, quasi cavo, unde hic caballus quasi diminutivum, idest vilis equus, unde caballinus -a -um; Persius (prol. 1) ‘nec fonte labra prolui caballino’.

Et a cabo hic cabro -nis et scarabeus -bei, et sunt diversorum generum animalia, et dicuntur tam cabrones quam scarabei a cabo, quia de putridis carnibus equorum sepe nascuntur. Item a cabo cabio -as verbum activum, idest perforare.

Item a cavo cavus -a -um, et est cavum natura, cavatum manu, et hic cavus substantive pro caverna vel foramine. Oratius ‘macra cavum repetes artum, quem macra subisti’; unde hec cavitas -tis, et per compositionem concavus -a -um,

et hec conca, quia sit cava, vel quia luna deficiente cavatur, et invenitur conca pro quodam terreo vase et pro testa cuiusdam piscis, et pro ipso pisce quandoque invenitur, unde hec coclea -e diminutivum, quasi concula,

unde hic cocleacius -cii lapis marinus cocleis et arenis et lapillis concretus et asperrimus, et hoc coclear vel cocleare -ris, vel a cavitate vel ab usu prius coclearum dictum; hinc est illud veterum disticon: ‘Sum cocleis habilis et non minus utilis ovis, numquid scis potius cur cocleare dicor’;

coclear etiam est quedam mensura, scilicet dimidia pars dragme, appendens siliquas novem, quod triplicatum conculam facit.

Item a conca hec concula diminutivum, et concula dicitur quedam mensura que dragma et dimidia est. Item a conca hic conchus -chi, quidam lapis qui in concha reperitur, et hoc conchile -lis vel conchilium, idest piscis qui latitat in conca, de cuius sanguine tingitur lana et fit purpura,

unde et quandoque ponitur pro tali tinctura, quandoque pro vitiis que inquinant et tingunt et inficiunt ad modum illius tincture, quandoque pro inquinatis et sordidis et tinctis tinctura vitiorum, unde Iuvenalis (3, 81), pro vitiis vel vitiosis illud ponens, ait ‘horum ego non fugiam conchilia’; et componitur cum lego et dicitur hic conchililegus, quia conchilia legit, idest colligit.

Item a concha hic cancer, quia sit concha, et nota quod cancri vivunt de carnibus ostreorum miro ingenio; nam quia validam eorum testam aperire non possunt, explorant quando ostrea claustra testarum aperiant; et tunc cancer latenter lapillum inicit et, impedita conclusione, ostree carnes erodit.

Item nota multa esse genera concharum, inter quas et margaritifere habentur, que et oceloe dicuntur: in carne pretiosus calculus solidatur, et dicunt quod nocturno tempore litora appetunt, et ex celesti rore margaritas concipiunt, unde et oceloe nominantur.

Item nota quod coclee dicuntur alte et rotunde turres, sed a ciclo, quasi ciclee, quia per circulum conscendunt et orbem. Cavo componitur concavo -as, idest valde cavo vel deorsum cavare vel extrahere;

intercavo -as inter aliqua cavare, precavo -as idest ante vel pre aliis cavare, recavo -as, idest iterum vel retro cavare vel extrahere, succavo -as, idest subtus cavare; cavo et omnia composita ab eo sunt activa.

CAUSON incendium est febris sine intermissione.

CAUPULUS est brevis navicula.

CAULA -le idest ovile, a greco aula; Greci enim vocant aulas receptacula animalium, et inde caula addita c; caula etiam dicitur cancellus ante iudicem ubi sunt vocati, vel ingressus.

CECO -as -vi -atum, idest facere cecum, unde ceculto -as verbum activum, idest cecare, et quandoque ponitur absolute et significat tunc passionem intrinsecus natam, unde Plautus ‘numquam michi oculi cecultant? Ubi est Hermiones?’; et cecus -a -um, qui neutro oculo videt, vel dicitur cecus a careo quia careat visu, sicut superius diximus, et tunc a cecus ceco -as,

et hec cecitas -tis, cecutio -tis -tivi -tire verbum neutrum, idest cecum esse vel fieri vel insanire, et secundum hoc derivatur a cicuta, cuius sucus haustus vel facit insanire vel mortificari, unde Martianus (1, 3 p. 2, 22) ponens participium ait ‘cecutientisque Meonii suaviloquam senectutem’.

Item a cecus cicuta -te, quedam herba, quasi cecuta, quia eius sucus nocet oculis vel quia in tirso geniculatos nodos habeat occultos ut canna, sicut dicitur fossa ceca que occulta est; et per compositionem cicuticen -cinis qui canit cum cicuta, unde cicuticina que cum cicuta canit.

Item a cecus hoc cecum, quoddam intestinum, quia sit sine foramine et exitu, quod Greci cilon enteron dicunt; hec cecula -le, genus serpentis, sic dicta quia parva sit et non habeat oculos; et hoc cecubum, quoddam genus vini, quasi cecans bibentem, vel dicitur sic a loco, et hec cecuma idest noctua; cecus componitur semicecus -a -um.

Item a ceco hec cicatrix idest vestigium, obductio vulneris, sic dicta quia cecet et obducat vulnera; quod autem dicitur cicatrix cese carnis tritio, ethimologia est; unde hec cicatricula diminutivum, et cicatricosus -a -um plenus cicatricibus. Plautus ‘si tergum cicatricosum nichil hoc simili similius’.

Ceco componitur exceco -as, occeco -as, unde occo -as idest secare, scindere, truncare, semina in terra operire; proprie est quidem occare cum rustici, aratione et satione facta, dimissis bobus, grandes glebas cedunt et ligonibus frangunt, et dicitur occare quasi occecare, quia operiat semina,

et tunc est occatio quasi occecatio, sed ponitur pro scindere vel secare vel truncare sicut dictum est, unde ‘Cloto colum baiulat, Lachesis trahit, Atropos occat’, et Persius (6, 26) ‘occa et seges altera in herba est’;

inde hec occa -e, quoddam instrumentum ad terram proscindendam sicut rastrum, et componitur exocco -as idest valde occare, reocco -as idest iterum occare, et est activum cum omnibus suis compositis.

CEDO -dis cecidi, et numquam cedi, cedere, cesum, idest verberare vel incidere, unde hec cedes -dis, unde hec cedecula diminutivum. Item a cedo hec cesonia, quedam caruncula in fronte equi pulli cum primum prodit ex alvo, unde mulieres faciunt quandam potionem mortiferam, et Cesonia fuit proprium nomen cuiusdam mulieris;

hec cervix posterior pars colli sicut anterior gula, quia ibi ceduntur capilli; quod autem cervix dicitur quasi cerebri via, quia per eam partem cerebrum ad medullam spine dirigitur, ethimologia est et non compositio vel derivatio; unde hec cervicula -le diminutivum;

cervix etiam quandoque accipitur pro superbia et precipue in plurali, et inde cervicosus -a -um, idest superbus et arrogans; et hec cervica, idest alapa vel potius colaphus, et hoc cervical -lis, idest pulvinar, aureale, quod et cervicarium dicitur.

Item a cedo cesim, idest divisim, idest arcuatim, unde Quintilianus ‘membratim -inquit- cesimque dicimus’, et hic Ceso -nis, qui de ventre matris ceso scinditur, et hic Cesar, quia abstractus fuit de ceso ventre matris, vel quia fortiter alios cedebat in prelio, vel quia secuit sibi cesariem, vel quia cum cesarie sit natus;

vel a cesos dicitur, quod est elefas, quia singulari certamine vicit elefantem. Et fuit Cesar primus imperator romanus, unde quilibet imperator romanus dictus est Cesar, sicut Augustus ab Augusto; et a Cesare cesareus -a -um possessivum, et cesarius -a -um,

unde cesarianus -a -um, et hic et hec cesariensis et hoc -se, et Cesaria -e quedam civitas Mauritanie quam Iuba, rex Maurorum, in honorem Augusti Cesaris condidit, sicut Erodes aliam Cesariam in Palestina. Sunt enim plures Cesarie vel Cesaree omnes a Cesare nominate; et per compositionem hec Cesaraugusta Tarraconensis, Yspanie oppidum a Cesare Augusto situm et nominatum.

Item a cedo hec cesaries -ei, coma capitis, et est proprie virorum; decet enim virum esse tonsum sed non mulierem; et hic cincinnus, crinis qui prolixe dependet: Iuvenalis (6, 492) ‘altior hic quare cincinnus’,

et inde cincinnatulus -a -um idest capillatus, quasi magnos cincinnos capillorum habens, unde Ieronimus in quadam epistula ‘cincinnatulos pueros et calamistratulos et peregrina unguenta olentes semper devita’.

Item cincinnus dicitur panniculus vetus et detritus, et tunc inde cincinnosus -a -um idest pannosus, laciniosus, tunicosus. Item a cedo hec cesia -e idest lenticula, unde cesius -a -um lenticulosus; qui enim lenticulosus est colorem non integrum sed intercisum habet, unde Terentius in tertia comedia (Haut. 1061-62) ‘rufamne illam virginem cesiam’.

Item a cedo hic cestus -tus -tui corium cum plumbo infuso, quo manus suas pugiles muniunt et se invicem cedunt; cestus etiam dicitur baculus pugilis qui corio et corigiis solet esse circumdatus, et etiam generaliter arma pugilum dicuntur cestus; unde videtur dici hic cesticulus, idest circulus in capite cum aliquid portatur.

Item a cedo hoc cementum -ti, idest calx et minutorum lapidum congregatio, et cesura lapidum et fundamentum domus, quia ceso lapide surgat, unde hic cementarius qui disponit lapidem in muro; cementum etiam dicitur mendacium.

Cedo componitur cum am, quod est circum, et dicitur ancido mutata m in n, idest circumcirca cedere, unde hoc ancile -lis scutum rotundum quod de celo cecidit Numa sacrificante, quasi ancisum idest circumcisum, unde Ovidius ‘idque ancile vocant quod ab omni parte rotundum, queque notes oculis angulus omnis habet’, vel componitur ancile ab an et cile, sicut postea dicetur.

Item cedo componitur abscido -dis abscidi, penultima producta, idest discindere, separare cedendo; accido -dis -cidi idest valde vel iuxta cedere; concido -dis idest simul cedere, circumcido -dis idest circumcirca cedere sicut est preputiare;

decido -dis idest deorsum cedere, excido -dis idest extra vel valde cedere vel destruere et evertere, unde excidium destructio vel eversio, quod potest derivari ab excido -dis et etiam ab excido pro cadere, et secundum hoc antepenultimam corripit;

incido -is, intercido -dis idest interpolatim cedere vel intus cedere, unde Beatus Iacobus dictus est intercisus, quia per singula membra fuit cesus; precido -dis, idest ante cedere, unde precidaneus -a -um idest aptus ad precidendum;

occido -dis, recido -dis idest retro cedere vel iterum vel ex omni parte cedere, succido -dis idest subtus cedere sicut fit cum porri inter duas partes ceduntur,

unde succidaneus -a -um, idest aptus ad succidendum, et succisivus -a -um in eodem sensu, et pluraliter hec succisiva -vorum frusta illa que sutor abscidit de materia, quia de solea subtus absciduntur.

Cedo activum est; item omnia composita ab eo sunt activa et omnia mutant e in i in presenti et in preterito et in supino, et omnia faciunt primam presentis temporis indicativi modi in -cido, preteritum in -cidi et supinum in -cisum, et omnia producunt penultimam in presenti et in preterito et in supino et, ut generalius dicatur, ubique hanc sillabam ci producunt.

CEDAR nomen est loci et nomen fuit viri, et est hebreum, et interpretatur tenebre.

CEDRON, nomem fluvii vel loci, et similiter interpretatur tenebre.

Hec CEDRUS, arbor quam Greci vocant cedros, quod est arbor ardentis humoris, unde cedrinus -a -um, et hec cedria, unguentum ex ea quo asseres liniti non putrescunt vel tempore vel vermibus.

CELO -as -vi, idest sculpere, pingere, et est in alia significatione contrarium ad revelare, et secundum hoc construitur cum duobus diversis accusativis, ut ‘celo te consilium meum’;

et inde hec cella -le, quia celat inhabitantes, unde hec cellula -le diminutivum, et hoc cellarium, vel dicitur a colligo -gis, quia in eo colligantur ministeria mensarum, vel que necessaria victui supersunt, et est cellarium paucorum dierum sed promptuarium longi temporis; et a cellarium hic cellarius et hic cellerarius custos cellarii.

Item cella componitur hoc bicellium -lii, idest domus que duas in se continet cellas, sicut domus mercatorum in urbe; et hic circumcellio -nis, idest monachus qui per diversas semper vagatur cellas devastando et devorando quicquid ibi invenerit, qui et circellio dicitur;

et hic circumcilio -onis, et sunt Circumciliones quidam heretici, sic dicti quia agrestes sint, quos Scotopitas vocant, qui Christum filium Dei adoptivum non proprium asserunt, et videtur nomen compositum sicut et circumcellio.

Item a celo hoc cilum -li, idest folliculus quo oculus tegitur quia oculos celet, vel secundum Ysidorum (11, 1, 65) a cilleo -es quod est movere, quia sepe movetur, unde hoc cilium -lii, idest pilorum ordo qui in folliculo illo crescit, quod componitur hoc supercilium, idest ordo pilorum qui est super oculos, et hoc intercilium, spatium quod est inter duo supercilia;

et supercilium ponitur quandoque pro superbia, quia in eo maxime apparet, unde superciliosus -a -um idest superbus et arrogans, et superciliosus idest tristis, severus, nubilosus, qui semper incedit depresso supercilio.

Item a celo -las hoc celum -li, quia celat nos secreta, vel a celo -las pro sculpere, quia sculptum est et insignitum variis stellis; vel componitur a casa et elios, quod est sol, quia sit casa solis; et a celum hic et hec celestis et hoc -ste,

et celibus -a -um, et celicus -a -um in eodem sensu, et pluraliter hii et hee celites -litum, idest vitam celestem agentes, scilicet Dei, unde celitus adverbium loci, ut ‘Gabriel missus est celitus’ , idest a celo vel deis;

et hoc celeuma -tis dicitur a celo, idest clamor nauticus quia ad celum deferatur. Dicitur quoque generaliter pro quolibet clamore, unde Ieronimus super Isaiam ‘nequaquam vindemiis letus vindemiator celeuma cantabit’;

unde celeumaticus -a -um, quod componitur proceleumaticus, scilicet pes constans ex quatuor brevibus, quia ad talem clamorem describendum fuit inventus.

Et a celestis per compositionem hic et hec celebs -bis, idest celestem vitam ducens: de media dictione est ibi ‘b’ loco ‘v’, de ultima est ibi ‘s’, idest virgo vel castus sine solicitudine seculari, vel vir sine uxore, quasi celestem vitam ducens; unde celibatus -tus -tui idest virginitas, unde Martianus (1, 5 p. 3, 23) ‘constituit pellere celibatum’.

Item a celum hic celeber hec celebris hoc celebre idest festivus, solemnis, famosus, notus, sanctus, frequens, frequentatus; proprie dicitur locus ille celeber qui a multis frequentatur vel ubi celebria aguntur, ut forum, ecclesia; et comparatur -brior -rimus;

unde celebriter -rius -rime adverbium, et hec celebritas solemnitas, frequentia, conventus, et celebro -bras frequentare, venerari, colere.

Item a celum clarus -a -um, quia splendeat, et comparatur -rior -simus, unde clare -rius -sime adverbium, et hec claritas -tis, et claritudo -nis, et hec claredo -nis in eodem sensu,

et hec gloria -e frequens fama cum laude, et dicitur gloria quasi cloria a frequentia claritatis, g pro c, vel gloria quasi glaurea a laurea que datur victoribus, et tunc dicitur gloria quasi glaurea, idest gerens lauream, et est ethimologia;

et inde hec gloriola -e diminutivum, et gloriosus -a -um, et comparatur, unde gloriositas; et componitur ingloriosus -a -um, quia sit sine gloria idest triumphis, et ingloriosus immemor glorie.

Item a gloria glorior -aris, et componitur conglorior -aris. Item gloria componitur glorifico -as activum; et inglorius -a -um idem est quod ingloriosus, unde quidam ‘ne queras gloriam et non dolebis cum inglorius eris’.

Item a clarus hic Clarius idest sol, quia sit clarus, vel a Claro insula in qua colitur, unde Martianus Capella ‘crescebat votis quod multa eam Clarius conciliatione devinxerat’,

et claro -as clarum facere et manifestum, sed non est in usu, et componitur declaro -as notificare, et a claro -as clareo -es verbum neutrum, idest esse vel fieri clarum, unde claresco -scis verbum inchoativum.

Item a clarus hic clerus quia sit clarus, vel potius a cleros sicut postea dicemus, et per compositionem clarifico -as, idest facere clarum, et est activum.

Item a clarus et actio hec clarigatio -nis, idest clara actio, scilicet que exponitur clara et aperta voce, et potest esse verbale a clarigo -as, idest clarigationem facere, idest causas belli exponere, et est sumptum de romana consuetudine;

cum enim Romani bellum hostibus indicere volebant, pater patratus ad fines hostium proficiscebatur et clara voce exponebat quibus de causis bellum indiceret, que causarum expositio clarigatio dicebatur, quia clara voce fieret;

expositis autem causis, hasta emissa in fines hostium indicabat pugne principium. Item clarus componitur preclarus, quamclarus, ambo pro valde clarus.

Item a celum hec celido idest yrundo, quia in celo idest in aere cibum capiat, unde celidonia quedam herba que erumpit in adventu yrundinum, vel quia pullis yrundinum, si patiantur in oculis, mater ex hac herba dicatur mederi, et statim visum recipiunt,

et celidonia quedam gemma ex yrundinum colore vocata, que et celonitis dicitur, unde celidoniacus, scilicet gladius lati ferri, cuius mucro duplex et bifurcus in modum caude yrundinis formatur.

Celum componitur hic et hec celigena -ne, genitus a deis, hic et hec celicola -le, qui colit deos vel qui habitat celum, ut deus.

Item a celum celer -ris et hoc -re genitivo celeris, idest velox, et comparatur -rior -rimus, unde celeriter -rius -rime, et hec celeritas idest velocitas,

et celeriusculus -a -um, idest aliquantulum celer, diminutivum, unde celeriuscule adverbium idest cito, unde Cicero ‘strenue quod volumus ostendere celeriuscule factum dicemus’.

Item a celer celero -as verbum neutrum, idest maturare, festinare, et componitur accelero -as, concelero -as, precelero -as, et sunt omnia neutra composita ab eo.

Item a celer hec celox -cis, vel hec celonis, idest velox navis et ad ministerium classis apta; tales naves Greci vocant celoces. Plautus in Asinaria (258) ‘quo hanc celocem conferam’ et Ennius ‘labitur uncta carina per equoraque alta celonis’,

unde hic et hec et hoc celox idest velox, et per compositionem hec celundria vel celindria, navis que velociter currit in ydro, idest in aqua; celer componitur preceler et perceler, idest valde celer, et hec sillaba ce penultima corripitur.

Item a celo -as pro sculpere vel pingere descendit hic celtes -tis, quoddam instrumentum ferreum aptum ad sculpendum, unde Iob ‘quis michi det ut exarentur in libro stilo ferreo vel plumbi lamina vel celte sculpantur in silice’.

Idiote tamen proferunt ibi ‘certe’. Et idem dicitur hoc cilium -lii, quod vulgo cilionem vel scalpellum vocant. Et hec celatura -re idest sculptura vel pictura, et hoc celamen -nis pro eodem, et hec celiptia -e quoddam genus mitre, vel quia picta est, vel quia abscondat capillos.

Celo componitur concelo -as simul celare, recelo -as idest revelare, et est activum cum omnibus suis compositis, et omnia producunt hanc sillabam ce.

CHELON grece, latine curvum dicitur, unde grece chelon brachium dicitur sive crus propter curvitatem, inde chele dicuntur brachia scorpionis propter curvitatem; unde hec chelis -lis idest cithara, quia in modum brachiorum curvata est, unde Statius Tebaidos ‘non tendo chelim’.

Item Chele -arum invenitur pro Libra signo, quia ex pedibus Virginis et brachiis Scorpionis efficitur; chele componitur cum peri, quod est circum, et dicitur hec perischelis -dis, idest ornamentum mulierum circa brachia, vel potius circa crura, quo gressus earum ornatur.

Hoc CHELONIUM stagnum est Sicilie tetro odore affligens proximantes.

CELTE -tarum quidam Galli dicti sunt olim. Ab istis quidam recedentes et iuxta fluvium Yspanie, scilicet Iberum, considentes, mixto vocabulo utriusque cum altero, dicti sunt Celtiberi,

unde hec Celtiberia -e regio dicta est, a quo sumitur gentile celtiber -a -um.

CELLO -lis ceculi vel cellui cellere celsum vel culsum, verbum activum si esset in usu, idest superare, et inde celsus -a -um;

vel celsus dicitur a celo quia sublimis sit et altus et quasi celestis, et comparatur -sior -simus, unde celse -sius -sime, et hec celsitudo -nis, et celticus -a -um idest nobilis;

celsus componitur excelsus -a -um et comparatur -sior -simus, unde excelse -sius -sime, et hec excelsitudo.

Item a cello -lis celleo -les -lui, idest preesse, neutrum est et absolutum. Componitur cello vel celleo cum ex et dicitur excelleo -les -let -lui, et excello -lis exculi vel excellui exculsum vel excelsum; excelleo neutrum est et absolutum et construitur tantum cum ablativo, ut ‘iste excellet sapientia’;

excello transitivum est et construitur cum accusativo et dativo in eodem sensu, ut ‘iste excellit illum’, et secundum hoc est activum, ut ‘iste excellit illi’ et est idem sensus, et secundum hoc est neutrum.

Et ab excello vel excelleo hic et hec et hoc excellens -tis, quod comparatur -tior -simus, unde excellenter -tius -sime, et hec excellentia.

Item cello componitur precello -lis -lui vel preculi idest superare, percello -lis -culi idest percutere vel potius terrefacere: percutere enim pertinet ad corpus, percellere ad animum;

procello -lis proculi proculsum idest percutere, unde hec procella -le, et est procella subita vis ventorum cum pluviis quia procellat, idest percutiat, et est procella proprie terrarum et celi, tempestas fluctuum tantum dicitur, tamen quandoque procella elevatio fluctuum sed propter ventos;

unde procellosus -a -um tempestuosus, et comparatur, unde procellositas tempestuositas.

Et nota quod composita a celleo neutra sunt sicut et simplex, et faciunt preteritum tantum in -lui; composita a cello omnia sunt activa, nisi quod excello, secundum quod construitur cum dativo, est neutrum, et omnia faciunt preteritum in -culi tantum et supinum in -culsum tantum, nisi quod excello et precello inveniuntur facere exculi et excellui, preculi et precellui, exculsum et excelsum, preculsum et precelsum.

Hec CEMERIA -e, idest silva obscura.

CENON idest novum, et cenon idest commune. A cenon quod est novum, et en, quod est in, componitur encenia -orum, idest initiationes, nova festa, sicut dedicationes ecclesiarum;

unde encenio -as, idest initiare aliquid primo exercere, ut vulgo solet dici ‘iste hodie enceniat mantellum suum’, cum eum novum primo portat; similiter ecclesia enceniatur quando nova dedicatur.

Item a cenon, quod est commune, hec cenomia -e idest communis musca. Item a cenon quod est commune et habito -as componitur hoc cenobium idest monasterium, scilicet communis habitatio plurimorum, ubi plures sunt congregati ad communiter et insimul habitandum et comedendum, unde hic et hec cenobita, qui vel que locum illum habitat.

Quidam tamen solent scribere hoc nomen per ‘s’, ut dicatur scenobium a scenon quod est umbra, quia talis locus solet fieri in umbrosis et nemorosis locis, et inde hic et hec scenobita.

Item a cenon, quod est commune, dicitur cena quasi a communione vescendi; antiqui enim publice et in propatulo comedebant, non solitarii et private sicut modo, ne singularitas deliciis luxuriam generaret; vel dicitur cena quasi scena a scenon quod est umbra, et dicitur proprie cena in sero sicut iantanculum in mane, prandium in tertia, merenda vel antecena in nona, obsonium post cenam; sed tractantes de singulis, melius hoc distinguemus.

Et a cena hec cenula idest parva cena, diminutivum, et hoc cenaculum, et hoc cenatorium, idem, scilicet locus cenandi, et cenaticus -a -um idest ad cenam pertinens, unde Plautus in Captivis ‘est illic una spes cenatica michi’; et hic cementarius qui victum manibus queritat;

cena componitur hic et hec incenis et hoc -ne, idest ieiunus quasi sine cena, unde idem Plautus in Cassina ‘cupiunt extrudere incenem ex edibus’; et hoc cenopolium, locus ubi poliuntur idest ornantur cibi, a cena et polio, scilicet coquina, quod et pro cellario invenitur, unde Plautus ‘cum panem et vinum petimus ex cenopolio’;

et hic cenobates -tis, qui propter cenam super funem ambulat, sed hoc per s debet scribi, scilicet scenobates, sicut in sequentibus dicemus.

Item a cena ceno -as idest cenam sumere; a cuius ultimo supino, scilicet cenatu, a in i et u in o, fit cenito -as frequentativum, idest frequenter cenare, unde Macrobius De Saturnalibus ‘imperare cepit ut patentibus ianuis pransitaretur et cenitaretur’.

Item a ceno hoc cenodochium, idest domus in qua cenandi refugium est pauperibus, scilicet hospitale, et inde hic cenodochiarius idest elimosinarius, unde hec cenodochiaria eius uxor, vel elimosinaria, sed hec melius scribuntur per ‘x’, ut dicantur a xenos, quod postea dicetur.

Item a ceno -as hoc cenum, per contrarium, quia non cenetur, unde cenosus -a -um idest fetidus, spurcus, yrcosus; cenulentus -a -um, plenus ceno, a ceno et lentos greco, quod significat plenitudinem, et utrumque comparatur; unde hec cenositas -tis et hec cenulentia -e, idest fetor.

Item cenum componitur cum veho et dicitur hoc cenovehum et hoc cenovectorium, idest instrumentum in quo portatur cenum;

et cum doxa, quod est gloria, et dicitur hic cenodoxus et hec cenodoxa, qui vel que est cupidus vel cupida inanis glorie, unde hec cenodoxia, idest cenosa et vana gloria, sicut est gloria mundana.

Item cenum componitur obscenus -a -um, vel ab ob et cena quasi contra cenam, nam obscena cene sunt contraria; vel obscenus ab ob et cano, proprie enim de voce dicitur: vox obscena idest dura et turpis, licet et de alia re immunda et turpi dicatur obscenus;

ceno componitur conceno idest simul cenare, receno idest iterum cenare, et cum omnibus suis compositis est neutrum et producit ce sillabam.

CENSEO -es -sui censum, iudicare, iubere, statuere, suadere, deliberare, nominare, estimare, numerare, et inde hic censor -ris, idest iudex, et proprie qui iudicat de moribus et eos corrigit,

et inde hic censorius -rii et hic censorinus -ni pro eodem, scilicet censor, unde et Cato dictus est Censorinus, quia morum erat corrector; et possunt esse adiectiva et possessiva, ut censoria res idest res censoris. Item derivata possunt esse a census, sicut dicemus.

Item a censeo hec censura idest iudicium, vigor, severitas, mensura, vindicta, potestas, sententia, decus, et hic census -sus -sui idest pecunia, facultas descripta publice vel extimata, et inde hic censorinus et censorius pro illo qui servat pecuniam vel censum, et hic et hec censualis -lis, idest officialis qui censum exigit provincialem;

et qui dat illud similiter dicitur hic census -si, et sunt proprie censi quorum patrimonia publice adnotata sunt vel descripta vel extimata; et per compositionem capitecensus, cuius significationem diximus in tractatu de capio.

Item a censeo hoc centrum -tri, idest punctum in medio circuli vel alterius rei, a quo equaliter distat quelibet pars periferie, quod et hoc centron indeclinabile invenitur, et hic centron -nis;

et dicitur centrum a censeo, quia secundum ipsum sumitur iudicium periferie continendo semper alterum pedem circini; vel dicitur sic quasi cuentrum, quia cuncta ad ipsum vertuntur. Et nota quod censeo est secunde coniugationis, et censo tertie, et censio quarte invenitur; in significatione non differunt in simplicitate vel in compositione, sed in litteratura differunt:

censeo facit preteritum censui et supinum censum, unde participium census -a -um; censo -sis facit censui -situm, penultima correpta, unde participium censitus -a -um penultima correpta;

censio -sis facit censivi, censitum penultima producta, unde censitus -a -um participium penultimam producit; ergo pro voluntate legentis dicetur in prosa cénsitus vel censìtus, recénsitus vel recensìtus.

Quodlibet istorum componitur cum per et dicitur percenseo -sui percensum; percenso -sis -sui percensitum; percensio -sivi percensitum, idest perfecte vel valde censere vel perquirere, circuire, pererrare, unde Ovidius in II Metamorphoseos (335) ‘et laniata sinus totum percensuit orbem’.

Item componitur recenseo -sui -sum, et recenso -sui -censitum, recensio -sivi -situm, idest numerare vel recitare, recolere, rememorare, revenerari,

et inde hic et hec et hoc recens -tis secundum quosdam, idest novus, et comparatur -tior -simus, unde recenter -tius -sime adverbium.

Item componitur succenseo -sui succensum, succenso -sui -situm, succensio -sivi -situm, idest irasci, unde in Prologo Musice ‘succensuerunt malefacta leti’;

censeo, censo, censio activa sunt, et composita ab eis similiter activa preter succenseo, quod est neutrum pro irasci; si forte inveniatur ut sui simplicis redoleat significationem, activum erit.

CENTUM omnis generis est et indeclinabile et tantum pluralis numeri, et est primitivum ut dicunt, vel potius derivatur a canto, qui est circulus et circumferentia rote, quia ibi circuletur et curvetur numerus ad primum, vel quia ille numerus perfectus est;

unde centenus -a -um: in singulari tantum valet quantum et suum primitivum, sed in plurali tenetur distributive, et distribuit per parem numerum sicut bini et terni, ut ‘isti incedunt centeni’,

unde centenarius -a -um continens centum vel habens centum annos, et hic centenarius pro tali numero, et hoc centenarium pro quodam pondere centum librarum, quod pondus Romani instituerunt propter perfectionem centenarii numeri,

et hoc centenum -ni, quoddam genus annone, scilicet milium, quia in pluribus locis semen eius in crementum frugis centesimum renascatur, unde et milium a multitudine fructus dicitur.

Item a centum centesimus -a -um nomen ordinale, et centies adverbium, et centuplus -a -um idest centies tantum, et est compositum a centum et plica, unde centuplo -as idem quod centuplico -as.

Item a centum hic cento -nis, et dicebantur olim centones qui de carminibus Homeri vel Virgilii ad propria opera, more centonario, ex multis hinc inde compositis in unum sarciunt corpus ad facultatem cuiuscumque materie, sed de cuiuscumque carminibus quicumque modo hoc faciunt, centones dicuntur;

et cento -nis dicitur sartor, pulvinaris vel velum de multis pannis, vel qui facit filtra et ipsum filtrum, unde Macrobius De Saturnalibus ‘scrofe sub centonibus cadaver collocat super quos uxor cubat’.

Item Iuvenalis (6, 121) ‘intravit calidum veteri centone lupanar’; quidam tamen dicunt quod hic cento dicitur fetor veniens ex assiduitate libidinis.

Item a centum vel cento hec centrix -cis, et dicuntur centrices meretrices, lupe, multivire, diobolares, nonarie, et dicuntur a centum propter multitudinem, vel a centonibus idest a filtris, quia eis desiccabantur filtra vel quia sternuntur in lupanari ut locus reddatur calidior.

Item a centum hic centurio -nis, qui centum preest viris, unde Persius ‘dixerit hec inter varicosos centuriones’, unde hec centuria -e, centum homines in re militari, unde Oratius ‘centurie seniorum agitant expertia frugis’;

et centuria dicitur ducenta iugera in agris sicut ager ducentorum iugerum, qui antiquitus a centum iugeribus centuria vocabatur, sed postea duplicata est mensura et nomen pristinum retinuit; in numero enim centurie multiplicate sunt, sed nomen mutare non potuerunt;

et a centurio vel centuria centurio -as idest ordinare, per centurias distribuere, quod componitur concenturio -as idest coordinare vel adiuvare, et succenturio -as idest succurrere, vel potius in succursus primorum post illos ordinare;

proprie enim succenturiati dicuntur qui post primam aciem sunt ordinati, ut eis succurrant si necesse fuerit, unde Terentius in Formione (229-30) ‘ego in insidiis hic ero succenturiatus’.

Item a centurio dicitur per compositionem hec accenturialis -lis, idest fibula vel zona centurionis; Macrobius De Saturnalibus ‘accenturialem ex muneribus afferri iussit eamque divisam sudario recondi’.

Item a centum hec centua -e, mensura terre vel vinee habens per singulas partes pedes centum; et per compositionem hec centupeda -de genus animalis a multitudine pedum dictum.

Item componitur ducenti -te -ta, unde ducenties adverbium, et ducentesimus -a -um, et ducentenus -a -um, et per compositionem ducentuplus -a -um.

Item componitur trecenti -te -ta, quadringenti -te -ta, quingenti -te -ta, sexcenti -te -ta, septingenti -te -ta, octingenti -te -ta, nongenti -te -ta, ut semper mutetur ‘c’ in ‘g’ antecedente ‘n’, in aliis non;

et ab omnibus istis descendunt derivativa, sicut a ducenti, et ad eorum similitudinem formantur. Significationes vero facile est distinguere ex illis que diximus superius in derivativis a centum;

tamen significationem et declinationem et compositionem omnium numeralium, Deo vitam dante, in sequentibus dilucidissime invenies. Item centum componitur et dicitur centimanus -nus -nui secundum Priscianum, sed potius videtur declinandum hic centimanus -ni, vel adiective centimanus -a -um, qui centum manus habet.

Hic CENCRIS -is quidam serpens qui non vadit per terram se sinuando huc et illuc sicut alii serpentes, sed rectum iter per terram efficit, unde Lucanus (9, 712) ‘et semper recto lapsurus limite cencris’;

ita enim plenus est veneno, quod si in aliqua parte flecteretur statim creparet; et dicitur a cencre, quod interpretatur rectum, vel dicitur cencris a cencre, quod est milium, quia habet in pelle maculas minimas sicut milium.

CENTAMEN cena iniuriosa.

CENTAUREA herba est quia a Chirone centauro fertur reperta, que et limnius dicitur quia locis humidis nascatur, et fel terre propter amaritudinem.

CEPHAS vel cephalim Greci dicunt caput, unde Cephas dictus est Petrus, quia in capite et principatu sit constitutus Apostolorum; et hoc cepe indeclinabile in singulari, quia non est nisi caput, unde Nevius ‘cui cepe edendo oculus alter profluit’.

In plurali hee cepe -parum dicimus. Invenitur etiam cepa -e in singulari, unde Ovidius ‘cedenda est ortis eruta cepa meis’, et etiam hoc cepe in singulari invenitur, unde et Varro ait ‘multifariam in patellis coquere cepe’.

Invenitur etiam hic cepicius et hoc cepicium pro cepe. Et a cepa hic ceparius -i ortulanus, qui custodit cepas vel qui vendit, unde et hec ceparia idest ortulana, et ceparius -a -um possessivum, ut ‘folium ceparium’ idest cepe, vel designat materiam ut ‘olus ceparium’ idest de cepis.

Item a cephas hec caparis -ris quedam herba vel virgultum simile lentisco, quia habeat in summitatibus rotunda seminum capitula, et hec ciparissus quedam arbor que, et cupressus et cipressus dicitur, quia caput eius a rotunditate in acumen erigitur,

unde et conon vocatur idest alta rotunditas, et hinc fructus eius conus, quia rotunditas eius talis est ut conum imitetur, unde et conifere ciparissi dicuntur; vel dicta est ciparissus a quodam eius nominis puero in illam arborem mutato, unde hec ciparissa -e nocturna imago.

Item a cephas hec cephalea -e vel cephalargia, vena vel dolor capitis. Item ab a, quod est sine, et cephas dicti sunt quidam heretici Acephali vel Acephalite, quasi sine capite, quia auctor eorum non inveniatur, et quicumque incerte sententie institit iure acephalus dicitur.

Item omnes heretici et omnes mali possunt dici acephali, idest sine capite Christo Iesu qui est caput nostrum, cuius nos membra sumus, et utinam simus in re prout habemus in spe. Item a cinos, quod est canis, et cephas dicitur hic cinocephalus, de cuius significatione diximus cum locuti sumus de derivatis ab hoc nomine canis.

CEROS grece, latine cornu, inde hic cervus, unde hec cerva, et hic cervulus diminutivum, unde hec cervula. Item a cervus cervinus -a -um.

Item a ceros hic cerasta vel cerastes, idest serpens cornutus; ceros componitur cum amnis et dicitur pluraliter hec ceraunia -orum, idest acutiones et exaltationes undarum in tempestate, quasi amnes cornuti, unde Lucanus (5, 457) ‘movitque ceraunia nautis’, unde ceraunia dicuntur saxa prominentia in mari ad instar cornuum.

Item ceraunos grece, latine dicitur fulmen, et inde hee ceraunie vites vel uve quia rubeant ut ignis, et hec ceraunia -e quedam gemma sic dicta quia alibi non invenitur nisi in loco fulmine icto;

et hoc ceraunium -nii, nota sic facta: †; et ponitur quando multi versus improbantur nec per singulos obelantur, et hec ceraunia -orum prerupte summitates montium dicuntur a crebra fulminatione, quod componitur cum acros quod est mons et dicitur acroceraunia -orum, illud idem, quasi montes fulminati,

unde et Ceraunii vel Acroceraunii antonomasice dicuntur montes Epiri propter altitudinem et assiduos iactus fulminum.

Ceros componitur cum ege, quod est caper, et dicitur hic egoceros -rontis, idest capricornus; componitur quoque cum rinos, quod est naris, et dicitur hic rinoceros -rontis pro eodem animali, ut dicunt, vel pro alio, et interpretatur in nare cornu, unde Propheta ‘cuius fortitudo ut fortitudo rinocerontis’; dicitur quoque rinoceros pro virili membro quia rigeat vel quia sit unicorne ad instar rinocerontis, unde Iuvenalis ‘et magno cum rinoceronte lavari’;

componitur cum monos, quod est unum, et dicitur hic monoceros -rontis idest unicornis, quia unum cornu in media fronte habeat, et est idem animal quod rinoceros.

CERSON dicunt Greci terram; inde et ab ydor, quod est aqua, dicitur hic cersidrus, quidam serpens qui alternatim modo in terra, modo in aqua moratur, et idem dicitur chelidrus et ab eisdem componitur, quasi cersidrus.

Lucanus tamen videtur velle quod aliud genus serpentis sit chelidrus quam cersidrus, et secundum hoc componitur a chelon, quod est curvum, et ydor, quia semper curvatur et moratur in aqua, unde et hic chelidrus dicitur lignum vel lapis teres et longus et volubilis ad modum illius serpentis, quo area adequatur.

Vide quod quidam solent proferre has dictiones corrupte dicentes cersidrus, chelindrus, chilindrus, sed barbarismus est in his omnibus; chilindrus tamen invenitur, sed in alia significatione, scilicet quedam figura quadrata sic dicitur in geometria habens superius semiciclum, et dicitur sic a predicto lapide vel serpente propter equalitatem; unde hec chilindroydes dicitur umbra equaliter crescens in longum.

CERINEA, aqua, limpha.

Hic CHERUCUS idest summitas mali, scilicet illud quod ad instar vexilli malo superponitur, et secundum ventum movetur: Lucanus ‘instabit summis minor ursa cherucis’; quidam tamen dicunt quod cheruci sunt capita et cornua antemnarum vel funes in malo.

CERRONES, leves et inepti.

CHERE interpretatur salve vel gaude, unde et ab a, quod est sine, dicitur Acheron -tis amnis infernalis, quia nulla salus, nullum gaudium in inferno, sed perpetuus horror ibi inhabitat.

Item a chere hoc Cerete -tis, quedam civitas: dum Romani olim militarent iuxta Achiliam civitatem, quesiverunt a civibus quod esset nomen civitatis; illi vero expertes lingue latine, utpote Greci, se a Romanis esse salutatos credentes, responderunt: ‘chere’, quod est salve.

Tunc Romani chere nomen civitatis esse credentes, subtraxerunt h et addiderunt hanc sillabam te, et dixerunt hoc Cerete -tis pro nomine civitatis, penultima producta, unde antiqui sumpserunt hoc patrium hic et hec ceretis et hoc -te, penultima producta, sed postea idem antiqui causa differentie ad primitivum corruperunt derivatum mutantes e penultimam in i,

et dixerunt hic et hec ceritis et hoc -te, similiter penultima producta. Postea moderni amplius nomen corruperunt patrium in nominativo isto: masculini et feminini, scilicet ceretis, subtrahentes ti sillabam per sincopam,

et dixerunt hic et hec ceres et hoc -rete, genitivo ceretis vel ceritis penultima producta; sed causa differentie ad primitivum tam e quam i penultima invenitur in isto nomine correpta apud auctores; cum ergo in primitivo invenitur i penultima correpta, nimis improprie ponitur sola poetica licentia.

Hic CHERUB -bis cherubi cherubem cherub cherube, et pluraliter cherubim per omnes casus masculini generis et per m scriptum. Item hoc cherub indeclinabile et in singulari et in plurali pro eodem.

Item hic cherubim indeclinabile et masculini generis, et scriptum per m, et tantum singularis numeri et significat unumquemlibet angelorum de illo ordine, et tunc debet dici: ‘Sancte Cherubim ora pro nobis’.

Item pluraliter hec cherubin indeclinabile et neutri generis et tantum in plurali numero et scribitur per n et significat illum ordinem angelorum, et tunc debet dici ‘Sancta Cherubin, orate pro nobis’, sed secundum propriam declinationem potest dici ‘Sancti Cherubim, orate pro nobis’.

Et interpretatur plenitudo vel multitudo scientie, quia illi angeli, vicinius Deo positi, divina scientia amplius ceteris pleni sunt.

CHERINTIANI quidam heretici a Cherinto quodam dicti: hii inter cetera circumcisionem observant, mille annos post resurrectionem in voluptate carnis predicant futuros, unde et grece Chiliaste, latine Millitiani sunt appellati.

Hec CERASUS -si civitas fuit Ponti; quam civitatem cum Lucullus delevisset, quoddam genus pomi inde advexit; et dicta est arbor hec cerasus, fructus hoc cerasum, vel dicitur cerasus a Cerite oppido.

Hic CERATIM indeclinabile, quoddam pondus scilicet media pars oboli habens siliquam unam et semis: hunc Latini semiobolum vocant; ceratim autem grece, latine siliqua cornuum interpretatur.

CERNO -is crevi cernere cretum, idest videre, considerare, proponere, iudicare, statuere, unde cretio -nis iudicatio vel certus numerus dierum in quo institutus heres vel adit hereditatem vel finito tempore cretionis excluditur, et dicitur cretio quasi decretio, quia ita decernitur vel constituitur.

Item a cerno creticus -a -um ut ‘creticus dies’ in quo sumitur iudicium infirmitatis, et hic creticus idest iudex, et cernuus -a -um idest inclinatus et in capite ruens, et cernulus -a -um, idem vel ingeniosus; cernui etiam dicuntur socii sine solo, et hec cernida lignum super quod ducitur taratantara, et cernida dicitur taratantara, quia discernit pollinem a furfure.

Item a cerno -nis hic crinis -nis, et sunt crines proprie mulierum, sic dicti quia vitis discernantur; et ita quantum ad vocem crinis descendit a cerno, sed quantum ad significationem potius a discerno; unde hic criniculus -li diminutivum, et hic Crinius idest sol propter radios quos habet vice crinis, et crineo -nes verbum neutrum, idest habere crines, unde crinesco -scis inchoativum.

Item a crinis crinitus -a -um, idest magnos habens crines; crinis etiam dicitur alio modo hic cirrus cirri, quod et pro plicatura dicitur capillorum, a cirin, quod est tondere, unde Prudentius in Sicomachia ‘crinibus extructos augent ut addita cirros’; et inde cirratus -a -um, idest crinitus, unde Persius ‘ten cirratorum centum dictata fuisse pro nichilo pendas’,

et hec cirris -ris quedam avis scilicet alauda, unde Ovidius Metamorphoseos in nono ‘in avem mutata vocatur cirris’. Et nota quod cirrum Greci vocant mallonem.

Item a crinis vel cirrus hec crista, quod eminet super galeam et super capita quarundam avium, unde cristatus -a -um, idest crista ornatus vel qui magnam habet cristam. Invenitur etiam cristatus idest galeatus. Item a crinis hic et hec crinalis et hoc -le, et hec crinalis -lis idest acus qua crines aptantur, et hic et hec crinior -ris idest crine prolixior.

Item a supino huius verbi cerno, scilicet cretum, et do das componitur credo -dis -didi: est enim credere dare cretum, idest considerationem super aliquam rem, vel dare cretum idest inclinare animum ad cernendum quod ita sit ut dicitur, unde verbalia, et hic et hec credibilis et hoc -le, quod credi potest, et comparatur; et componitur hic et hec incredibilis et hoc -le, quod similiter comparatur.

Item a credo credulus -a -um, qui semper facile credit, unde hec credulitas -tis, et componitur incredulus, qui numquam vel vix credit, et hic creditarius -rii, idest consiliarius vel camerarius, cui secreta creduntur, unde Iosephus in sextodecimo ‘alter lectuli regis creditarius’, unde hec creditaria idest cameraria;

credo componitur concredo -dis simul credere, et discredo -dis rem non credere, unde Iosephus in secundo ‘Phutiphares neque lacrimis uxoris neque his que dicebantur discredebat’. Et credo est activum cum omnibus suis compositis.

Item cerno componitur cum silex et dicitur hic silicernus -ni, quod et hic silicernius -ii dicitur, idest moribundus, scilicet similis mortuo, quasi silicem, idest sepulcrum cernens.

Terentius in Adelphis ‘Ego te hodie exercebo silicernium ut dignus es’; vel dicitur silicernus senex, vetus, incurvus propter senectutem, vicinus morti, quia consideret silicem sepulcri vel quia propter curvitatem cernat terram; et silicernus ponitur quandoque pro firmo et duro ut silex, ut in Fisiologo.

Item cerno componitur concerno -is, idest simul cernere, discerno -is idest dividere, separare, unde discretio et alia verbalia, et hoc discerniculum -li idest ornamentum virginale vel acus cum qua discernit, idest dividit capillos;

et hoc discrimen -nis, aliquando periculum vite et capitis, aliquando differentia, separatio in duo, unde hic et hec discriminalis et hoc -le quod dividit, et hoc discriminale -lis, et sunt proprie discriminalia quibus crines divisi religantur, quia caput auro discernant vel capillos inter se; et discrimino -as dividere, separare.

Item componitur decerno -is, idest iudicare, proponere, deliberare, statuere, confligere, unde decretus -a -um, et hoc decretum -ti, idest statutum patrum, unde hic et hec decretalis et hoc -le, ut dicta decretalia que in decretis continentur; et hic et hec decretista -ste qui studet in decretis; pluraliter hec Decreta -torum pro libro in quo continentur decreta.

Item componitur secerno -is idest separare, et differt a discernere: discernit qui in duas partes dividit, secernit qui ex multis aliquid seorsum eligit; unde secretus -a -um, et secretim adverbium, et hoc secretum -ti, et hic secretarius -rii, et hoc secretarium -rii locus ubi dantur vel servantur secreta.

Cerno et composita ab eo sunt activa; decerno tamen pro confligere est neutrum. Item cerno differt a video, quia cernimus longinqua, videmus proxima. Item cerno et composita ab eo faciunt preteritum in crevi et supinum in cretum, sicut cresco et composita ab eo.

Item a cerno certus -a -um; proprie enim certus dicitur qui cernit rem de qua certificatur, licet quandoque et ad animum referatur; et comparatur certior -simus, unde certe -tius -sime adverbium, et hec certitudo -nis, et a certior -oris certioro -as verbum activum, idest certificare, licet et comparative possit teneri ex vi primitivi sui, ut dicatur ‘ille me certificavit sed ille certioravit’, idest magis me certum reddidit.

Item a certus hic cerdo -nis idest parmentarius, sed potius derivatur a greco, ut prediximus; et certo -as idest litigare, pugnare; certi enim solemus litigare; unde verbalia, et hoc certamen, et certatim adverbium, et per compositionem hic cercopa -e, idest certator, et dicitur cercopa idest certans copiose.

Certo componitur concerto -as, idest simul vel cum alio certare, decerto -as, idest valde certare, recerto -as, idest iterum certare; certo -as et ab eo composita omnia sunt neutra.

Item certus componitur quamcertus, idest valde certus; certifico -as, facere certum, et est activum; incertus -a -um, idest non certus, et comparatur, unde incertitudo -nis.

Hoc CEREBRUM -bri, unde cerebellum parvum cerebrum, et cerebrosus -a -um iracundus vel qui vitium habet in cerebro.

Hic CESPES -tis idest terra cum herbis avulsa, vel frutex vel virgultum, et dicitur sic quasi circa pedes; unde cespito -as idest fodere vel cadere, unde et equi qui sepe cadunt cespitatores dicuntur.

Item a cespes hec cuspis -dis proprie posterior pars haste dicitur, tamen quandoque cuspis ipsa hasta, quandoque summitas haste, quandoque hastile amentatum; sed proprie, ut dictum est, dicitur posterior pars haste a cespite quasi a virgulto;

et componitur hic et hec tricuspis -pidis, ut ‘tricuspis lancea’ que habet tres cuspides; quod, quamvis inveniatur iunctum cum neutro in obliquis, ut ‘tricuspide telo’, tamen tantum est communis generis et per figuram neutro iungitur.

Hoc CETERATES -tis, aeris mobilitas.

CETHURA proprium nomen hominis et timiama interpretatur.

Hoc CEUTRUM idest os quod in collo est, quod crotholla dicitur.

CEVEO -ves -vi, verbum neutrum et caret supino, idest culum movere, sicut faciunt in concumbendo, et est proprie cevere quod homines faciunt superius, sicut crissari quod faciunt mulieres inferius;

vel cevere est virorum inter se, crissari mulierum inter se. Iuvenalis (2 , 21) ‘ego te ceventem, Sexte, verebor’.

Hic CIATHUS -thi vas est ad bibendum et XII ciathi faciunt unum sextarium.

CIANE quedam nimpha mutata fuit in fontem sui nominis, unde et aqua illa dicitur Ciane; et Ciane est nomen loci iuxta mare; unde cianeus -a -um, et hec cianea quedam gemma cerulei coloris vel nitoris.

Hic CICUR -ris prudens, gnarus, cautus, astutus, vafer, placidus, mansuetus, unde cicuro -ras idest prudenter vel mansuete se continere vel militare, mansuefacere,

et hic cicuris -ris, idest porcus natus ex apro silvestri et domestica porca.

Hec CICONIA -e dicitur a sono quo crepitat quasi cicania, qui sonus potius est oris quam vocis, quia cum quatiente rostro faciunt,

unde et ciconiam, quod et ciconium dicitur, vocant Yspani lignum longum quo in ortis hauriunt aquam, quia imitatur naturam illius avis levantis et deponentis rostrum dum clangit; eundem ortulani telonem vocant. Tale lignum invenitur modo super quosdam puteos cum catena ferrea.

Hec CICLOPEA dicuntur profugia aut auxilia.

CICUMA avis, noctua.

CICINUS, idest cignus.

CICADE ex cuculorum sputo nascuntur, unde dicuntur; vel dicuntur sic a sono quem faciunt, et secundum Servium non durat vita illarum nisi per diem,

unde quidam ‘mors et vita dies una, cicada, tibi’, sed aut mentitur aperte, aut alia animalia vocavit cicadas quam nos vocemus.

Hec CIDARIS pilleus pontificalis et, ut dicunt, mitra; cidaris et tiara idem est.

Hic CIDON -nis, puerorum amator.

CILIA venter, unde ciliacus qui in ventre habet passionem.

CILLONES sine aspiratione dicuntur homines angusti capitis, quorum capita sunt oblonga.

CHILE cum aspiratione est labium, unde chilones cum aspiratione homines brevioribus labiis vocantur; et inde per compositionem Achilles -lis, quia grossa habuit labia,

et hic Achilleus -ei pro eodem, et est diptongus ‘eu’ in nominativo, et ita nominativus est trisillabus, genitivus vero est tetrasillabus, nam ‘ei’ ibi diptongus non est; et achilleus -a -um, penultima producta, possessivum. Et vide quod Achilleus proprie, mutata eu in e, dicimus Achilles, a quo nominativo in vocativo dicitur Achilles vel Achille;

et similiter contingit in his nominibus Ulixes, Aiaces et similibus, et dativi istorum sepe ponuntur pro genitivis, ut Achilli vel Ulixi pro Achillis, Ulixis; et ex hoc, et ex eo quia invenitur Achille, Ulixe in vocativo, voluerunt quidam idiote declinare hic Achillus -li et hic Ulixus -lixi, quod sine dubio nichil est.

Item cile est quedam figura que apud Grecos representat mille, a quo et archos, quod est princeps, dicitur hic ciliarcha -e, qui mille preest militibus, quem nos millenarium vocamus;

Ambrosius ‘intervenientibus centurionibus et ciliarchis temperatum est a nece’. Item a chile, quod est labrum, et an quod est circum, dicitur hoc anchile -lis, scutum rotundum quod cecidit de celo, Numa sacrificante, quasi circumcirca labrosum.

Hic CILIX -cis filius fuit Agenoris, qui cum sororem suam quereret Europam et eam invenire non posset et de interdicto patris in patriam redire non auderet, quandam provinciam iuxta mare inhabitavit, a cuius nomine dicta est Cilicia, unde derivatur hic et hec Cilix -cis gentile;

et hoc cilicium dicitur velamentum factum de pilis caprarum vel taxorum, unde tentoria fiunt et mortui operiuntur, unde cilicinus -a -um, ut ‘cilicina vestis’, que fit de cilicio.

CILLEO -les -lui verbum activum, et caret supino, idest movere, unde hec ciliba -e mensa cibatoria quia finita comestione removetur, et hoc cilum -li pellicula que operit oculum, quia semper sit in motu, unde cilium ordo pilorum illius pellicule, sed hec superius diximus derivari a celo -as;

cilium componitur hoc supercilium, et intercilium, de quibus iam precessit sermo; et hoc domicilium -lii fastigium domus, quod et pro ipsa domo, hospitio, habitatione invenitur;

et concilium -lii componitur a con et cilium quadam similitudine ciliorum, quia, sicut cilia iunguntur cum oculi quiescere cupiunt, ita quoque concorditer iunguntur homines in concilio, et est tractum ex romano more;

tempore enim quo cause agebantur, conveniebant omnes in unum et communi intentione tractabant, unde et concilium a communi intentione et a communi conventione dictum est, quasi consilium; unde conciliabulum quasi consiliabulum, locus in quo accipimus consilia vel locus in quo multi homines sunt sui iuris;

unde concilio -as amicum et concordem facere, coniungere, sociare, translatare, quasi cilia coniungere, et nota quod maioribus minores conciliantur et non e contrario; et componitur reconcilio -as: conciliantur novi amici, reconciliantur veteres.

Item conciliamur Deo quando primum a gentilitate convertimur, reconciliamur quando post peccatum penitendo regredimur; et est concilio activum cum omnibus suis compositis.

Item cilleo componitur cum os oris et dicitur hoc oscillum -li, quoddam genus ludi, scilicet cum funis suspenditur de trabe, in quo pueri et puelle sedentes impelluntur huc et illuc;

et inde dictum est oscillum quia ibi ora moveantur huc et illuc, vel quia ora astantium moveantur ad risum, vel quia soleant impelli in ora transeuntium. Et iste ludus sumpsit initium ab Atheniensibus, qui cum pestilentia laborarent pro morte Ycari et Erigones filie eius, hac scilicet pestilentia quod virgines quodam furore ad laqueos compellebantur et responsum datum est eis ab Apolline illam pestilentiam posse sedari si Erigones et Ycari cadavera requirentur.

Que cum diu quesita non reperirentur, ad ostendendam devotionem suam Athenienses, ut etiam in alio viderentur querere elemento, suspendebant funes in aere, ad quos se suspendentes agitabantur huc et illuc ut in aere cadavera eorum querere viderentur; sed, cum inde sepe caderent et morerentur, conventum est ut formas ad similitudinem sui facerent et eas pro se suspensas moverent, unde et oscilla dicta sunt, quia in eis cillerentur ora, idest moverentur.

Item a cilleo hic Cillenius, Mercurius, propter celeritatem motus, vel dicitur sic a Cilleno monte vel a Cillene civitate in qua colitur; unde cillenius -a -um, idest mercurialis.

Item componitur cilleo cum furca et dicitur furcilles, de quibus postea melius tractabimus.

Hoc CYMINUM, genus pigmenti, quod vulgo dicitur cuminum.

Hec CIMIA vel CIMICIA dicitur quedam herba que valde fetet. Unde hic cimex -cis, animal valde fetidum, unde cimicosus -a -um, plenus cimicibus. Et proprie iste vermis, scilicet cimex, nascitur in carne putrida, tinea in vestimentis, eruca in olere, teredo in ligno, tarmus in lardo.

Hoc CIMINILE -lis, vas aquatile ad abluendas manus, ut dicitur, bacinum.

CIMIS grecum est et interpretatur dulcis, a quo et sterion, quod est statio, componitur cimiterium quasi cimisterium, idest dulcis statio animarum; vel dicitur cimiterium quasi cinisterium, quia ibi cinis mortuorum teritur; vel dicitur cimiterium a cis, quia cis, idest ante, ecclesiam solet fieri; vel dicitur sic quasi circumtritum, pro fossis mortuorum ibi factis; unde cimiteriolum -li diminutivum.

Hec CINUS -ni, genus arboris, ut dicunt, lentiscus.

Hic CINNUS -ni, idest tortio oris; et cinnus, idest mixtio quarumlibet rerum proportionalis.

Et componitur concinnus -a -um, concors, affabilis, benignus, in quo mores concorditer commixti et compositi sunt, et comparatur -nior -simus; unde concinne -nius -sime adverbium et hec concinnitas -tis, concordia, congruitas;

et per compositionem inconcinnus -a -um, idest incongruus, nulli concors, in quo discordant mores inter se et ab aliis, et comparatur -nior -simus, unde inconcinne -nius -sime adverbium et hec inconcinnitas -tis, idest incongruitas.

Item a concinnus concinno -as, idest commiscere, componere, ordinare, preparare, ut (Vulg. psalm. 49, 19) ‘concinnabat dolos’, idest commiscebat.

CINGO -gis -xi cinctum, unde verbalia, et cinctim, idest strictim, consertim, adverbium;

et hec cinctura -e, et actus cingendi et id quod cingimus, et hic cinctus -ti, idest lata zona;

et hoc semicinctium, per compositionem a semis et cinctus, est zona minus lata;

et utraque minor dicitur hoc cingulum -li, quod fit a cincto per diminutionem, quod et hic cingulus invenitur, unde hec cingula -e; et est cingulum neutri generis hominum, cingula feminini generis aliorum animalium.

Et a cingulum hic cingulatus -ti, quoddam genus calciamenti, et vocantur cingulati a quibusdam foliati.

Item a cingo hoc cinctorium -rii, quo cingimur, et Cinxia -e, idest Iuno; et dicitur sic quia in eius honore et omine puelle maritate cingerentur cum illis nubentibus presit; unde Martianus ‘Unxiam te Cinxiamque debent mortales puelle nominare’.

Item a cingo per compositionem hec incincta, idest pregnans, quasi sine cinctu, quia precingi fortiter uterus non permittit.

Cingo componitur accingo -gis, valde cingere, preparare, adornare; circumcingo -gis; discingo -gis; incingo -gis, idest valde cingere;

precingo -gis, idest ante vel ab anteriori parte vel sursum cingere; recingo -gis, idest discingere;

succingo -gis, subtus cingere, unde hoc succinctorium quo succingimur; et nota quod accingimur bellaturi, precingimur ituri, succingimur ministraturi. Cingo et composita ab eo sunt activa.

CYNE grece, latine eniti et cingere; unde hec cuna -e, quasi cyna, scilicet lectulus in quo pueri iacere consueverunt: idem et alio nomine dicitur crepundium; et dicitur sic quia partui soleat adhiberi, vel quia puer in eo iacet cinctus; unde cunabulum, illud idem, quasi cynabulum;

et etiam cunabulum dicitur tempus in quo puer iacet in cunabulo, et componitur hoc incunabulum, idem quod cunabulum.

Cuna etiam dicitur dea paganorum que cunam infanti dicitur administrare.

CINTUS, mons Deli insule in qua colitur Phebus et Diana; unde Phebus dicitur Cintius et Luna vel Diana Cintia, et adiective potest declinari cintius -a -um.

Hoc CINABARIM genus est coloris, scilicet pulvis rubri coloris et dicitur sic a dracone et barro, idest elephanto. Aiunt enim draconum esse sanguinem dum implicant elephantos: ruunt enim barri et dracones obruuntur, quorum cruor fusus terram inficit et fit illud pigmentum.

Hec CINCIO -nis, quedam regio.

CYMBALA acitabula quedam sunt que percussa invicem se tangunt et faciunt sonum, sic dicta quia cum ballematia simul percutiuntur.

CINOTH grece, latine dicitur lamentatio Ieremie prophete.

Hec CINOSURA -re fuit quedam civitas Archadie de qua fuit Archas filius Calistos, qui fuit translatus in minorem ursam, unde et ipsa dicitur Cinosura.

Hic CINIPHES -phis, ut dicunt, est maior hyrcus, vel, quod melius est, Ciniphes fluvius est Libie iuxta quem magni abundant hyrci; unde ciniphei dicuntur maiores hyrci, licet adiectivum sit quandoque generaliter hyrcorum et caprorum cinipheus -a -um.

CIANUS, mulier.

CIO -nis, gens quedam Tuscie.

CIO cis et cieo -es idem habent preteritum, scilicet civi, et idem supinum, scilicet citum -tu, nisi quod secundum hoc quod descendit a cio quarte coniugationis producit penultimam, secundum quod descendit a cieo secunde coniugationis corripit eandem, quod ex compositis melius liquebit.

Item cio et cieo eandem habent significationem, scilicet vocare, movere, commovere, congregare; cieo cies tamen accipitur in alia significatione, scilicet festinare, properare, in qua non accipitur cio.

Et a cieo pro festinare citus -a -um, idest velox et agilis, vivax, unde Terentius ‘citus puer natus est e Pamphilo’, et comparatur -tior -simus; unde cito -tius -sime adverbium.

Et componitur percitus -a -um, idest valde citus, quod in predicto exemplo Terenti legi potest,

et hec citocacia, quedam herba que cito ventrem purgat, quam vulgus corrupte citicaciam vocat,

et hec citrus -tri, quedam arbor, quia cito surgat, et inde citreus -a -um, idest de citro factus, unde Persius (1, 52-53) ‘et quidquid denique lectis scribitur in citreis’, et citrosus -a -um, idest crispus et decorus;

unde et hec citrosa dicitur vestis quasi concrispa ad similitudinem citri, unde Nevius (carm. frg. 10) ‘pulchram ex auro vestemque citrosam’.

Item a citus, cito -as, idest festinare, vel sit frequentativum huius verbi cieo secundum predictam significationem.

Unde citatus -a -um, idest velox, et comparatur -tior -simus, unde Statius Thebaidos (1, 92) ‘et licet igne Iovis lapsisque citatior astris’; et inde citate -tius -sime adverbium et citatim, idest cito, mobiliter, agiliter, similiter adverbium.

Et nota quod cito -tas potest esse frequentativum a cio et cieo secundum quod idem significant et tunc composita varie proferuntur: nam si descendunt a cio producunt penultimam, si a cieo corripiunt eandem.

Componitur ergo èxcito -as vel excìto -as, vel magis hec sunt derivata ab excieo vel excio sicut dicetur.

Item componitur concito -tas, unde hoc concitarium, donum imperatoris, quia excitat animos militum ad obediendum ei.

Item componitur ìncito -as vel incìto -as idest commovere, provocare, instigare, unde verbalia et hoc incitamentum -ti et hoc incitabulum -li, idest incitatio; unde Plato ‘incitabulum ingenii est et virtutis si mens et corpus hominis vino flagret’.

Item componitur recito -as; suscito -as, a susum vel sursum et cito -as, quod componitur resuscito -as: in istis tribus solemus tantum corripere penultimam et non producere.

Item cieo et cio componuntur cum ad et dicitur accieo -civi accitum et accio -cis -civi accitum, idest advocare, appellare. Sed antiqui in tali compositione solebant mutare d prepositionis in r dicentes arvolare, arvene, arcio, sed nos dicimus advolare, advene, accio, d mutantes in compositione in c sequente c: sic ergo dicitur accio -cis secundum modernos, arcio -cis secundum antiquos et in eodem sensu.

Et ab utroque istorum descendit verbum desiderativum in -so; ab arcio antiquo deberet dici arcesso -sis, sed quia arcesso descendit ab arceo ideo, causa differentie, mutatum est primum s in r in eo quod descendit ab arcio antiquo, et dicitur arcerso -sis.

Item ab accio moderno descendit accesso -sis, sed quia ab accedo -dis accessi descendit similiter accesso, causa differentie, in eo quod venit ab accio mutatum est primum s in r et dicitur accerso -sis.

Inveniuntur ergo arcerso ab arcio, arcesso ab arceo, accerso ab accio, accesso ab accedo.

Invenitur adhuc aliud verbum derivatum ab accerso et est quarte coniugationis et in eadem significatione cum eo et habet r in antepenultima sillaba, scilicet accersio -sis; unde in divina pagina ‘vade et accersi Symonem ’.

Et vide quod predicta desiderativa sunt tertie coniugationis et habent preterita et supina ad modum quarte: quilibet ergo caveat in coniugatione et declinatione et prolatione istorum verborum. Nam maior pars etiam magistrorum peccat sine dubio circa hec, sed ita est distinguendum ut distinximus.

Item componitur cieo vel cio concieo -es -civi concitum et concio -cis -civi -citum, idest commovere vel convocare;

unde hec concio -nis, idest convocatio, unde concionor -aris, idest populum alloqui, unde hoc concionabulum -li, idest concilium vel locus conciliorum; unde in decretis Innocentii pape ‘si statim cedens de eius pessimo concionabulo’;

et excieo -es -civi excitum, idest vocare vel commovere, unde excito -as penultima correpta, unde potest dici (Vulg. psalm. 79, 3) ‘èxcita domine potentiam’ et cetera; item excio -cis -civi -citum penultima producta, unde excito -as penultima producta et ideo potest dici congrue: ‘excìta domine potentiam’ et cetera.

Item componitur utrumque incieo -es -civi -citum, idest vocare vel commovere, provocare, et incio -cis -civi -citum.

Cieo et cio et composita ab eis omnia sunt activa nisi quod cieo pro festinare est neutrum et omnia faciunt preteritum in -civi et supinum in -citum. Item cieo et composita ab eo corripiunt penultimam in supino et in participio preteriti temporis; cio et eius composita eam producunt.

CHIOS insula lingua Syra dicitur, quia ibi mastix gignitur: Syri enim masticem chion vocant. Et inde chius -a -um, penultima producta, que in primitivo corripitur.

Item chios dicitur filius, a quo et eu, quod est bonum, dicitur per compositionem hic Euchius scilicet Bacchus, idest bonus filius, quo nomine eum Iuppiter nominavit cum gigantem interfecit; vel potius componitur Euchius ab eu et yos quod est filius et interponitur ch.

Hec CIPRUS, quedam civitas, unde et insula in qua est dicta est Ciprus. Vel cipros interpretatur mixtura, unde et illa insula dicta est Ciprus quia multe et varie herbe ad confectiones faciendas in ea reperiuntur;

unde cipricus -a -um et ciprius -a -um a quo cipriacus -a -um.

Item a Ciprus hec cipra -e; genus coloris est, quia ibi valde abundet; et hec Cipris -pridis, idest Venus, quia in ea colitur. Eadem insula dicitur et Paphus.

CYROS, manus.

Item a ciros per compositionem et ago -gis hic cirugicus -ci, idest medicus manu et ferro precisionem operans, et cirugicus -a -um, unde hec cirugia -e, ipsa manuum eius operatio.

Item a ciros hic Chiron -nis, quia cirugicus fuit et inventor medicinarum iumentorum, unde et fingitur fuisse dimidia parte homo et dimidia equus;

et hec ciragra, manuum infirmitas, sicut podagra dicitur infirmitas pedum: a cyros vel pos, quod est pes, et agros quod est contractus, cum manus vel pedes contrahuntur; vel componuntur ab agrios quod est ferum; inde podagra et cyragra quasi a fero dolore quia quod inmite est abusive agreste vocamus; unde Persius ‘cum nodosa ciragra fecerit articulos’;

et hec ciroteca -ce per compositionem, idest manuum tectura vel repositorium, a ciros et tego -gis vel teca quod est repositio, scilicet scrinium vel aliud ubi aliquid reponitur, unde hic cirotecarius, qui eas facit vel vendit, et cirotecarius -a -um.

Item a cyros et graphia, quod est scriptura, hoc cirographum et hic cirographus, scilicet conscriptio manuum, scilicet cautio que fit propria manu debitoris, et differunt a syngrapho sicut postea dicetur; unde cirographo -as verbum activum, idest cyrographum facere vel scribere caracteres.

Item ab an, quod est circum, et cyros dicitur hec anchora -e, scilicet quoddam instrumentum nautarum ad retinendas naves, quasi circum manuta, quia habeat undique uncos ad capiendas arenas vel lapides in similitudine manuum; unde anchoro -as, anchora ligare et firmare; et componitur exanchoro -as, anchoram evellere, navem dissolvere.

Item cyros componitur cum en, quod est in, et dicitur hic enchiridion, liber manualis vel instrumentum medicorum sic dictum quia manu astringatur dum plura contineat ferramenta, scilicet similariam, angistrum, spatomedem, guviam vel guvam.

Item a cyros et nomos, quod est movens, hic cyronomanta -e et hic cyronomas -antis, idest ioculator quilibet qui manibus suis ludit movendo eas cum cultellis, unde Iuvenalis (5, 121-22) ‘et cyronomanta volanti cultello’, et hic et hec cironomon indeclinabile invenitur in eodem sensu; Iuvenalis (6, 63) ‘cyronomon ledam’; et hic cyronomon dictus est ioculator proprio nomine, quasi per excellentiam lecacitatis.

Item a cyros et ago dicitur hec cirugia -e, idest funis, quia manu fiat vel trahatur.

Item a cyros et crisis, quod est iudicium, dicta est Circe, filia Solis, quasi cyros crise, idest iudicium manuum. Ponitur enim pro fertilitate temporalium que ex iudicio, idest labore, manuum provenit, sed hec ad phisicam pertinent.

CIRITO -tas, idest ad populum loqui, unde hic et hec cirix -cis predicator dicitur.

CIROGILLUS -li, idest ricius.

CIRINUS pro deo apud Romanos erat.

Hoc CIRSUM -si genus est vehiculi.

CIROXERE circumdare.

Hic CIRCUS -ci, idest circularis linea ad idem punctum rediens, unde hic circus -ci dictus locus Rome in quo equi currunt vel currebant in circuitu circa metas, scilicet theatrum, et quilibet locus in quo equi currunt potest dici circus.

Unde hic circulus -li, idem quod circus, quasi diminutivum, et a circulus hic ciclus -li, per sincopam vel a greco cyclon, quod Greci rotundum vel orbem vocant;

unde hec cicla -le et hec ciclas -dis, quoddam genus pallii circumtextum et continens multos ciclos intertextos.

Et hec Ciclas -dis dicitur insula que cum quibusdam aliis in ciclo disposita est. Cyclades enim fuerunt LX tres insule circa Delum in orbem site. Vel ideo dicte sunt sic non quia in orbem sunt digeste, sed propter scopulos qui circa easdem sunt.

Et hec ciclaminos, quedam herba quia habeat radicem rotundam; vel dicitur sic a quodam qui Ciclops dictus est, qui primus virtutem huius herbe invenit.

Item a ciclo hic Ciclops -pis. Ciclopes nascuntur in India et in Sicilia erant olim, sic dicti quia unum orbem, idest unum oculum, in media fronte habere perhibentur; hii agriophagite dicuntur quia solas ferarum carnes edant. Ciclopes isti dicti sunt esse fabri regis Iovis et fabricare fulmina eius in Ethna monte Sicilie; unde ciclopeus -a -um adiectivum.

Item a ciclus hec coclea -e; et sunt coclee alte et rotunde turres, quasi ciclee, quia per ciclum conscendunt et orbem.

Item ciclus componitur emiciclus et semiciclus, idest medius circulus, unde emiciclus quandoque dicitur sedes dimidium circulum habens, idest arcum; unde Tullius ‘memini sedentem domi in emiciclo’. Sed melius dicitur semiciclus locus factus ad similitudinem dimidii circuli, scilicet locus arcuatus; in tali enim loco secreto solebant studere.

Et epiciclus -li, idest parvus circulus positus super maiorem circulum ita ut epicicli centrum sit in linea maioris circuli.

Item a circulus circulo -as, idest circumdare vel tornare, et pro decipere invenitur; unde verbalia et hic circulatorius -rii, qui lectos tornatiles facit, et hic circulator -ris, proprie qui famam portat.

Item a circus circiter, circa, circum.

Circiter ad numerum et tempus refertur et est tantum temporale respectu numeri, ut ‘circiter XX annos’, ‘circiter nonas decembris’, licet quandoque inveniatur et locale sed improprie, ut in Sallustio (Cat. 55, 3) ‘depressus humi circiter XII pedes’, sed hoc non fit nisi per numerum.

Circa ad locum et tempus refertur, unde temporale invenitur, ut ‘circa XX annos’, et locale, ut ‘circa ecclesiam’.

Circum tantum est locale, quasi undique, ut ‘circum montem’.

Circa per compositionem vel potius per quandam irregularitatem iungitur cum istis: quocirca pro coniunctione causali vel illativa, circumcirca pro adverbio loci et similiter circumquaque.

Item circum componitur hic circumforanus -ni, qui circuit forum causarum causa advocationum, vel forum rerum venalium causa decipiendi et auferendi aliquid, qui et lustro dicitur;

et circumscribo -bis, concludere, circumvenire, damnare, reprehendere, delere, considerare; unde verbalia;

circumscriptorie adverbium, idest callide, versute; componitur quandoque etiam cum multis aliis partibus sicut assignabimus tractando de illis.

Item a circus hic circinus -ni machinula que apud carpentarios circulum efficit.

Item circino -nas, idest circumire.

Item a circus hic Circius -cii, idest ventus qui diverse et circuitum faciendo circumvolat;

et hic circites -tis, idest circulus ex ere;

et hec circanea -e, quedam avis circuitum faciens in volando;

et hec circitura, idest circuitus.

Et per compositionem hec circota -te, idest spera, quasi tota de circulis, vel quasi totum circuiens; representat enim firmamentum quod omnia includit;

et hii circenses horum -sium, idest ludi quidam Rome facti inter enses, unde et dicuntur circenses, quasi circum habentes enses; erant enim enses dispositi circumcirca ne pateret locus ignavie sine periculo; vel ideo dicti sunt sic quia illis finitis ludi inde trasferebantur ad circum ut ibi fierent.

CIRCOPANTICUS animal est simile simie, caudatum.

CIRCILLA, opilago.

CIS, adverbium loci, idest ex ista parte, unde citra; et cis et citra sunt eiusdem significationis nisi quod cis est tantum locale, sed citra quandoque locale quandoque temporale, ut ‘citra diffinitum tempus’.

Item cis proprie preponitur propriis nominibus montium et fluviorum, ut ‘cis Renum’, ‘cis Alpes’, sed citra proprie appellativis nominibus locorum, ut ‘citra forum’; sed quandoque per improprietatem cis preponitur appellativis, citra propriis;

et citra comparatur citerior citerrimus vel citimus, et est citerior idem quod interior, propior ex ista parte; citerrimus vel citimus, idest proximus.

Item a citra citer citra citrum, idest vicinus, proximus, propinquus ex ista parte, quod potest esse positivus istorum citerior et citerrimus; unde Cato ‘citer – inquit – agnus erit adligatus ad sacra’.

Item a cis secundum quosdam hoc cimiterium -rii, sed de his iam precessit sermo;

et hec citeria -e, effigies quedam causa ridiculi in forum allata; unde idem Cato (orat. 40, 6) ‘ludis – inquit – pro citeria’.

CITEMBASA, idest fundamenta.

Hic CITERUS mons est, sed in plurali est neutri generis Citera -rorum, unde citeriacus -a -um,

et hec Citerea -e, Venus, que in illo monte colitur, vel quia iuxta illum montem fuit nata de spuma maris; unde citereus -a -um, idest venereus vel de monte illo.

CITHEI a Cethim a quo processerunt, iidem et Cipri, a quibus urbs Cithium nominatur.

Hec CITHARA -e dorica lingua pectus dicitur; unde hec cithara dicta sic quia in initio creditur fuisse similis humano pectori, ut sicut e pectore ita ex ipsa cantus ederetur, sed postea paulatim fuerunt plures eius species, videlicet salteria, lire, barbiti, fenices, pectides et que dicuntur indices et feriuntur a duobus simul;

et a cithara citharistes grecum, unde citharista qui vel que cum ea canit.

Hic Citharistes -tis mons est.

Hic CITOR -ris, fumus, favilla, vapor, et est ebreum.

CIZICI fontes sunt qui amorem Veneris tollunt.

COASPIDIS, gemma, a flumine Persarum dicta est.

COAX vox est ranarum, unde coaxo -as, verbum proprium ranarum.

COO -as, idest inclinari vel insidiari.

COBAR, onus sive pondus.

COCITUS, idest fluvius infernalis et interpretatur luctus.

COCISTRIO, idest tabernarius, et est grecum.

Hic COCCUS -ci, genus tincture, scilicet medium inter rubeum et croceum. Coccum dicunt Greci, nos rubeum vel rubrum seu vermiculum dicimus: est enim vermiculus ex silvestribus frondibus; unde coccinus -a -um et coccineus -a -um et cocceus -a -um, illo colore tinctus, idest rubeus.

COLAPHYSTA, moneta.

Hic COLIMBUS -bi, herba crescens in aqua vel tirsus virens vel aqueductus, scilicet locus per quem aqua discurrit; Prudentius (perist. 12, 36) ‘donec virenti fluctuet colimbo’ et in Passione beati Thome invenitur ‘fecit colimbum et locos aquarum influentes’.

COLAX fuit quidam leccator, a quo quilibet parasitus potest dici colax.

COLLOCASIA -orum, neutri generis et pluralis numeri, idest menta agrestis quam Greci calamentin vocant, nostri vulgo nepetam.

COMULCARE, conculcare, concutere, concusare, complodere.

COMOPOLUS municipium est, asylum, et est grecum.

CONTIQUIA, imbrium collectio, quasi continens aquam, ex quibus videtur componi.

CONIVEO -ves et conivo -vis -vi vel -nixi et caret supino, idest oculos claudere vel palpebras iungere et ponitur sepe pro assentire, quia clausio oculorum assensum significat. Unde dicitur ‘coniventia capituli factum est’, idest assensu; et componitur a con- et nix quia nix aciem oculorum prestringit: albedo enim disgregat visum; et producit ni.

Hec CONCULA, belua marina cuius sanguine tingitur purpura.

Hic CONUS -ni, idest summitas galee, vel curvatura que super galeam ponitur, super quam sunt criste, a conon grece quod dicitur acuta vel alta rotunditas.

Unde et conus dicitur figura que ab amplo incipit et in acutum finit sicut ortogonium g; et inde hec conoides dicitur umbra que ab amplo incipit et in acutum tendit.

Item inde et conus dicitur cupressus, quia caput eius a rotunditate in acutum erigitur, et fructus eius similiter conus, quia imitatur conum in rotunditate; et inde conifer -ra -um, qui fert conos.

Item a conus conor -aris, verbum deponens, unde verbalia et hoc conamen -nis et hic conatus -tus -tui.

Item a conus hic contus -ti, quoddam genus teli et proprie quod ferrum non habet sed est acuta cuspide, quasi coniteus; contus etiam dicitur quo piscator piscatur vel scrutatur aquam inquirendo pisces;

unde contor -aris verbum deponens, idest conto aliquid perquirere et scrutari, et ponitur similiter pro interrogare et investigare, et componitur percontor -aris, idest inquiro vel perquiro, interrogo. Percunctor per u aliud est ut suo loco dicemus.

CONGIO -gis -givi -gitum idest per augmentum crescere vel equare vel congregare; unde hic congius -gii, genus mensure, scilicet sex sextariorum, unde hoc congiarium -rii idest beneficium, donatio imperatoris, quia quilibet imperator, favorem populi captans, adiciebat ut largior videretur in donis; et etiam congiarium dicitur frustum carnis undique equatum;

et hic et hec congialis et hoc -le, idest rotundus, unde Plautus (Aul. 622) ‘mulsi congialem faciam tibi plenam fideliam’.

COMPADIUM, particula carnis

CONQUINISCO conquexi, idest oculos claudere vel caput inclinare; Pomponius (Atell. 171) ‘ad eum ut conquexi iterum mulieres conspiciunt’.

COOS, insula in qua Ypocrates natus est, que arte lanificii prima in ornamento feminarum claruit, unde hec coa -e dicta est quedam subtilissima vestis.

COPOS grece, latine labor.

Inde copia -e, quia omnis substantia ex labore constat; unde hec copiola -e diminutivum et copiosus -a -um, quod comparatur -sior -simus, unde copiose -sius -sime,

et hec copiositas et hec cops indeclinabile, idest copia, unde copsus -a -um, idest copiosus, et hec copona -e, idest taberna. Quidam tamen dicunt quod copia descendit ab ope sicut postea dicetur.

Item a copia hec carica -ce, idest fructus palme et ficus sicce, vel potius massa illarum; vel a caris, quod est gratia, quia tales fructus gratiosi sunt.

Item a copos et artos, quod est panis, componitur hic artocopus -pi, idest panis elaboratus ad usum domini, sed de hoc aliam superius posuimus sententiam.

Item a copos et mirra, quod est unguentum, vel cyros, quod est manus, dicitur hic mirecopus et hic cyrocopus, in eodem sensu, scilicet unguentarius, qui vendit vel operatur unguentum.

Item componitur cum pharma, quod lingua Sirorum est unguen-tum, et dicitur hic et hec pharmacopola -le, idest venditor unguentorum vel qui ea operatur vel cooperatur; vel componitur a pharmacon et pole sicut postea dicemus.

Item cope grece, latine dicitur cesio, et componitur cum sin, quod est cum, et dicitur hec sincopa, idest subtractio litere vel sillabe de medio dictionis, quasi concisio, idest communium cesio, nam illud quod est inter principium et finem commune est ipsis; unde sincopo -as, idest sincopam facere.

Item componitur cum apo, quod est sub, de, et dicitur apocopa, idest decisio, quasi deorsum cesio, idest subtractio littere vel sillabe de fine; unde apocopo -as et cetera.

Hec COPULA -le, idest coniunctio, vel id quod coniungit, vel vinculum in collo canis; et in singulari et in plurali est feminini generis, in plurali tamen invenitur neutri generis copula -orum et, ut dicunt, in singulari pro coniunctione canum, in plurali neutri generis copula pro qualibet alia coniunctione sive hominum sive aliarum rerum.

Et inde copulativus -a -um, quod magis derivatur a copulo -as, et hic copularius -rii, idest vinculum in collo canum,

et copulo -as, idest coniungere, et inde copulativus -a -um, quod copulare habet, unde verbalia et copulatim adverbium, idest coniunctim, et hec copula -le; et sunt copule partes edificiorum sic dicte quia copulent inter se luctantes; luctantes similiter sunt partes edificiorum, sic dicti quia erecti invicem se teneant more luctantium.

Copulo componitur discopulo -as, idest disiungere; recopulo -as, idest reconiungere. Copulo et eius composita sunt activa.

COQUO -quis coxi coctum, unde coctus -a -um; quod autem dicitur coctum quasi coactum ab igne vel aqua, ethimologia est, non derivatio.

Quod componitur semicoctus -a -um, et hic et hec coctilis et hoc -le, quod coctum est vel aptum ad coquendum, et hic cocus -ci et hic coctuarius in eodem sensu, scilicet qui cibos coquit.

Antiqui tamen dicebant hic coquus -qui, unde hic coquulus -li diminutivum, et hec coquina et hinc culina -e per diminutionem;

unde componitur, ut dicunt, inquilinus, vilis civis et adventicius, vel derivatur ab incolo -lis, ut diximus.

Et a coquina hic et hec coquinalis et hoc -le, in coquina coctus vel ad coquinam pertinens, et coquinarius -a -um, idem, et coquinarius -rii idest coquus, et cocino -as idest sepius coquere, unde hic cocinarius -rii idest coquus, scilicet cocinator.

Item a coquus coquestrius -a -um, qui panem vel aliud coquit; unde Iosephus in sexto ‘filias inquit vestras faciet unguentarias et coquestrias et molarias’.

Item a coquo hoc cocular -ris, idest vas cavatum ad officium coquine, et hoc coculum -li, idest minutum virgultum unde coquitur obsonium; et hoc coculum -li etiam dicitur quodlibet vas ad officium coquine paratum, unde Plautus (fr. 181) ‘eneis coculis excocta est michi omnis misericordia’;

hec cocula -le, quoddam genus ponderis vel mensure que una dragma et dimidia adimpletur.

Et notandum quod coquus et pistor apud antiquos idem dicebatur, unde Plautus ‘coquis edit Neptunum Cererem Venerem’.

Coquo componitur decoquo -quis, idest valde coquere; excoquo -quis in eodem sensu et similiter incoquo et percoquo -quis;

et ab excoquo hec scoria -e, purgamentum et sordes metallorum, quia de ferro excoquitur; idem et hic siginus; item scoria est suffocatio vesice ita ut urina denegetur vel ventris officium, unde hic scorio -nis, stultus, stolidus, fatuus;

precoquo, idest pre aliis coquere, idest supra vel plus vel ante, unde hec precia -e, genus vini vel uvarum, quasi precoqua, quia ante alias sole coquitur et citius ad maturitatem venit, et eadem dicitur precoqua -e, et hic precox -cis; sed a Grecis dicitur lageos quia velocius currat ad maturitatem ut lepus; et nota quod potest declinari mobiliter precoquus -a -um.

Item componitur recoquo, iterum vel valde coquere; subcoquo, idest parum vel subtus coquere. Coquo et eius composita activa sunt et corripiunt hanc sillabam co in presenti.

Item a coquo hec coquimella -le, quedam arbor quam Latini ob colorem prunum vocant, alii a multitudine enixi fructus nixam appellant, cuius generis damascena est melior, a Damasco unde prius asportata est.

Hic CORUS est multitudo in sacris collecta. Dicitur tamen et similiter corus locus ubi canunt qui de coro sunt, et dicitur a concordia. Cum enim unus canit grece dicitur monodia, latine sycinium, cum duo bicinium appellatur, cum multi corus.

Alii dicunt quod corus derivatur a corona, quia olim in modum corone circa aras starent et canerent, sed melius est ut corona derivetur a corus, ut dicemus; vel corus a coevus, quasi coevorum cantus vel societas vel locus.

A corus hic corulus diminutivum; et componitur cum aule quod grece dicitur cannula et dicitur hic coraula -le, qui corum ducit vel qui in coro cum cannulis cantat, qui aliter dicitur coraules et ex eisdem componitur, unde Iuvenalis (7, 77) ‘aut Glafirus fiet pater Ambrosiusve coraules’; vel coraules componitur a corea et ago, scilicet qui agit coream;

et hic coricista -te et hic coricanus -ni in eodem sensu, scilicet qui canit in coro vel cum coro.

Item a corus hec corona, quia rotunda ad modum cori solet fieri et est insigne victorie vel regii honoris signum, que ideo in capite regum ponitur ad significandum circumfusos in orbe populos quibus accinctus quasi caput suum coronatur.

Et nota quod imperatores Romani et quidam reges gentilium aureis coronis utuntur, Perse tiaras gerunt, sed reges rectas, satrape incurvas, Athenienses cyclades aureas gerebant, partim in vertice, nonnulli in fronte; gentilium vates infulas, apices, pillea sive galeria ferebant.

Et a corona hec coronula -le et hec corolla -le, idest parva corona, unde hoc corollarium -ii, idest premium alicuius certaminis, scilicet corona vel aliud, vel corollarium unde aliquis meretur adipisci coronam; unde Boetius De consolatione philosophie (3, 10, 20) ‘ita ego quoque tibi velut corollarium dabo ’, vel habetur ibi collorarium, quia feratur in collo, a collo, ut torquis aureus.

Item a corona corono -as, verbum activum, et hic corimbus -bi, idest fructus edere, quia inde coronabantur antiqui et precipue poete, unde Ovidius in quarto Metamorphoseos (3, 665) ‘et gravidis distinguit vela corimbis’. Corimbi etiam dicuntur anuli vitis qui proxima queque ligant et comprehendunt ne longius laxati palmites ventorum flatibus dissipentur.

Item a corus hic coriambus, quidam pes constans ex longa et duabus brevibus et longa; dicitur sic quia carmen hoc pede compositum aptum sit in coris; vel componitur a corus et iambus quia in coro, idest in circuitu, habeat duos iambos, sed ordine converso; unde coriambicus -a -um.

Item a corus hec corea -e, idest ludicris cantilena vel saltatio;

et hic corus -ri, quidam ventus collateralis zephiro, quia ventorum circulum claudat et quasi corum faciat; etiam hic caurus dictus est, au posita pro o, quem plerique argestem vocant, non, ut imprudens vulgus, agrestem.

Item corus componitur cum boo -as, quod est sonare, et dicitur hic et hec coribans -antis, et sunt coribantes sacerdotes Cibelis, quasi coroboantes.

Item hic corus dicitur quedam mensura XXX modiorum, sed hic ex hebreo descendit, qui vocatur ‘cora’ a similitudine collis: ‘coria’ enim hebraice colles appellantur; coacervati enim modii XXX instar collis videntur et onus cameli efficiuntur.

CORALLIUS -lii naturam viminis habet sub aqua, sed detractus super aquam statim durescit et erubescit et lapidescit; itaque occupari et evelli retibus solet aut acri ferramento precidi, unde corallius dictus est.

CORALLITICUS lapis est in Asia repertus, sed corinthius in Corintho primum repertus; ex eo columne ingentes et trabes fiunt.

CORANUS lapis est albus et durior pario.

CORSA quedam mulier que fuit de Liguria, que, cum taurum ex grege quem prope litora regebat tranare solitum et per intervallum corpore auctum remeare videret, cupiens scire pabula sibi incognita, taurum a ceteris digredientem usque ad insulam navigio prosecuta est, cuius regressu, insule fertilitatem cognoscentes, Ligures ratibus illuc profecti sunt et eam nomine mulieris ducis vocaverunt Corsicam; unde corsus -a -um et hic Corsus -si et hec Corsa.

Hec insula grece Cirne dicitur, a Cirno filio Herculis habitata, unde cirneus -a -um; Virgilius (ecl. 9, 30): ‘sic tua cirneas fugiant examina taxos’.

CORAX, idest corvus, et tam hoc quam illud nomen habet a sono pectoris, quia grunnit pectore; unde Martianus Capella (5, 433) ‘corax oris aurati femine auspicio prevolabat’. Corax componitur nocticorax, sed de hoc postea dicemus.

Hec CORILUS, idest avellana, unde coriletum, locus ubi abundat, et colurnus -a -um, idest de corilo.

Hoc CORIANDRUM, genus herbe, a greco, quod illi corion dicunt.

CORIZA, prefocatio narium, scilicet quotiens infusio capitis in ossa venerit narium et prefocationem fecerit cum starnutatione; unde et coriza nomen accepit.

CORUSCO -as, verbum neutrum, idest splendere vel vibrare et iaculari, unde coruscus -a -um, splendens, crispus, tremulus.

CORGO, profecto, pro adverbio ponebatur.

CORSULUS, liberatus heres.

CORAGROS grece, latine villa; unde hoc coragium -gii, idest suffragium; et coragium pars ludi, scilicet quando proverbia dicuntur; vel coragium est signum virginale vel virginalis pompa quam solent virgines facere in quibusdam locis circa mortuum, scilicet corea, et quelibet corea sic potest dici, et tunc componitur a corea et ago -is, unde in Rethoricis ‘detur locus asturconi ut coragium paretur’.

Hoc corragium per duo r aliud est, scilicet id quod ex toto intimo corde petitur et componitur a corde et ago -is.

CORBAN interpretatur oblatio; unde hec corbana -e, vel corbanan indeclinabile, idest gazofilacium ubi divitie et oblationes reponuntur.

CORTULA, ioculatrix.

COSMOS dicunt Greci et vertitur in latinam formam et dicitur hic cosmus, idest mundus;

unde cosmicus -a -um idest mundanus, et hic cosmarius, dominus mundi qui et cosmarcha dicitur, a cosmos et archos quod est princeps, unde hec cosmarchia -e, eius potestas.

Item componitur cum graphos, quod est scribere, et dicitur hic cosmographus, qui mundum describit, unde cosmographia -e, mundi descriptio, et cosmographo -as, idest mundum describere.

Item componitur cum megalon, quod est longum vel magnum, et cum micron, quod est breve, et inde hic megacosmus, idest maior mundus, scilicet in quo vivimus, et hic microcosmus, idest minor mundus, scilicet homo, qui dicitur minor mundus: minor quia non constat ex quattuor elementis integraliter sicut maior mundus, mundus propter expressam similitudinem quam habet cum maiori mundo, sicut in philosophis aperte ostendere solemus.

Et nota quod cosmus dicitur ornamentum pontificis.

COSSAN, divinans.

COTE grece, latine dicitur incisio; unde hec cos -tis, quia ferrum ad incidendum acuat;

et hec cotila -le vel cotula -le est quedam mensura vini continens ciathos sex, scilicet emina, que idcirco cotula dicitur quia incisio et divisio et omissio sextarii fit in duo equa, et ita fit cotula.

Item a cote hec cutis, idest pellis, sed pellis dicitur quia externas iniurias corporis tegendo pellat; pellis vero detracta etiam dicitur corium a carne quam tegit, sed hoc brutis animalibus est proprium; cutis vero dicitur quia primam incisionem patiatur;

et inde hec cuticula -le diminutivum et cutitus -a -um, idest stupratus, corruptus, quod componitur recutitus -a -um in eodem sensu, vel qui retro versam habet pellem virilis membri; unde et recutiti proprie dicuntur Iudei, quasi retro habentes cutem, idest circumcisi; carent enim anteriori pelle virilis membri, unde Martialis ( , , ) ad uxorem suam ‘nec recutitorum fugis inguina Iudeorum’; et Persius ( , ) ‘recutita que sabbata palles’, et vocavit sabbata recutita propter recutitos quia ad eos pertinent et ea celebrant.

Cutis componitur hic et hec et hoc intercus -tis, idest illa res quam patimur inter carnem et cutem, sicut est infirmitas vel malus humor et aliud huiusmodi; unde Cato (orat. 8, 2) ‘intercutibus stupris obstinatus’.

Unde intercuticus -a -um et intercutaneus -a -um et intercutanus -a -um, omnia pro eo quod est intercus.

Componitur quoque cutis subtercus -cutis, omnis generis, idest res existens sub cute, et subcus -cutis, similiter omnis generis et in eodem sensu; unde subtercuticus -a -um et subtercutaneus et subtercutanus et subcutaneus -a -um et subcutanus -a -um, omnia pro re que existit sub cute.

Item a cutis cutio -tis cussi, idest percutere, sed non est in usu.

Componitur concutio -tis, idest quatere; discutio -tis, subtiliter indagare vel quatere; decutio -tis, auferre vel quatere;

excutio -tis, idest quatere vel subtiliter inquirere; incutio -tis, inicere, inferre, immittere vel quatere; percutio -tis, idest ferire; recutio -tis, idest iterum cutere vel quatere;

subcutio -tis, idest subtus vel ab inferiori quatere sicut faciunt trotatores, et ab subcussu supino fit subcusso -sas, verbum frequentativum, unde subcussator, equus trotator, et subcussatura, idest trotatura.

Et nota quod omnia ista possunt esse composita a quatio, quod magis videtur quantum ad significationem, sed quantum ad vocem potius a cutio. Cutio et composita eius sunt activa et faciunt preteritum in -cussi et supinum in -cussum.

Hec COTURNIX -cis a sono vocis dicitur, quam Greci orticen vocant.

COTURNUS, genus calciamenti quo utebantur tragedi recitaturi in theatris et est huiusmodi calciamentum ut uterque utrique pedi conveniat, factus in modum crepidarum; et ipse tragedus dicitur quandoque coturnus, unde, quia tragedi magnis et inflatis utuntur verbis, dicitur quandoque superbus et tumidus et altus coturnus, quandoque superbia.

COTHONES dicuntur portus manufacti.

Hec COXA -xe; et dicuntur coxe quasi coniuncti axes vel quasi coniuncte axe; in ipsis enim femora moventur, quorum concava vertebra vocantur quia in eis capita femorum vertuntur;

unde hec coxula -e diminutivum et hic et hec et hoc coltax -cis, claudus.

CUBON interpretatur solidum sive firmum. Et inde hic cubus -bi, figura solida que longitudine, altitudine et latitudine continetur m . Unde et cubus dicitur numerus solidus, scilicet habens in sui denominatione quatuor voces, ut bis duo bis, ter tria ter; unde cubicus -a -um et hic cubicus -ci pro illo solido numero, scilicet idem quod cubus.

Item a cubon hic cubitus, quia firmum et solidum membrum sit; vel a cubo -bas sicut postea dicemus.

Item a cubon hec Cybele -les vel Cybeles -lis, mater omnium deorum, scilicet terra, quasi cubele a cubon, quia inter elementa nullum sit firmius et solidius illo; vel dicitur sic a Cybelo monte in quo colitur; et a Cybele vel a Cybelo cybeleus -a -um possessivum.

Hec CUCUMA -e a sono fervoris dicitur, sicut et cacabus, idest vas eneum desuper coopertum in quo calescit aqua vel coquitur cibus. Cucuma vel curcuma quoddam genus clave.

Hec CUCURBITA dicitur quia sit fructu rotundo et foliis ut cucumer usualis, sed precipue agrestis cucurbita, que et colloquintida dicitur.

Hic CUCULUS a sono vocis nominatur; unde hec curuca dicitur quedam avis que alienos filios educat; et dicitur sic quia dum cuculus eius ova sorbeat, sua relinquit, que curuca tamdiu fovet et pullos natos educat donec filii nati excreti eam comedunt; unde et curuca dicitur ille qui cum credat suos nutrire filios nutrit alienos; unde curuco -as, verbum activum, aliquem curucam facere, quod fit eius corrumpendo uxorem. Hec linosa eadem avis dicitur secundum quosdam.

Item a cuculus hec cicada -e, quia ex cuculorum nascitur sputo, vel dicitur sic a sono quem facit. Quod autem dicitur cicada canendo cadens ethimologia est. Et secundum Servium (georg. 3, 328) non durat vita illius nisi per diem; dicit enim quod eodem die quo oritur moritur, unde quidam (Walther 15146c) ‘mors et vita dies una, cicada, tibi’, sed aut mentitur aperte aut alia animalia vocavit cicadas quam nos vocamus.

CUDO -dis -di -dere, idest fabricare, polire, sculpere; unde Terentius (Haut. 440-441) ‘argentum cudo quod dem tibi’, pro tundere, unde idem (Eun. 381) ait ‘at hec in me cudetur faba’.

Inde per compositionem hec incus -dis, idest instrumentum illud super quod fabricatur, quia in ea cuditur, aliquid in ea feriendo producitur. Veteres enim non incudem sed intudem vocabant, quia in ea metallum tunditur, idest tenditur, unde et tudis dicitur malleus a tundendo, idest tendendo; unde Statius (Ach. 1, 141) ‘innumera resonant incude Micene’. Unde incudineus -a -um, quod ad incudem pertinet.

Item ab ultimo supino, scilicet cusu, -u mutata in -o, fit cuso -as frequentativum, et non est in usu, sed componitur accuso -as, inculpare, verbis ferire: qui enim aliquem accusat frequenter cudit ut ad malam famam trahatur, vel frequenter conatur ut ille ad accusationes ducatur;

decuso -as, idest ornare, venustare: qui enim ornat valde et frequenter cudit; incuso -as, idem quod accusare;

excuso -as, quasi extra cusionem ponere, quasi non cudere, vel excusare quasi frequenter cudere ut ille quem excusat sit extra malam famam, sed differunt: nam accusare est crimine vel facto, incusare verbis, item incusamus maiores nobis, accusamus minores vel pares nobis; unde Virgilius (Aen. 12, 146), et Terentius (Haut. 960) ‘quid me incusas Tripho?’. Quod autem dicitur accusare vel incusare quasi adcausare vel incausare, ad causam vel in causam trahere quem quis appellat, ethimologia est, non compositionis ostensio.

Item componitur recuso -as, idest refutare, parvi pendere, nolle, quasi frequenter cudere ut fiat re-, idest retro, quia postponatur. Et ab omnibus istis descendunt multa derivata que distinguat diligentia lectoris.

Item cudo componitur concudo -dis, idest insimul cudere; decudo -dis, idest valde cudere; excudo -dis, idest valde cudere vel cudendo extrahere;

incudo -dis, idest cudere vel incidere, sculpere, celare, celaturis exasperare; procudo -dis, pro aliqua re cudere vel quod ante est cudere; recudo -dis, idest iterum cudere vel quod retro est cudere.

Cudo et eius composita sunt activa sicut composita ab eius frequentativo. Item cudo et composita eius omnia faciunt preteritum in cudi, licet quidam dixerunt in cusi, et supinum in cusum. Item omnia producunt hanc sillabam cu et in presenti et in preterito et ubique.

CULPA -pe, idest noxa, crimen, mala fama, reprehensio et videtur derivari a cello -lis, quod non est in usu, quia percellat, idest percutiat, hominem.

Inde hec culpula -le diminutivum et culpo -pas, idest criminari, reprehendere; et ab ultimo supino, -u mutata in -o et a in i, fit culpito -as frequentativum; Plautus (Cist. 495) ‘ne ius iurandum nostrum quisquam culpitet’.

Item culpo componitur disculpo -as, exculpo -as in eodem sensu, idest defendere, culpam impositam alicui ab eo removere; inculpo -as, culpas imponere. Culpo et omnia ab eo composita sunt activa.

CUMI, surge.

CUMBO -bis -bui cubitum non est in usu in presenti, et inde cubo -as prime coniugationis et habet idem preteritum et supinum cum eo, scilicet cubui, cubitum, et est in eodem sensu cum eo, scilicet iacere vel inclinari; sed cubare potius spectat ad languidos et ad insidiatores vel vigilatores, unde cubare invenitur pro insidiari vel vigilare vel infirmari.

Item secundum antiquitatem invenitur a cubo -as preteritum in -avi et supinum in -atum, ut cubavi cubatum, secundum hoc proprie pertinens ad languidos vel insidiatores vel vigilatores, unde invenitur hoc cubatorium -rii, tam pro lecto quam pro alia re cui innitimur.

Item a cumbo vel cubo hic cubio -onis, idest masculus, et hic cubitus -ti, quia super cubitum solent cubare in comestione, unde hic et hec cubitalis et hoc -le; et sunt cubitalia super que cubitum vel cervicem reclinamus, ut aurealia, pulvinaria vel etiam alia.

Cubitalis componitur bicubitalis, tricubitalis; item a cubitus per compositionem bicubitus -a -um et tricubitus -a -um in eodem sensu cum predictis.

Item a cumbo vel cubo hec cumba -e et hec cimba -e, idest ima pars navis et vicinior aquis, sic dicta quia aquis incumbat, unde et ipsa navis et precipue parva dicitur quandoque cumba sive cimba, unde cimbia -orum dicuntur pocula facta ad similitudinem cimbe navis.

Item a cumbo vel cubo hoc cubile -lis, et est proprie concubinarum sicut geniale sponsarum: fit enim ad lectum concubinarum potius descensus et inclinatio quam ascensus;

et hoc cubiculum -li, lectus, unde hic cubicularius, idest lecti custos vel fabricator vel preparator, et inde hec cubicularia -e in eodem sensu; potest etiam declinari adiective cubicularius -a -um, idest quod pertinet ad cubiculum vel cubicularium.

Cumbo et cubo componuntur accumbo -bis et accubo -bas, et est accubare toto corpore, accumbere cubito et proprie in comestione;

concumbo -bis et concubo -bas, idest coire vel pariter et insimul iacere, unde hic concubitus -tus -tui et hic et hec concuba -be, qui vel que cum alio cumbit vel cubat, et hec concubina -ne, que ad usum venerium non legitime tenetur, unde hec concubinula -le diminutivum, et hic et hec concubinalis et hoc -le et concubinarius -a -um in eodem sensu, scilicet quod ad concubinam pertinet, et hic concubinatus -tus -tui, talis proprietas; Quintilianus De causis ‘id vero cuius dementie est? in concubinatum iuniores eliguntur’;

decumbo -bis et decubo -bas, idest vigilare vel iacere in partu vel infirmitate, unde decubie -arum, idest vigilie vel quod vulgo dicitur palee mulieris, unde dicitur ‘hec iacet in decubiis’;

discumbo -bis et discubo, idest iacere ad comedendum in triclinio, licet et in alio loco: solebant enim iacentes super cubitum comedere;

excumbo -bis et excubo -bas, idest vigilare causa custodie, quasi extra cubare, quod faciunt qui civitates vel castella vel castra custodiunt de nocte, unde excubie -arum, vigilie;

incumbo -bis et incubo -bas, idest imminere, instare vel rem alienam invadere et vi possidere, sed incumbere proprie accipitur in prima significatione, sed incubare proprie in secunda, unde Lucanus, et inde hic et hec incuba -be, qui vel que super incumbit vel incubat;

intercumbo -bis et intercubo -bas, idest inter aliqua cubare; procumbo -bis et procubo -bas, idest procul cubare vel inclinari vel ante vel anteriori parte;

occumbo -bis et occubo -bas, idest contra aliquid cumbere vel cubare; recumbo -bis et recubo -bas: proprie in cubiculo, sicut decumbit languidus; sed accumbit in triclinio conviva, item recumbere vel recubare idest iacere vel sedere ad comestionem;

succumbo -bis et succubo -bas, idest cessare vel superari vel subtus cumbere vel cubare, unde hic et hec succuba -e qui vel que succumbit vel succubat.

Cumbo et cubo et omnia composita ab eis neutra sunt et omnia faciunt preteritum in cubui et supinum in cubitum, nisi quod a cubo -bas et eius compositis inveniuntur quandoque preterita in -avi et supina in -atum secundum antiquitatem. Item omnia corripiunt hanc sillabam cu ubique, nisi positione defendatur.

Item ab omnibus inveniuntur frequentativa ut accubito -as et cetera. Item composita a cumbo et composita a cubo in eodem sensu fere inveniuntur; et si in sensu differunt, patet ex premissis.

CUNUS -ni, idest foramen, occulta via et subterranea, unde hic cuniculus -li, idem, scilicet via occulta, subterranea,

unde hic cuniculus quoddam animal in subterraneis habitans cavernis; vel dicitur cuniculus quasi caniculus quia canum indagine capiatur; et hinc cuniculinus -a -um, ut cuniculine pelles.

Item a cuniculus dicitur hic cuniculus -li quoddam genus machinarum inventum ad urbes capiendas vel castrum sub terram factum ad instar cunarum, unde et volunt ipsum derivari; unde Hieronymus Super Ysaiam in quinto libro (15, 1, 37) ‘insidiis eam civitatem et cuniculis dicunt superatam’; et Ambrosius Super Egisippum (Heges. 5, 20, p. 340, 25-26) ‘Iohannes - inquit - princeps seditionum cuniculum suffodit’. Et nota quod his locis cuniculus potest dici tam via illa subterranea quam machina in ea facta: nam huiusmodi fosse subterranee sepe fiunt ad capienda oppida.

Item a cunus hic cunnus -ni, quia foratus est et occultus; vel, quod melius est, cunio -nis cunivi cunire, verbum neutrum, idest putrescere vel stercus facere, et hinc hic cunnus; unde cunnulus et cunnellus ambo diminutiva, et cunnosus -a -um et cunnatus -a -um in eodem sensu, scilicet qui habet illud membrum magnum.

Item a cunio per compositionem inquino -as, idest maculare; alii dicunt componi ab in et coquina; et componitur coinquino -as, idest commaculare.

CUPIO -is -ivi cupere cupitum; et distingue: ambimus honores et dignitates, cupimus alias res mundanas, desideramus celestia. Item cupimus et presentia et absentia, desideramus tantum absentia; petimus cupitum; desiderium mulieris querimus. Nota: inquirimus de quibus dubitamus in difficili questione quam solvi volumus, sed interrogamus quod responderi volumus.

Et a cupio cupidus -a -um; et est cupidus in acquirendo, avarus in retinendo; et comparatur -dior -simus, unde cupide -dius -sime adverbium, et hec cupiditas -tis, et cupidulus -a -um, idest aliquantulum cupidus, et hec cupedia -e, idest cupiditas edendi et bibendi, unde Augustinus in libro De doctrina christiana ( 3, 12, 19) ‘fieri potest ut sine aliquo vitio cupedie vel voracitatis pretiosissimo cibo sapiens utatur’; unde cupediosus -a -um, idest cupidus et superbus.

Item a cupidus per compositionem hic cupidenarius -rii, idest denariorum cupidus, unde Terentius in Eunuco ‘cuncurrunt leti obviam michi cupidenarii’.

Item a cupio pluraliter hee cupes harum cupium, idest cibi lautiores, unde potest oriri cupido: et hec cupido -nis pro cupiditate, sed pro deo, scilicet filio Veneris, dicitur hic Cupido; invenitur tamen et hic cupido pro cupiditate; et inde cupidineus -a -um.

Item a cupio cupisco -scis verbum inchoativum, et per compositionem concupio -pis, unde concupisco -scis, verbum inchoativum, a quo hic et hec et hoc concupiscens, et comparatur, et inde concupiscenter et hec concupiscentia.

Cupio et composita ab eo activa sunt et faciunt preteritum et supinum ad modum quarte coniugationis et omnia corripiunt hanc sillabam cu ubique.

CURRO -ris cucurri currere cursum; et inde hic cursor -oris et hec cursio -nis et hic cursus -sus -sui; vel dicitur cursus a crure: est enim cursus velocitas pedum;

et hinc hoc curriculum -li, idest parvus cursus, vel temporis cursus sive spatium, vel etiam ipsum tempus quia non stat sed currit, vel locus sive spatium in quo fit cursus, vel ipsum officium currendi; et ablativus huius ponitur adverbialiter pro cito, unde Plautus (fr. 121) ‘licet vos abire curriculo’, et Terentius in Eunuco (Haut. 733) ‘percurre curriculo’; melius tamen est ut hic et ibi teneatur in vi ablativi et ponatur pro cursu, ut sit sensus, curriculo, idest cito cursu.

Item a cursus hic currus -rus -rui, quoddam genus vehiculi, unde hic curriculus -li, idest parvus currus.

Item a currus hec curulis -lis, sedes consulum vel pretorum vel edilium et dicitur curulis quasi currulis quia in curru ferebatur; unde hic et hec curulis et hoc -le adiectivum et hic et hec curulis, qui de dignitate sedet in tali sede.

Item a curru hec Curitis, idest Iuno, quia utitur curru et armis: est enim dea belli protegendo populum; Virgilius (Aen. 1, 16-17) ‘hic illius arma, hic currus fuit’ et Martianus (2, 149) ‘Curitim debent memorare bellantes’.

Item a curro hic et hec cursilis et hoc -le, idest ad currendum facilis, et cursim, idest cursiliter, cito, velociter, et hic et hec et hoc currax -cis, idest velox et cursu potens; unde Iosephus De antiquitatum historia in sexto ‘qui tamen in camelis curracibus ascendentes evadere vix potuerunt’; et inde curraculus -a -um, idest aliquantulum currax et velox.

Item a curro hec carina -e, quasi currina; et carina est proprie media pars navis, scilicet venter, sed ponitur quandoque pro ipsa navi;

unde hec Caribdis -dis, quoddam periculum marinum sic dictum quia carinas abdat, idest absorbeat: aquas enim accipit ut vomat, vomit ut accipiat; unde Ovidius (rem. 740) ‘evomit epotas dira Caribdis aquas’; vel Caribdis fuit quedam vetula voracissima que, quia boves Herculis furata est, a Iove fulminata est et in mare precipitata; antiquas ibi exercet rapinas, unde et ille locus dicitur Caribdis.

Item a curro hoc cribrum -bri, quasi currifrugum, quia per illud decurrat frumentum; unde hoc cribrellum -li diminutivum, et cribro -as, idest purgare, examinare, ventilare, et componitur accribro -as, decribro -as, percribro -as, et est activum cum suis compositis acceptum transitive, sed proprie acceptum neutrum est.

Item a curro hoc crus -ris, quia cruribus currimus et gressum facimus; et sunt crura sub genibus usque ad suras, vel crus est os tibie anterius; unde hoc crusculum diminutivum, idest parvum crus, unde Plautus ‘cum extorris talis contodinis crusculis ’;

et cruratus -a -um, qui magna habet crura; et hic cruscumulus, tumor crurum;

et hec ocrea -e: ocree sunt tibialia calciamenta que suras tegunt, sic dicte quia crura tegunt, unde ocreatus -a -um, qui ocreas habet, et ocreo -as, ocreas calciare, exocreo -as, extrahere, inocreo -as, inducere; et est activum cum omnibus suis compositis; et sunt ocree sive de ferro sive de corio sint.

Item a curro hic cruor -ris, quia currendo corruat; et est cruor effusus, sanguis in corpore, vel sanguis hominum, cruor victimarum, vel cruor sanguis corruptus qui emittitur; et dicitur sanguis quia sit suavis, sicut postea dicemus.

Et a cruor cruentus -a -um, idest sanguine inquinatus vel qui amat effusionem sanguinis; unde cruento -as, sanguine inquinare; et inde cruentatus -a -um, et differt a cruento quia cruentatus proprie dicitur sanguine inquinatus sed cruentus qui amat effusionem sanguinis.

Item a cruor crudus -a -um, quod non est coctum, quasi non sine sanguine; et inde per translationem dicitur homo crudus quasi non coctus nec esui habilis; est enim asper et durus, quem Greci omon appellant, et comparatur -dior -simus, unde crude -dius -sime adverbium et hec cruditas -tis et crudeo -des -dui, idest esse vel fieri crudum vel invalescere, unde crudesco -scis inchoativum.

Item a crudus crudelis in eodem sensu, et est crudelis in sanguine, sevus in ira, et comparatur -lior -simus, unde crudeliter -lius -sime adverbium et hec crudelitas -tis.

Item a crudus hec crapula -le, idest superabundans edacitas, immoderata et noxia voracitas, et dicitur sic quasi cruda epula; unde crapulo -as, idest superflue comedere vel immoderate ingurgitare, et secundum hoc potest esse transitivum et activum.

Et ab ultimo supino, scilicet cursu, fit curso -as frequentativum, a cuius supino fit cursito -tas, similiter frequentativum.

Curro componitur accurro -ris, idest ad aliquem currere et precipue causa auxiliandi, unde hic accursus -sus -sui et accurso -as frequentativum;

concurro -ris, idest simul currere, unde concursus -sus -sui et concurso -sas frequentativum; circumcurro -ris;

discurro -ris, idest diversis modis currere, vel ad diversa loca vel per diversa loca currere, unde discursus -sus -sui, et discursim, idest sparsim, passim, et discurso -as frequentativum;

decurro -ris, idest deorsum currere vel pertransire, unde decursus -sus -sui et decurso -as frequentativum et decur-sim, idest fugaciter vel defluenter;

excurro -ris, idest extra currere vel pertransire, unde excursus -sus -sui et excurso -as frequentativum;

incurro -ris, idest currere contra vel intro, unde incursus -sus -sui et incurso -as frequentativum;

intercurro -ris, idest intervenire, currere inter aliqua, unde intercursus -sus -sui et intercurso -as frequentativum;

procurro -is, idest procul currere vel in anteriorem partem currere; percurro -ris, idest perfecte et usque ad finem currere; precurro -ris, idest ante currere;

occurro -ris, idest contra currere, unde occursus -sus -sui et occurso -as frequentativum;

recurro -ris, idest retro vel iterum currere, redire; succurro -ris, idest parum currere, idest remisse aliquantulum, vel post currere vel subtus currere vel subvenire et auxiliari; transcurro -ris, idest ultra currere vel velociter pertransire.

Curro et omnia ab eo composita faciunt preteritum in curri et supinum in cursum. Item curro geminat primam sillabam in preterito, ut cucurri, sed composita ab eo quandoque non, quandoque sic, sed sepius non geminant preter precurro quod sepe geminat, ut ‘precucurrit citius Petro’. Item curro et ab eo composita sunt neutra; precurro tamen pro prevenire et transcurrere pro pertransire possunt esse activa.

CURVO -as -avi, unde verbalia et hec curvatura -e et curvus -a -um, et comparatur -ior -simus, unde curve -ius -sime adverbium, et hec curvitas -tis; et componitur incurvus -a -um, idest valde curvus.

Item a curvo hic corbis -bis, idest vas vimineum quo mensuratur vinum vel etiam annona vel per quod fluit mustum, quia ex curvatis virgis contexitur; vel dicitur sic a colando; unde hic corbulus -li, idest parvus corbis, unde Plautus (Aul. 366) ‘coctum sursum subducemus corbulis’;

et hec corbita -te, idest navis honeraria; et hic corbio -nis, idest ille qui facit vel vendit vel portat corbes, unde Iuvenalis ‘corbio vix ferret tot vasa ingentia’.

Curvo componitur accurvo -as, idest ad se vel ad aliquem curvare; concurvo -as, idest insimul curvare; decurvo -as, idest valde curvare vel a curvatura removere; incurvo -as; procurvo -as; recurvo -as, unde recurvus -a -um. Curvo activum est cum omnibus suis compositis.

Hec CURCULIA -lie; curculias vocant naute funes quibus in tempestatibus utuntur.

CUSTODIO -dis -divi -ditum; unde hic et hec custos -dis et hinc hec custodia -e et hec custodela -le in eodem sensu et hic custodiarius -rii et hec custodiaria, idem quod custos.

Item a custodio hec costa -e, et dicuntur sic quia custodiant interiora; unde costula et costella ambo diminutiva; et hoc costarium, locus costarum; et costatus -a -um, qui habet costas vel potius qui habet magnas; et costo -stas, quod non est in usu, idest costas vel costatum facere.

Et componitur decosto -stas, discosto -stas, excosto -stas in eodem sensu, idest costas extrahere; incosto -stas, immittere costas; recosto -stas, excostare vel iterum costare; et sunt activa et composita a costo -stas.

Item a costa hec cista -ste, dicta sic a costis ex cannis vel ex lignis quibus texitur; unde cistella diminutivum.

CHUS ebrayce Ethiops interpretatur, a posteritate sui generis nomen sortitus: ab ipso enim progeniti sunt Ethiopes.

CUTURNUM, supercilium, fastus.

CLAUDO -dis -si clausum -su, unde hec clausura -re et hoc claustrum, quia claudatur vel claudat inhabitantes, unde hoc claustellum diminutivum et hic et hec claustrensis et hoc -se et hic et hec claustralis et hoc -le in eodem sensu.

Item a claudo hec clausula -le, sicut est distinctio constructionis, et hec clavis -vis, quia claudat, unde hec clavicula -le diminutivum, a quo hic clavicularius -rii, qui claves facit vel portat, unde hec clavicularia -e in eodem sensu.

Item a clavis vel claudo hic clatrus -tri, idest repagulum quod opponitur ostio vel ipsum ostium, precipue hortorum et vinearum et viridariorum, vel truncus; Oratius: ‘obiectos valeat si frangere clatros’.

Item a clavis clam adverbium qualitatis, idest occulte, latenter, unde clanculum adverbium diminutivum et clanculus -a -um, idest dubius, occultus, unde clanculo -as, idest abscondere, occulere, palliare, celare.

Item a clam clandestinus -a -um, idest latens et occultus, unde clandestino -as, idem quod clanculare. Et nota quod clandestinus penultimam habet brevem: non est enim compositum a clam et tenendo vel stando, ut quidam mentiti sunt, sed derivatur tantum a clam sicut testatur Priscianus in tractatu prepositionum.

Clavis componitur claviger -a -um et hic claviger -ri, qui gerit claves, et hec conclavis -vis quod et hoc conclave invenitur, idest cella vel thalamus, camera secreta, sub clave alterius domus clausa vel que sub multis clavibus continetur vel ad quam per multas claves venitur; unde in Libro regum legimus esse dictum ad regem Sirie ‘est propheta in Israel qui omnia novit que loqueris in conclavi’.

Item a claudo claudus -a -um, qui inequaliter incedit, quia domi claudatur; et inde claudulus -a -um diminutivum et claudico -as verbum neutrum, idest inequaliter incedere, unde verbalia et claudicarius -a -um, qui cito claudicat vel sepe.

Item a claudo claudeo -des, idest claudicare, unde quidam Cecilius ‘an ubi sitis ibi concilium claudeat ’; antiqui etiam claudo -dis ponebant pro claudicare: Sallustius in tertio Historiarum (32) ‘coniuratione claudit’.

Et a claudeo hec clades -dis, quia inequaliter tunc res contingat, unde hec cladecula -le diminutivum; sed hec melius derivatur a gladio sicut dicetur.

Item a claudo hic culleus -lei, quidam saccus de corio in quo dam-nati insuebantur, scilicet qui patrem vel matrem vel fratrem occiderant vel patriam prodiderant vel aliud magnum scelus commiserant; et cum damnato includebatur simia, serpens, gallus et sic in mare proiciebatur et tunc simia gallum, gallus serpentem persequebatur donec serpens per os vel per podicem damnati intrare cogebatur; unde Iuvenalis (8, 213-14) ‘cuius supplicio non debuit una parari simia nec serpens unus nec culleus unus’; vel dicitur culleus quasi occuleus ab occulo.

Et inde hic culleolus diminutivum; et culleatus -a -um, idest in culleum missus; et hec culleola -le, idest exterior cortex viridis nucis; et hec culigna -e, idest quoddam vas rotundum, unde Cato (orat. inc. 16) ‘culignam - inquit - ponit in feno greco ut bene oleat’;

et hec culla -le, genus vestis monacorum, quia ille qui hanc vestem gerit omnia debet postponere secularia; et inde hec cullula -le diminutivum et cullatus -a -um et cuculla -le, idem quod culla, unde cucullatus -a -um. Alii dicunt quod cuculla est diminutivum a casa, quasi minor cella vel casa.

Item a culla vel cuculla hic cucullus, vestis caputiata et lata humeros tantum et caput tegens ad instar caputii; unde Iuvenalis ‘contentusque illic veneno duroque cucullo’ et idem (6, 118) ‘sumere nocturnos meretrix augusta cucullos’; et hinc cucullus -li, quoddam genus poculorum, unde Oratius ‘reges dicuntur multis urgere cucullis’.

Et nota quod antiqui dicebant cludo clusi in eodem sensu quo dicitur claudo, unde Quintilianus De causis ‘deinde miserrimos senes cluserat iam prope ignis’, cuius literaturam omnia composita a claudo vel cludo redolent.

Componitur enim claudo vel cludo concludo -dis -sum; discludo -dis, aperire, clausuram auferre; decludo -dis, idest valde vel deorsum claudere vel discludere;

excludo -dis, extra claudere, idest extra clausuram emittere, unde exclusor, qui et exclusarius dicitur, idest ianitor, qui foras excludit homines;

includo -dis, unde hic inclusor -ris, qui et inclusarius dicitur, idest ille qui vicinorum claudit pecora pro forifacto;

intercludo -dis, idest inter aliqua claudere vel auferre, unde hec intercludo -dinis, idem quod interclusio, unde Iosephus in sexto ‘pro presentibus ornamentis cilicii intercludinem solem viderent’;

precludo -dis, ante claudere vel auferre; occludo -dis, idest contra claudere; recludo -dis, idest iterum claudere vel retro claudere, idest aperire;

secludo -dis, idest seorsum et segregatim claudere, separare; transcludo -dis, idest ultra claudere vel fugare vel mittere.

Claudo et composita ab eo omnia sunt activa et faciunt preteritum in -si et supinum in -sum. Item omnia ab eo composita mutant ubique au in u longam, unde omnia desinunt in presenti in -cludo, in preterito in -clusi, in supino in -clusum.

CLANGO -is clanxi clanctum, verbum neutrum, idest sonare et est alarum sive tubarum, unde clangor, idest sonus; et est irrationabilium ut anserum, tubarum, alarum, sed clamor est rationabilium ut hominum; et hec clanga -ge, cetus, cuneus, phalanga, caterva.

Hec CLADICARIA -e, navis oneraria.

Hec CLAMIS -dis, pallium quod ex una parte induitur neque consuitur sed fibula infrenatur; hinc et grece nomen accepit.

Hec CLAUXENDIX -cis, idest conca que vexillum tegit; Plautus ‘opposita est clauxendix at ego signi dicam quid sit’.

CLATUS, parvus sciphus, ciatus, sorbicillus, craterculus, porrectorius.

CRA vox est corvorum; unde croco -as vel crocito -as, idest clamare corvorum, et hinc crocitatus -tus -tui, quod et crocitus invenitur, idest vox corvi, et hic et hec et hoc cracens -tis, idest gracilis, exilis, macer; Ennius ‘sunt multi gladii media regione cracentes’.

CRAS adverbium temporis; unde crastinus -a -um, a quo crastino -as, quod non est in usu sed componitur procrastino -as, idest in crastinum differre, vel de crastino in crastinum differre; ponitur tamen quandoque pro differre. Simplicia, si inveniantur, in eodem sensu inveniuntur.

Hic CRATER -ris duas habet ansas; proprie genus est calicum, idest poculorum, et fiebat prius de connexione virgultorum, unde dicitur crater a cratim, idest quod se invicem teneat; et inde hic craterculus -li diminutivum et hec cratera -e, idem quod crater;

et a crater vel cratim grece hec crates -tis, que fit de viminibus vel de ferro ad assandas carnes vel pisces desuper, unde hec craticula -le diminutivum.

CLEOPARE, contingere.

CLEOS, idest gloria.

Inde per compositionem hic Ercules, quasi eris cleos, idest lite gloriosus, ab eris quod est lis et cleos, vel quasi heros gloriosus, ab heros et cleos, vel quasi here, idest domine, scilicet Iunonis, gloria, ab hera et cleos; unde herculeus -a -um et herculinus -a -um.

Item a cleos cleo cles clevi cletum, idest glorior, unde, vel a cleos, clitus -a -um, idest gloriosus, nobilis, sed non est in usu, et componitur inclitus -a -um, idest valde gloriosus, nobilis.

Item clere, idest absorbere vel sordere, unde cloaca -ce, quia immunda absorbeat vel quia sordeat, sed melius derivatur a colo -as sicut supra dictum est.

Item cleo -es, idest inclinari; et tunc inde venit hic clivus -vi, idest collis secundum quod consideratur in descensu, scilicet ascensus vel potius descensus montis vel flexuositas, unde clivosus -a -um, idest monticulosus vel flexuosus;

et hic clibanus, idest furnus vel fornax, quasi clivanus, quia in erectione sit collectus, et idem alio nomine dicitur hic clivanus, similiter a clivo; et a clibanus clibanarius, qui custodit clibanum vel facit, et clibanicius -a -um et hic clibanicius, panis in testa vel furno coctus.

Clivus componitur hic et hec acclivis et hoc -ve et acclivus -a -um in eodem sensu, idest inclinatus et procurvus, et differt ab acclinis: acclivis enim dicitur in descensu sed acclinis in ascensu et ita idem est acclive et accline, sed diversis respectibus.

Item componitur hic et hec declivis et hoc -ve et declivus -a -um in eodem sensu, deorsum inclinatus vel planus, quasi deorsum a clivo.

Item componitur proclivus -a -um et hic et hec proclivis et hoc -ve in eodem sensu, procurvus in anteriorem partem, quasi preceps, et ponitur quandoque pro intentus et sedulus et promptus, quandoque pro facilis: qui enim in proclivitate est, valde intentus est ne cadat et ideo ponitur pro intentus; item facile precipitari potest et ideo ponitur pro facilis; et quodlibet istorum comparatur;

unde hec acclivitas -tis et declivitas -tis et proclivitas -tis.

Item a cleo pro inclinari hoc clima -tis, idest tanta portio terre secundum quam mutatur meridies; et secundum hoc in astrologia assignantur septem climata in terra habitabili secundum quosdam, secundum alios octo. Primum clima dicitur Diameroes, secundum Diasienes, tertium Dialexandrias, quartum Diarodium, quintum Diaromes, sextum Diellespontum, septimum Diaboresthenos, octavum Diarifeos. Causas istarum appellationum in astrologia assignare solemus. Item clima dicitur plaga vel pars celi sive mundi, sicut solet dici ‘quattuor sunt climata mundi’, idest partes.

Clima componitur cum cata, quod per interpretatur, et dicitur cataclismus, idest diluvium, quasi per diversa climata dispersus.

Vel clima grece dicitur gradatio, unde hec climax -tis, gradatio, color ille rethoricus; hoc climacterium, et sunt climacteria que gradatim discurrunt vel incerte rei divinationes vel incerta profugia.

Item cleo pro inclinari componitur cum en quod est in et dicitur hec enclesis, idest inclinatio, unde encleticus -a -um, idest inclinativus, ut encletica coniunctio dicitur illa que inclinat se sub accentu precedentis dictionis remittendo suum accentum in illam et inclinat accentum illius supra se ut quasi sub accentu illius proferatur; unde encletico -as, idest sic inclinare.

CLEPO -pis -psi -pere -ptum, idest furari; unde Prudentius De sicomachia (562) ‘quod rapere et clepere est’.

Et inde hic et hec cleps vel cleptes -tis, idest fur, et cleptus -a -um, idest furatus, passive, quod etiam pro gibboso dicitur;

et hec clepsedra -dre, idest docillus qui obdit foramen dolii, quia per illud quis furatur liquorem, et videtur esse compositum a clepo et idor, quod est aqua sive liquor, unde et quidam dicunt clepsidra, penultima producta et per i, quasi clepens idor, sed potius videtur esse ethimologia quam compositio; sed, sive sit ethimologia sive compositio, dicendum est clepsedra penultima correpta et per e.

Item clepsedra dicitur quoddam instrumentum quod immittitur in dolium per foramen superius causa furandi vinum.

Item clepsedra dicitur illud instrumentum per quod hore colliguntur, scilicet horologium, unde clepsedrarii dicuntur qui per illud horas colligunt.

Clepsedre etiam dicuntur vasa perforata que habebant philosophi ad dimetiendam quantitatem, unde Martianus in sua Astrologia (8, 847): ‘monstratum est omnia signa paria spatia continere multiplici appositione clepsedrarum’.

Item a clepo hic clipeus, quasi clepeus, quia furatur corpora nostra ictibus; quod autem dicitur clipeus quasi clepens soma, idest furans corpus subtrahendo ab ictibus, ethimologia est, non compositionis ostensio; sed clipeus melius derivabitur a cluo cluis.

Item a clepo et an, quod est circum, componitur anclo -as, de quo satis diximus in prima litera. Clepo cum suis compositis, si qua sunt, activum est.

Item a clepo et stercus componitur hoc clistere -ris, quod et hoc clisterium invenitur, scilicet instrumentum medicorum quo stercus infirmi in ventre perduratum faciunt exire, sic dictum quia clepat stercus; vel dicitur sic quasi culus stercoris vel quasi colatio stercoris, quia propter ipsum colatur stercus extrinsecus; vel dicitur sic a cleo, quod est inclinari, et stercus, quia stercus facit inclinari, idest deponi.

CLEROS grece, latine sors vel hereditas; unde cleronomus, idest heres, et hec cleronomia, idest hereditas, et hic clerus -ri, multitudo clericorum, quasi hereditarius vel sortitus, quia sit sortitus Deo, idest de sorte Domini vel quia Domini partem habet; unde hic clericus -ci.

Dicuntur tamen clerici generaliter omnes qui in ecclesia Dei deserviunt dumtaxat ordinem habent; et ab illo tempore sic dicti sunt ex quo Matthias sorte electus est, quem primum per apostolos legimus ordinatum;

unde hec clericitas -tis et hec clerimonia -e in eodem sensu, et hic clericatus -tus -tui, et hic et hec clericalis et hoc -le, unde clericaliter adverbium et hec clericalitas -tis.

CLEON -ontis, quidam philosophus fortis et sapiens, unde cleontinus -a -um, idest baronicus, nobilis; Sidonius ‘cleontina segete confectus panis ei dabatur’.

CREBER -bra -um, idest densus; sed creber dicitur de multitudine, ut ‘creber paries circuit hanc domum’, idest multi parietes; densum sive densetum est quod visu penetrabile non est, ut ebur licet tenue; spissum est quod non est tenue; et comparatur crebrior creberrimus, unde crebre -brius -rime adverbium et crebreo -bres -bui et caret supino, idest esse vel fieri crebrum, unde crebresco -scis.

Item a creber hoc cribrum, secundum quosdam quia sit crebro perforatum, sed melius dicitur a curro ut diximus; et per compositionem hic crebrifurus, idest locus crebro habens fures. Crebreo cum omnibus suis compositis est neutrum.

CREMO -as -avi, idest comburere, cruciare; unde hoc cremium -mii, idest siccamina lignorum vel frixorium patelle; et etiam quod manet in patella aridum de carnibus post pinguedinem liquefactam dicitur cremium, unde Propheta ‘ossa mea sicut cremium aruerunt’;

et hoc cremunium, idest sacrificium quod et holocaustum dicebatur; et, per compositionem, hoc thuricremulum, idest incensarium, quia in eo cremetur thus.

Item a cremo hic Cremes -tis vel -mis, proprium nomen persone introducte in comedia, quia cremabat Symonem denegando filiam suam filio illius; et secundum hoc caret aspiratione; si vero habet aspirationem non est nomen latinum nec derivatur a cremo -as.

Cremo componitur concremo -as et est activum cum omnibus suis compositis et corripit hanc sillabam cre.

CREOS grece, latine dicitur caro; unde per compositionem hec creagra -e, idest fuscinula ad carnes de caldariis extrahendas, a creos et agros, quod est tractus;

et hic Cerberus -ri, idest canis infernalis, quasi creos boros, idest carnes vorans: dicitur enim carnes vorare sed ossa reservare et eis incubare, quod nichil aliud est nisi quod Cerberus est terra que carnes mortuorum consumit sed ossa consumere non potest; unde et sarcophagus dicitur sepulcrum hominis, quasi comedens carnes, quod melius postea determinabitur.

Item a creos creo -as; proprie creare aliquid est ex nichilo facere, sed facere est ex preiacente materia; ponitur tamen creare pro facere et pro generare et e contrario;

unde creatores dicuntur parentes, et hoc crementum -ti, semen virile, quasi creamentum; unde Iosephus in primo ‘crementum ad libidinem suo potius nutrivit in corpore’; item crementum dicitur a cresco et tunc tantum valet quantum incrementum; unde cremento -as, idest crescere vel spermatizare.

Item a creo hec Ceres, dea frumenti, et sepe ponitur pro ipso frumento, et dicitur sic quia creat fruges. Ipsa est et Terra et Ops, quia melior fit terra opere, et Proserpina, quia ex ea serpant fruges, et Vesta, et qualiter postea dicetur.

Unde hic et hec cerealis et hoc -le; et hoc cerealium, locus ubi panis et cibus paratur; et cerritus -a -um, interposita r ne, si diceretur ceritus, putaretur a cera; et dicitur cerritus qui habet frumentum vel insanus quia, quandoque sacerdotes Cereri sacrificabant, solebant insanire; vel dicitur a cerebro, scilicet furiosus, qui cerebrum habet commotum.

Creo componitur concreo -as, idest simul creare; procreo -as; recreo -as, iterum creare, reficere; et est activum cum omnibus suis compositis.

Item a creo vel creos hec caro -nis; vel caro dicitur quia cara est; et est caro ex quattuor elementis composita et compacta. Nam terra in carne est, aer in anelitu, humor in sanguine, ignis in calore vitali. Et caro dicitur proprie que vivit, idem et corpus; corpus quod non vivit, idem non caro, sed iam laxius utimur isto vocabulo caro.

Item proprie iam de consuetudine nostra caro in singulari intelligitur de corpore et carne Christi; et ideo causa differentie utimur pluralitate illius nominis pro carnibus quas comedimus; vel caro cruda, carnes cocte; vel caro humana, carnes quelibet alie, scilicet porcine vel alie.

Et a caro hec caruncula -le et hec carnicula ambo diminutiva, unde Varro (Men. 31) ‘quivis potius homo quam caruncula nostra est’; et carneus -a -um, quod est ex carne vel pinguis, unde Ovidius (Maxim. eleg. 1, 86) ‘carnis ad officium carnea membra placent’; et carnosus -a -um, crassus, et comparatur, unde carnositas -tis, idest crassitudo.

Item a caro hic et hec carnalis et hoc -le, carneum, vel quod sequitur fragilitatem carnis, quasi fragile vel quod pertinet ad carnem, unde carnaliter adverbium et hec carnalitas -tis.

Item a caro hoc carnarium -rii, locus ubi carnes reponuntur; unde Plautus (Curc. 324) ‘tuo hec omnia fortasse in carnario dicis’.

Et per compositionem carnulentus -a -um, a carne et lentos greco, quod significat plenitudinem, idest plenus carnibus, scilicet pinguis, crassus, et comparatur, unde carnulentia, idest crassitudo.

Item per compositionem incarno -as verbum activum, idest carnem induere, unde hec incarnatio et cetera;

et carnifico -as, idest facere carnes vel interficere vel lacerare, unde verbalia et hic et hec carnifex -cis, idest homicida vel macellator; et hinc hoc carnificium, eius officium vel actus, et hec carnificina -e, idest macellum, unde Plautus in Captivis ‘carnificinam hic facere possum prope te’.

Carnifico componitur excarnifico -as, idest dilacerare vel cruciare, unde Terentius in tertia comedia (Haut. 813) ‘huiusmodi res semper comminiscere ut me excarnifices’.

Item a caro hoc corium, quasi carnium, quia carnem tegat vel quia a carne extrahatur; unde hoc coriolum -li diminutivum; et coriosus -a -um, idest corio vestitus;

et hec corigia -e, vel a colligo -gas, quasi colligia; unde hec corigiola -le diminutivum; et corigiatus -a -um, idest corigiis ligatus; et corigio -as, idest corigias facere vel corigiis ligare.

Et componitur decorigio -as, discorigio -as, excorigio -as, in eodem sensu, idest dissolvere; incorigio -as, idest corigiis ligare vel ornare et aptare; et est activum cum omnibus suis compositis.

Item a corium hec scoria -e, vas olearium, quia fit ex corio.

Item a corium, per compositionem, decorio -as, discorio -as, excorio -as in eodem sensu, idest corium auferre; incorio -as, in corium mittere vel corio aptare.

Item a corio hic vel hec cortex -cis, quia corio lignum tegat, unde et videtur componi, sed potius est ethimologia quam compositio; corticem antiqui vocabant corucem; unde hic corticillus -li et hic corticulus ambo diminutiva, et cortico -as, idest corticem dare vel auferre;

et componitur decortico -as, discortico -as, excortico -as, in eodem sensu, idest corticem auferre; incortico -as, in corticem mittere vel cortice aptare.

Item a corio hec cortina -e, quia prius ex coriis et ex pellibus fuerunt facte ut in tabernaculo. Cortina etiam dicebatur locus in templo unde dabantur responsa, vel potius mensa in templo Apollinis super quam stabat Phebas que dicebat oracula, et dicebatur cortina quia corio Phytonis erat tecta; vel cortina quasi certina, quia ibi certa dabantur responsa; vel cortina quasi corditina, quia ibi hominum tenebantur corda; vel dicebatur cortina locus ille quia ibi incerta et obscura erant, quadam nebula, quasi quadam cortina, obvoluta, quia quod involutum est obscurum est.

Et a cortina hec cortinula -le diminutivum; et hic cortinarius, qui cortinas extendit vel servat vel facit; et hec cortinaria, in eodem sensu; et cortinarius -a -um, quod ad cortinam pertinet; et cortinatus -a -um, idest cortina preparatus.

Item a corium hic coritus -ti, idest teca arcuum, unde Statius Thebaidos (7, 660); et hinc corinthus -thi, idest repositorium sagittarum, scilicet faretra, unde Ovidius, Tristium ‘in quibus est nemo qui non corinthon et arcum’: corinthon accusativum grecum protulit pro corinthum.

Item invenitur hec Corinthus -thi, nomen civitatis, unde corinthius -a -um; ad Corinthios scribit Apostolus.

Item a caro hoc cornu, quasi carneum, quia ex carne procedat; in singulari est indeclinabile, in plurali hec cornua cornuum cornibus. Invenitur etiam hic cornus -nus -nui in eodem sensu. Et nota quod cornua vocantur extreme partes antemnarum per tropum ab animali. Item cornua vocantur extremitates exercitus quia intorte sint ad modum cornuum animalis, sed in hac significatione proprie invenitur hic cornus -nus -nui, et pro cornu militis similiter,

sed cornu in singulari et cornua in plurali proprie pertinet ad animalia, quod indicant isti versus (Eberh. 12, 392-393): corna gerit cornus, pecudum sunt cornua, cornus militis est quando properat sua bella gerendo.

Item a cornu hoc corniculum -li, idest parvum cornu; et corneus -a -um; et cornutus -a -um; et corno -as, idest cornu resonare;

et hec cornus -ni pro quadam arbore dura in fructu vel in ligno, unde hoc cornum -ni, fructus illius arboris, et corneus -a -um, de corno existens, et hoc cornetum -ti, locus ubi corni crescunt.

Item a cornu hec cornix -cis, quia clamosa sit ut cornu, vel quia durat diu vel vivit ut cornu; et inde hec cornicula -le diminutivum et corniculor -aris, idest vocem cornicis imitari vel inutiliter loqui et garrire, quod etiam cornicor -aris dicitur, unde Persius (5, 12) ‘nescio quid tecum grave cornicaris inepte’.

Cornu componitur hic cornicen -nis, qui cum cornu canit, quod etiam dicitur hic et hec et hoc cornicens -tis et ex eisdem componitur, et inde hec cornicina, femina que cum cornu canit.

Componitur quoque hic et hec et hoc cornipes -dis, corneos habens pedes, quod pro equo invenitur, sed tunc hic cornipes -dis, et corniger -a -um, et hic et hec bicornis et hoc -ne, et unicornis -ne, et tricornis -ne.

CREPARACAS, sermones.

CREPO -as -ui, quod et crepo -is -ui secundum tertiam coniugationem; sed crepare est sonare, crepere crever, sed sepe invenitur utrumque in utraque significatione.

Unde hic crepor -ris, idest sonitus vel crevatio, et hec crepido -nis, riparum vel abrupti saxi vel rupis vel montis extremitas, altitudo, summitas; ponitur tamen quandoque pro caverna ubi vie conveniunt in qua solent pauperes latitare et mendicare, unde Iuvenalis (5, 8) ‘nulla crepido vacat nusquam pons’, vel hic ponitur pro summitate riparum; et nota quod quidam volunt derivari crepido a creperon, quod est dubium, quia dubium est in tali loco ponere pedem, sed congrue dicitur a crepo quia ibi est frequens sonitus ventorum et ruptio lapidum.

Item a crepo hec cripta, idest caverna, spelunca vel turba hominum; et hic crepitus -tus -tui; et hoc crepitaculum -li, idest sonitus;

et hic crepus -pi, idest sacerdos Iovis, a crepandis pellibus percussis quibus induebatur; et hec crepida -de, quoddam genus calciamenti, quia cum sono stringatur, vel a crepitu pedum in ambulando, vel, quod melius est, a creperon quod interpretatur dubium, unde dicte sunt crepide quia dubium est que cuius pedis sit: est enim utraque utrique pedi apta;

et creperus -a -um et creperius -a -um, idest dubius, unde Martianus Capella (1, 2) ‘creperum sapis’; et hoc crepusculum -li et hic crepusculus in eodem sensu, idest dubia lux, scilicet hora que est inter diem et noctem vel noctem et diem, dubia an sit diei an noctis.

Prima pars noctis dicitur crepusculum vel vesperum, a stella occidentali; secunda conticinium a conticendo; tertia gallicinium a cantu galli; quarta intempestum, idest inopportunum et non aptum tempus alicui rei faciende, quando nil agi potest, quasi sine tempore, idest actu per quem dignoscitur tempus; quinta iterum gallicinium propter gallos lucis prenuntios; sexta matutinum, inter abscessum tenebrarum et aurore adventum; septima diluculum, cum incipit diei parva lux, idem et aurora; postea iterum crepusculum.

Item a crepo hoc crepundium, idest cunabulum, quia in eo puer crepat, idest sonat vagiendo; et per compositionem decrepitus -a -um, valde senex, quasi deorsum a crepore, quia desierit crepare, idest sonare, scilicet aperte loqui.

Item ab ultimo supino crepito -as frequentativum, unde Iuvenalis (1, 116) ‘queque salutato crepitat concordia nido’.

Crepo componitur concrepo -as, idest consonare; discrepo -as, idest dissonare, discordare, distare; increpo -as, idest redarguere, reprehendere, vituperare; et ab istis frequentativa concrepito -as, discrepito -as, increpito -as. Eedem compositiones inveniuntur cum crepo -pis.

Crepo -as et crepo -is et composita ab eis omnia sunt neutra preter increpo activum. Item omnia faciunt preteritum in -pui et supinum in -pitum, nisi quod in simplici prime coniugationis et compositis ab eo quandoque invenitur preteritum in -avi et supinum in -atum prout prima coniugatio exigit; et omnia corripiunt hanc sillabam cre.

CRESCO -scis -vi -tum idem habet preteritum et idem supinum quantum ad vocem quod cerno -nis;

unde hec creta -e, idest quoddam genus albe terre, vel, quod melius est, Creta est quedam insula in qua nutritus fuit Iuppiter. Hec primum a temperie celi Macaronneson dicta est, deinde Creta dicta est a quodam Crete indigena;

unde creteus -a -um et cressus -a -um et hic et hec cretensis et hoc cretense in eodem sensu, et hec creta -te, genus terre albe, scilicet argilla, quia nulla insula meliori creta abundat. Cymolia candidior est, a Cymea Ytalie insula dicta. Unde cretosus -a -um, abundans creta, et creteus -a -um, quod est de creta.

Item a cresco hoc crementum -ti, idest crescimentum, unde cremento -as, crescere, puberare, sed hec in alia significatione accipiuntur, ut supra diximus;

et crassus -a -um, idest pinguis, sed obesus plus quam pinguis est; vel dicitur crassus a creos vel creando, quasi aptus ad creandas carnes, et comparatur -sior -simus, unde crasse -sius -sime adverbium et hec crassitas -tis et hec crassitudo -nis et hec crassities -ei, et per compositionem crassulentus -a -um, idest crassus, plenus crassitiei.

Item a crassus crasso -as, idest crassum facere, unde crasseo -es -ui, idest crassum esse vel fieri, et hinc inchoativum crassesco -scis, unde illud (ps. Aug. serm. 128, 2) ‘sermo crassescit’, quod fit duobus modis: vel cum superabundat vel cum ingrossatur et deficit a subtilitate, vel cum inflatur ad altum stilum.

Crasso componitur concrasso, idest simul crassare, decrasso -as, idest valde impinguare vel macrum facere, quod et discrasso -as dicitur, incrasso -as.

Crasso activum est cum omnibus suis compositis, et nota quod crassor -aris invenitur in deponenti genere et est absolutum sicut et crasseo cum omnibus compositis. Grassor -aris aliud est, sicut postea dicetur.

Cresco componitur accresco -scis -crevi, idest ad aliquid vel alicui crescere; concresco -scis, idest coalescere, coagulari, commisceri, congelari crescendo, unde concretus -a -um participium, idest coagulatus vel commixtus crescendo vel simul cretus, unde concretim, coagulatim, conglobatim;

decresco -scis, idest minui, quod discresco invenitur, unde decretus -a -um et discretus -a -um; excresco -scis, quasi extra crescere vel valde, unde excretus -a -um et hoc excrementum -ti, quod excrescit, unde Lucanus (6, 543) ‘sicce pallida rodit excrementa manus’;

incresco -scis, idest valde crescere vel tedium ingerere; recresco -scis, idest decrescere vel iterum crescere quod decreverat; succresco -scis, idest parum crescere vel post crescere vel a posteriori parte crescere vel latenter vel a sub susum crescere.

Cresco et omnia eius composita neutra sunt et omnia faciunt preteritum in -crevi et supinum in -cretum, sicut cerno et eius composita, et omnia habent participium preteriti temporis.

CLINE grece, latine dicitur lectus et vertitur in latinum et dicitur hic clinus -ni, unde clinicus, qui de lecto non descendit et precipue paraliticus, et clinica in eodem sensu, et clinicus -a -um mobiliter potest declinari.

Et per compositionem hoc triclinium -nii, idest domus trina sessione convivantium ordinata; solebant enim antiqui in clinis comedere et tres lectos vel tres ordines lectorum disponere, in uno quorum comedebant dominus et domina, in secundo familia, in tertio hospites, et talis domus dicebatur triclinium, unde per compositionem hic architriclinus -ni, idest princeps sedentium et convivantium in illa domo.

Item a clinus clino -as, idest flectere, curvare, et proprie ad lectulum, sed non est in usu. Et componitur hoc diversiclinium, idest locus ubi diverse vie coniunguntur, quia illuc diverse vie acclinantur vel quia illinc via inclinatur ad diversa, quod aliter grece dicitur hoc etheroclitum -ti, unde Plautus: ‘ignoti itineris simus tute scis que sunt etheroclita’.

Item etheroclita sive diversiclinia dicuntur quedam nomina in arte gramatica quasi ad diversa se inclinantia, scilicet que inclinant se vel ad diversas dictiones in diversis casibus, ut Iuppiter Iovis, vel ad diversas significationes vel diversas declinationes vel diversa genera in diversis numeris, ut vespera vespere, vas vasa, celum celi.

Unde Priscianus in libro constructionum (gramm. III, 145, 3) ‘itaque etheroclita idest diversiclinia necessario consequetur aliquis nominativus aptus genetivo ex quo relique figurationes tam casuum quam numerorum redduntur ’. Et nota quod in eodem sensu invenitur hic et hec diversiclinis et hoc -ne.

Item clino componitur acclino -as, ad se vel ad aliud flectere, unde hic et hec acclinis et hoc -ne, et acclinus -a -um in eodem sensu et hoc acclinatorium -rii, idest locus in quo acclinari et requiescere possumus, vel super quod acclinatur, ut culcitra vel pulvinar;

conclino -as, unde conclinis -ne et conclinus -a -um; declino -as, de uno loco ad alium vel deorsum clinare vel variare, unde declinis -ne et declinus -a -um, et declinatio et declinatus -a -um, quod declinatur vel declinari potest;

inclino -as, unde inclinis -ne et inclinus -a -um et hoc inclinatorium; interclino -as, inter aliqua clinare, unde interclinis -ne et interclinus -a -um, unde Ambrosius Super Egisippum ‘civitas prerupta undique prope erat interclina rupibus’;

reclino -as, unde illud (Vulg. Luc. 9, 58) ‘vulpes foveas habent et volucres celi nidos, filius autem hominis non habet ubi caput reclinet’, unde reclinis -ne et reclinus -a -um et reclinatorium, locus aptus ad reclinandum vel id super quod reclinamus.

Clino et omnia composita ab eo sunt activa, licet quandoque inveniantur in absoluta et passiva significatione, ut Lucanus (3, 753) ‘inclinant iam fata ducum’, et omnia producunt cli.

CLISCISCERE, disiungere.

CLITELLA, onus equorum; Oratius (epist. 1, 13, 18) ‘quam quo perferre iuberis clitellas ferus impingas’.

CLITUNNUS, lacus vel fluvius in Umbria.

CRISTIBIA, augures celi, astrologi, mathematici.

CRISIS grece, latine dicitur secretum et iudicium et aurum.

A crisis quod est secretum et apo quod est de dicitur per compositionem apocrifus -a -um, idest occultus et secretus, quasi de secretis, idest de numero secretorum. Apocrifa proprie dicuntur illa scripta quorum origo et auctor ignorantur et, quamvis sint ibi multa vera, tamen non habentur in auctoritate propter multa falsa que ibi continentur; unde apocrifarius ille qui scribit apocrifa.

Item ab apo et crisis quod est secretum dicitur hic apocrisiarius vel apocrisarius, idest secretarius, consiliarius, unde et quandoque sic dicitur cancellarius, quia ipse secretarius est regis vel imperatoris et eius scit secreta, sed nomen sonat quasi de secretariis, quia rex vel imperator plures habet secretarios, idest consiliarios, quorum unus est cancellarius; unde in prescriptione tituli Prisciani ‘Prisciani gramatici cesariensis apocrisiarii, vel apocrisarii, doctoris urbis romane constantinopolitane de arte grammatica liber primus incipit’. Vel apocrisiarius componitur a crisis quod est aurum, sicut postea dicetur.

Item a crisis quod est iudicium hic criticus, idest iudex vel medicus qui secundum crisim iudicat de infirmo an debeat evadere necne, et criticus -a -um, ut ‘criticus dies’, in quo sumitur infirmitatis iudicium, qui quasi iudicat hominem an debeat liberari necne.

Item a crisis quod est iudicium dictus est quidam Crito -onis, quasi iudex morum, et quedam mulier Crisis -dis, quia erat quasi iudicium et consilium Glicerii.

Item a crisis quod est aurum criseus -a -um, idest aureus, et criso -as, idest deaurare, unde crisatus, deauratus.

Item a crisis hec crisocolla -le, quedam gemma auro similis, et crisocolla quoddam genus coloris est, sic dicta quia vena eius aurum habere creditur; et hec Crisa -se, quedam insula in indico oceano sic dicta quia adeo copiosa est quod plerique eam auream superficiem habere dixerint;

et hic crisoberillus gemma est et sic est dictus quia pallida eius viriditas in aureum colorem splendeat; et hic crisopatasius, lapis pretiosus ethiopicus quem lux celat, prodit obscuritas; nocte enim igneus est, die aureus;

et hec crisolansis gemma est eiusdem nature, ab auro et igne sic vocata, quasi a crisis et selenos, quod est lucens; aurea enim est die, nocte ignea; et hic crisolitus, lapis similis auro cum marini coloris similitudine;

et hic criselectrius, per compositionem a crisis et electrum, quia ille lapis similis est auro, sed in colorem electri vergens; et hec crisopis similiter per compositionem a crisis et opos quod est visio, quia aurum tantum videtur esse hec gemma.

Item a crisis et omos quod est os dictus est Iohannes Crisostomus, idest aureum os, vel componitur a thomos quod est divisio: os enim nichil aliud videtur esse quam divisio labrorum ab invicem.

Item ab apo quod est ab vel de et crisis quod est aurum dicitur hic apocrisiarius, idest thesaurarius vel, ut diximus, sic dicitur cancellarius regis vel imperatoris quia habebat aurum in sui custodia.

Item a crisis per compositionem hic et hec ypocrita -te, fictor, simulator et representator alterius persone; simulat enim se esse id quod non est; et dicitur ypocrita quasi ypercrita ab yper quod est super et crisis quod est aurum, quasi superauratus, quia in superficie et extrinsecus videtur bonus cum interius sit malus; vel dicitur sic quasi yposcrita ab ypos quod est sub et crisis quod est aurum, quasi habens aliud sub auro: habet enim aurum in superficie sed sub habet aliud; vel componitur ab ypo quod est falsum et crisis quod est iudicium, quia, dum intus malus sit, bonum se palam ostendit et ita de eo habetur falsum iudicium, dum falso vultu incedit et simulat quod non est: nam ypocrita dici non potest ex quo foras exierit; et inde hec ypocrisis, simulatio.

Item a crisis quod est aurum et passos quod est color dicitur hic crisopassus, quidam lapis pretiosus, quia sit aurei coloris.

Et a crisis quod est aurum derivatur apud Grecos chrisma -tis. Chrisma grece, latine dicitur unctio, unde Christus, idest chrismate unctus, quod nomen olim comune erat et regibus et sacerdotibus, quia hii qui vocabantur ad regnum et qui ad sacerdotium inungebantur. De regibus habetur ibi ‘dicite christo meo Ciro’, de sacerdotibus ibi (Vulg. psalm. 104, 15) ‘nolite tangere christos meos et in prophetis meis nolite malignari’.

Unde dominus noster antonomasice dictus est Christus, quia verus rex et sacerdos fuit et chrismate unctus, idest septem donis spiritus sancti plenarie delibutus.

Et a Christus vel a chrisma christianus, chrismate unctus vel Christum sequens: a Christo enim Christiani sicut a Iuda Iudei; et Christiani olim a Iudeis quasi per opprobrium Nazareni vocabantur quia Dominus noster a vico quodam Galilee Nazarenus dictus est; et christianus comparatur -nior -simus, unde christiane -nius -sime adverbium et hec christianitas -tis, gens Christianorum vel ritus vel proprietas secundum quam dicuntur Christiani; et hic christianismus, cultus et ritus Christianorum, et componitur a christianus et mos -ris.

Item per compositionem a Christus hic et hec christicola, qui colit Christum; et hic antichristus, idest contra Christum; et hic pseudochristus -sti, idest deceptor Christi, ut falsus christianus vel falsus Christus.

Et nota quod hec figura X representat apud Grecos ch, unde et predicte dictiones quandoque scribuntur per X, scilicet Xrisma, Xpc, quia grece sunt. Sed cum in hoc nomine Xpc non sit p, nec c nisi in principio, quare scribuntur ibi? Ideo nota quod fere quodlibet nomen Dei scribitur tribus litteris ad designandum misterium trinitatis.

Cum ergo Xpc sit nomen Dei, scribitur tribus litteris propter predictam causam, et grecis, quia grecum est. Hec enim scriptura Xpc greca est et grece sunt figure: sicut enim dictum est, X representat apud Grecos c aspiratum et vocatur chi; p, hec figura representat apud Grecos r et vocatur ros; hec figura c representat apud eos s et vocatur sima. Iste ergo figure representant in hoc nomine Xpc illa elementa que apud Grecos habent representare, ch, r, s, et non que habent representare apud nos.

Quisque ergo caveat in litterando istud nomen sic scriptum et non dicat ‘x, p, c’, sed dicat ‘chi, ros, sima’: ista enim sunt nomina illorum elementorum apud Grecos. Sed siquis abhorreat greca nomina, abhorreat et predictam scripturam et scribat illud nomen latinis figuris, scilicet Christus, vel, ut satisfaciamus idiote, scribat illud Xpc grecis litteris et in litterando proferat latina nomina illorum elementorum que ibi representant ille figure et dicat ‘ch, r, s, titulus: Christus’.

CRISSOR -aris, idest fricare, cevere; sed crissari est quod mulier subtus facit, cevere quod vir desuper, vel crissari est mulierum inter se sicut virorum cevere est inter se; Iuvenalis ‘ipsa Medulline factum crissantis adorat’.

CRISCUS, anus.

CRISPO -as, crispum facere vel concutere, vibrare, iaculari; unde crispus -a -um, et comparatur, et hec crispitudo -nis; et componitur concrispo -as et est activum cum omnibus suis compositis.

Hec CRISTALLUS -li genus est candidi lapidis, quia nix sit glacie durata per annos, unde et Greci ei nomen dederunt. Et nota quod antiqui dicebant hoc cristallum, unde Psalmista (Vulg. psalm. 147, 17) ‘mittit cristallum suum’; potius credo ibi literam esse corruptam et debere esse talem: ‘mittit cristallum suam’. Unde cristallinus -a -um.

CLACETRIUM, dimidius denarius.

CLOES, pluvia.

CROMA grece, latine dicitur color, unde cromaticus qui colore non confunditur nec colorem mutat.

CRONON grece, latine dicitur tempus, unde cronicus -a -um, temporalis, terrenus, et hec cronica -orum, idest tempora vel temporum series vel ordo vel ubi descripta tempora continentur vel facta diversorum temporum.

Item a cronon hec cronia -e, scilicet prolixus corporis morbus qui multo tempore moratur, ut podagra, tisis;

et per compositionem hic cronographus, qui describit tempora, unde hec cronographia, idest brevis scriptura vel temporum descriptio.

Item a cronon quod est tempus et a quod est sine dicitur acronicus -a -um, quasi sine tempore, unde in astrologia acronicus ortus dicitur ille quando aliqua stella per diametrum soli opposita oritur sole occidente, et dicitur talis ortus acronicus respectu solis, quasi sine tempore solis, idest non in die.

CLUMA, folliculus ordei.

CLUO -is clui, caret supino et significat duo, scilicet defendere et resplendere.

Et a cluo pro defendo hic clipeus, idest scutum; sed scutum est militum, clipeus peditum, et dicitur clipeus quasi clupeus, quod defendat ab ictibus vel, ut diximus, a clepo; sed quod dicitur clipeus quasi clepens soma, idest furans et subtrahens corpus ictibus, ethimologia est, non compositionis ostensio;

unde hoc clipeumneutri generis, idest pictura vel imago rotunda ubi tantum caput pingitur, vel dicitur sic locus ubi imagines reponuntur; et hic clipeulus -li diminutivum et hec clipeola -le, anulus, quia sit rotundus ad instar clipei, vel monile rotundum ad modum clipei; et clipeatus -a -um, idest clipeo protectus vel armatus, unde Ovidius in tertio Metamorphoseos (110) ‘crescitque seges clipeata virorum’; et clipeo -as, idest contegere vel armare clipeo, et est activum.

Item a cluo pro defendo hic et hec clunis, idest nates, quia illa massa carnis defendit ossa sedentis, unde hoc cluniculum, ensis, spata, splendona, quia pendeat a clune, vel a cluo quia defendat; et cluniculum etiam dicitur foramen quod fit in camisiis mulierum circa inguina vel generaliter quod fit in pannis earum circa latus.

Item a clunis per compositionem inclunicor -aris, idest convicium pati. Invenitur etiam inclunico -as activum, idest per clunes incurvare vel elevare.

Item a cluo pro defendo hic et hec et hoc clemens, idest misericors, pius, quia cluat, idest protegat et tueatur sicut solet patronus clientem, et comparatur -tior -simus, unde clementer -tius -sime adverbium et hec clementia; et clemens componitur inclemens et comparatur, unde hec inclementia -e.

Item a cluo pro resplendeo hic clito -nis, filius regis vel imperatoris vel qui multa resplendet nobilitate, quod componitur inclitus -a -um, idest nobilis et gloriosus: sed de hoc aliam superius assignavimus compositionem.

Cluo componitur precluo -is, idest valde defendere vel valde resplendere, unde hic et hec precluis -is, idest celticus, nobilis, valde fulgens. Cluo pro defendo cum suis compositis activum est, si aliqua composita habet; pro resplendere neutrum, et omnia carent supino.

CLURDA, nomen fluvii.

CRUCIO -as -avi, torquere, tormentare, unde cruciator -ris et cruciatorius -a -um, qui cruciat vel qui est dignus cruciari, et hic et hec cruciabilis et hoc -le, quod est dignum vel aptum cruciari,

et hoc cruciamen -nis, unde hoc cruciamentum et hoc crucium -cii, idem quod cruciamen, idest tormentum quodlibet, unde Lucilius (1146) vinum insuave crucium dixit.

Item a crucio et bolus quod est morsellus hoc crucibolum, idest lucerna, quia bolus, idest morsellus, sepe ibi cruciatur et diminuitur; crucibolum etiam mortarium dicitur;

et hec crux -cis, unde hec crucicula -le diminutivum, et hic cruciarius, qui est cruce dignus vel qui fert crucem ad suum dispendium vel ad signum religionis et professionis sue, et cruciarius -a -um, unde Sidonius in libro ad Rusticum (epist. 8, 6, 15) ‘per equales - inquit - et cruciarias penas’; item a crux per compositionem crucifer -a -um, qui fert crucem, et crucifigo -gis -fixi -fixum, verbum activum, unde verbalia.

Crucio componitur concrucio -as; decrucio -as, valde cruciare vel a cruciamine removere; excrucio -as. Crucio cum omnibus suis compositis est activum.

CRUMA vel CRUMENA, saccus scorteus, marsupium.

CRUSTUMENUS, populus.

CRUSTUMIA, regio.

Hoc CRUSTUM vel CRUSTULUM, pro fragmento panis et pro quolibet edulio.

Hec crusta -e vel crustula, lamina quelibet vel fragmentum auri vel argenti vel alterius metalli vel ligni vel lapidis, unde marmorati lapides crustati dicuntur.

Item crusta vel crustula, superficies vel cortex panis vel alterius rei; unde hec crustaria -e, idest taberna, a vasis crustatis sic dicta; et crusto -as, idest crustam facere vel addere et apponere, crustis aliquid linire.

Et componitur concrusto -as et decrusto -as, idest valde crustare vel crustas auferre, quod et discrustare dicitur, et et excrusto in eodem sensu;

incrusto -as, idest crustis linere, crustas apponere, unde Oratius (sat. 1, 3, 56) 'sincerum cupimus vas incrustare probus quis'; recrusto -as, idest crustas auferre vel reponere; succrusto -as, latenter crustas auferre vel subtus vel post incrustare. Et est activum crusto cum omnibus suis compositis.

Item a crusta crustosus -a -um, idest plenus crusta, et comparatur, unde hec crustositas -tis.

Item a crusta hoc crustumium -ii, quoddam genus piri, quia durum habet corticem, scilicet crustam, vel a Crustumia regione; et in eodem significatione potest declinari mobiliter, unde Virgilius (georg. 2, 88) 'crustumiis siriisque piris gravibusque volemis'.

DABIR, sive davir, oraculum Domini in Libro regum et interpretatur loquela.

DABREIANUM , liber qui dicitur sermo dierum, idest Paralipomenon.

DACUS, quidam populus. Et dicitur Dacus quasi Dagius quia de Gotorum gente dicuntur fuisse creati Daci, et declinatur hic Dacus -ci pro populo vel homine illius terre et hec Daca -ce pro femina, unde hec Dacia -e terra illorum et hinc dacus -a -um gentile et hinc Dacus -ci et hec Daca -ce sicut iam dictum est;

vel, quod melius est, dicamus quod huiusmodi gentilia et patria et que designant professionem, ut grammaticus et dialecticus, et quedam alia, ut nobilis, sive sint mobilia per tria genera in tribus vocibus ut dacus -a -um, sive in duabus ut parisiensis -se, licet inveniantur posita substantive et in masculino et in feminino et in neutro genere, tamen declinantur semper secundum suam declinationem mobilem, sicut dicimus de omnibus adiectivis in neutro genere substantive positis, ut ‘album currit’.

Certe puer debet declinare hoc nomen sic positum mobiliter, scilicet albus -a -um, et qui tunc declinat hoc album -bi, ei oculus est erudiendus ut non videns videat.

DAFINON, idest oleum laureum.

DAFINES, arbor grece sic dicta quia numquam deponat viriditatem; et hec est laurus.

DALILA interpretatur paupercula vel situla.

DALUS, titio grece.

DALUM, minimum velum ad proram fixum.

DALMATIA regio est, unde dalmaticus -a -um et hec dalmatica -ce, quedam vestis sacerdotalis primum in Dalmatia regione contexta.

DAMNUM insolito et nobis nescientibus fit, sed iacturam scientes et ultro patimur; detrimentum vero leve damnum est;

et dicitur damnum a diminutione rei, unde damnulum diminutivum et damnosus -a -um quod infert damnum, et comparatur -sior -simus, unde damnose -sius -sime adverbium, et hec damnositas -tis.

Item a damnum damno -as -avi et componitur condemno -as, indemno -as, idest non damnare, indemnem facere vel ostendere, unde hic et hec indemnis et hoc -ne, idest sine damno vel damnatione, scilicet non damnatus, unde indemniter adverbium et hec indemnitas -tis.

Damno et composita ab eo sunt activa et carent -p- et construuntur cum accusativo significante rem in quam transit eorum actus et cum genitivo vel ablativo indifferenter designante rem in respectu cuius exercetur actus eorum, sicut et omnia verba pertinentia ad damnationem vel accusationem vel reprehensionem vel ad vituperationem vel ad monitionem, ut ‘damno te furti’ vel ‘furto’, ‘accuso te furti’ vel ‘furto’, ‘redarguo te furti’ vel ‘furto’, ‘vitupero te furti’ vel ‘furto’, ‘moneo te furti’ vel ‘furto’.

Hec DAMA -e, quoddam animal quadrupes, ut dicunt, caprea, et videtur componi a de et manu, inde dama quasi dema, quia de manu effugiat; unde hec damula -e diminutivum et damo -as -vi -are, idest capere.

Hec DAMASCUS -sci, nomen civitatis, a Damasco conditore, unde damascenus -a -um et hec damascena, quedam arbor, scilicet quoddam genus prunorum, quia ibi multum abundat et melior, vel quia primo inde advecta est, unde damascenum fructus eius et damascenicus -a -um.

DAMIUM dicitur sacrificium quod in aperto fit et mulieres faciunt Bone Dee.

DAMEN, proprium nomen.

DANATHETON GRAMMON est figura plana .

DANUBIUS, qui et Ister dicitur, fluvius est sic dictus a copia nivium quibus magis augetur, quasi dans nives.

DAN interpretatur iudicium. Bala enim dum eum peperisset dixit Rachel domina eius (Vulg. gen. 30, 6): ‘Iudicans me Dominus et exaudiens dedit michi filium’, et ita causam nominis expressit ut, quia iudicasset Dominus, filio ancille iudicii nomen imponeret.

DANIEL interpretatur iudicium Dei, a dan quod est iudicium et El quod est Deus, vel quia in presbiterorum iudicio sententiam divine examinationis exibuit dum, reperta eorum falsitate, Susannam ab interitu liberavit, vel quia Dei visiones et somnia sagaci mente discernens aperuit; et hic et desideriorum vir dictus est quia panem desiderii non manducavit et vinum concupiscentie non bibit. Et declinatur Daniel -lis et indeclinabile invenitur Daniel Daniel et cetera.

DARDANUS, filius Iovis et Electre, qui propter fratricidium recessit de Ytalia et tenuit illa loca ubi postea fuit Troia; qui, congregatis hinc et inde rusticis illorum locorum insimul, primus auctor Troie extitit;

unde Troia dicta est Dardania et Troiani Dardani et Dardanide, a cuius nominativo singulari, subtracta -de- sillaba, fit et hec Dardanis -dis, idest femina troiana.

DAVID interpretatur fortis manu, utique quia fortissimus in preliis fuit; ipse et desiderabilis in stirpe, scilicet sua, de qua dixerat Propheta (Vulg. Agg. 2, 8): ‘Veniet desideratus cunctis gentibus’. Et est indeclinabile et invenitur declinabile David -dis, penultima correpta, unde davidicus -a -um.

DAVUS dicitur a greco Daos; mutata o in u et interposita v consonante fit Davus, qui servus Symonis fuit, sed malus et fraudulentus. Et interpretatur Davus quasi devius , quod faciebat Symonem deviare; vel dans viam, nam eius consilio omnia agebat Pamphilus; vel dans vana, sicut faciebat Symoni. Modo pro quolibet servo et fraudulento et callido ponitur.

DAUCOS herba est.

DEBBORA interpretatur apis vel loquax. Apis enim fuit quia fuit ad bellum promptissima dimicans adversus Sisaram, quo perempto cecinit canticum, et inde loquax .

DECA, idest decem, sed deca dicunt Greci et nos decem; deca, coste, gentos unum et idem significant.

Et a deca hec decas -cadis, idest decem, unde quidam ‘per decades centum, per centum mille redundant’;

et componitur cum tesseron quod est quatuor et dicitur tesseressedecas -decadis, idest quatuordecim, sicut habetur in Expositione super Mattheum, quod evangelista divisit generationes Iesu Christi in tres tesseressedecades: sunt enim quadraginta et due.

Item deca componitur cum logos, quod est sermo, et dicitur hic decalogus, idest de decem preceptis locutio vel ipsa decem precepta legis vel liber in quo continentur;

et cum corda et dicitur decacordus -a -um, idest decem cordarum, unde Psalmista (Vulg. psalm. 143, 9) ‘in psalterio decacordo psallam tibi’, unde decacordum dicitur psalterium cum decem cordis quo Hebrei usi sunt propter numerum decalogi;

et cum polis, quod est civitas, et dicitur decapolis civitas que habet decem civitates sub se, unde decapolitanus, dominus illius civitatis vel episcopus vel archiepiscopus.

Item deca vel decas componitur cum ena, quod est unitas, et dicitur hec endecas -cadis, idest undecim, unde per compositionem endecasillabus -a -um, idest undecim sillabarum, unde Gramaticus inter endecasillabos phaleucios posuit.

Item a deca decem, sed secundum grecam ethimologiam dicuntur quasi desmen, quia ligent et coniungant infra iacentes numeros: nam desmos coniungere vel ligare apud eos dicitur; et est decem nomen indeclinabile et omnis generis.

Unde decies adverbium, et denus -a -um: in singulari tantum valet quantum suum primitivum, in plurali accipitur distributive per pares numeros, ut ‘isti incedunt deni’, idest decem et decem; et tamen in plurali quandoque tantum valet quantum suum primitivum. Et, ut generalem faciamus doctrinam, quod dixi superius de binus, modo de denus, dicendum est generaliter de omnibus nominibus numeralibus distributivis, ut bini, terni, quaterni et cetera.

Et a denus denarius -ria -rium et hic denarius -rii, pro tali numero et pro nummi quodam genere, quia pro decem nummis olim imputabatur, et pensat siliquas decem et octo; unde denariolus -li diminutivum.

Et componitur cupidenarius, idest mercator cupidus denariorum.

Item a decem decimus -a -um et hec decima -e, unde hec decimula -le diminutivum et decimo -as -avi, decimam partem dare vel auferre.

Et notandum quod antiqui dicebant decumus pro decimus, unde Plautus in Amphitrione (481) ‘alter decumo post mense nascetur puer’, unde hec decuma pro decima et decumare pro decimare, quod componitur cum e et dicitur edecumo -as, idest excerpere, unde Macrobius De Saturnalibus ‘invenit - inquit - locos veterum virorum edecumatos ex multis libris’.

Item a decem hic decumanus, idest maximus limes in agro qui ab oriente in occidentem per transversum dirigitur, qui, quia formam X efficit, decumanus est appellatus: ager enim bis divisus figuram denarii numeri efficit.

Nam cardo dicitur alius limes in agris qui a septentrione directus est et dicitur a cardine celi quia ibi celum volvitur.

Item a decem hic decanus, qui decem habet viros sub se sive in ecclesia sive extra, unde hec decania, societas decem virorum vel dignitas decani, et hec decanissa, uxor decani vel que decem viros habet sub se.

Decanus componitur subdecanus, qui est sub decano et designat dignitatem in ecclesia, unde subdecania eius dignitas.

Item a decem hic digitus, quia decem sunt, quinque in utraque manu vel pede; vel dicuntur digiti quia decenter iuncti existunt.

Primus dicitur pollex, quia inter ceteros pollet virtute et potestate et grossitudine.

Secundus salutatorius sive demonstratorius vel index, quia eo fere salutamus vel aliquid demonstramus.

Tertius medius vel impudicus, quia plurima per eum probri insectatio exprimitur; idem et verpus a verrendo podicem.

‘ Percussit enim Deus Iudeos in posteriora et opprobrium sempiternum dedit illis’: nam singulis annis in crucifixione Domini emittunt sanguinem per posteriora quem cum medio digito reponendo verrunt eo digito podicem et inde dictus est verpus, quasi verrens podicem; unde ille digitus adhuc ostenditur Iudeis in opprobrium; quem si alicui Iudeo ostenderis numquam postea te diliget. Hinc Iuvenalis (10, 53) ‘mediumque ostenderet unguem’.

Hoc faciebat Democritus fortune, scilicet protendebat ei medium digitum in opprobrium, sicut fit Iudeis, per hoc eam contemptibilem esse ostendens.

Et hinc est quod verpus invenitur pro Iudeo; Iuvenalis (14, 104) ‘quesitum ad fontem solos deducere verpos’, idest Iudeos, glosandum est.

Quartus dicitur anularis, quia in eo solet ferri anulus; idem et medicinalis, quia eo trita colliria a medicis colliguntur. Quintus auricularis.

Et a digitus hic digitulus -li et digitellus -li, ambo diminutiva, et hoc digitabulum -li, idest digitus vel in quod digitus intromittitur, quod et digitale dicitur;

et digito -as, idest digitos facere vel digito demonstrare et, per compositionem, indigito -as, idest digitos induere vel denumerare vel denominare, unde Macrobius De Saturnalibus ‘constat hanc deam Faunam Opemque in libris pontificum indigitari’;

et inde verbalia et hic et hec indiges -tis, et dicebantur indigetes dei apud antiquos quos nominare non audebant; sed de hoc aliam ponemus sententiam.

Item a decem hic decurio -nis, idest princeps super decem, qui aliter decures et decudes dicitur; sed de his omnibus superius precessit sermo.

Item a decem decorus -a -um, perfectus, pulcher, egregie forme; similiter et decens, vel derivatur ab aliis sicut postea dicetur.

Decem componitur cum pede et dicitur hec decempeda -de, pertica decem pedum, unde Oratius in Odis ‘nulla decempedis metata porticus’.

Item decem componitur undecim, unde undenus -a -um et undenarius -a -um et hic undenarius -rii pro illo numero et undecimus -a -um et undecies adverbium.

Item componitur cum duo et fit duodecim, unde duodenus -a -um et duodenarius -a -um et hic duodenarius -rii et duodecimus -a -um et duodecies adverbium.

Et cum tres et fit tredecim, unde tredenus -a -um et tredenarius -a -um et hic tredenarius -rii et tredecimus -a -um et tredecies adverbium.

Et cum quatuor et fit quatuordecim, unde quatuordenus -a -um et quatuordenarius -a -um et hic quatuordenarius -rii et quatuordecimus -a -um vel quartusdecimus -a -um et quatuordecies adverbium.

Et cum quinque et fit quindecim, unde quindenus -a -um et cetera.

Et cum sex et fit sedecim vel sesdecim, ut x abiciatur vel mutetur in s, unde sedenus -a -um et cetera.

Et cum septem et fit decemseptem, dictio est composita, unde denusseptenus -a -um, una dictio est composita, et denariusseptenarius -a -um et hic denariusseptenarius est una dictio composita, et decimusseptimus -a -um et deciessepties adverbium compositum.

Similiter componitur cum octo et novem et fit decemocto, decemnovem, a quibus descendunt derivata ad similitudinem premissorum.

DECEO -ces -cui, idest convenire, ad ornatum pertinere, ut (Vulg. psalm. 64, 2) ‘te decet ymnus Deus in Sion’, ‘pallium decet istum’; et ut eius significationem expresse intimemus, nominativus istius verbi debet designare ornamentum, accusativus id cuius est ornamentum.

Si aliter fiat non erit latine dictum ut ‘pallium decet istum’; si vero dicatur ‘iste decet pallium’ vel ‘isti decet illud pallium’ non dicitur latine; et sic habetur ibi ‘talis partus decet Deum’, si autem dicatur ‘talem partum decet Deus’ vel ‘talis partus decet Deo’, nil est dictu.

Et a deceo hic et hec et hoc decens -tis participium; et decens est nomen et dicitur decens motu corporis, speciosus specie, formosus natura vel forma. Item decens compositus, perfectus, egregie forme et perfecte, et tunc videtur dici a numero decem, ut supra diximus, et comparatur -tior -simus, unde decenter -tius -sime adverbium et hec decentia -e et hic decentarius, ingeniosus, promptus, paratus vel copiosus, et hec decentris, navis capta.

Decens componitur indecens et comparatur et inde indecenter -tius -sime adverbium et hec indecentia.

Item a deceo decet impersonale, quod magis est in usu quam suum personale et construitur cum accusativo sicut et suum personale, sed dissimiliter quia intransitive, cum suum personale eundem casum exigat transitive.

Item a decet hoc decus -coris, idest honor, correpta o in genitivo, unde decuso -as, idest venustare, adornare; Martianus Capella (2, 208) ‘novitate situs signiferum circulum decusaret’,

unde decusatus -a -um et decusatim adverbium, idest ornate et venuste; unde idem Martianus (1, 85) ‘huic rosis decusatim vinctis sertata contextio ’. Vel potius decuso componitur a de et cuso -as, frequentativum huius verbi cudo -dis, sicut superius diximus.

Item a decus decorus -a -um, media correpta, idest honorus, unde Statius Thebaidos ‘terrarum decora alta viri decorique iugales’, et decoro -as, media correpta, idest honorare, unde Oratius (epist. 1, 6, 36-38) ‘scilicet uxorem cum dote fidemque et amicos et genus et formam regina pecunia donat ac bene nummatum decorat Suadela Venusque’.

Item a decet hic decor -ris, producta o in genitivo, idest venustas et pulchritudo. Invenitur tamen secundum antiquos pro honorus -a -um positum adiective, et tunc est communis generis et corripit o in genitivo;

et secundum hoc componitur cum in vel de et dicitur hic et hec indecor -ris et hic et hec dedecor -ris, correpta o in genitivo et in eodem sensu, scilicet inhonorus, dedecorosus; et secundum hoc ab eo potest derivari decorus -a -um, idest honorus, media correpta, secundum quod ponitur in premisso exemplo Statii.

Item a decor decorus -a -um, idest pulcher et venustus, perfecte forme, unde et diximus illud derivari a numero decem, et producit o, unde Theodolus (ecl. 9): ‘virgo decora nimis David de semine regis’.

Item a decor decoro -as, media producta, idest venustare. Priscianus (gramm. II 127, 21) tamen aperte asserit quod decor derivatur a decoro abiecta o. Decoro componitur condecoro -as.

Item a decet hic et hec decibilis et hoc -le, quem decet aliquid vel quod potest decere vel quod decet.

Decet componitur condecet et dedecet idest disconvenit, et inde hoc dedecus -ris, vel componitur a de et decus, dedecorosus -a -um et comparatur, et dedecoro -as, inhonorare, vituperare.

Deceo cum omnibus suis compositis est neutrum et corripit primam sillabam; decoro sive corripiat mediam sillabam sive producat activum est cum omnibus suis compositis.

DELUBERE, bellicare.

DEDALON interpretatur doctus. Et inde fuit quidam dictus Dedalus, quia fuit valde doctus et ingeniosus, unde quilibet ingeniosus artifex potest dici dedalus, unde dedaleus -a -um, idest ingeniosus.

DEGMA, morsus grece.

DEGRA, precepta, statuta.

DEGRI, egri.

DELOS interpretatur manifestatio; inde quedam insula dicta est Delos, et o conversa in u dicitur Delus, quia Apollinis responsa que alibi dabantur obscura ibi dabantur manifesta, vel quia post diluvium, quod Ogigii temporibus fuit, ante omnes terras radiis solis illuminata est et prima manifestata visibus; et inde dicta est Delos et civitas et insula. Et hec fuit rei veritas.

Fabula tamen aliter habet: siquidem, post vitiatam Latonam, cum Iuppiter vellet convitiare Asteriem sororem eius, miseratione deorum mutata est in coturnicem, quam cum Iuppiter mutatus in accipitrem, vel in aquilam secundum quosdam, insequeretur, afflavit eam et conversa est in lapidem qui diu sub fluctibus latuit.

Sed postea, Latona intercedente, superferri aquis cepit et excrevit in insulam que Ortigia dicta est, ortix enim grece coturnix latine, et eadem dicta est Delos quia diu sub aquis latuit et postea apparuit.

Et inde delius -a -um et hic Delius, idest Apollo, et hec Delia, idest Diana, vel quia ibi coluntur vel quia ibi nati sunt.

DELFOS, alia insula in qua colitur Apollo, unde delfus -a -um et delficus -a -um, et hic Delficus -ci, idest Apollo quia ibi colitur. Et nota quod hii Delfi -forum invenitur tam pro populo illius insule quam pro ipsa insula.

Hic DELFIN -nis et hic delfinus dicitur. Et dicuntur delfines quidam pisces marini quia voces hominum sequuntur vel quia simphoniam gregatim faciunt, a fone quod est sonus; hii proprie simones dicuntur.

DEMO -mis dempsi demptum, idest auferre, unde dens -tis, quia demant et auferant omnia dentes.

Vel dicuntur dentes quasi decentes quod pulcri decent sicut turpes dedecent; vel dentes quasi dividentes, scilicet cibos.

Greci dicunt odontes et nos dicimus dentes, quorum primi incisivi vel precisores dicuntur quia omne quod accipitur ipsi prius incidunt.

Sequentes canini dicuntur, quorum duo in dextra maxilla et duo in sinistra sunt, dicti sic quia ad similitudinem caninorum existunt et, sicut canis ipsis ossa frangit, sic et homo; quod non possunt priores incidere illis tradunt ut confringant; hii pro longitudine et rotunditate columnelli vocantur.

Ultimi dicuntur molares, qui contrita et concisa a prioribus et confracta a sequentibus suscipiunt ut molant et immassent. Et sunt plures dentes in viris quam in feminis.

Et a dens denticulus -li diminutivum et dentosus -a -um, dentibus plenus, et dentatus qui dentes habet magnos, unde edentatus et edentulus, extra dentes, qui dentibus caret.

Item a dens dento -tas, idest dentatum facere, et componitur edento -as, idest dentes excludere, extrahere.

Item a dens hic dentix -cis, quidam piscis dictus sic pro multitudine et granditate dentium, scilicet lucius;

et hoc dentale -is, in quod inducitur vomer, quasi dens.

Item a dens hec dentaria, ferrum unde medici tollunt dentes.

Et per compositionem hic bidens -tis, quoddam instrumentum rusticorum, propter duos dentes, et hec bidens -tis, ovis, a duobus dentibus qui prominent et cum quibus fertur nasci.

Secundum Servium (Aen. IV, 57) dicuntur oves bidentes quasi biennes, idest duorum annorum, quia talis etatis eligebantur ad sacrificium; unde hoc bidental -lis, locus in quo fulmen cadit, sic dictus a bidentibus ibi sacrificatis, vel aliquid fulmine percussum. Persius (2, 27) ‘triste iaces lucis evitandumque bidental’.

Componitur quoque hic tridens -tis, quod aliter dicitur fuscina et creagra; et hic triens -tis, vas tres pinnas, quasi tres dentes, habens; Persius (3, 100) ‘calidumque trientem excutit e manibus’. Sed de hoc amplius in sequenti dicemus.

Item a dia quod est duo et demo componitur hoc diadema -tis, idest regia corona, quia duo demat, idest principium et finem; et differt a serto et corona quia sertum est quod fit de floribus insertis, corona quilibet circulus capitis de quocumque metallo, diadema tantum de auro et lapidibus pretiosis; vel diadema componitur a dia et demas quod est ornans, quia utramque partem capitis ornat.

Et a demas quod est ornans vel diadema componitur redimio -mis -ivi -dimire -mitum, quarte coniugationis, idest ornare, et corripit -di- ubique;

unde hoc redimiculum, monile vel corona, vel vitta qua mitra in capite feminarum alligatur; vel redimiculum est succinctorium vel brachile quod per cervicem descendens et a lateribus colli divisum utrarumque alarum sinus ambit et hinc inde subcingit ut constringens latitudinem vestis ad corpus contrahat et coniungendo componat. Hoc vulgus brachile dicit, quasi brachiale, quamvis non brachiorum sed renum sit cingulum.

Vel diadema componitur a dia quod est de et desmos quod est coniungere vel ligare, quia tale ornamentum in se circumactis extremitatibus retro astringitur et postea ligatur, et est regum et matronarum ornamentum.

Demo activum est et producit primam sillabam, scilicet de-.

DEMON interpretatur peritus et sciens; unde demonium illud idem, scilicet malus spiritus, et demonicus -a -um, sed a demonium demoniacus -a -um.

Demon componitur cum cacos quod est malum et calo quod est bonum et dicitur cacodemon et calodemon. Et sunt cacodemones mali angeli, quasi mali scientes vel malum scientes, calodemones boni angeli, quasi boni vel bonum scientes.

DEMERIUS -a -um, grece cerealis.

DENSO -as, idest spissare, unde denseo -ses -sui, idest spissum esse vel fieri. Densare est aliquid densum facere, sed densere est per se densum et concretum esse vel fieri. Invenitur tamen quandoque densere positum transitive pro densare.

Et a denseo densus -a -um, idest spissus. Que tamen differentia sit inter densum et spissum et crebrum superius distinctum est.

Et comparatur -sior -simus, unde dense -sius -sime adverbium et hec densitas -tis.

Item a denseo densetus -a -um, idest densus, scilicet per se, licet quandoque inveniatur pro densato, sed densatum ab aliquo. Macrobius De Saturnalibus ‘et mulierum corpus quasi naturali humore densetum ’.

Denso componitur condenso -as. Denso cum omnibus suis compositis est activum, sed denseo est neutrum et caret supino.

DESPOTES, dominatores, grece.

DEUTERON grece, latine secundum; noma, lex, inde quidam liber dictus est Deuteronomium, idest secunda lex, quia replicat ea que dicta sunt, ita tamen quod nova videntur.

Unde deuterosis, idest novitas.

Item componitur deuteron cum gamos quod est uxor vel nuptie et dicitur hec deuterogamia, idest secunda gamia, scilicet secunde nuptie. Eedem dicuntur digamia -e et bigamia -e, sicut postea dicetur.

DEUS dicitur a greco theos quod significat metum, et inde mutata o in u et d posita pro th dicitur Deus quia timor sit omnibus rebus eum colentibus, et quod Greci dicunt Theos ubi nos dicimus Deus patet non solum ex verbis Prisciani (gramm. II, 21, 1), sed etiam ex illo loco ubi habetur ‘agyos o Theos’ et cetera et statim supponitur interpretatio per latinum ‘sanctus Deus’ et cetera. Nam o quod preponitur ad Theos articulus est.

Vel dicitur a do das quia dat omnia commoda omnibus; vel a diligo -gis quia omnia diligit et nichil eorum odit que fecit; vel a desum dees per contrarium quia nichil ei desit. Et est deus nomen potestatis et non proprietatis.

Et inde deicus -a -um et deice adverbium, et hec deitas -tis et hec dea -e et deoicus -a -um, idest deicus, et divus -a -um, idest deificatus. Deus semper est, sed divus fit, quasi qui ex mortali fit immortalis.

Unde divinitus adverbium loci, scilicet a divis, a celestibus ut ‘Gabriel missus est ad beatam Virginem divinitus’, idest a Deo;

et hic et hec divalis et hoc -le, idest divinus, unde divalis dicitur princeps vel imperator qui quasi deus habebatur; et per compositionem Diusfidius, Iovis filius, per quem pagani sepe iurant.

Item a divus divinus -a -um, quod est deorum vel pertinens ad deos, et divini, celestes deificati, et divini qui tractant de Deo, qui magis proprie dicuntur theologi, et divini qui divinant, quasi deo pleni: divinitate enim se esse plenos assimulant et astutia quadam fraudulenta hominibus futura coniectant; et duo sunt genera divinationis, ars et furor.

Et a divinus divinitas -tis et divino -as, verbum neutrum cum omnibus suis compositis.

Et nota quod divum et divo ponuntur quandoque adverbialiter: divo, idest sub celo vel extra tectum, sub solo aere et nudo, et cum prepositione dicitur sub divo.

Item a deus hic dialis, sacerdos Iovis, sed potius derivatur a die sicut postea dicetur.

Item a deus dius -a -um, divinus et sanctus, unde Persius ‘ecce inter pocula querunt Romulide saturi quid dia poemata pangant’.

Deus componitur cum semis vel semus -a -um et dicitur semideus, quasi semus et imperfectus et non plenus deus, et cum colo et dicitur hic et hec deicola -e, et cum cedo et dicitur hic et hec deicida -de, qui deum occidit;

et deifico -cas, unde deificus -a -um.

Et nota quod deus facit vocativum tantum in -e, scilicet dee, et numquam in -us, scilicet deus. Est enim deus tantum nominativi casus, sed ponitur quandoque pro vocativo, ut ibi ‘agnus Dei qui tollis peccata mundi miserere nobis’ ponitur agnus pro vocativo, sed numquam est vocativus.

Item nota quod in nominativo et dativo et ablativo pluralibus istius nominis i et e conglutinantur in unam i longam, unde deberent scribi et enuntiari tantum per unum i, sed scribuntur ibi per duo i, sed tantum pronuntiatur unum; et scribuntur ibi duo i duabus de causis, scilicet vel causa differentie: si enim scriberentur di et dis per unum i, viderentur esse prepositiones vel prepositio et nomen, ut ergo ex ipsa scriptura perpendatur quod non sint prepositiones institutum est ut duo i ibi scribantur sed tantum pronuntietur unum;

vel de consuetudine antiquorum: solebant enim veteres geminare vocalem longam quantum ad scripturam, licet unam solummodo pronuntiarent, nec fiebat illa geminatio scripture nisi ideo ut ex scriptura vocalis esse producta ostenderetur.

In hoc ergo sequentes veteres servamus antiquam consuetudinem quod scribimus in dii et diis duas vocales et pronuntiamus unam tantum.

Et similiter in nominativo et dativo et ablativo plurali istius pronominis is ea id fit sineresis et conglutinatio ei in i et scribuntur ibi duo i, licet tantum unum pronuntietur; et fit talis scriptura predictis duabus de causis, scilicet vel de consuetudine antiquorum predicta, vel causa differentie ad is et i verba.

Item componitur dii diaquili, dei inferi; aquilos enim antiqui nigros dicebant.

DIA apud Grecos plures habet significationes. Secundum quod scribitur per y grecum nomen est eiusdem significationis cuius est hoc nomen duo; sed quando scribitur per i iotam potest esse causalis coniunctio, unde sepe ponitur ubi nos ponimus causam, et potest esse prepositio eiusdem significationis cuius est de apud Latinos.

A dia quod est de componitur diatesseron, idest de quatuor, diapente, de quinque, diapason, de toto.

Item a dya quod est duo hec dyas -adis, idest binarius;

et a dya et logos quod est sermo vel lexis quod est ratio dicitur hec dyaletica -ce, quasi dualis sermo, quia dialetica disputatio tota versatur et finitur inter duos, scilicet inter apponentem et respondentem: non enim est ibi necessarius tertius iudex ut in causis agendis.

Vel dicitur dialetica a dia quod est de et lectos quod est dictio quia in ea disputatur de dictis, et secundum hoc debet scribi per i et non per y.

Vel dicitur dialetica a greco verbo dialegiste quod est disputare, inde dialetica, quasi ars disputatoria; unde dialeticus -a -um.

Item a dia et logos hic dialogus -gi, dualis sermo, scilicet qui versatur inter duos, unde dialogicus -a -um.

Item a dia et plico diplo -plas, idest duplicare, unde hec diplonia -e, duplex locutio, et diplonius -a -um, idest duplicatus, et hic diploniatorius, idest duplicator, et hec diplois -idis, quasi duplex vestis quia sit duplex amictus, et est vestis militaris, et hec dipla -e, nota in testamentis signandis.

Componitur quoque dia cum fone quod est sonus et dicitur diafonia, discordantia vocum; et cum pondus et dicitur hic dipondius, genus ponderis constans ex duobus ponderibus, ut dicunt, ex duobus assibus;

et cum metros quod est mensura et dicitur hoc diametrum et hec diametrus et hic diameter -i, recta linea per centrum ducta in duas equales partes circulum dividens;

et cum stasis quod est status et dicitur diastasis, scilicet dissensio animorum, quod quidam seditionem vocant;

et cum heresis quod est divisio et dicitur hec dieresis, idest duorum vel in duo divisio;

et cum ptotos, quod est casus, et dicitur diptotum vel diptotus -a -um, scilicet nomen quod in uno numero et uno genere habet tantum duas diversas terminationes in diversis casibus.

Item componitur dia cum logos et dicitur hec dissologia -e, idest sermo duorum, vel componitur a dis, quod est divisio, dissologia, idest dissolutio sermonum.

Item componitur cum lisis, quod est solutio, et dicitur dialitos, quasi dissolutio, scilicet plurium orationum, sine coniunctione prolatio, scilicet quando una oratio per subtractionem coniunctionum dividitur in plures quam in duas; si vero dividitur tantum in duas dicitur figura illa scilicet asindeton.

Item componitur cum psalmus et dicitur diapsalma, idest divisio psalmi; et volunt quidam esse hebreum et significat semper, quia illa quibus interponitur sempiterna esse confirmet; alii volunt esse grecum et significat intervallum psallendi, ut psalma sit quod psallitur, diapsalma vero interpositum in psallendo silentium, ut, sicut simpsalma dicitur vocis copulatio in cantando, ita diapsalma disiunctio earum ubi quedam requies distincte continuationis ostenditur, scilicet pausatio.

Unde Cassiodorus: ‘est diapsalma sermonum rupta continuatio, docens ubicumque repertum fuerit personarum fieri mutationem’. Ieronimus (epist. 28, 2) tamen confirmat diapsalma esse continuationem Spiritus Sancti.

Componitur quoque dia cum multis aliis partibus de quibus segregatim congruentius tractabitur, inter quas componitur cum sticos quod est versus et dicitur hoc disticum vel disticon, et hoc disticium invenitur, idest carmen vel opus duorum versuum, unde Theodolus (ecl. 288) ‘quos in disticii carmen complecteris Enni ’.

Item disticon dicitur quoddam genus dicendi, cum scilicet auctor totum loquitur per se sine persona introducta.

Hoc diastema est vocis spatium ex duobus vel pluribus sonis aptatum, et videtur componi a dya et sto stas.

Item a dya dicitur duo due duo, duorum -arum -orum vel duum, duobus -abus duobus, duos -as duo, vocativo o duo -e -o, duobus -abus -obus.

Inde hec duleusis, idest caritativa servitus que fit inter duos, vel derivatur a dulia quod est servitus; et hic et hec dualis et hoc -le et hinc hec dualitas -tis, idest duplicitas, alterplicitas.

Et per compositionem hic duicensus -sus -sui, idest duorum census, et hec duidens -tis, idest ovis vel agnus duos tantum habens dentes.

Et duplico -cas a duo et plico -cas, unde verbalia, et duplus -a -um et hic et hec et hoc duplex -cis, unde dupliciter adverbium et hec duplicitas -tis et hic duplicarius -rii, ille qui duabus favet partibus, scilicet fraudulentus.

Item a duplus duplo -plas, idest facere duplum.

Item a duo ducenarius -a -um, princeps duorum, et per compositionem ducenti -e -a et hoc duellum -li, singulare bellum inter duos. Sed de his sermo iam superius precessit.

Sed quia sepe de vocabulis numeralibus sermo occurrit, ut dilucidior noster procedat tractatus, de eorum compositione et declinatione aliquid dicamus.

Vocabulorum significantium numeros quedam dicuntur cardinalia, quedam dicuntur ponderalia, quedam dicuntur dispertitiva, quedam ordinalia, quedam multiplicativa.

Numeri quoque his vocabulis significati ex vario modo significandi contrahunt diversitatem eorundem nominum, ut dicantur numeri cardinales, ponderales, dispertitivi, ordinales, multiplicativi.

De his ergo dictionibus per ordinem perstringemus, causas omnium numeralium assignando, ubi significatio non tacebitur; postea ipsas distinguemus voces dictionum per ordinem, tertio compositionem, quarto declinationem assignabimus.

Dicuntur unitas, binarius et cetera et similiter unus, duo et cetera nomina numeralia cardinalia quia designant numeros cardinales.

Numeri dicuntur cardinales significati predictis dictionibus quia, sicut ostium volvitur circa cardinem et semper innititur cardini, ita omnes numeri volvuntur et replicantur circa istos sic significantes; vel dicuntur cardinalia illa numeralia quasi principalia, quia omnia alia numeralia ab illis habent originem et non e converso; vel dicuntur cardinalia quia principaliter numerum significant, quod non contingit in aliis, et secundum hoc dicuntur numeri cardinales a modo significandi, scilicet quia significantur cardinalibus nominibus.

Cum ergo sint duo genera cardinalium, primo agamus de supradictis, que connumerantur sic: unus, duo, tres, quatuor, quinque, sex, septem, octo, novem, decem, undecim, duodecim, tredecim, quatuordecim, quindecim, sedecim vel sesdecim et numquam sexdecim per x, decemseptem – non debet interponi ‘et’, nisi sint due partes –, decemocto, decemnovem, viginti, vigintiunus, vigintiduo et sic usque ad triginta, trigintaunus et cetera, quadraginta, quadragintaunus et cetera, quinquaginta, quinquagintaunus et cetera, sexaginta, sexagintaunus et cetera, similiter septuaginta, octoginta, nonaginta, centum, centumunus, centumduo et sic usque ad ducenti; postea trecenti, quadringenti – quandocumque antecedit n in istis nominibus numerorum debet c mutari in g –, quingenti, secenti vel sescenti, septingenti, octingenti, nongenti vel nungenti, mille, milleunus, milleduo et sic usque ad duomilia; unde provenit ut millecentumquadragintaunus sit una pars.

Sequitur de eorum compositione. Ab uno usque ad decem sunt simplicia; a decem usque ad centum sunt composita, ut undecim ab uno et decem, et sic usque ad viginti quod componitur a bis et gentos, quod est decem, unde viginti quasi bis decem, mutata b in v, quod sepe contingit et e contrario, ut apud Apulos; vigintiunus componitur a viginti et unus et sic usque ad triginta quod componitur ex tris quod est tria et gentos; trigintaunus componitur ex triginta et unus; et ad similitudinem istorum intelligatis similes compositiones usque ad centum.

Centum est simplex et a centum usque ad mille sunt composita, ut centumunus quod componitur a centum et unus, ducenti a duo et centum et sic usque ad mille quod est simplex; item a mille usque ad infinitum omnia sunt composita.

Sequitur de eorum declinatione. Ab uno usque ad quatuor sunt declinabilia et a quatuor usque ad decem sunt indeclinabilia et omnis generis et tantum pluralia.

A decem usque ad centum si componantur ex duobus corruptis, ut quadraginta, vel ex duobus integris quorum utrumque sit indeclinabile, ut decemseptem, semper sunt indeclinabilia; si vero componantur ex duobus integris quorum alterum sit declinabile alterum sit indeclinabile, ex parte declinabili declinantur, ex parte indeclinabili manent indeclinabilia, ut vigintiunus quod variatur tantum in plurali numero;

dicimus enim quod sit dictio pluralis numeri et varianda pluraliter: nominativo vigintiunus -a -um, genitivo horum et harum et horum vigintiunius, dativo his vigintiuni, accusativo vigintiunum -am -um, vocativo o vigintiune -a -um, ablativo ab his vigintiuno -a -o; et debet sic poni in constructione: ‘vigintiunus homines currunt, vigintiuna mulieres currunt, vigintiunum animalia currunt’; sed si velis facere orationem interpones ‘et’ et dices ‘viginti et unus homo currit’ vel ‘currunt’.

Similiter vigintiduo -e -o, hii et hee vigintitres et hec vigintitria, et sic postea trigintaunus, trigintaduo et sic usque ad centum.

Sed dicet aliquis: ‘vigintiunus: hoc nomen desinit in -us correptum et est alicuius numeri, ergo singularis’; non sequitur, nam paterfamilias desinit in -as, non tamen est pluralis numeri.

Item: ‘vigintiduo sicut dictio debet habere accentum in antepenultima’; dicimus quod excipi debet hoc ab illa regula, sicut et multa alia.

Item a centum usque ad ducenta sunt indeclinabilia et omnis generis, ut centumviginti, -triginta, exceptis que componuntur ab unus vel duo vel tres; ducenti vero et reliqua usque ad mille declinantur in plurali mobiliter per tria genera, ducenti -e -a, trecenti -e -a et cetera; mille est indeclinabile et omnis generis et tantum numeri pluralis et differt a milia.

Nam mille copulat millenarium, milia vero plures millenarios copulat indeterminate, unde recipit hec adiuncta: duomilia, triamilia; et potest esse oratio et tunc sic construitur: ‘duo milia hominum currunt’, et potest esse una dictio et tunc sic construitur: ‘duomilia homines currunt’.

Et, licet sit tantum neutri generis, iungitur tamen immediate et intransitive cum masculino et feminino genere et neutro, ut ‘duomilia homines’, ‘duomilia mulieres’, ‘duomilia animalia’.

Et hoc ideo quia, ut ait Agellius (Gell. 1, 16), antiquitus mille erat singularis numeri et milia suum plurale et sic construebatur ‘mille hominum interficitur’, quasi ‘millenarius hominum’, sed modo mille factum est omnis generis et pluralis numeri, unde milia contrahit ab eo, quia fuit suum singulare, ut composita a se construantur intransitive cum quolibet genere sicut mille.

Sequitur de aliis cardinalibus que sunt nomina proprietatum. Et sunt ista: unitas, binarius, ternarius, quaternarius, quinarius, senarius, septenarius, octonarius, novenarius, denarius, undenarius, duodenarius, terdenarius, quatuordenarius, quindenarius, sedenarius vel sesdenarius, denarius septenarius, denarius octonarius, denarius novenarius, vigenarius vel vicenarius.

Vicenarius unitas non potest dici propter inconsequentiam generis, sed loco illius dicamus vicenarius unarius, vicenarius binarius et sic usque ad triginta, trigenarius vel tricenarius, tricenarius unarius et cetera; postea quadragenarius, quinquagenarius, sexagenarius, septuagenarius, octogenarius, nonagenarius, centenarius, ducentenarius, trecentenarius, quadringentenarius, quingentenarius, secentenarius, septingentenarius, octingentenarius, noncentenarius vel nungentenarius, millenarius. Et cum quolibet istorum intelligantur replicationes.

Compositio istorum facilis est: usque ad denarium omnia sunt simplicia, exinde omnia sunt composita vel decomposita, preter centenarius et millenarius que sunt simplicia. Similiter declinatio facilis est: omnia enim sunt secunde declinationis et masculini generis preter unitas quod est tertie declinationis et feminini generis.

Sequitur de ponderalibus et sunt illa ponderalia que significant numeros ponderales, sed secundario, ut simplum, duplum. Principaliter quidem hec significant relationem, secundario numerum, sed in quadam mensuratione et ponderositate, et hinc ponderalia dicuntur, unde numeri sic significati ponderales dicuntur.

Et sunt illa vocabula hec: simplus, duplus, triplus, quadruplus, quincuplus, secuplus vel sescuplus, septuplus, octuplus, nuncuplus, decuplus, undecuplus, duodecuplus, tredecuplus, quatuordecuplus, quindecuplus, sedecuplus vel sesdecuplus, decuplus septuplus, decuplus octuplus, decuplus nuncuplus, vigecuplus vel vicecuplus, vicecuplus simplus, duplus et cetera, trigecuplus vel tricecuplus, tricecuplus simplus, duplus et cetera, quadragecuplus, quinquagecuplus, sexagecuplus, septuagecuplus, octogecuplus, nonagecuplus, centuplus, ducentuplus, trecentuplus, quadringentuplus, quingentuplus, secentuplus vel sescentuplus, septingentuplus, octingentuplus, nungentuplus, millecuplus.

Et intelligatur repetitio a simplo cum quolibet istorum, unde invenies quod millecupluscentuplusquadragecuplusquadruplus est una pars composita, aliter non coniungerentur latine sic, scilicet sine copula vel aliquo pro copula.

Sequitur de compositione. Sunt composita a plica et precedentibus, ut simplus a sine et plica, duplus a duo et plica, triplus a tris et plica, que tamen duo possunt derivari a duplico -cas et triplico -cas, quadruplus a quatuor et plica, et sic in aliis, exceptis illis in quorum compositione inveniuntur duo vel plura ponderalia, que omnia sunt decomposita, ut decuplusseptuplus et cetera.

De declinatione nulla est dubitatio, omnia enim declinantur ad modum adiectivorum per lectus -a -um, ut simplus -a -um, duplus -a -um et cetera.

Et differt simplum a simplici: simplum dicitur illud cuius partes omnes sunt eiusdem generis et eiusdem nature secum, ut quatuor elementa; hoc enim elementum, scilicet ignis, est simplum corpus quia quelibet eius pars est ignis; sed simplex est illud quod caret partibus.

Sequitur de dispertitivis. Dispertitiva vel distributiva vocabula numeralia sunt illa que principaliter significant distributionem circa aliqua per pares distributa numeros, unde et numeri sic significati, scilicet per talia vocabula, licet secundario, dicuntur dispertitivi, et sunt illa vocabula hec:

singuli, bini, terni, quaterni, quini, seni, septeni, octoni, noveni, deni, undeni, duodeni, tredeni, quatuordeni, quindeni, sedeni vel sesdeni, denisepteni, denioctoni, deninoveni, vigeni vel viceni, viceni singuli, viceni bini, et cetera; postea trigeni vel triceni, quadrageni, quinquageni, sexageni, septuageni, octogeni, nonageni, centeni, ducenteni, trecenteni, quadringenteni, quingenteni, secenteni, septingenteni, octingenteni, nungenteni, milleni; et cum quolibet istorum repetitio a singuli fiat: centeni singuli, bini, et cetera.

Et sunt omnia ista simplicia usque ad deni; exinde sunt composita vel decomposita. Composita que constant ex duobus vel pluribus dispertitivis, ut deniseni; reliqua sunt decomposita preter milleni et centeni que sunt simplicia.

Et nota quod singuli ad minus de duobus dicitur, bini de quatuor; est enim sensus: ‘isti incedunt bini’, idest duo et duo simul, quod non potest esse nisi sint quatuor ad minus; et, ut generalem faciamus doctrinam, quodlibet istorum ad minus dicitur de bis tot quot continentur sub suo numero.

De declinatione istorum nullus dubitat. Declinantur enim mobiliter per lectus -a -um tantum in plurali, ut singuli -e -a, bini -e -a. Si quando inveniantur in singulari, hoc fit improprie et accipiuntur pro suis principalibus, ut (Lucan. 8, 445) ‘septeno gurgite’, idest septem gurgitibus, quam improprietatem etiam patiuntur in plurali, ut ‘video binos homines’, idest duos.

Sequitur de ordinalibus. Ordinalia sunt ut primus et secundus et cetera, que principaliter significant ordinem, secundario numerum. Et hinc numeri sic significati dicuntur ordinales quia per tales distinctiones ostenduntur inesse rebus per ordinem dispositis.

Et iste sunt ille dictiones: primus, secundus, tertius, quartus, quintus, sextus, septimus, octavus, nonus, decimus, undecimus, duodecimus, tredecimus vel tertius decimus, quatuordecimus vel quartus decimus, quindecimus vel quintus decimus, sedecimus vel sesdecimus vel sextus decimus, decimus septimus, decimus octavus, decimus nonus, vigesimus vel vicesimus, vicesimus primus, vicesimus secundus, vicesimus tertius et sic usque ad triginta; trigesimus vel tricesimus, trigesimus primus et cetera; quadragesimus, quinquagesimus, sexagesimus, septuagesimus, octogesimus, nonagesimus, centesimus, ducentesimus, trecentesimus, quadringentesimus, quingentesimus, secentesimus, septigentesimus, octigentesimus, nongentesimus, millesimus.

Et cum quolibet istorum fiat replicatio a primo: quadragesimusprimus et cetera, centesimusprimus, secundus et cetera, millesimusprimus, millesimuscentesimusquadragesimusprimus. Et est una dictio composita sicut invenitur in cartis publicis ‘anno domini millesimocentesimosexagesimoprimo’.

De compositione dicimus quod omnia sunt simplicia usque ad decem, et exinde composita vel decomposita preter centesimus et millesimus que sunt simplicia; et composita sunt in quorum constitutione inveniuntur duo ordinalia integra, ut decimus octavus; reliqua sunt decomposita, ut undecimus, quia derivatur a composito, scilicet undecim.

De declinatione dicimus quod omnia declinantur per lectus -a -um.

Numeralia vocabula multiplicativa sunt illa per que fit multiplicatio cardinalium numerorum, ut semel, bis, ter, quater, quinquies, sexies, septies, octies, novies, decies, undecies, duodecies, tredecies, quatuordecies, quindecies, sedecies vel sesdecies, decies septies – et si fit compositio significat sedecies et semel, si fit appositio significat septuagies: non tamen videtur quod possit esse appositio; incongrua enim videtur talis locutio ‘semel semel’ vel ‘semel bis’, similiter hec ‘decies septies’ si sit appositio –, decies octies, decies novies, vigesies vel vicesies, vigies vel vicies – quodlibet istorum invenitur –, vigies semel, vigies bis, vigies ter et sic usque ad triginta.

Postea trigesies vel tricesies vel trigies vel tricies, trigies semel, trigies bis et cetera. Exinde raro inveniuntur huiusmodi adverbia in -sies, sed frequenter in -gies vel in -ties, ut quadragies, quinquagies, sexagies, septuagies, octogies, nonagies, centies vel centesies, sed raro. Et similiter ab aliis ducenties, trecenties, quadringenties, quingenties, secenties, septingenties, octingenties, nongenties, millies vel millesies.

Et fiat replicatio a semel cum quolibet istorum, ut quadragies semel, centies semel, centies bis, millesies semel, millesies bis, ter, quater; milliescentiesquadragiesquater est una dictio composita.

Et sunt omnia simplicia usque ad decem; ex hinc sunt composita vel decomposita preter centies et millies que sunt simplicia. Composita sunt illa in quorum compositione inveniuntur vel duo vel plura multiplicativa integra ut decies septies; decomposita sunt reliqua ut undecies, quia derivatur a composito, scilicet undecim. Et sunt omnia ista adverbia numeralia.

Si ergo aliqui nimis circa infima reptantes et numquam sublimia recolentes utpote vim verborum ignorantes abhorreant quod diximus, scilicet quod vigintiquatuor et centumquadragintaquatuor et centesimusquadragesimusprimus et centiesquadragiessexies et huiusmodi sunt dictiones composite, ne in sua pusillanimitate contabescant et dicant quod tales congeries dictionum, scilicet vigintiquatuor vel consimilia, non faciunt dictionem compositam, sed ille dictiones sic coniuncte ponuntur pro una, unde est quod ponuntur sine copula? Aliquod remedium dedimus his; teneatur indubitanter ut diximus.

Et quia mentio incepit de numeris, ideo breviter ostendamus qua figura quis numerus representetur. Omnis numerus, ut ait Boetius, per figuram unitatis representari debet, ut denarius per decem unitates, novenarius per novem, et sic de aliis.

Sed quia hoc fastidium pareret, institutum est ut omnis numerus usque ad quinarium per figuram unitatis representetur, ut unitas per unam I, binarius per duas; quinarius per V denotatur, denarius per X.

Et nota quod quantum I addit postposita ad decem, tantum demit ei preposita, unde si prepones I ad X habebis novem, si postponas undecim. L notat quinquaginta; si preponas ei X habebis quadraginta, si postponas sexaginta. C centum significat; D quingenta; M mille.

Et nota quod quelibet figura, si ei superponatur linea ex transverso directa, tot significabit millenarios quot per se significat unitates, ut I mille unitates, idest mille, significat; V quinque milia; X decem milia, L quinquaginta milia; C centum milia; D quingenta milia, M mille milia.

Et nota quod quelibet figura literarum invenitur aliquem numerum representans, quamvis non in frequenti usu, quod istis versiculis distinguitur:

Possidet a numerum quingenti ordine recto CCCCC et b ter centum per se retinere conatur CCC non plus quam centum c constat habere conexum C alpha d compar duo et tria nomina portat CCCCC e quoque ducenti seu quinquaginta tenetur CC vel L sexta quater decem gerit f que distat ab alpha XL ergoquater centum c nunc caudata reservat CCCC littera h quondam ducentum notaque quondam CC i retinet centum, vocalibus una tenetur C kcentenarium medium conservat et unum CLI quinquies l decemmonstrat numerantibus esse L m caput est numeri quem scimusmille tenere M n nonaginta capit que sic caput esse videtur XC o numerum gestat qui nunc undecimus extat XI p similem quoque gnumerum monstratur habere CCCC qsicut d sequitur numerum similemque tenendo CCCCC octoginta facit numerum que dicitur hec r LXXX ebdomade specie s suscipit ordine septem VII t centum tollit cum sexaginta bicornis CLX u vere pessumdans non plus quam quinque redundans V duplex x solito decem iam more putatur X argolicum callem graditur facitque caracter y CL ultima z canit finem bis mille tenere MM.

DIAN grece, latine dicitur lux vel claritas.

Inde dicta est Dione Venus quia pulchra sit; vel dicta est Dione a matre sua que similiter dicta est Dione, unde Claudianus De raptu Proserpine (3, 433) ‘sic Venerem querat deserta Dione’; vel dicta est Dione quasi duos nectens in amore, non enim amor potest expleri sine duobus; vel Dione quasi ex duabus nata.

Unde dioneus -a -um, idest venerius, unde Virgilius (ecl. 9, 47) ‘ecce dionei processit Cesaris astrum’.

Item a dian et neos quod est novum dicitur Diana, quasi nova lux vel claritas: est enim luna que, singulis mensibus facta hebes, singulis mensibus a sole lumen accipit et sic semper videtur lux et claritas nova; similiter hoc nomen ei congruit secundum quod preest bestiis: clarescit enim magna claritate, quasi flore virginitatis, vel ipsa est luminare minus quod preest nocti in qua discursum suum habent bruta animalia, sicut homo in die, unde dicitur ‘posuit tenebras et discurrent bestie, ortus est sol et congregabuntur in cubilibus suis et collocabuntur; homo autem exibit ad opus suum’.

Vel Diana dicitur a dianeon, quod est divisio tenebrarum, quia radiis lunaribus tenebre silvarum separantur; vel dicitur Diana, quasi durana, quia ipsa est luna et luna die et nocte apparet.

Ipsa est et Lucina, quia luceat vel quia lucem prebeat nascentibus. Eadem dicitur Trivia quia tres habeat potestates, unde tribus fingitur figuris: est enim Diana in silvis, Luna in celo, Proserpina in inferno.

Item a dian dies, quia clarus sit; vel dies dicitur a deis quia eorum nominibus dies appellantur, quia nominibus planetarum, quos quidam deos reputaverunt.

Semper enim dies sumit nomen ab illo planeta qui in illa die habet primam horam, unde, quia sol habet primam horam in die dominico, dictus est dies solis vel dies dominicus, quia sol maior et quasi dominus est inter planetas, et sic de aliis. Hec tamen melius dilucidabuntur postea.

Vel dicitur dies a deis quia divini sit operis; et nota quod dies in singulari numero est incerti generis, non quod aliquod genus sit quod vocetur incertum, sed dicitur esse incerti generis, idest indeterminati et incogniti.

Certum est enim quod dies vel est masculini vel est feminini generis, sed quia quidam dixerunt ‘hic dies’ et non ‘hec’, et alii ‘hec dies ’ et non ‘hic’, idcirco neutros volentes offendere, linquimus sub dubio cuius generis debeat dici et dicimus quod est masculini vel feminini, sed non determinate dicimus cuius, unde declinando dicimus hic vel hec dies.

In plurali vero est masculini generis quia in plurali nulla discordia fuit de eius genere apud auctores.

Priscianus (gramm. II, 158, 11-159, 6) tamen supposuit quandam rationem qua ostendit quod nec in singulari est incerti generis, immo in una significatione est feminini generis, in alia est masculini: dies enim aliquando accipitur pro determinato spatio temporis, scilicet in quo sol vergitur ab oriente in occidentem, et tunc proprie est masculini generis, aliquando accipitur pro indeterminato, scilicet simpliciter pro tempore, et tunc proprie est feminini generis.

Proprie dico quia sepe invenitur feminini generis pro determinato spatio temporis et masculini pro indeterminato, sed hoc fit improprie.

In plurali vero numero raro invenitur nisi pro determinato tempore, et inde est quod in plurali fuit tantum masculini generis.

Item notandum est quod quidam dies dicitur artificialis, quidam naturalis. Dies artificialis est claritas solis in aere vel spatium in quo sol vergitur ab oriente in occidentem; dies naturalis est spatium diei et noctis, idest spatium in quo sol procedit ab oriente in occidentem et iterum ab occidente revertitur in orientem.

Huius diei principium diverso modo assignatur. Caldei et Perse a solis ortu faciunt initium diei naturalis; Egiptii ab initio noctis; Romani a media nocte; Athenienses a sexta hora diei.

A dies hec diecula -le, idest parva dies, et ponitur pro qualibet parva mora temporis, unde Terentius ‘furcifer non sufficit sed addo tibi unam dieculam’;

et dietim, idest de die in diem vel per singulos dies, quod et diatim invenitur;

et hoc diarium, idest diei pretium vel cibus, unde Oratius (epist. 1, 14, 40) ‘cum servis urbana diaria rodere mavis ’;

et hec dieta, idest diei itineratio, unde dieto -as, per dietas ire vel perendinare.

Item dieta dicitur observatio legis et vite vel corporis dispensatio vel cibus infirmorum vel sellula, unde dieto -tas, custodire, conservare dietis.

Item a dies diu adverbium temporis quod accipitur pro determinato spatio temporis et pro indeterminato, sicut dies; unde per comparationem hic et hec diutior et hoc -tius, et diutissimus -a -um, unde diutius, diutissime adverbia, que magis sunt in usu quam predicta nomina.

Item a diu secundum quod accipitur pro determinato spatio temporis fit diurnus -a -um, idest unius diei vel durans per unum diem, et, per compositionem, interdiu, interim dum dies est, unde interdius -a -um, idest iugis et continuus, unde Plautus in Aulularia ‘interdius quasi claudus sutor domi sedebat’.

Invenitur similiter perdius -a -um in eodem sensu et est compositum a per et diu, unde Martianus Capella ‘perdia pernoxque sacris onerata chartis’.

Item a diu secundum quod accipitur pro indeterminato spatio temporis fit diuturnus -a -um, quod habet indeterminatam significationem temporis, sicut diurnus habet determinatam, et diutinus -a -um in eodem sensu, idest longus, prolixus, diu durans, continuus, et, per compositionem, aliquamdiu et quamdiu.

Item a dies dieticus -a -um, idest regularis, scilicet se de die custodiens sicut faciunt claustrales, et hec diarria -e, iugis ventris cursus sine vomitu, et hec diesis -sis, spatium quoddam et deductio modulandi de uno in alterum sonum vergens.

Item a dies hic et hec dialis et hoc -le, idest cotidianus, unde dictus est hic dialis, idest sacerdos Iovis.

Item a dies dieo -es diet, scilicet diem facere, verbum excepte actionis soli Deo conveniens, unde diesco -scis, inchoativum, et hinc diet et diescit, impersonalia, ut ‘nunc diet’, idest dies fit, ‘diescit’, idest dies incipit esse.

Dies componitur cum rectus et dicitur hic dierectus -ti, idest malus dies, dictus sic per contrarium;

et cum pater et dicitur hic Diespiter -tris vel -teris, idest Iuppiter, et dicitur sic quasi diei pater, unde Macrobius De Saturnalibus ‘ipsi quoque Romani Diespitrem Iove appellabant eundemque Lucetium quia lucis sit auctor’;

et cum primus vel prior et dicitur pridie, idest in primo vel in priori die, adverbium temporis, et inde pridianus -a -um;

et cum quot et dicitur quotidie, quod vitiose scribitur per c, inde quotidianus -a -um;

et cum hoc et dicitur hodie et inde hodiernus -a -um;

et cum bis et dicitur hoc biduum, idest spatium duorum dierum, unde biduanus -a -um;

et hoc triduum, inde triduanus -a -um et tridie adverbium, quod componitur postridie, idest post tres dies, vel sunt due partes posite pro una;

hoc quadriduum, unde quadriduanus -a -um.

Item componitur cum medius et dicitur meridies, quasi medidies, idest medius dies; quod autem dicitur meridies quasi mera dies ethimologia est, non compositionis ostensio; et inde meridianus -a -um et meridior -aris, verbum deponens, idest in meridie requiescere, unde in libro Iob (Vulg. Iob 24, 11) ‘inter acervos eorum meridiati sunt’.

Item componitur dies et dicitur nudiustertius et est compositum a nunc et dies et tertius, quasi nunc est dies tertius; similiter nudiusquartus, quasi nunc est dies quartus;

et, ut generaliter dicatur, cum quolibet nomine numerali ordinali invenitur talis compositio, ut nudiuscentesimus, nudiusmillesimus et sunt omnia adverbia temporis; unde Plautus (Curc. 17) ‘caruitne te heri febris aut nudiustertius’ et idem alibi: ‘parasitum misi nudiusquartus astum ’.

Item dies componitur et dicitur perendie quod componitur a perempta et una et dies, quasi perempta una die, scilicet ista, idest in sero vel cras, quod non credimus; immo perendie, idest post cras; sic enim procedimus: hodie, cras, perendie, postridie; et dicitur perendie, quasi perempta una die, quod non potest dici de hodierna, cum de ea non restet spatium unius diei, sic ergo de crastina intelligitur: est ergo perendie, idest post cras.

Hinc Plautus ‘que cras veniet perendie foras offeretur soror’; unde perendino -as, idest morari per unum diem, scilicet usque in tertium diem; ponitur tamen quandoque simpliciter pro morari et transitive positum invenitur pro prolongare. Vel componitur perendie a perenni et die; inde perendinare, idest unum vel plures dies in otium trahere.

DIAMERUS, recta linea loquendi. D DIACASON, frequenter surgentes et sedentes in poplite.

DIASTOLE, distinctio vel interdictum.

DIACONES grece, latine ministri dicuntur, quia sicut in sacerdote consecratio, ita in diacono ministerii dispensatio habetur. Et declinatur hic diaconus -ni et hic diacon vel diacones -nis; unde diaconatus -tus -tui, idest officium vel ordo diaconi;

et componitur cum sub vel ypos quod est sub et dicitur subdiaconus vel ypodiaconus: ypodiaconus dicitur grece, subdiaconus latine, qui ideo sic appellatur quia subiacet preceptis et officiis diaconi.

Oblationes enim a fidelibus in templo Domini ipsi suscipiunt et diacono superponendas altaribus deferunt. Hii apud Hebreos natinei vocantur, idest in humilitate domino servientes.

Et hinc subdiaconatus -tus -tui vel ypodiaconatus -tus -tui, idest officium vel ordo subdiaconi.

Item componitur cum archos, quod est princeps, et dicitur hic archidiaconus, idest princeps diaconorum, unde archidiaconatus -tus -tui, eius officium vel dignitas. Et nota quod composita inveniuntur declinata totidem modis quibus et simplex.

DIBELLIUM, secundum bellum.

DICO -cis -xi dictum: dicere semel est, memorare pluries est. Item dicere accipitur pro significare vel intelligere, unde dictio dicitur quia dicat aliquid, idest significet vel intelligi faciat, unde dictionare, idest dictiones coniungere ad constructionem orationis.

Item a dico hoc dictum -ti et hic dictus -tus -tui: dictum est quod dicitur, dictus est actio vel passio dicendi; unde hoc dicterium, idest verbum iocose dictum, unde Macrobius De Saturnalibus (2, 1, 14) ‘iocosum raro dicteria nominant’.

Item a supino dicto -tas frequentativum, idest frequenter dicere; dictare est animi conceptionem recta oratione proferre et componere: qui hoc facit frequenter dicit;

a cuius ultimo supino, scilicet dictatu, a mutata in i et u in o, fit aliud frequentativum dictito -as, unde Augustinus De civitate Dei in quarto ‘cur ludi scenici ubi hec dictitantur, cantantur accitantur’.

Dicto componitur edicto -tas, idest valde vel palam dictare, unde Plautus in Amphitrione (816) ‘tute edictas facta tua’.

Item a dicto dictator, qui dictat, unde et dictatores dicebantur olim quidam honorati in romana civitate, quasi principes et preceptores, unde hec dictatura, honor eorum.

Item a dico hec diptica -ce, tabula manualis que et pugillaris dicitur et ephymeris, unde quidam ‘clerice dipticas lateri ne dempseris unquam’; vel dicitur diptica a dia, quod est duo, et teca, quod est positio, quasi duorum teca, scilicet due tabule: si enim plures ibi essent non proprie diceretur diptica.

Item ab hoc supino dictu fit dicturio, verbum meditativum, unde Macrobius De Saturnalibus (7, 2, 7) ‘duces et milites fortia a se facta semper dicturiunt’.

Item a dico hec dica -ce, talia vel cautio vel carta, proprie ubi continetur summa debiti et nomina debentium et debitorum, et ponitur pro qualibet carta.

Hic et hec et hoc dicax, facetus, urbanus, vel qui verbis bene loquitur, scilicet facundus, loquax, vel qui immoderate et multum loquitur, et comparatur -cior -simus, unde dicaciter -cius -sime adverbium et hec dicacitas -tis, brevis et acuta dictio ad hominum risum, vel immoderata et multa locutio; et dicaculus -a -um, idest aliquantulum dicax, unde Plautus ‘dicacula’ inquit ‘est hec meretrix’.

Item a dico dico -cas dicare, idest copulare; Virgilius (Aen. 1, 73) ‘conubio iungam stabili propriamque dicabo’; et dico -cas, idest consecrare, et est hec significatio tracta ex premissis: tunc enim consecrata est ecclesia quando copulata est Deo.

Item dico -cas, voveo; et est prima huius verbi brevis et per figuram quidam auctores ponunt eam longam, unde Claudianus De raptu Proserpine ‘et vestri secreta poli qua lampade dicem’.

Et componitur abdico -cas, idest denegare, separare, removere, absecare, unde verbalia; abdicativus -a -um, idest negativus, quod componitur superabdicativus -a -um, idest supernegativus, unde superabdicativa dicitur negatio que additur negationi et nichil operatur plus quam precedens, ut in vulgari solet dici ‘ego non habeo nichil’, quod non plus valet quam si diceretur ‘ego nichil habeo’, et Virgilius (ecl. 5, 25-26) ‘nulla neque amnem libavit quadrupes’.

Item componitur dedico -cas, idest consecrare, deo copulare;

et indico -as, idest demonstrare, unde hic et hec et hoc index -cis, qui indicat, unde hoc indicium -cii; index etiam dicitur penultimus digitus, scilicet collateralis pollici, quia eo indicamus, et tunc est tantum masculini generis;

predico -cas, idest admonere vel adnuntiare; ‘bona ego predico’, quasi prius, idest super alia enuntio, unde et modo sumptum est hoc vocabulum in logicam, ut cum dicitur ‘ego predico genus de specie’, ‘species predicatur de suo individuo’, idest enuntiatur vel inheret; et hinc verbalia; et est activum cum omnibus suis compositis et corripit primam naturaliter.

Item a dico -cis hec dicio -nis, idest potestas, et debet scribi penultima per c. Et est nominativus in raro usu, unde Prudentius in Sycomachia ‘cum regere simul dicionibus equo robore crescebat’;

et componitur cum con- et dicitur hec condicio -nis, idest lex vel pactum. Invenitur etiam conditio per t, idest constitutio, et est verbale huius verbi condo -dis.

Dico -cis componitur addico -cis, idest deputare, destinare, ascribere, constringere, unde Oratius (epist. 1, 1, 14) ‘nullius addictus iurare in verba magistri’;

condico -cis, idest simul dicere, quia condicere est statuere vel decernere, ubi non unus sed plures dicunt, vel ubi unus plura dicit, unde condictio -nis, et subtrahitur t et dicitur condicio, et sunt condiciones proprie testium, a condicendo, quasi condictiones, quia non ibi unus testis iurat sed plures: nam ‘in ore duorum’ et cetera. Item condiciones quia inter se conveniat sermo testium, quasi condictiones; vel componitur condicio a cum et dicio, ut predictum est.

Contradico -cis, idest dicere contra;

dedico -cis, rem dictam denegare;

edico -cis, idest precipere et est regum et imperatorum, unde edictum, idest preceptum: hinc illud (Vulg. Luc. 2, 1) ‘exiit edictum a Cesare Augusto’;

indico -cis, idest precipere vel annuntiare, et est sacerdotum qui festa indicunt populis et ieiunia, unde hoc indictum -ti, nundine Parisiensium, et hic indictus -tus -tui, unde Iosephus in decimo ‘non tamen prophete quasi malarum rerum indictu dona abnegavit’;

interdico -cis, prohibere, quasi interim dicere, unde interdictum, quasi interim dictum, scilicet quod interim a iudice dicitur non ut in perpetuo maneat, quasi quamdiu dictum et statutum est a iudice;

predico -cis, idest ante dicere; obdico -cis, idest contra dicere; redico -cis, idest iterum dicere.

Item componitur benedico -cis et maledico -cis que in eodem sensu construuntur cum accusativo et dativo; idem est benedico vel maledico te et benedico vel maledico tibi.

Dico et omnia composita ab eo sunt activa: benedico tamen et maledico secundum quod construuntur cum dativis sunt neutra et secundum quod construuntur cum accusativis activa, et omnia faciunt preteritum in -xi et supinum in -ctum et omnia producunt hanc sillabam di- ubique.

Et nota quod ab indico derivatur indictio, idest annuntiatio, vel edictio sive edictum; sed quia de indictione crebra fit questio, ideo de ea aliquid perstringamus. Videndum est ergo quid sit indictio et ad quid sit inventa et unde inoleverit consuetudo ut indictiones notarentur et ubi sumant exordium et qualiter possint inveniri.

Indictio solet appellari indictionum ciclus, idest XV annorum tempus; quandoque indictio appellatur quilibet annus illius temporis, ut primus annus dicatur prima indictio, secundus secunda, tertius tertia, et sic per singulos annos usque ad XV; indictiones venientes rursus ad primum anni principium revolvuntur.

Quandoque etiam dicebatur olim indictio illud tempus in quo consimilia tributa persolvebantur Romanis, scilicet spatium quinque annorum.

Indictiones sunt invente ad denotandum quid quo tempore sit actum et inolevit talis consuetudo a Romanis et talis appellationis ratio ab eis sumpsit exordium.

Romani enim, debellato orbe et sibi tributario facto, triplicem ordinem temporum ad triplex genus tributorum persolvendorum prescripserunt: erat enim edictum in universos dicioni eorum subditos ut infra XV annos auro vel argento vel ere vel ferro tributa solverent, et hoc tali ordine:

constituerant enim Romani sic, ut in primo quinquennio solverent aurum et argentum ad sustentandam rem publicam et ita illi quinque anni prima indictio dicebatur;

deinde in alio quinquennio, idest in aliis quinque annis, solverent es et huiusmodi metallum ad faciendas ymagines illustribus viris qui promeruerant et ad depingenda fortia facta eorum ut essent in memoria; unde, finitis primis quinque annis, in principio sexti fiebat edictum ut deinceps solverent es, et isti anni dicebantur secunda indictio;

in tertia indictione solveretur ferrum ex quo fiebant arma ad propellendos hostes, unde, finita secunda indictione, in principio undecimi anni fiebat edictum ut in illis quinque annis solveretur ferrum.

Ultra numerum XV annorum non procedebant et appellatum est hoc tempus XV annorum indictio una vel indictionum unus ciclus, in quo plenarie mundus explevit quod a Romanis indictum est.

Sicut autem Romani actiones suas notabiles per indictiones annotaverunt, sic ecclesia adhuc romana spiritualia persolvens tributa notabilia per indictiones consuevit annotare, unde adhuc singulis annis pascali festo cum anno dominice incarnationis in cereo annotatur annus presentis indictionis.

Sumit autem ciclus indictionum exordium ab octavo Kal. octobris.

Indictionem si desideras sic invenire poteris: sume annos Domini quotquot fuerunt in presenti anno et his adde tres annos qui precesserant de indictione illa in qua natus est Dominus, natus est enim Dominus in tertia indictione sive in tertio anno cicli indictionum, et totam hanc summam partire per XV et quot anni remanserint ipsa est indictio presentis anni, et si nichil remanserit XV est indictio.

Hec DICTIS -tis, quedam civitas in Creta, unde dicteus -a -um et hic et hec dictensis et hoc -se et hic Dictannus -ni idest Creta, unde hoc dictannum, quedam herba quia ibi abundat.

Item a Dictis et Dictannus hec Dictinna, idest Diana, quia ibi colitur; vel dictia grece, latine dicuntur retia, inde Diana dicta est Dictinnia, quasi retiaria, a retibus, quibus utitur in venatione, vel quia, cum Brito, Martis filia, in flumen dilapsa esset nec inveniri posset, Diana, factis retibus, que grece dictia dicuntur, eam inventam extraxit et inde Dictinnia dicta est.

DIDASCALUS grece, latine magister sive doctor, unde didascalatus -tus -tui, magistratus, et didascalo -as, idest magistrare, docere, et didascalicus -a -um, idest magistralis vel doctrinalis; unde genus loquendi magistri ad discipulos dicitur didascalicum, quo Boetius utitur in libro Consolationum ubi philosophia Boetio ut magistra discipulo loquitur.

DIENNIUM, biennium.

DIERNI vel diermi, turpes.

DIGMA, urina; dignitas, decus, laus, nomen, gloria.

DIGNOR -aris, dignum iudicare; unde dignus -a -um, et comparatur, unde dignitas -tis et dignitosus, similiter dignus, unde Iohannes Crisostomus super Mattheum ‘cum in illo seculo caro infirma dignitose anime fuerit subiecta’.

Dignus componitur indignus, et comparatur, et hinc indignitas; item componitur condignus.

Dignor componitur dedignor -aris et indignor -aris, idest irasci, et est deponens cum omnibus suis compositis et construitur cum accusativo et ablativo vel genitivo, sed dignus cum ablativo vel genitivo.

Hic DINDIMUS, sed in plurali hec Dindima, mons est altissimus, unde Cibele dicitur Dindimene quia ibi colitur. Hinc dindima dicuntur quandoque altitudines, quandoque sacra misteria.

DINAMIS dicitur vis et potestas herbarum, unde dinamedia dicitur liber ubi earum medicine scribuntur vel locus ubi medicine reconduntur, vel etiam ipsa potestas herbarum sic dicitur.

DIOSCORI grece, latine dicti sunt Castor et Pollux, unde Dioscoria est dicta quedam civitas quam Amphitus et Circius, aurige Castoris et Pollucis, fecerunt et ex eorum nomine eam ita vocaverunt.

DIONISIUS dictus est Baccus et hinc Dionisia dicuntur festa Bacchi, unde Terentius ‘Dionisia hic sint apud me sis volo’.

Unde dionisius dicitur quidam lapis fuscus et rubentibus notis sparsus, sic dictus quia si aqua admixtus sit contritus, vinum fragrat et, quod in illo mirum, ebrietati resistit.

DIOMEDEE aves dicte sunt a sociis Diomedis, quos ferunt fabule in illas aves fuisse conversos.

DIOTA dicitur vas vinarium duas aures, idest duas ansas, habens, a dia quod est duo et ota quod est auris. Oratius ‘deprome quadrimum sabina o Taliarce vinum diota’.

DIOTREPES heresiarca interpretatur, speciosus, insulsus, vel decor insaniens.

DIOCESIS interpretatur gubernatio, et hoc non secundum proprietatem verbi vel potestatem, sed secundum effectum; et est diocesis proprie baptismalis ecclesie territorium et gubernatio, et dicitur a dia quod est de, vel a dia quod est duo, et cesio, quasi decisio, quia semper deciditur et separatur ab alia diocesi.

DIOCITIO, dispositio vel subiacentia.

Hec DIPSA -se et hec dipsas -adis et hec dipsis -sis vel -sidis genus est serpentis, et interpretatur sitibunda; unde et latine dicitur situla quia quem mordet siti facit perire.

DIVINICORES erant qui suffragia populi in tabulis scripta reparabant.

DISSURIA est arida urine digestio sive difficultas mingendi.

DISNOYCUS, suspiriosus, qui plus recipit quam remittit; ortonoycus qui tantum remittit quantum recipit; asmaticus qui plus emittit quam recipit.

Et videtur esse compositum disnoycus a dis, quod est divisio vel diversus, et noycus, quod est infirmus, inde disnoycus qui non equo modo recipit et emittit; ortonoycus ab ortos, quod est rectum, et noycus, inde ortonoycus qui recto modo recipit et emittit.

DISCO -scis didici discitum, idest cognoscere vel scientiam accipere; et inde hic discipulus, qui discit, et hec discipula -le et discipulatus -tus -tui, et hic et hec discipularis et hoc -re et discipulo -as, idest docere, discipulum erudire.

Item a disco vel discipulus hec disciplina -ne, quia discitur plene, et est disciplina in discipulo, doctrina in magistro, facultas vel professio vel scientia in utroque, et ita, licet sit idem disciplina et doctrina et facultas vel professio vel scientia, tamen ex diversitate subiectorum accipe diversitatem vocabulorum; vel, secundum quosdam, dicitur disciplina a displiceo, quasi displicina, quia discentibus displiceat.

Et inde disciplino -as, idest docere vel verberare vel admonere et castigare, et inde disciplinatus -tus -tui et disciplinatus -a -um, et componitur indisciplinatus -a -um, unde Dominus per prophetam ‘domus indisciplinata peribit de populo’.

Disco componitur addisco -scis addidici, idest valde discere; condisco -scis, idest simul discere; dedisco -scis, idest oblivioni tradere; edisco -scis, idest valde vel palam discere; redisco -scis, idest iterum disco.

Et nota quod disco et composita ab eo habent supinum sed non in frequenti usu, unde Priscianus quandoque dicit disco carere supino, quandoque dicit habere. Item nota quod disco et omnia ab eo composita faciunt preteritum in didici et supinum in discitum.

Item disco pro cognoscere activum est et similiter ab eo composita faciunt preteritum in didici et supinum in discitum et sunt activa secundum quod redolent illam significationem. Item disco pro capere scientiam neutrum est et similiter ab eo composita secundum illam significationem.

DISPOTES grece, dominatores.

DIVOLTRES, vilissime meretrices que se suamque gratiam nummis prebent, et dicuntur divoltres, quasi desiderium volentes vel quasi pro nummo volute.

DO das dedi datum; hinc hic dator -ris et datus -a -um, unde hec datio -nis et datim adverbium, idest de dato in datum, unde Plautus in Gurgulione ‘tum isti qui ludunt datim servi scurrarum’;

et hoc datum -ti et dativus -a -um quod datur et hic dativus pro illo casu, et daticius -a -um, idest facilis ad dandum; et daticii dicuntur dediticii, scilicet qui vel victi vel vincendi tradunt se hostibus victoribus.

Et hinc dodrans -drantis, idest quadrans, scilicet quarta pars assis vel IX uncie, vel malina quando mare crescit et decrescit; et hic danus, idest fenerator, unde hic danista in eodem sensu.

Item a do hec Dodona, idest dea glandium, et Dodona dicta est quedam silva Epiri, a dando dona, idest glandes, hominibus, unde dodoneus -a -um.

Item a do das hec dextera -re, per sincopam dicitur dextra, quia ipsa pignus pacis et testis fidei solet dari, vel quia ea damus, unde hic dextrarius, qui per dextram ducitur, et dextro -as, quod componitur addextro -as, idest per dextram ducere, et hic et hec dextralis et hoc -le, unde dextralis dicitur securis, idest dextre habilis, et dextralia dicuntur ornamenta quedam que sunt communia viris et feminis et ampla et ante manicas portantur.

Et per compositionem hoc dextrocherium, idest ornamentum dextre, quasi dextrochirium, a dextra et chyros quod est manus, et est torques aureus, ut dicunt.

Item componitur dextrorsum, idest in dextram partem vel versus dextram partem, a dextra et orsum, et dextroversum, in eodem sensu, a dextra et versus.

Item componitur hic ambidexter -tri, ille qui utraque manu utitur pro dextra, sicut fuit Aot ut habetur in libro Iudicum.

Item a dextra dexter -a -um, idest ex illa parte, vel bonus et propitius, prosper, et comparatur -rior -rimus vel dextimus.

Item a do et esca, hic discus, quasi dans escas, idest scutella, quia apponat escas, unde disculus -li diminutivum et discoforus, discum ferens, et hic et hec et hoc discumbens -tis, ad discum sedens; vel discus potius derivatur a scus, quod postea et melius distinguemus.

Item a do hec daps vel dapes, genitivo dapis, sed nominativus singularis non est in usu, idest epulum; sed dapes nobilium, epule privatorum, vel dapes deorum, epule hominum; unde hic et hec dapsilis et hoc -le, idest largus et precipue in cibis, et comparatur, unde dapsiliter et hec dapsilitas -tis, idest largitas.

Item a dapes hic et hec et hoc dapax, loquax et facundus ex cibo, et dapaticus, quod et dapiticus invenitur, idest manifestus, apertus vel largus, dapsilis, munificus et magnificus, unde dapatice adverbium, idest manifeste vel large, dapsiliter, magnifice, munificenter.

Item a dapes dapino -as, idest largiri, et precipue victum, et est activum, unde Plautus in Captivis (897) ‘eternum tibi dapinabo victum’. Dapes componitur dapifer -a -um, qui fert dapem.

Item a do pluraliter hec datiora horum -tiorum, quoddam instrumentum fabrile ut forceps;

et hec dos -tis, quod datur marito ab uxore quando nubit; donatio quod datur eidem ab eodem per devirginationem, parafernum quod datur eidem ab amicis post nuptias per aliquot dies, secundum consuetudinem diversarum terrarum; et dicitur parafernum a para, quod est iuxta, et fernos, quod est dos, quia iuxta et post dotem datur.

Et nota quod antiquus ritus erat ut maritus et uxor invicem se emerent et dotarent, ne uxor videretur ancilla, et ideo dicunt dici dotem, idest do item, quia, precedente in nuptiis viri donatione, sequitur dos uxoris.

Et nota quod dos quandoque proprietas dicitur et virtus alicuius, unde Boetius in libro De consolatione primo (2, 4, 6) ‘ut breviter omnes dotes eius includam, patri similis est’.

Et a dos hic et hec dotalis et hoc -le, idest doti ascriptus vel in dote habitus, et inde dotaliter adverbium et dotalicius -a -um, idem quod dotalis, unde hoc dotalicium -cii, idest dos vel dotis pretium.

Item a dos dotatus -a -um, qui dotem habet, et comparatur, unde dotate -tius -sime adverbium et dotatim similiter adverbium, idest abundanter; et per compositionem indotatus -a -um, idest sine dote, non dotatus.

Item a dos doto -as, verbum activum cum omnibus suis compositis.

Do das componitur cum ad et dicitur addo -dis -didi -ditum, adiungere vel apponere, unde hoc additamentum -ti, idest additio;

et cum ab abdo -dis -didi -ditum, idest abscondere, removere, unde hoc abditorium -rii, locus habilis ad abdendum;

et cum con- et dicitur condo -dis -didi -ditum, idest facere, edificare, construere, et ponitur quandoque pro suo composito, scilicet pro abscondere;

a condo venit hic conditor -ris et conditus -a -um et hec conditio -nis, et est per t: condicio per c aliud est ut supra diximus; unde hic et hec conditionalis et hoc -le et inde conditionaliter: vide ne decipiaris in significatione, unde diligenter inspice an conditionalis scribatur per t an per c.

Item a condo hic condilus -li, nodus, et precipue qui apparet in articulis digitorum pugno clauso, quo solemus quandoque capita puerorum ludendo percutere, et maximam infert lesionem, unde Martianus Capella (1, 88) ‘ictibus crebris verticem complicatis in condilos digitis vulnerabat’;

et inde condilomaticus -a -um, idest nodosus, pustulosus: inde condilomatica passio dicitur manuum nodositas, vel etiam aliorum membrorum, que plena est scilicet pupulis grossis quasi nodis; et hec condilomata quoddam genus glandium ad instar digitorum vel nodorum minutorum.

Item a condo hic cuneus, idest agmen, sed potius a coeo ut postea dicetur; et hic condus -di, quoddam genus sciphi; et hic condo -onis, idest gladiator; et hoc condolium -lii, idest anulus.

Invenitur etiam condio -dis -divi -ditum quarte coniugationis et simplex, et potest derivari a condus, idest saporare, dulcorare, et est activum; et inde hoc condimentum -ti.

Condo componitur abscondo -dis et recondo -dis, et habent duo preterita et duo supina, scilicet abscondidi et abscondi, et recondidi et recondi, absconditum et absconsum, reconditum et reconsum; unde absconditus -a -um et absconsus -a -um, reconsus -a -um et reconditus -a -um.

Item componitur do das circumdo -das circumdedi -datum;

et cum cretum et dicitur credo -dis, sed de hoc supra diximus;

et cum de et dicitur dedo -dis dedidi -ditum, idest reddere se victum vel vincendum hostibus victoribus, unde deditio -onis, talis redditio, et dediticius -a -um, qui sic se tradit; dediticius etiam dicitur qui de sua provincia ad aliam se tradit.

Invenitur etiam dedere pro dare sive donare et pro tradere, unde Iosephus in XIIII ‘milicie reus et civitatis deditor existat’.

Item componitur edo -dis -didi -ditum, idest dicere, manifestare, emittere, parere, componere, exponere, proferre, producere, dare; inde editus -a -um, idest altus vel manifestus vel natus vel emissus, compositus et expositus et comparatur.

Item componitur cum in et dicitur indo -dis -didi -ditum, idest imponere, immittere, inserere, inferre, indicere, inducere vel dicere sive foras emittere;

prodo -dis -didi -ditum, idest tradere vel manifestare vel procul dare vel expellere, unde Virgilius ‘prodimur atque italis disiungimur oris’, quod autem hic quidam glosant, ‘idest periculis damur’, ethimologia est;

perdo -dis -didi -ditum, idest amittere, et perdere idest delere, destruere: equivocatione istius verbi fuit deceptus Cresus in responso sibi dato ab Apolline, scilicet ‘Cresus perdet Halim transgressus maxima regna’;

unde perdix -cis, avis adeo fraudulenta ut alteri perdici ova diripiens foveat, sed fraus fructum non habet: nam cum pulli proprie genitricis vocem audierint, naturali quodam instinctu hanc que fovit relinquunt et ad eandem que genuit revertuntur; preterea avis est adeo immunda quod masculus in masculum insurgit et obliviscitur sexum libido preceps, et si masculus nidum sue coniugis invenit destruit et ova absorbet: dicitur ergo perdix a perdendo, quia amittat altera ova et altera foveat, vel quia destruat nidum; vel dicta est perdix a Perdice, nepote Dedali, quem fabula dixit in illam avem mutatum fuisse.

Item do componitur cum pre et dicitur predo -dis -didi -ditum, idest pre aliis dare, scilicet honorare, prerogare, preponere, ornare;

et cum pessum adverbio loci, idest sub pedibus scilicet subtus, et dicitur pessumdo -das -dedi -datum, idest sub pedibus dare scilicet conculcare, prosternere, supponere;

et cum ob et dicitur obdo -dis -didi -ditum, idest opponere, occultare, occulere, subponere, claudere;

et cum re et dicitur reddo -dis -didi -ditum, unde redditus -tus -tui, idest redditio vel id quod redditur;

et cum sub et dicitur subdo -dis -didi -ditum, idest supponere, subiugare;

et cum trans et dicitur trado -dis -didi -ditum, idest prodere vel dare vel transferre, et abicitur -ns iuxta illam regulam: quotiens trans componitur cum dictione incipiente a d vel ab n vel ab i consonante abicit n et s, ut trado, traduco, trano, traicio;

et cum venum, quod est supinum huius verbi veneo, et dicitur venumdo -das -dedi -datum, idest vendere, et ex eisdem componitur vendo -dis -didi -ditum, quod componitur divendo -dis -didi -ditum, idest divise vendere.

Et notandum quod do et omnia composita ab eo sunt activa; et omnia composita ab eo transeunt ad tertiam coniugationem, exceptis tribus circumdo, pessumdo, venumdo que remanent in prima coniugatione. Item omnia ab eo composita que sunt tertie coniugationis faciunt preteritum in -didi et supinum in -ditum, ut addo -didi -ditum.

Composita tamen a condo, ut abscondo et recondo, habent duo preterita, scilicet in -didi et in -di sine geminatione, et duo supina, scilicet in -ditum et in -sum.

Item hec sillaba da corripitur in hoc verbo do das ubique, idest et in verbo et supino et participio, unde debet dici circúmdabat, circúmdare, venúmdare, circúmdatus, venúmdatus, circúmdatur, ut semper da corripiatur ubicumque invenitur ante finem in hoc verbo.

Ex his patet quod verecundor -aris et iocundor -aris non sunt composita a do das: sic enim diceretur iocúndatur, verecúndatur, iocúndatus, verecúndatus, penultima correpta, quod omni caret ratione: a vereor ergo derivatur verecundus et a verecundus verecundor -aris. Item a iocus iocundus et a iocundus iocundor -aris. Vide ergo ne potius insanos sequendo insanias quam sanos sectando veritati adhereas.

DOCEO -ces, doctrinam dare. Et hinc verbalia et doctus -a -um, et comparatur -tior -simus, unde docte -tius -sime adverbium et doctim, idest docte, unde Plautus in Gurgulione ‘in me liquores tuos sino doctim’; et hec doctrina -e, unde doctrino -as -avi, idest docere.

Item a doceo hoc docimen quod et documen invenitur, unde hoc documentum.

Item a doceo hoc dogma -tis, idest doctrina, vel iteratio doctrine, vel placitum, vel consensio, vel consolatio; inde dogmaticus -a -um, doctus, sagax, prudens, sophisticus, instruens vel instructus vel consolatus, et dogmatizo -as, idest docere, instruere.

Item a doceo hic et hec docibilis et hoc -le et per sincopam hic et hec docilis et hoc -le; differunt tamen: nam docilis est discipulus qui facile docetur, non enim dicitur docilis quia sit doctus, sed quia doceri potest, est enim ingeniosus et ad discendum paratus; docibilis vero est liber qui facile discitur vel disci potest; ponitur tamen unum quandoque pro altero, ut ibi (Vulg. Ioh. 6, 45) ‘et erunt omnes docibiles dei’: ponitur ibi docibiles pro dociles.

Et nota quod verbalia in -bilis a verbis absolutis venientia significant actionem ex aptitudine agendi, ut risibilis, aptus ridere, gressibilis, aptus gradi. Inveniuntur tamen quedam alia que significant passionem et aptitudinem patiendi, ut ‘hec via est gradibilis ’, idest apta per quam aliquis gradiatur.

Venientia vero a verbis transitivis significant passionem et aptitudinem patiendi, ut amabilis, aptus amari, docilis, aptus doceri, discibilis, aptus disci.

Inveniuntur tamen quedam talia que significant actionem et aptitudinem agendi, non semper sed quandoque in quibusdam locis ut, cum penetrabile proprie sit quod facile penetratur vel quod est aptum penetrari, invenitur tamen (Verg. georg. 1, 93) ‘penetrabile frigus’, idest aptum penetrare vel quod facile penetrat; penetral vel penetrale interior et secretior pars domus appellatur.

Docilis vel docibilis componitur et dicitur indocilis et indocibilis, idest non docilis et non docibilis.

Item doctus componitur indoctus et comparatur, semidoctus et doctilocus -a -um, qui docte loquitur, unde hoc doctiloquium, eloquium doctum.

Doceo componitur addoceo -es, idest valde et abundanter docere; et condoceo -ces, idest simul docere; dedoceo idest non docere; edoceo -ces, idest valde vel extra vel supra docere; predoceo -ces, idest ante docere.

Doceo et composita ab eo sunt activa et faciunt preteritum in -cui et supinum in -ctum et omnia corripiunt hanc sillabam do ubique et construuntur cum duobus diversis accusativis, uno designante rem in quam transit eorum actus et altero designante rem cuius respectu ille actus transit in rem alterius accusativi, ut ‘doceo te gramaticam’.

DOLEO -les -lui -litum, idest pati dolorem, unde hic dolor -ris et hinc dolorosus, et comparatur, et doloro -ras, idest dolorem habere vel pati,

et hic dolus -li, fraus, malitia occulta blandis sermonibus adornata, calliditas mentis, et dicitur sic quia dolorem inferat, vel dicitur dolus a deludo, quasi delus, quia deludat et decipiat; et fit dolus animo, insidie loco vel telo, fraus circa fidem mutuatam;

unde dolosus -a -um, insidiosus vel malignus, quia deludat: ut enim decipiat occultam malitiam blandis sermonibus adornat; et comparatur, unde dolose -ius -sime adverbium et hec dolositas -tis, occulta malitia.

Item a dolus hic Dorilus, idest servus, quasi dolosus; et hic dolo vel dolon -nis, et sunt dolones tela abscondita in ligneis vaginis propter dolum et ipse lignee vagine vocantur dolones, inter quas latet pugio sub specie baculi, et dicuntur sic quia fallant et decipiant ferro cum preferant speciem ligni; hos vulgus greco nomine oxos vocat, idest acutos, unde et apud medicos acutus morbus oxeia vocatur, ab oxi quod est acutum.

Dolus componitur cum sub et dicitur subdolus -a -um, latenter dolosus, astutus, versipellis, varius, unde subdole adverbium.

Item componitur cum in et dicitur hec indoles -lis, quasi sine dolo, idest etas iuvenilis, ingenium, origo, progenies; proprie tamen est indoles signum vel indicium future probitatis quod sepe perpenditur in quibusdam pueris; quod autem dicitur indoles quasi interius vel inde olens ethimologia est, non compositionis ostensio.

Doleo componitur condoleo -les, idest simul dolere, compati, unde condolesco inchoativum.

Componitur quoque dedoleo -les, idest non dolere, cessare, unde Ovidius De remediis (294) ‘vincula qui rupit dedoluitque semel’; perdoleo -les, idest perfecte vel valde dolere.

Doleo et omnia composita ab eo sunt neutra et faciunt preteritum in -lui et supinum in -litum et corripiunt hanc sillabam do.

DOLO -as -avi -are, idest levigare, planare, preparare, percutere, unde Oratius (sat. 1, 5, 22-23) ‘ac mule nauteque caput lumbosque saligno fuste dolat’, et hinc verbalia, et hec dolatura -e, idest dolatio vel id quod dolando aufertur de ligno vel id cum quo dolatur, et hic et hec dolatilis et hoc -le, aptum ad dolandum,

et hoc dolatorium -rii, locus in quo dolatur, et hec dolabra -bre vel hoc dolabrum -bri pro eodem, scilicet instrumentum dolandi, idest bipennis, unde Iuvenalis (8, 248) ‘si lentus pigra muniret castra dolabra’;

unde hec dolabella -le et hoc dolabellum diminutiva; vel dolabra dicitur, quasi dulabra, quia duo habet labra.

Item a dolo hoc dolumen, idem quod dolabra. Dolo et ab eo composita activa sunt et corripiunt ubique hanc sillabam do.

DOLOPES fuerunt quidam Greci socii Pirri, qui sub eo militaverunt.

Hoc DOMA -tis, idest tectum, dicunt Greci, unde Phisiologus: ‘de pilis huius si fit sub domate fumus’, et hinc dicimus nos hec domus, genitivo huius domus vel domi et, ut eius declinatio pateat pro certo, declinatur hoc nomen et secundum quartam et secundum secundam declinationem per omnes casus absque dativo et ablativo pluralibus in quibus declinatur tantum secundum quartam: dicitur enim domibus et nunquam domis; nominativus tamen pluralis et vocativus tam singularis quam pluralis, scilicet dome vel domi, non sunt in frequenti usu secundum secundam declinationem, similiter nec ablativus singularis secundum quartam, scilicet domu.

Unde hec domuncula -e diminutivum, quod et domicula -e invenitur, et domesticus -a -um, idest notus et familiaris, quasi in domo stans, et, per compositionem, hoc domicilium, idest domus fastigium, altitudo, et dicitur sic quasi cilium domus; dicitur tamen quandoque domicilium domus ipsa vel habitatio vel mansio vel ius et potestas.

Item a domus domo -as -ui -itum, idest vincere, subiugare, excolere, et hinc verbalia, et domitus -a -um quod componitur indomitus -a -um, non domitus, effrenis, insatiabilis.

Domo componitur edomo -as, idest valde domare; perdomo -as, idest perfecte domare; redomo -as. Et a supino fit domito -as frequentativum.

Domo et eius composita sunt activa, faciunt preteritum in -mui et supinum in -mitum et corripiunt hanc sillabam do-.

Item a domus hic dominus, quia domui presit; quod autem dicitur dominus quasi dans minas vel quasi dans munus, scilicet servitium, vel quasi domus nutus, ethimologia est, non compositionis ostensio; sicut ethimologia est quod dicitur dominus quasi domans manus; et inde hic domicellus et hic dominellus ambo diminutiva;

et hec domina, unde hec domicella -le et hec dominella -le, ambo diminutiva; domicelli et domicelle dicuntur quandoque pulchri iuvenes magnatum, sive sint servientes sive non.

Item a dominus vel domina hic domnus et hec domna per sincopam, quod proprie convenit claustralibus: sed dominus vel domina mundanis.

Item a dominus vel domina dominicus -a -um, unde hec dominica, prima feria, et hic et hec dominicalis et hoc -le, quod sumitur tam a dominica pro illa die quam a dominicus -a -um.

Item a dominus hoc dominium, unde dominiosus, idest imperiosus, homo scilicet magne auctoritatis.

Item a dominus dominor -aris, quod construitur cum dativo, unde et verbalia, dominatus -tus -tui et hec dominatio -nis, idem quod dominatus;

Dominationes etiam dicuntur quidam angeli, hii scilicet qui Virtutibus et Principatibus preminent, qui, quia ceteris angelorum agminibus dominantur, Dominationes vocantur.

Et nota quod domus est unius familie habitaculum, sicut unius populi urbs et sicut orbis domicilium humani generis totius. Item domus dicitur commixtio viri et uxoris et etiam familia, sed a duobus incipit: nam proprie familia est liberi ex liberis legibus suscepti, a femore dicta.

DONO -as -avi, idest in dono tribuere vel remunerare vel honorare, et differt a dare quia dare est cum spe remunerationis, donare vero sine spe remunerationis.

Nam donare est quamlibet rem transigere, unde et donatio, cuiuslibet rei transactio, unde dicitur donare quasi donum agere, et donatio idest doni actio.

Hanc differentiam innuit Aristoteles in quarto Topicorum ubi dicit: ‘est autem datio genus doni, donum enim est datio inreddibilis’; ecce aperte innuit quod omne donum est datio et non e contrario.

A dono hic Donatus -ti, quidam auctor; hinc liber ab eo compositus dicitur Donatus, unde hic et hec donatista -e, qui sequitur Donatum vel studet in libro eius.

Item a dono -as hoc donum -i, munus, sed donum Deo, munus homini; item donum honorarium est, munus debitum, ut patrono. Nam proprie munera dicuntur obsequia que pauperes divitibus loco munerum solvunt, sic dicta quia manibus accipiuntur vel dantur. Item donum dantis est, a dando vel donando, munus accipientis, a manibus vel muniendo vel monendo.

Et a donum hoc donarium, idem quod donum, et donarium est locus ubi dona que offeruntur in templo reponuntur, et donarius -a -um, quod donatur vel donari facile potest, et hoc donativum, donum, stipendium, satellitium, stola, unde in Vita beati Martini habetur quod ‘cepit imperator donativum erogare militibus’; vel hic donus dicitur miles a dono, hinc donativum quod militibus stipendiariis datur.

Item a dono hec donatica -ce, idest corona qua victor donatur et donaticus -a -um, quod donatur vel dono accipitur.

Donum componitur donifer vel doniferus -ri, qui defert dona.

Dono componitur condono -as, idest simul donare vel remittere, redono -as, idest iterum donare. Dono et composita eius activa sunt et producunt hanc sillabam do.

DORCAS, grece, interpretatur latine videre, unde hoc Dorcium -cii, quedam mulier sic dicta causa adulationis et blandimenti, quasi visiuncula; et hec dorcas -adis, scilicet caprea; et dicuntur capree dorcades quia acutissime etiam de longinquo vident;

hee et ibices dicuntur, quasi avices, quia ad instar avium ardua et excelsa teneant et in sublimi habitent ita ut de sublimitate vix humanis obtutibus pateant; unde et meridiana pars ibices aves vocat que in Nili fluentis habitant. De capreis dicitur quod, si quando ferarum vel hominum adversitatem persenserint, de altissimis saxorum cacuminibus sese precipitantes in suis cornibus illesas suscipiunt.

Item hec Dorcas proprium nomen fuit cuiusdam mulieris.

Hic dorco -nis, idest avidus, vorator, dictus sic a dorcas quod est videre, quia solo visu accenditur ad lecacitatem.

DOR, urbs quondam potentissima; postea ab Erode rege Iudee in honorem Cesaris Augusti Cesaria dicta est.

DORUS fuit filius Neptuni, unde Dori sive Dores quidam Graeci dicti sunt quia ab eo originem duxerunt, unde doricus -a -um.

DOMICATIO, reditus ad proprium.

DUBITO -as; et est dubitare quasi duabus viis bitare, quod est esse incertum; vel dubitare quasi duivitare, idest duarum viarum esse incertum.

Unde dubius, quasi duvius, idest incertus quasi duarum viarum, et comparatur dubius magis dubius, dubiissimus, unde dubie, magis dubie, dubiissime; et hec dubietas -tis.

Item a dubito dubitans, et comparatur secundum quod est nomen, unde dubitanter -tius -sime adverbium, et hec dubitantia; et dubitans componitur indubitans, idest non dubitans et similiter comparatur.

Item a dubito dubitatus -a -um, quod in activa invenitur significatione, et componitur indubitatus -a -um, et utrumque comparatur, unde indubitate et indubitanter adverbia, et indubitato adverbium, ut ‘indubitato loquitur iste’, idest indubitanter.

Invenitur etiam dubo -as pro dubito -as.

Dubito componitur addubito -as, idest valde dubitare, et est neutrum cum omnibus suis compositis.

Invenitur tamen dubitare pro dubitando timere et secundum hoc invenitur sepe passivum in qualibet persona, sed tamen iudicatur neutrum et quod eius passivum invenitur in prima persona ascribitur auctoritati.

DULOS, idest servus, unde hec dulia -e, idest servitus que est exhibenda homini, sicut latria est servitus que debetur deo.

Et a dulos et pseudo quod est falsus componitur pseudulus, idest falsus servus et malus.

Item a dulos et a componitur adulor -aris, de quo verbo satis diximus in tractatu de a.

Item dulia componitur eudulia, idest servitium bonum.

Hic DUMUS -mi, idest spina, vel potius spinarum collectio; inde dumosus -a -um, idest spinosus, idest spinis plenus, et comparatur, unde dumose -sius -sime adverbium et hec dumositas -tis.

Item a dumus hoc dumetum, idest locus dumo plenus, quod etiam hoc dumicetum -ti dicitur, et hic et hec dumalis et hoc -le, spinosus, unde Martianus Capella (4, 329) ‘hyrta dumalibus setis’;

et dumo -as, idest spinare, unde dumeo -es -ui, idest esse vel fieri spinosum, a quo dumesco -scis inchoativum, ut ‘iste ager dumescit’, idest incipit esse dumosus.

DUO -is, idest tribuere, dare; unde duonus -a -um, idest bonus, qui libenter tribuit.

Item duo -is, idest solvere, unde in Paulo atheniensi habetur ‘reduivium – inquit – est cum cutis circa unguem solvitur, quia duere est solvere’;

a quo componitur induo -is: postquam enim quis indutus est quasi solutus et expeditus est vel ad operandum vel ut se totum videndum prebeat, quod non est cum sit nudus.

Alii dicunt quod sit compositum induo ab in et duo, alii ab in et dorsum, alii ab in et suo, mutata s in d ad differentiam eius quod est insuo -is, sed hoc totum factum est et sic fictum ex defectu scientie.

Ab induo hoc indumen -nis, quicquid induimus; Iosephus in XVII ‘quando civitatem intrabat privatis induminibus utebatur’; unde hoc indumentum -ti.

Item ab induo pluraliter hee induvie -arum, indumenta, et proprie tunice serpentum, eedem exuvie quia exuuntur sicut induvie quia induuntur, et hec inducula -e, indumentum; Plautus in Epidico (223) ‘quid erat induta? an regillam induculam an mendiculam?’;

indusio -as, idest induere; Martianus (1, 65) ‘ipsum Tonantem exuviis indusiari publice cernerent’; et inde hoc indusiamen -nis, indumentum.

Duo cum omnibus suis compositis est activum.

DURO -as -avi, durum facere; et durare est permanere, perseverare, sufficere, ut ‘iste diu duravit’; et durare, idest patienter ferre, unde Iuvenalis (9, 69) ‘durate atque expectate cicadas’.

Et hinc dureo -es -ui, idest esse vel fieri durum; et componitur indureo -es, addureo -es, a quibus inchoativa duresco -is, induresco -is, adduresco -is.

Item a duro hic et hec durabilis et hoc -le, et durus -a -um, et comparatur -rior -mus, unde dure et duriter adverbia, unde Terentius in Adelphis ‘factum est a vobis duriter’; et hec duritas -tis et hec duritia -e.

Item a durus hoc dorsum -si, et est dorsum a cervice usque ad renes, quasi dursum, quia illa pars corporis est durior ad modum saxi, fortis ad portandum et perpetiendum;

pale vero sunt dorsi dextra vel leva eminentes partes, sic dicte quia eas premimus in luctando, quod Greci palim dicunt; spina est iunctura dorsi, scilicet ipsa medietas, sic dicta quia habeat spinas et radiolos acutos, cuius iuncture, scilicet spine iuncture, spondilia appellantur propter partem cerebri que per eas fertur longo tractu ad ceteras corporis partes.

A dorsum hoc dorsiculum diminutivum, et per compositionem edorso -as, idest dorsum findere et precipue ab anteriori, unde edorsatus dicitur equus ab anteriori;

indorso -as, super dorsum imponere, quod vulgo solet dici trosullare;

redorso -as, idest retro, a posteriori dorsum findere, unde dicitur equus redorsatus a posteriori.

Item a durus hec Dira -e, idest Furia quia dura sit, et dicuntur proprie Eumenides in inferno, Furie in terra, Dire in celo, quasi deorum ire, quia ex ira deorum proveniunt, et est ethimologia, non compositionis vel derivationis ostensio.

Et inde tractum est dirus -a -um, idest crudelis, reus, immisericors; quod autem dicitur dirus quasi divina ira in id actus – proprie enim dicitur dirum quod divina infertur ira – ethimologia est, non compositionis vel derivationis ostensio; invenitur etiam quandoque dirus idest magnus.

Durus componitur perdurus, predurus, quamdurus et edurus, idest valde durus.

Duro componitur adduro -as, idest valde durare;

conduro -as, idest simul durare;

deduro -as, idest valde durare vel duritiam removere, idest mollificare;

eduro -as, valde durare;

induro -as, idest interiora durare, unde illud (Vulg. exod. 7, 13) ‘induratum est cor Pharaonis’;

preduro -as, idest valde vel ante durare;

perduro -as, idest perfecte vel fortiter durare;

obduro -as, idest contra durare vel quodam velamine durare;

reduro -as, iterum durare vel retro durare, scilicet dedurare.

Duro pro durum facere activum est; composita ab eo secundum quod redolent hanc significationem eius activa sunt; aliter duro et ab eo composita neutra sunt sicut dureo et ab eo composita. Duro et dureo et omnia composita ab eis producunt hanc sillabam du.

DRACO -nis a greco dicitur. Greci enim draconem draconta vocant, et est draco templorum, anguis aquarum, serpens terre; dum enim est in templo proprie dicitur draco, dum est in aqua proprie anguis, dum est in terra proprie serpens.

Unde hic dracunculus -li diminutivum; et hic draconarius, idest vexillifer, vexillarius, signifer qui fert vexillum ubi est depictus draco; et hec dracona -e, uxor draconis vel filia;

et hec dracontea, quedam herba que vulgo dicitur herba draconis, quia hasta eius varia sit ad modum colubri et similitudinem draconis imitetur, vel quia eam herbam vipera timeat; et hec draconia vel draconita, quedam gemma ex capite draconis eruta;

et per compositionem hic dracomarinus, quidam piscis qui aculeos in branchiis habet ad caudam spectantes; qui dum percusserit, quaqua ferit, fundit venenum, unde et vocatus est.

Hic DRINDITES dicitur quidam lapis a drindos, quod est arbor, unde Driades, dee arborum; alio nomine succinum vel gummi dicitur, et provenit ex sudore arborum.

Hec DRACMA -e, per c et prime declinationis, quoddam pondus est, scilicet octava pars uncie et denarii pondus argenti, tribus constans scrupulis, idest X et VIII siliquis.

Hoc DRAGMA -tis, per g et tertie declinationis est questio sive interrogatio; hinc dragmaticus -a -um, interrogativus, unde quoddam genus loquendi dicitur dragmaticum, scilicet quod fit inter interrogantem et respondentem, et proprie per personas introductas, ut in Terentio.

Hic DRANCES -cis vel -cetis, proprium nomen cuiusdam hominis; sed dracones in Ieremia incubi sunt, satiri vel silvestres homines quos ‘pilosos’ Ysaias (Vulg. Is. 13, 21; 34, 14) vocat.

DRAQUILI, manes invidi.

DRINFRIN tribunal est eburneum in quo consules sedent.

EBRON , civitas Iudee que et Arbe dicitur a numero, quia ibi tres patriarche sepulti sunt et quartus Adam. Ipsa et Mambre, sic dicta ex uno amico Abrahe.

EBIO -nis vel ebion -nis, idest pauper, unde Ebionei vel Ebionite dicti sunt quidam heretici, quasi a paupertate intelligentie; Christum enim per provectum solum virum iustum putant effectum. Hii semiiudei sunt et ita tenent Evangelium ut legem carnaliter servent. Hinc ebioneus -a -um vel ebionicus -a -um, ut ‘ebionica secta’.

EBOSUS, insula Hyspanie, dicta quia a Zonio non procul sit, quasi abosus . Nam LXX stadiis ab ea distat.

Hec EBENUS arbor est que cesa durescit in lapidem, cuius lignum nigrum est et dicitur hoc ebenum, et hinc per compositionem hec exebenus, quedam gemma pretiosa et candida qua aurifices aurum poliunt.

EBILAA, proprium nomen terre.

ECA interpretatur centum, inde hec Ecate -tes, idest Diana Proserpina propter centum eius potestates quas habet in inferno; hinc ecateius -a -um.

Item ab eca et tomben, quod est donum, dicitur hoc ecatomben, idest multiplex, centuplum donum.

ECQUINNA , multitudo in unum collecta.

ECTASIS est productio sillabe cum naturaliter sit brevis.

ECO -nis, sacerdos rusticus.

ECHINNOS grece, latine insula: hec echinnada -e vel echinnas -adis quelibet insula potest dici.

Vel echinnos interpretatur corrosio, unde hec Echinnada vel Echinnas -adis quedam insula sic dicta, quasi circum rosa, et sunt plures Echinnade. Lucanus (6, 364) ‘pene gener crassis oblimat Echinnadas undis’.

ECCLESIA convocatio interpretatur, quia omnes ad se convocet; et est fidelium, sed synagoga, quod congregatio interpretatur, proprie est Iudeorum, quamvis dicta sit ecclesia; sed nostram apostoli sinagogam numquam dixerunt sed semper ecclesiam, sive causa discernendi sive ideo quia inter congregationem , unde sinagoga, et convocationem, unde ecclesia nomen accepit, distat aliquid, quod scilicet congregari pecora solent, quorum et greges proprie dicimus, convocari autem magis est utentium ratione sicut sunt homines.

Ut ergo notaretur Iudeorum infidelitas dicta est eorum sinagoga, idest congregatio, quasi pecorum indiscretorum, et, ut fidelitas nostra ipso vocabulo innueretur, dicta est nostra ecclesia, idest convocatio, quasi rationabilium et discretorum.

Que ecclesia dicitur catholica, idest universalis: non enim sicut conventicula hereticorum in aliquibus regionum partibus coartatur, sed per totum orbem terrarum dilatata diffunditur.

Et hinc hec ecclesiola diminutivum et ecclesiasticus -a -um et ecclesio -as, idest convocare vel contionari, quod et ecclesiazare invenitur.

ECHITES, gemma que vipereas maculas exprimit.

Hec ECLIPSIS, idest defectus, ut solis vel lune vel alterius rei. In dictamine vero si fiat defectus dictionis vel orationis dicitur eclipsis, sed defectus littere vel sillabe non dicitur eclipsis sed aferesis vel sincopa vel apocopa.

Unde eclipticus -a -um, idest defectivus, unde linea zodiaci per quam sol discurrit dicitur ecliptica: ad hoc enim quod sol vel luna patiatur eclipsim oportet ut in illa linea sit sol et luna.

Et hinc ecliptico -cas, eclipsim facere, obscurare. Quisque ergo caveat in prolatione istorum: nam in nullo istorum est n vel m in prima sillaba.

EDO es est idest comedere; antiqui enim dicebant edo -dis -dit regulariter, sed postea, causa differentie, corrupta est secunda persona et pro edis dictum est es, et in summa dicatur: quecumque voces huius verbi sequuntur secundam personam per formationem corrupte sunt, sed que formantur a prima persona non sunt corrupte. Si ergo aliquis querat declinationem huius verbi consulat libellum a nobis compositum, scilicet Rosarium, et ibi inveniet declinationem huius verbi; nam multi peccant in declinatione eius.

Et hinc estor -ris, idest vorator, epulo, manducus, mandox, ardelio, et hec estrix -cis, idest femina gulosa, unde Plautus in Cassina ‘novi ego illas ambas estrices’;

et hic esus -sus -sui et hic et hec edulis et hoc -le, idest habilis ad edendum, unde Oratius (sat. 2, 4, 43), et hoc edulium, idest cibus;

et ab ultimo supino addita -rio fit esurio -is, verbum meditativum, idest meditari edere: ille esurit cuius animus est in patinis; et inde hec esuries -ei.

Et nota quod Priscianus dicit omnia meditativa carere preterito, et tamen invenitur in divina pagina (Vulg. Matth. 25, 42) ‘esurivi et non dedistis michi manducare’; et dicendum quod licet ars grammatica ita exigat, tamen potest aliter inveniri in divina pagina que non coartatur regulis grammaticorum; vel forte Priscianus nondum legerat in illo loco, quamvis legamus eum fuisse sacerdotem sed amore Iuliani postea apostatasse.

Item ab edo hec edes -dis, idest domus quia prius fuit facta ad edendum, et inde hic edilis -lis, idest custos edis, qui custodiebat de dignitate et officio erarium vel Capitolium vel curiam regis vel imperatoris ne morbosa animalia ut capre et porci et huiusmodi intrarent et aerem ibi corrumperent; unde Augustinus in secundo De civitate Dei ‘vir gravis Tertulus edilis futurus’;

et inde hoc edilicium -cii, eius honor vel officium, et hec edilitas -tis, illud idem, et edilicius -a -um, idest res pertinens ad edilem, et hic edituus -tui, idest idem quod edilis, scilicet custos edis, sed componitur ab ede et tueor, inde edituus quasi edem tuens et custodiens; unde et boni poete dicuntur editui quia per carmina sua fortia facta virorum custodiunt; hinc Oratius ‘sed tamen est opere pretium cognoscere quales edituos habeant libelli spectata domique virtus indigno non committenda poete’.

Item edes componitur cum in et dicitur hec inedia -e, idest paupertas que est in ede, in re familiari.

Item edes componitur edifico -as, et hinc hoc edificium, idest edium effectio vel ipsa edes, et componitur coedifico -as et reedifico -as, et est edifico neutrum cum omnibus suis compositis.

Item ab edo hic edus -di quia tener sit et commestibilis, et inde hic editulus -li et hic edulus -li et hic edillus, omnia diminutiva, unde Plautus in Asinaria ‘agnellum me tuum dic esse edillum vel vitellum’.

Edulus etiam dicitur estor vel vorator ab edendo.

Item ab edus hec edera -e quia edis supra lactis abundantiam in escam a veteribus prebebatur, vel dicitur sic quia arboribus rependo adhereat; hinc ederinus -a -um.

Item ab edo hec esca -e, et dicitur esca quia eam os capiat, et est ethimologia; unde hec escaria -e, idest mensa escis plena, et escosus -a -um, idest escis plenus, pinguis, crassus;

et per compositionem esculentus -a -um, idest pinguis, ab esca et lentos greco quod significat plenitudinem, et comparatur; et inde esculente -tius -sime adverbium, et hec esculentia -e, idest pinguedo, crassitudo.

Item ab esca et ales hee Esquilie -arum, vicus Rome ubi erat ustrina publica, unde Iuvenalis (3, 71) ‘Esquilias dictumque petunt a vimine collem’; qui locus hebraice dicitur carnarium, et dicitur locus ille Esquilie, quasi esce alitum, quia ibi aves comedebant hominum cadavera; unde quidam mons vicinus dictus est Esquilinus.

Item ab esca hic escarius -rii, quidam piscis sic dictus quia solus escas ruminare perhibetur: nam alii pisces non ruminant;

et esco -as, idest escam tribuere vel escis pascere, et componitur adesco -as, ad escam vocare vel valde escare, inesco -as, impinguare vel escis decipere, unde Terentius (Ad. 220) ‘nescis inescare homines Sannio’.

Item ab esca hec esculus -li, quedam arbor cuius fructus esca est et, ut dicunt, est sorbus, vel potius est arbor glandifera, et inde hoc esculetum -ti, locus ubi multe crescunt esculi.

Item ab esca hoc escale -lis, quodlibet vas ad escas deferendas vel accipiendas aptum, unde Iuvenalis ‘adde et bascaudas et mille escalia’.

Item ab edo hic edulus -li, sicut diximus, idest degulator, qui multum comedit, et hic et hec et hoc edax -cis, qui multum et assidue comedit, et comparatur, unde edaciter -cius -me adverbium et hec edacitas -tis, et edaculus -a -um, idest aliquantulum edax, vorax, et per compositionem hec peredia -e, idest edendi superfluitas, sicut bibea bibendi.

Item a passivo huius verbi edo, quod invenitur in tertia persona, dicitur esus -a -um, idest comestus, corrosus, et componitur semesus -a -um, in media parte corrosus et comestus, et coesus -a -um, idest corrosus, et ambesus -a -um, circumquaque comestus et corrosus, ab an quod est circum et esus, et obesus -a -um, idest pinguis, immo plus quam pinguis, proprie quidem est obesus pinguis et rotundus undique, quasi circumquaque esset esus, et est obesus forinsecus, crassus intrinsecus.

Edo componitur adedo -is -it vel ades adest, idest iuxta vel valde corrodere vel edere;

comedo -is -it, quod componitur a con- et edo, sed, quia turpis esset prolatio si diceretur conedo, mutata est n in m, et ita m est ibi accidentaliter, unde non est contra regulam si ibi proferatur; et hinc hic comedo -nis, idest gluto, et corripit penultimam sicut in verbo, quamvis quidam, causa differentie ad suum verbum, dicere voluerunt comedo penultima producta, quod nichil est;

et ab ultimo supino, scilicet comesu, u in o, fit comeso -as, frequentativum, idest frequenter comedere; proprie quidem est comesare sepe et superflue et luxuriose comedere, unde comesatio -nis, et sunt proprie comesationes superflua et luxuriosa convivia, et debent scribi cum uno m et uno s, sicut et suum verbum.

Item componitur edo exedo -is -it, idest corrodere, extra vel valde edere; peredo -is, idest perfecte edere, corrodere, consumere.

Edo neutrum est et similiter omnia eius composita; pro corrodere tamen inveniuntur activa. Item edo corrumpit secundam personam et que ab ea descendunt; composita vero omnia regulariter declinantur; quedam tamen ex illis sequuntur corruptionem et irregularitatem sui simplicis, ut adedo. Item omnia et simplex et composita faciunt preteritum in edi tantum secundum regularitatem, et supinum in esum vel estum et participia passivi in esus vel estus, et omnia corripiunt hanc sillabam ‘e’ in presenti, et que retinent litteraturam presentis in preterito et ab eo formatis eandem sillabam, scilicet ‘e’, producunt.

EDISSA, urbs Mesopotamie que et Arech olim dicta est.

EDON, filius Esau a quo quedam terra dicta est Edom et quedam civitas Edume, quasi Edome. Hinc hec Ydumea, quedam regio, unde ydumeus -a -um.

EDEN ebrayce dicitur paradisus terrestris et interpretatur delicie; vel Eden dicitur pro eiden, quod est videre, et secundum hoc potest etiam illi loco convenire: est enim ibi visus divinus et deliciosus.

EFFRAIM dictus est quia auxerit eum Deus, et ex eo vocabulo in linguam nostram transfertur ‘augumentum’.

EFESTITIS, gemma; speculi naturam habet in reddendis ymaginibus quamquam rutilet.

EFFETA, adapertio vel adaperire, sicut evangelista exponit.

EGEO -es -ui, idest non habere vel opus habere; et ita differt a carere, quia carere est non habere, sed multoties egemus rei quam habemus.

Et hinc egenus -a -um, idest egens, quasi sine gente vel genere: ethimologia est; et hec egestas -tis, et est egestas peior quam paupertas: paupertas enim potest esse honesta, sed egestas semper est turpis; unde egestuosus -a -um, idest egestate et miseria plenus, et comparatur;

et egesco -scis, verbum inchoativum; et eger -a -um, quia viribus egeat vel letitia, idest tristis vel infirmus, et comparatur -or -rimus, unde egre -rius -rime adverbium et hec egritudo -nis, idest tristitia vel infirmitas, et hec egrimonia -e, idem, et egrotus -a -um, idest eger, sed eger proprie animo, egrotus corpore; item eger et tristis et infirmus ad tempus, sed egrotus tantum infirmus et diu et sepe, sicut iratus et iracundus.

Item ab eger egrosus, idest medicus, et egreo -es -grui, idest esse vel fieri egrum; unde egresco -scis inchoativum, et egroto -as frequentativum: licet egreo careat supino, fit ab eo tamen egroto quasi ab egrotu supino.

Egeo componitur cum in et dicitur indigeo -ges, d interposita, quasi valde egere, unde indigens, a quo indigenter et hec indigentia -e;

item ab indigeo indigus -a -um, idest indigens, et hic et hec indiges -tis, idest deificatus; proprie quidem indigetes dicuntur de hominibus facti dei et immortales, et dicuntur indigetes per contrarium ab indigeo, quia nullius rei indigeant, unde et quilibet dei dicuntur quandoque indigetes, sed abusive; vel dicuntur indigetes quasi inter deos agentes, idest conversantes, vel quasi de die in diem agentes, idest proficientes, vel quasi numerum deorum augentes, vel quasi inde geniti, idest ex terra, ge enim terra dicitur; sed iste sunt ethimologie; et derivatur, ut dictum est, ab indigeo.

Egeo cum omnibus suis compositis neutrum est et facit preteritum in -gui et caret supino et corripit primam sillabam, scilicet e-.

EGE grece, latine dicitur capra, a quo et logos, quod est sermo, dicitur hec egloga -e, idest caprinus sermo vel propter feditatem et turpitudinem materiei ut apud satiricos, vel quia ibi sermo de capris habetur precipue, ut apud Virgilium in Bucolicis.

Item componitur cum ceros, quod est cornu, et dicitur hic egoceros -rontis, quoddam animal quod alio nomine dicitur capricornus, unde illud ‘est tibi, Saturne, domus egocerontis et urne’; et hec egobalmos, gemma caprino oculo similis.

Hoc EGILOPIUM -ii et hec egilopa -e, idest ulcus vel caro que nascitur in angulis oculorum, unde Macer De viribus erbarum ‘egilopam curat si quis commasticat illam’; unde egilopicus -a -um qui talem patitur infirmitatem vel curat.

Hic EGEUS pater fuit Thesei; postea deus maris factus est quando in illud se precipitavit, unde Egeum dictum est illud mare in quo se precipitavit; et hinc egeus -a -um, et hic egeator -ris, idest hortator navis ab Egeo mari.

EGUMINUS, idest dominus.

EI vel Eie est nomen Dei, idest qui est; Deus enim solus est quia eternus est et ob hoc, quia exordium vel finem non habet, essentie nomen vere tenet.

EL et Ely et Eloy et Eloe nomina sunt Dei apud Ebreos. El interpretatur Deus vel sciros, idest fortis. Ely vel Eloy vel Eloe similiter interpretatur Deus apud Latinos, vel potius interpretatur Deus meus, sicut Evangeliste in passione Domini aperte ostendunt.

Et videntur hec nomina esse composita ab El et aliquo pronomine greco quod tantum valet quantum meus apud Latinos.

Et hinc Eleazar, quod interpretatur Dei adiutorium; et Ezechiel, quod interpretatur fortitudo Dei; et Eliachin, quod interpretatur Dei resurrectio; et Emmanuel ebraice, quod in latino sermone significat nobiscum Deus, scilicet quia per virginem natus Deus hominibus in carne apparuit;

et Elisabeth, quod interpretatur Dei mei saturitas vel Dei mei iuramentum; et Eliseus, quod interpretatur Domini salus quia multas virtutes fecit et famem pellens populum a morte liberavit et salvavit;

et Elyas, quod interpretatur Dominus Deus et hoc fuit ex futuri presagio, quia dum altercaretur cum quadringentis sacerdotibus Baalim, invocato nomine Domini, descendit de celo ignis super olocaustum ‘quod cum vidisset omnis populus cecidit in faciem suam et ait: Dominus ipse est Deus’ (Vulg. III reg. 18, 39), et ex hac causa tale prius nomen accepit quia per eum postea cognoverit populus Dominum Deum; idem et fortis Dominus interpretatur vel quia eosdem interfecit sacerdotes vel quia Achab adversitatem toleravit.

Item inde Ismael, quod interpretatur auditor Dei; sic enim scriptum est (Vulg. gen. 16, 11) ‘vocabis nomen eius Ismael quia exaudivit eum Dominus’; et fuit Ismael filius Abrahe, a quo dicti sunt Ismaelite qui nunc corrupto nomine Saraceni, quasi a Sara, et Agareni, ab Agar, dicuntur.

In quolibet predictorum nominum resonat aliquod predictorum nominum Dei, vel per derivationem vel per compositionem vel per interpretationem.

Item ab Ely quod est Deus dictus est sol Elios quia pro deo olim reputabatur; unde hic Eliades -de, filius vel nepos solis; subtracta -de- sillaba dicitur hec Elias -dis, idest filia vel neptis solis.

Item ab elios quod est sol dicitur hic elencus, titulus libri quia totum opus illuminet, unde Evangelium secundum Lucam sic intitulatur ‘Elencus Luce’, idest titulus. Hinc etiam elencos vocamus pretiosos lapides in superficie ornamenti, quia illud illuminent, et quicumque pretiosi lapides in loco notabili ponuntur dicuntur elenci; unde Iuvenalis (6, 459) ‘auribus extensis magnos commisit elencos’.

Elencus etiam dicitur in dialetica quoddam genus argumentationum, scilicet sillogismus contradictionis, et tunc componitur ab en quod est in, quod idem est quod contra, et lexis quod est sermo vel dictio, unde elencus, idest contradictio.

Item ab elios quod est sol a poetis dictus est electros, unde dicitur hoc electrum quia ad radium solis clarius auro argentoque eluceat. Et sunt tria genera electri: unum genus est gummi quod fluit ab arboribus et durescit in lapidem, quod et succinum dicitur; secundum genus electri est quod ex auro et argento fit, auri scilicet tribus partibus, argenti una; tertium est metallum quod naturaliter invenitur et pretio habetur.

Item ab elios et polis, quod est civitas, dicitur hec Eliopolis, urbs Egypti que latine interpretatur civitas solis, unde eliopolitanus -a -um.

Item componitur cum tropos, quod est conversio, et dicitur hoc eliotropium, quedam herba, quia solis motibus folia circumacta convertat, unde et a Latinis solsequium dicitur, nam et sole flores suos aperit et in sero claudit cum sol occubuerit; ipsa est quam Latini intibum silvaticam vocant; hec et verrucaria dicitur quia extinguat verrucas.

Et ex eisdem componitur hec eliotropia -e, quedam gemma valde clara et perspicua que colores mutat secundum variationem colorum in sole, unde rubea apparet in mane et in vespere. Vel sic dicitur quia posita in labris eneis radios solis mutat sanguineo colore, sed extra aquam in modum speculi solem accipit. Invenitur pro eodem lapide pretioso hic eliotropius -pii, unde Martianus Capella (1, 75).

Item ab Ely quod est Deus dicitur quoddam verbum grecum, scilicet eleyson, idest misereri, unde dicitur ‘Christe eleison’, idest ‘Christe miserere’, ‘Kiri eleyson’, idest ‘Deus’ sive ‘Domine miserere’. Kiri enim per unum r idest Deus vel Dominus; kirri per duo r idest porcus.

Et ab eleyson elegus -a -um, idest miser, unde versus facti de miseria dicuntur elegi, unde hec elegia -e, idest miseria, et hinc elegiacus -a -um, idest miser vel de miseria compositus.

Item ab eleyson hic et hec elemon -nis, idest misericors, unde hec elemona -e, idest miseria; et ab hoc et sina quod est mandatum dicitur hec elemosina -e, idest mandatum miserie, et secundum hoc scribitur per e.

Sed melius scribitur per i et dicitur elimosina, ab Ely quod est Deus et sina, inde elimosina, quasi mandatum Dei; ipse enim mandavit eam fieri, unde illud ‘date elimosinam et omnia munda erunt vobis’; preterea quod pauperi datur a Deo mandatur. Vel dicitur elimosina ab Ely et moys quod est aqua, et inde elimosina, quasi aqua divina; sicut enim aqua extinguit ignem ita elimosina peccatum. Unde hic elimosinarius et hec elimosinaria -e, et mobiliter invenitur declinatum.

ELBUS -a -um, unde elbidus -a -um in eodem sensu. Et est elbus sive elbidus color medius inter album et nigrum, ab albo dictus. Unde elbole vel elbide dicuntur vites vel uve neque purpuree neque nigre neque albe quas quidam varias appellant.

Hic ELLEBORUS fluvius est, et hoc elleborum quedam herba quia circa illum fluvium plurimum nascitur. Hoc Romani veratrum dicunt quia, sumptum in potu, mentem in sanitatem perducit.

ELEUSIS, civitas in qua colitur Ceres, unde eleusinus -a -um.

ELCHEN, evocare.

ELUL, september vel augustus.

ELIOGABALUS, sacerdos Iovis.

ELPIS, idest spes.

ELVIDIANI, quidam heretici ab Elvidio dicti, qui dicunt post natum Christum Mariam alios filios de Ioseph peperisse.

ELLADA, quedam terra. Dicta est a rege Ellana a quo et prius Greci Ellanes dicti sunt. Ipsa est et Attica terra.

Hec ELISA -se fuit primum nomen Didonis, quia dicta est Dido ab eventu, quasi virago, quia viriliter se interfecit. Unde Elisei dicti sunt Cartaginienses.

ELAFUS, cervus grece.

ELASIS grece agitatio, unde elasius, agitator.

ELEFION grece dicitur mons. Inde hic elefantus -ti et hic et hec elephans -tis; dicitur a magnitudine corporis quia formam montis preferat.

Unde hec elephantia -e, quedam species lepre quia, sicut elephans maior est omnibus animalibus, ita ceteris passionibus hec maior est.

ELEADEBARIM, liber qui dicitur Deuteronomium.

ELAN interpretatur porticus vel ante fores sive vestibulum; idem et ealin.

ELAMITE, despicientes, et Elam quedam terra unde Elamite dicti sunt.

EMAC vel emas vel emath grece, latine dicitur sanguis.

Unde hec emorrois -dis, quedam infirmitas, unde emorroissus -a -um, qui talem infirmitatem patitur, qui et emorrogius dicitur; vel sic dicitur quia sanguinem mingit per urinam.

Item emorrois dicitur quedam serpens, quasi sanguinolenta, quia eius quem mordet totum sanguinem effluere facit.

Item ab emac vel emath hec emobtois, idest emissio sanguinis per os; et hic ematites -tis, lapis pretiosus sic dictus quia cute resolutus in colorem veniat sanguinis;

hic emites, alius lapis ebori similis parioque similis candore et duritia, minor tamen pondere, isque purus vocatur; hic emistes species poculi est quod uno spiritu bibitur.

Item ab emath hec Emathia -e quia bis sanguinolenta facta est propter effusionem sanguinis bis ibi factam in civili bello; forte qui ei hoc nomen imposuit aliquo spiritu revelante novit ibi futuram sanguinis effusionem; vel sic dicitur ab Ematho rege, unde emathius -a -um.

Item ab emac et achel, quod est ager, dicitur acheldemac, quod Evangelista exponit ‘hoc est ager sanguinis’.

EMO -is -it -mi -sti emptum, unde verbalia, et empticius -a -um, idest emptus vel facilis ad emendum, et hoc emptorium -i, locus ubi emitur, quod etiam hoc emptyrium -rii dicitur, unde Iosephus in nono ‘ad portum navigare ad emptyria nequaquam prevaluit’. Et emptorium dicitur ubicumque negotiationes exercentur, sed emptyrium proprie iuxta mare.

Unde emporiticus -a -um, quod pertinet ad emptorium; hinc emporitica carta dicitur quoddam genus carte, quia ea merces involvuntur cum sit in scripturis minus idonea. Et nota quod emporium non dicitur ab emo, sed ab emporos greco, quod latine dicitur forum vel mercatum.

Et hinc hic et hec empos -tis, idest patiens emptor. Item empos potest esse compositum ab en quod est in et potis; inde dicitur empos quasi inpos, idest non potens, cui adimitur potestas, quasi adempta potestate imminutus, et mutatur n in m sequente p.

Item ab emo hic et hec et hoc emax -cis, idest emptor avidus vel quod facile emitur, et comparatur, unde emaciter -cius -cissime; et hec emacitas -tis, idest emendi aviditas; et emaculus -a -um, aliquantulum emax.

Item ab emo hec emina -e, quedam mensura medium sextarium continens ad emendum vinum vel annonam; vel dicitur ab emetiendo vel ab emi, quod est dimidium; unde Persius (1, 130) ‘fregerit eminas Arreti edilis iniquas’; sed mina est nomen ponderis.

Emo componitur adimo -is -emi idest auferre; coemo -is -emi idest simul emere; dirimo -is -emi idest dividere, separare;

eximo -is, -emi idest auferre vel extrahere; perimo -is -emi idest occidere; redimo -is -emi idest iterum emere vel quod suum fuerat retro emere et recuperare.

Qui enim emit, alienum emit; qui redimit id redimit proprie quod suum fuit et suum esse desiit, unde Iesus Christus proprie dictus est redemptor humani generis, quia, cum prius suum fuisset, illud amiserat in transgressione precepti eius.

Emo cum omnibus suis compositis est activum et corripit e in presenti sed in preterito producit. Composita tamen e in presenti mutant in i correptam. Item omnia faciunt preteritum in emi et supinum in emptum.

EMERAS interpretatur dies et componitur cum dia, quod est duo, et dicitur hoc diemeron, vel diemerum latinum, idest biduum; et cum bracos et dicitur bruma, quasi bracos emeras, idest brevis dies, propter brevitatem dierum qui tunc sunt. Sed hoc iam superius tractatum est cum tractabatur de bracos.

Item emeras componitur cum epi, quod est supra, et dicitur hec ephimera, piscis quidam qui uno die oritur et eodem moritur; unde dicitur ephimera febris simplex et non molesta que in uno die affligit hominem et eodem die perit, quasi supra diem non excedens, non durans.

Et inde hec ephimeris -ridis genus est istorie, scilicet unius diei digestus, vel unius diei rerum abbreviatio, computatio, calculatio; ephimeris etiam dicitur tabula manualis, liber in quo cotidiani actus scribi solent; Iuvenalis ‘in cuius manibus ceu pinguia sucina tritas cernis ephimeridas’. Et sonat ephimeris apud nos diurnum vel cotidianum: nam quod Latini dicunt diurnum, Greci ephimerida dicunt.

Item componitur cum nox et dicitur imerinox, scilicet dies et nox, et est grecum, quasi emerinox; et cum baptista -e et dicitur hic et hec imerobaptista -e, quasi emerobaptista, et sunt imerobaptiste quidam heretici sic dicti quia cotidie vestimenta sua et corpora lavant.

Hec EMPIRIA, idest experientia, unde quedam species medicine dicitur empirica, idest experiens; hinc empirici dicuntur quidam medici experimentatores.

Hec EPILEMSIA -e, quedam passio sic dicta quia mentem appendens pariter etiam corpus possideat; Greci enim appensionem epilemsiam vocant. Hec passio dicitur caduca et larvatio et morbus comitialis quia apud gentiles, cum comitiorum die cuiquam accidisset, comitia dimittebantur, vel quia ex timore vel verecundia repulse in comitiis sepe illum morbum incurrebant, cui tanta vis est ut homo valens concidat et spumet. Hos vulgus lunaticos vocat quia per lune cursum contingat eis.

Et hinc epilemsicus vel epilemsiacus -a -um qui talem patitur infirmitatem et epileticus in eodem sensu.

EM, adverbium est increpantis vel admirantis et stupentis.

ENCRATICE, idest continenter.

EMEDIUM, vehiculum.

EMAN interpretatur accipiens vel formido eorum vel robustus.

EMPNATICI, idest plures.

EMETERON, grammatica nostra.

EMIGRANEUS, vermis capitis, unde et dicimus dolorem capitis emigraneum esse.

Hec EMPHYTEOSIS -sis, idest melioratio sive contractus meliorationis, ut, cum quis dat agrum suum alicui ut excolat et melioret illum, iste dat agrum suum in emphyteosin et ille accipit in emphyteosin. Et videtur esse compositum ab en, quod est in, et phytos, quod est fides, et thesis, quod est positio, quasi in fide positio.

Et inde hic et hec emphyteoteta vel emphyteota, qui rem accipit in emphyteosim, et emphyteoticus -a -um, quod pertinet ad emphyteosin, et hinc emphyteotarius -a -um vel emphyteotetarius -a -um, idem quod emphyteota vel emphyteoticus.

Hic EMBOLISMUS, idest superaugmentum; unde hic et hec embolismalis et hoc -le, idest superexcrescens. Unde annus embolismalis dicitur quasi superexcrescens, quia superat duos annos precedentes una lunatione. Si quis desiderat scire qualiter hoc fiat consulat compotistas; prolixitas enim istius operis non permittit nos satisfacere omnibus in omnibus.

EMPOTYEMATA dicuntur ea que labore contrahuntur.

EMPHASIS, idest expressio, scilicet quedam figura loquendi, scilicet, cum volumus abundantiam et expressionem alicuius accidentis in aliquo notare, solemus illum appellare nomine accidentis, ut ‘Davus est ipsum scelus’.

Unde emphaticus -a -um, et hinc emphatice adverbium, ut ‘emphatice loquitur iste’, idest expresse, scilicet tali figura; et emphatizo -as, idest emphatice loqui. Et nota quod emphaticus quandoque dicitur audax et increpator, quia talium est expresse loqui.

Hec ENCRIPHIA -e, idest panis subcinericius.

ENDIMITA, vestimenta.

ENDO, incedo mansuetus.

ENDOGENIA, idest natura, unde endogenicus -a -um, idest naturalis et hinc endogenice, idest naturaliter.

ENGADDI, idest oculus temptationis.

ENCREPIA, idest pulchritudo.

ENTERIA, idest intestina; unde per compositionem exentero -as, idest eviscerare, aperire, intestina extrahere.

Item componitur enteria cum dis, quod est divisio, et dicitur hec dissenteria, idest divisio continuationis, idest ulceratio intestinorum, et fit antecedenti fluore, quem Greci diarriam dicunt; et cum lienon, quod est lene, et dicitur hec lienteria -e, quasi molle intestinum, quia cibum, tamquam per aliena intestina nullis obstantibus, faciat prolabi: qualemcumque enim cibum acceperit incoctum digerit.

ENCETEGRA, machinula lignea qua amphora tenetur.

Hec ENDELICIA fuit mater Siches, idest anime, et interpretatur intima etas vel absoluta perfectio; unde Martianus Capella ‘voluit saltem Endelicie ac Solis filiam postulare’.

ENDOR grece, aries latine. Inde hec endromis vel endromedes -dis, vestis villosa de arietinis pellibus facta qua induebantur Romani contra frigus. Vel endromis dicitur duplex vestis, duplex pallium et forte et villosum et yemale. Iuvenalis ‘igniculum brume si tempore poscas accipit endromedem’.

ENOC interpretatur dedicatio; in ipsius enim nomine civitatem postea edificavit Cain.

ENOS, letitie locus.

ENEMA grece, latine dicitur relaxatio et est genus medicaminis.

ENOCILIS, piscis stagneus.

ENNOS interpretatur habitator; a quo et Sigeum, quod est mons quidam iuxta Troiam, dictus est Neptunus Ennosigeus, idest habitator Sigei, illius promontorii in quo habebat templum iuxta Troiam. Vel Ennosigeus interpretatur profundum silentium; ennos enim profundum dicitur, sige silentium vel latibulum; et vocatur Neptunus sic a profunditate maris et a silentio quod est in fundo maris. Vel Ennosigeus dicitur ab ennos, quod est habitator, et siche, quod est profundum, quasi Ennosicheus, idest habitator profundi.

Item ab ennos, quod est habitator, et pheos, quod est pinguedo, dictus est Empheus, pater Orionis, qui eum habuit filium de urina deorum quos hospitatus fuerat, quasi habitator pinguedinis, per quam terra intelligitur que pinguis est.

ENEAS -e, unde hic Eneades -e, filius vel nepos Enee; et quicumque descenderunt ab Enea dicuntur Eneade, ut Romani. Et inde, subtracta ‘de’ sillaba, dicitur hec Eneas -dis, filia vel neptis Enee.

Item invenitur hic Eneus -i, et inde hic Enides -e; et, subtracta ‘de’ sillaba ab eo quod deberet dici Eneides, fit hec Eneis -dis, idest filia vel neptis; sed hoc nomine iam magis utimur pro historia facta de Enea, unde liber Virgilii sic intitulatur: ‘incipit Eneis Virgilii’.

EO is ivi vel ii eundi itum; unde itio -nis et hic itus -tus -tui et hoc iter -teris et hoc itiner -ris, et differunt.

Itus est via qua iri ab homine quaquaversum potest, sed iter et itiner diversam habent significationem: iter enim est locus transitu facilis, unde et eum appellamus aditum, itiner autem est itus longe vie et ipse labor ambulandi ut quo velis pervenias. Accipiuntur tamen quandoque in eadem significatione, et secundum hoc ex istis duobus nominibus, scilicet iter et itiner, effectum est unum hoc modo: iste nominativus ‘iter’ est in usu, sed eius obliqui non sunt in usu; item isti obliqui ‘itineris, -ri, -re’ sunt in usu, sed eorum nominativus absoluit; et sic factum est ut ex istis et illo nominativo ‘iter’ efficeretur unum nomen et declinaretur hoc iter, huius itineris.

Et ab isto genitivo itineris itinero -as, idest ire, unde itinerarius -a -um, quod pertinet ad iter;

et ab isto genitivo iteris, quod non est in usu, descendit itero -as, idest iter facere vel repetere, et secundum hoc est activum, unde verbalia, et iterum adverbium ordinis vel temporis, et iteratim similiter adverbium ordinis vel qualitatis; et in hac significatione invenitur iste ablativus iterato positus adverbialiter.

Itero componitur reitero -as, iterum repetere, unde reiteratim et reiterato posita adverbialiter.

Item iter componitur cum ob et dicitur obiter, idest interim dum est in itinere: ‘atque obiter faciem linit’, idest interim.

Item ab eo hec unda -e, et est unda superior pars aque, superior liquor qui semper in motu est, sed aqua est stativa et sine motu equalis; sed unda per se non est aqua, sed aqua in quodam motu et agitatione, quasi ab eundo unda vocata, quasi eunda, quia semper in motu est; unde undula diminutivum et undosus -a -um, idest plenus et frequens undis et comparatur; et inde hec undositas -tis.

Item ab unda undo -as quod non est in usu, sed componitur abundo -as, unde abundus -a -um, idest abundans, et hinc abunde, idest abundanter. Et vide quod quidam dicunt abundare derivari ab habeo et ita dicunt abundare et abundus aspirari in prima sillaba, quod omni caret veritate.

Item componitur exundo -as, idest valde undare; inundo -as, abundare, repleri, stagnare: si invenitur cum accusativo, sensus est inundare, idest facere inundare; redundo -as, retro undare, reverti, redire. Et est undo -as neutrum cum omnibus suis compositis.

Eo componitur cum ad et dicitur adeo -is, idest ire ad, unde hic aditus -tus -tui et hoc aditum -ti. Et differunt: nam aditus est introitus, ergo occasio vel opportunitas vel aggressio; sed aditum est locus secretus iuxta altare ubi dabantur responsa: dicitur ab adeundo per contrarium, quia minime licebat alicui adire locum illum nisi summo pontifici.

Item componitur abeo -is, longe ab aliquo recedere, unde hec abitio -nis, recessio, unde Terentius in tertia comedia ‘propter hec turba atque abitio venit’;

et secundum Ysidorum hec abies -tis dicitur ab abeo, quia cito et longe sursum abeat, et inde hec abiecula -e, diminutivum, et abietinus -a -um et abiegnus -a -um in eodem sensu.

Item componitur cum am et, interposita b, dicitur ambio -bis, idest circumdare et cupere et proprie honorem, et inde hec ambitio -nis, circumdatio vel cupiditas, unde ambitiosus -a -um, idest cupidus et proprie honoris, et comparatur, unde hec ambitiositas -tis, idest cupiditas, et hec ambities -ei, pro eodem;

et quia ambitiosorum est blandiri et adulari, ideo quandoque ambitio ponitur pro adulatione et blanditiis, unde Sallustius ‘sed in ea tanta difficultate comperio Metellum tantum temperantia inter ambitionem et sevitiam moderatum’.

Item ab ambio hic ambitus -tus -tui, idest circuitus, unde Oratius ‘et per amenum properantis ambitus aque’; et ambitus, idest cupiditas et proprie honoris, unde Lucanus ‘letalis ambitus urbis’.

Item componitur cum ante et dicitur anteeo, -is; et cum circum et dicitur circumeo -is et debet m scribi, sed taceri.

Quotiens enim circum vel aliud adverbium vel prepositio desinens in m componitur cum dictione incipienti a vocali, debet m scribi ad ostendendum quod sit de integritate illius dictionis, sed debet taceri, et dicetur ‘circueo -is, circuit’ et ‘circuamictio’, unde ‘circuamicta’; si tamen non fit compositio hic proferetur m et dicetur ‘circum amicta’. Contra hoc non est oppositio de ambio vel amburo, quia b interponatur, nec de comedo quia m est ibi accidentaliter pro n.

Item componitur cum con- et dicitur coeo -is, subtracta n: coire, idest simul ire et coire idest coniungi, congregari, coadunari, convenire, unde, quia vir et femina coniunguntur in opere venerio, dicuntur tunc coire, unde coitus -tus -tui, idest concubitus.

Item coire quandoque ponitur transitive pro coniungere sive colligere et congregare, et secundum hoc invenitur eius passivum in tertia persona, unde Lucanus (2, 224-25) ‘multumque coitur humani generis’, idest colligitur et congregatur; coeo tamen neutrum est et absolutum.

Unde hic coetus -tus -tui, idest hominum congregatio, quasi coitus, unde et per oe diptongum debet scribi; sed de hoc precessit sermo cum tractabatur de cedo.

Item a coeo hic cuneus -nei, idest collecta in unum militum sive peditum multitudo, unde, quia in unum coit, dicitur cuneus, quasi couneus, quia in unum coeant et cogantur omnes; cuneus dicitur etiam quoddam instrumentum ligneum ad scindendum ligna et ad firmandum stilum in ferramento aliquo vel alia re, similiter a coeo quia coeat in summitate, vel quia sui interpositione divisa faciat coire et coartari, ad cuius similitudinem dicunt cuneum in expeditione dici.

Et a cuneus vel coeo cunctus -a -um, universus et collecta in unum universa multitudo, quasi cuneus, quia omnes in unum coeant; cuncti enim dicuntur omnes cum coniuncti sunt et simul faciunt, aliter dicuntur omnes et non cuncti.

Et inde hec cuncta -te, idest mora, unde Cato (ps. Cato 4, 43) ‘prospicito cuncta tacitus quod quisque loquatur’; non enim potest hic esse ‘cuncta’ pluralis numeri et accusativi casus sicut solent legere quidam qui ante vocantur rabi quam mereantur dici discipuli: falsus enim esset versus, quem quidam surgentes de synagoga conantur defendere quadam specie cesure que fit in tertio pede, non considerantes constructionem esse incongruam nec dici latine si ‘cuncta’ sit accusativi casus pluralis numeri; est ergo ablativus singularis et est talis constructio et sensus: ‘tu tacitus prospicito id quod quisque loquatur, prospicito, dico, cuncta, idest per cunctam, per moram, antequam des responsum, ut intellegas quod dicitur’.

Et a cuncta sive cunctus cunctor -aris, idest morari vel dubitare: qui enim universum vult videre vel numerare oportet eum morari et dubitare; unde verbalia et cunctatim, idest dubitanter vel moranter vel omnino vel omni modo, unde Macrobius De Saturnalibus ‘inter eos saltatio cunctatim vel ab honestis appetebatur’.

Videat ergo quilibet et caute attendat quod cunctor -aris pro morari vel dubitare cum omnibus suis compositis debet scribi per u; contor -aris pro inquirere, de quo superius tractavimus, cum omnibus suis compositis debet scribi per o.

Item a coeo hic et hec civis, quia cives coeant ut simul vivant; vel civis dicitur a cio cis, quia ciantur ad simul habitandum; et inde civicus -a -um, et hic et hec civilis et hoc -le, et hec civitas -tis.

Et est civitas hominum multitudo societatis vinculo adunata ad eodem iure vivendum; et civitas non saxa sed habitatores vocantur, sed urbs ipsa menia sunt; sed hoc melius distinguetur.

Et a civitas hec civitacula -e diminutivum, et per compositionem pluraliter procestria -orum, idest loca extra civitatem, sicut procastria loca extra castra; vel procestria dicuntur loca extra civitatem degradata per que murus ascenditur.

Item a civis civico -as et a civitas civito -as, et est civicare vel civitare civitatem colere vel civem facere vel more civis se habere. Civis componitur concivis.

Item eo componitur exeo -is, unde hic exitus -tus -tui quod plures habet significationes: exitus, idest finis, unde (Ov. epist. 2, 85) ‘exitus acta probat’; exitus, idest mors, unde illud (Verg. Aen. 2, 554-55) ‘hec finis Priami fatorum, hic exitus illum sorte tulit’; et exitus, idest egressus, unde (Vulg. psalm. 113, 1) ‘in exitu Israel de Egipto’ et cetera;

et hinc hoc exitium, idest tormentum vel mors, unde hoc exitiolum -li diminutivum, et exitiosus -a -um et hic et hec exitialis et hoc -le, quod infert exitium.

Item ab exeo hoc extum, idest intestinum, quod componitur cum specio vel inspicio et dicitur hic et hec extispex vel extinspex -cis, idest augur qui inspicit exta; vel extum dicitur ab exto -tas, de quo postea dicetur.

Item eo componitur cum inter et dicitur intereo -is, idest mori, proprie in itinere, unde interitus -tus -tui, idest mors;

et cum intro et dicitur introeo -is, unde hic introitus -tus -tui;

et cum in et dicitur ineo -is, idest intrare, incipere, invenire, concumbere, et secundum hanc significationem derivatur inde hic Invius -vii, idest Pan, unde Virgilius; et dicitur Invius ab ineundo, idest concumbendo passim cum animalibus; est enim deus pastorum et cum illis passim concumbit; vel Invius dictus est ab in et vio -as, quia pastores ducit et conviat, quia deus eorum est; hoc tamen in sequentibus melius distinguetur.

Item ab ineo hoc initium -ii; et est initium res a qua quid incipit, sed principium verborum exordium; et inde initior -aris, idest inchoare, consecrare, sanctificare, introducere, sacrificare, unde Psalmista (Vulg. psalm. 105, 28) ‘initiati sunt Belfegor’, idest sacrificaverunt vel consecraverunt; et nota quod quidam utuntur hoc verbo in activo genere, initio -as.

Item eo componitur cum pro et interposita d dicitur prodeo -is, devenire, in antea ire, unde Oratius ‘est quoddam prodire tenus si non datur ultra’;

et cum pre et dicitur preeo -is, idest ante ire;

et cum preter et dicitur pretereo -is, idest transire vel iuxta ire;

et cum per et dicitur pereo -is, unde hoc periculum, et sincopatur et dicitur hoc periclum, unde periculosus -a -um et periclitor -aris, idest periculum incurrere; periculum etiam invenitur pro experimento et periclitari pro experiri, sed tunc fit derivatio a perio -is simplici quod non est in usu sicut postea dicetur.

Item a pereo -is descendit perito -as frequentativum, idest frequenter perire, unde Plautus in Captivis ‘qui per virtutem peritat non interit’.

Item eo componitur cum ob et dicitur obeo -is quod plures habet significationes: obire idest contra ire; et obire idest circum ire; et obire idest perficere, ut ibi ‘magna tonantis iussit obire patris’, idest perficere; et obire idest frequenter ire, unde Tullius in libro De amicitia ‘qui solebas illum diem obire’; et obire idest mori, sed differunt: obire est in itinere, mori ubique; item mori commune est bestiis et hominibus et bonis et malis, sed obire tantum convenit hominibus et tantum bonis; est enim obire quasi obviam ire: boni enim obeunt, idest in dissolutione anime et corporis obviam eunt Christo in aere, unde in kalendario invenitur ‘obitus beati Martini’ et non ‘mors beati Martini’.

Item eo componitur redeo -is, unde hic reditus -tus -tui, quod duo significat; reditus enim dicitur id quod redditur quia singulis annis redeat, unde ‘reditus auxisse paternos’; et reditus idest reversio, unde Ovidius (epist. 2, 26) ‘vela queror reditu verba carere fide’.

Item a redeo hec reda -e, genus vehiculi ad eundum et redeundum habile, et est quattuor rotarum; vel potius sic dicitur a rota, quia rotas habeat, unde antiqui vocabant illam retam; unde Iuvenalis (3, 10) ‘tota domus reda componitur una’.

Item componitur cum trans et dicitur transeo -is, unde verbalia, et transitivus -a -um et transitorius -a -um et hec transenna -e, funis extensus vel tegula aperta per quam lumen venit vel hasta, que et transen dicitur.

Item componitur cum sub et dicitur subeo -is; et cum venum et dicitur veneo -is, idest vendi.

Eo et composita ab eo omnia sunt neutra exceptis his decem: adeo, ambio, anteeo, circumeo, ineo, posteo, pretereo, obeo pro perficere frequentare circumire, subeo, transeo, que omnia sunt activa. Item omnia composita ab eo retinent litteraturam sui simplicis, excepto ambio quod transit ad litteraturam aliorum verborum in i, commutando e sui simplicis ubique in i.

Item eo et eius composita omnia faciunt preteritum in ivi vel ii per sincopam et supinum in itum correpta penultima, ut adeo -itum, redeo -itum, excepto veneo quod deberet facere venitum -tu, sed facit venum -u, nec est compositum a venum suo supino sed a venum nomine quod olim erat in usu pro venali; vel forte venum non est supinum huius verbi veneo, nec Priscianus (gramm. III 543, 18-19) dicit quod sit supinum illius sed dicit quod utimur eo pro supino illius.

Item excipitur ambio quod, quia non servavit litteraturam sui simplicis, ideo producit penultimam ad modum aliorum verborum quarte coniugationis desinentium in -io et in supino et in participio, unde Ovidius (met. 1, 37) ‘iussit et ambite circumdare litora terre’. In nomine tamen verbali quarte declinationis, causa differentie ad participium, corripit penultimam sicut aperte declarant exempla superius posita.

Vide ergo et attende diligenter quod ambio facit futurum non in -bo sed in -am, sicut audiam, ut ambiam -es -et. Si ergo inveniatur in -bo fit secundum antiquitatem; omnia enim verba quarte coniugationis olim faciebant futurum indicativum in -bo vel in -bor, unde adhuc in Theologia invenitur (Vulg. psalm. 59, 8) ‘partibor et metibor’, sed hec antiquitas absoluit et solum duo verba quarte coniugationis faciunt illud futurum in -bo, scilicet eo et queo et composita ab eis, excepto ambio. In compositis tamen invenitur illud futurum in -am ut ibi (Vulg. Luc. 21, 33) ‘celum et terra transibunt, verba autem mea non transient’; quidam tamen emendant ‘transibunt’.

EOS eoy grece dicitur sol vel oriens vel primus splendor aeris clarescentis qui aurora dicitur; unde hic Eous Eoy, primus equus solis, et eous -a -um, idest orientalis, et hec aurora, quasi eorora, sed de hoc satis dictum est in superioribus;

et hic eurus -ri, ventus flans ab oriente, quasi ab eo ruens, unde hic euroauster -stri, ventus qui est inter eurum et austrum.

EOLUS fuit rex ventorum qui, quia ex insularum nebulis et ex bullitione Ethne et agitatione fumi sedens in arce sua predicebat flabra ventorum futura, ab imperitis visus est in sua potestate ventos habere et ideo fictus est deus ventorum esse.

Et ab eo dicta quedam regio iuxta Ciciliam Eolia, quia ibi regnavit; et in ea sunt novem insule et appellantur similiter Eolie ab Eolo qui fuit rex earum, et eedem dicuntur Vulcanie, quia ardeant sicut Ethna;

et quelibet habet suum proprium nomen, scilicet Liparis, a Liparo qui ibi regnavit, Geram quia sit collibus eminentissimis, Strongile, Didime, Erifusa, Festia, Fenicusa, Euoninom, Stipodes. Et ab Eolus vel Eolia eolius -a -um, possessivum vel gentile.

Hec EEA Eee dicta est Circe a stupore et admiratione hominum qui videntes eam et eius monstriferas mutationes, quia quosdam mutabat in sues, quosdam in canes, quosdam in leones vel in alia animalia, stupentes dicebant ‘eee’; unde dicta est Eea et ipsa insula in qua morabatur, unde eeus -a -um, idest circeus vel a loco illo, unde in Ovidio (am. 2, 15, 10) ‘artibus Eee Carpatiique senis’.

EPY grece, latine dicitur supra.

Inde dicitur ephot vestis sacerdotalis, quod latine interpretatur superindumentum; erat enim pallium superhumerale quo tota sacerdotalis tegebatur ambitio et erant duo genera, unum lineum et simplex quod sacerdotes habebant, aliud ex diversis coloribus auro gemmisque contextum, habens in utroque humero lapides duos smaragdinos auro conclusos in quibus sculpta erant nomina patriarcharum, quo olim pontifices utebantur. Et ephot alio nomine epindutias.

Item ab epy et oda dicitur epodon, liber Oratii, quasi epy odon, idest super odas, siquidem post odas illud opus fecit; vel epodon quasi ypodon, idest equestre: ypos enim est equus, equestre ideo dicitur quia ad modum equi currens quadam depressione et elevatione scinditur hoc metrum; vel epodon in poemate clausula brevis est; sic dictum quia assimilatur ad speciem elegiaci, ut premisso uno longiore, alter brevior componitur et in singulis quibusque maioribus sequentes minores quasi clausule recinunt. Et hinc liber Oratii dictus est epodon, quasi clausularis, quia sic compositus est vel quia semper in secundo versu et metri et sententie sit clausula.

Item epy componitur cum trite quod est tertium et dicitur epitritus -a -um et hic epitritus -ti; et cum ogdo quod est octo et dicitur epogdous -a -um et hic epogdous; et est epitritus ille numerus qui alium continet totum et eius tertiam partem, quasi supra totum continens tertium; epogdous vero est ille qui continet alium totum et eius octavam partem, unde Plato in Timeo ‘natis itaque limitibus sexcuplorum et item eorum quibus accedit pars sui tertia quod genus a Grecis epitritum dicitur, item eorum quibus accedit pars sui octava, qui numerus ab eisdem epogdous vocatur, ex eisdem nexibus illa prima spatia, idest epogdois spatiis epitritorum omnium intervalla complebat’.

Item epitritus dicitur quidam pes constans ex quattuor sillabis et similiter componitur ab epy et trite, quia super tres sillabas habet quartam; et sunt quattuor epitriti: primus constat ex prima brevi et ceteris longis, secundus ex secunda brevi et ceteris longis, tertius ex tertia brevi et ceteris longis, quartus ex quarta brevi et precedentibus longis; et sic epitritus constat semper ex quattuor sillabis.

Item epy componitur cum lema quod est vorago et dicitur hoc epylema -tis, idest emplastrum, quia superponitur vulneri; Martianus ‘que vis epylematis vice procrearet ’;

et cum thymum quod est flos grece, et dicitur epythimum, idest flos thymi, et est thymbre similis et dicitur sic quia soleat superponi a medicis aliis adiutoriis precedentibus; unde epythimicus -a -um, idest concupiscibile; epythimum etiam dicitur thuribulum, quod alio nomine dicitur tymiamatrium et thuricremulum, a superpositione thymorum.

Item componitur cum phoros quod est ferre et dicitur hec epiphora -e, idest lippitudo oculorum, quando scilicet aliqua pellicula superducitur oculo.

Item componitur cum caustos quod est incendium et dicitur hoc epicaustorium, instrumentum quod fit supra ignem causa exeundi fumum; et epicaustorium dicitur locus unguentorum ubi se ungebant ad ignem; et epicaustorium etiam dicitur locus discernendi causas; et in qualibet istarum significationum competenter accipitur in Passione sancti Thome.

Caustos etiam componitur cum in vel cum en, quod est in, et dicitur hoc encaustum vel incaustum, quasi inustum, scilicet tincta scribendi.

Item epy componitur cum bapton quod est navis et dicitur hic et hec epibata -te grece, quod latine dicitur laicus vel superveniens; hic nil habet negotii in nave, sed naulo dato in alias terras transire disponit.

Et cum mene, quod est defectus vel luna vel mensis, et dicitur pluraliter hec epimenia -orum, idest expense vel xenia vel tributa que dantur per singulos menses post defectum lune, idest post novilunium; Iuvenalis ‘pelamide et veteres Afrorum epimenia bulbi’.

Et cum dromo, quod est navis quoddam genus, et dicitur epidromos, velum secunde amplitudinis, scilicet ad puppim.

Et cum reda et dicitur hoc epiredium; et dicuntur proprie epiredia minora vehicula.

Et cum agros, quod est tractus, et dicitur hic epigrus; et sunt epigri clavi quibus lignum ligno adheret quia supertrahuntur.

Et cum cura vel cutis et dicitur hic Epicurus, quoddam genus philosophorum, quia curam super cutem corporis habebant; dicebant enim voluptatem esse summum bonum, ignorantes aliam esse voluptatem preter carnalem; ideo, dimissa anima, tantum corpori curam impendebant et ideo dicti sunt Epicuri; et inde epicureus -a -um. Componitur quoque epi cum multis aliis partibus de quibus loco suo convenientius tractabitur.

EPYPHYA -orum, ornamenta equorum; Oratius ‘optat epyphya bos piger, optat arare caballus ’. Inde epyphyare, idest equum ornare.

EPANAPHORA est in uno versu per principia sensuum eiusdem dictionis repetitio, ut ‘te nemus Angitie, te vitrea Focidos unda, te liquidi flevere lacus’.

EPANALENSIS est sermonis in principio versus positi eiusdem in fine replicatio, ut (Iuv. 14, 139) ‘crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit’.

EPYRUS, civitas Thracie condita a Pyrro filio Achillis et nominata, unde et regio adiacens dicitur Epyrus, et inde epyroticus -a -um et epyreus et hic et hec Epyrota -te. Et Epyrote olim Pyrride sunt dicti a Pyrro.

Et nota quod Epyrus vel eius quedam pars, ut dicunt, dicta est Caonia a Caone, fratre Eleni, quem in venatu ignoranter interfecit; et hec eadem Molossia a Molosso, filio Pyrri, quem habuit de Andromache.

Hoc EPAR -ris vel -tis, idest ficatum; et dicitur ab epy, quod est supra, quia supra positum sit; et hinc epaticus -a -um qui patitur in epate et epatiarius -a -um quod pertinet ad epar; Plautus (Curc. 239) ‘cum te morbus agitat epatiarius’.

EPICERNA, anathema.

EPICERIMATA, conamina.

EPICINA, convivia.

EPIZANIA, splendor.

EPEDICEN, vestis monachorum.

EPARCIA, patella.

EPHENII, quidam heretici ex Iudeis, qui dicunt ipsum esse Christum qui docuit illos omnem abstinentiam.

EPTO -nis, idest memoria.

EPUS, idest lux.

EPOS grece, latine laus. Inde epicus -a -um, idest laudabilis, unde Martianus (1, 3) ‘epica vulgo liricaque pagina consonarent’; videtur tamen hic epica poni pro dactilica; dactilus enim inventus est ad describenda gesta heroum ex quibus consecuti sunt laudem. Vel epicus componitur ab e et pede, quasi sine pede, idest prosaicus: potest ergo ibi legi epica, idest prosaica.

EPTATICUS vetus est testamentum: quinque libri Moysi, sextus Iosue, septimus Iudicum.

Hec EPACTA -e, idest adiectio; compotiste enim, ad cognoscendum quota sit luna in qualibet feria, composuerunt duo genera numerorum, quorum unum regulares lunares, aliud vero epactas vocaverunt, idest adiectiones, ab epy quod est supra et thesis quod est positio, quia regularibus adiciuntur ad comperiendum etatem lune, quod nichil aliud est nisi scire quotus dies sit ex quo luna recessit a sole;

quod si quis cupit scire aperte, consulet compotistas; si enim brevitas permitteret, unde epacte provenirent, quousque durarent et quis earum esset ciclus et qualiter regularibus adicerentur, diligenter assignare neutiquam nos pigeret.

EQUUS -a -um; et differt a iusto quia iustus est ex lege, quasi ius custodiens, equus ex natura; et est scribendum per ae diptongum, sed equus pro animali per e solam.

Et equus comparatur, unde eque -ius -sime adverbium, et hec equitas -tis, et equo -as verbum activum unde verbalia, et hic et hec equabilis et hoc -le;

et per sincopam equalis -le et inde equaliter et hec equalitas -tis;

et per compositionem inequalis -le, inequaliter, inequalitas.

Equo -as componitur adequo -as, coequo -as, exequo -as, et obliquo -as, idest flectere, quasi contra equitatem facere; qui enim obliquat contra equitatem facit; unde obliquus -a -um, non rectus, et comparatur; unde hec obliquitas -tis. Item equo -as activum est cum omnibus suis compositis et producit e.

Item ab equus hic equus, idest caballus, quia eque currat; vel ab equo -as, quia olim, quando equi quadrigis iungebantur, equabantur et pares forma et similes cursu copulabantur.

Et inde hec equa -e, et equinus -a -um, et hic equarius, custos equorum, et hec equaria similiter, et hec equintia, armentum equorum vel vaccarum,

et hic equuleus pro quodam tormento facto ad modum equi, et hic eques -tis, idest miles, unde hec equitissa -se, idest femina equitans,

et hic et hec equester vel equestris et hic equester hec equestris et hoc equestre, et equito -as, unde hic equitatus -tus -tui, idest actus equitandi vel multitudo equitum, unde in Canticis (Vulg. cant. 1, 8) ‘equitatui in curribus Pharaonis assimilavi te’.

Equus pro caballo componitur hoc equistatium, idest stabulum ubi equi stant.

Item ab equus -a -um equito -as, idest equum facere ut ‘equito illi’, idest rectum facio illi; et componitur inequito -as, idest non eque, non recte agere, unde Ambrosius Super Egisippum ‘comprehensoque interiori templo etiam Simoni inequitabat Iohannes’.

Et nota quod equito potest esse frequentativum huius verbi equo -as et tunc tantum valet quantum frequenter equare et tunc est activum et construitur cum accusativo.

Item ab equus vel equo -as hec aqua -e propter equalitatem superficiei; sed de hac parte satis superius diximus in prima littera.

Item equus -a -um sive equitas componitur cum nox -ctis et dicitur hoc equinoctium, idest equalitas noctium cum diebus, quod fit bis in anno, unde hic et hec equinoctialis et hoc -le, et hic equinoctialis -lis, tam pro parallelo quam pro coluro in quo fit equinoctium.

Item equinoctium dicitur equidium, idest equitas dierum cum noctibus, unde hic et hec equidialis et hoc -le, idest equinoctialis.

Item equus componitur iniquus -a -um et comparatur; et inde hec iniquitas -tis.

Item componitur equimanus -a -um, qui equaliter utraque manu ad gladium vel aliud tenendum utitur.

Item componitur cum paro -as et dicitur equipero -as quod in tribus invenitur significationibus: equiperare idest imitari, unde Virgilius in Bucolica (5, 48) ‘nec calamis solum equiperas sed voce magistrum’; item equiperare est equare vel comparare ut ‘equipero hoc illi’, idest equo vel comparo, idest ostendo esse equum illi, ut ibi ‘absit ut equiperemus illum Iohanni Baptiste’, idest comparemus; item equiperare est equare vel comparare, idest parem fieri, ut ibi ‘in brevi tempore doctores suos equiperavit’, idest par factus est illis.

Item componitur cum polleo et dicitur equipolleo -es, et cum valeo et dicitur equivaleo -es in eodem sensu, idest parificari, conferri, assimilari; unde hec equipollentia -e et hec equivalentia -e, idest similium equalitas rerum;

et cum penso et dicitur equipenso -as, et est equipensare eque cogitare vel eque iudicare;

et cum animus et dicitur equanimis -e et equanimus -a -um, idest equi et patientis animi; et hinc equanimitas -tis, idest animi equitas et patientia.

ERIS grece, latine dicitur lis, unde hec erissis, idest furia vel ira magna, et hec Erinis -nis vel -nidis, idest furia infernalis, quasi ad litem et discordiam nata,

et hec iris -ris vel iridis, idest arcus celestis; sed arcus proprie est via ipsius dee et Iris ipsa dea, et dicitur Iris, quasi eris, quia raro mittitur nisi ad litem et discordiam concitandam, et est nuntia et pedissequa Iunonis; vel dicitur Iris, quasi aeris, quia per aerem ad terram descendat.

Et nota quod iris nichil aliud est quam nubes soli opposita, radiis solis multipliciter informata; ea enim est natura luminosi corporis ut semper in oppositam partem radios dirigat; sol ergo, cum sit luminosum corpus, radios suos mittit in partem oppositam, in qua quandoque nubem invenit que in una sui parte est densa, in alia densior, in alia densissima, item in aliqua sui parte est rara, in alia rarior, in alia rarissima.

In illa que est densa solares radii, tamquam in utre conclusi, rubrum colorem faciunt, in densiori ceruleum, in densissima nigrum; item in rara faciunt viridem, in rariori croceum, in rarissima album; et ita, secundum maiorem densitatem illius nubis, magis accedit ad colores nigredini affines, secundum maiorem raritatem magis accedit ad colores albedini affines.

Preterea nubes illa quoddam corpus est compositum ex quattuor elementis et aquosum, que, radiis solaribus accensa, a quattuor elementis et quadripertitum contrahit colorem, ab igne rubrum, ab aere ceruleum sive lucidum vel purpureum, ab aqua viridem, a terra nigrum.

Hinc etiam est quod, si videatur iris in mane, videtur in occidente, si in vespere, videtur in oriente, si in meridie, videtur in septentrione; in meridie numquam videri potest cum sol in opposita parte numquam possit esse.

Et hinc, propter varietatem colorum, iris dicitur quedam gemma et etiam quedam herba, quia eius flos coloris varietate celestem arcum imitetur, unde a Latinis arcumen dicitur; eadem dicitur illyrica quia in Illyria abundet.

Item ab eris et ton, quod est terra, per compositionem dictus est Erictonius, filius Vulcani et Palladis; cum enim Vulcanus Palladem de concubitu appeteret et illa eum sperneret, in illa contentione Vulcanus misit sperma in Palladem et cecidit in terram et inde natus est quidam puer et ideo dictus est Erictonius, quasi de lite et terra natus;

hic, quia pedes habuit draconteos, ad celandam turpitudinem pedum primus usum equitandi in curru invenit.

ERISIPILA, putredo vel sanies. Hanc passionem Latini sacrum ignem appellant, idest execrandum, per antifrasin; nam in superficie rubra flamma cutes rubescunt.

Hic ERIX -cis fuit filius Veneris et Bute qui, in ludo cestuum devictus et interfectus ab Hercule, sepultus in quodam monte Sicilie, monti nomen indidit et dictus est Erix; unde ericinus -a -um, et inde Venus dicta est Ericina quia in illo monte colitur.

ERILIUS, idest inferius.

ERSO dicitur lignum.

ERICOPARTA, princeps magnus.

Hec ERPICA -ce, instrumentum rusticorum ad terendas glebas, et trahitur a bobus, unde dicitur erpica, quasi arpica, ab arpo quod est rapere, vel quasi arepeta, idest arata petens; prius enim terra aratur, postea erpicatur.

Et hinc erpicarius, qui erpicam trahit vel facit; adiective potest declinari erpicarius -a -um; et erpico -as.

ERGE grece, latine dicitur opus. Inde hic et hec ergasta, idest operator vel vicinus; et ab erge et sterion, quod est statio, dicitur hoc ergasterium -rii, locus ubi aliquod opus fit, quasi operaria statio; et ergasterium dicitur magisterium quod fit in tali loco; Iohannes Crisostomus ‘per hoc ipsum quod ergasterium huius artis aperuit’.

Item ab erge et stolon, quod est missio, dicitur hoc ergastulum -li, idest carcer rusticus, carcer et locus damnatorum, scilicet locus ad quem rei damnati ligati mittebantur et ibi operabantur opera sibi iniuncta; invenitur tamen quandoque pro carcere corporis in quo anima in hac vita tenetur incarcerata ut ibi.

Item ergastula dicuntur vincula et compedes quibus illi qui erant in ergastulis ligabantur, unde Lucanus ‘agmine conflato sevas ergastula solvit’.

Item ab en, quod est in, et erge, quod est opus vel labor, et mene, quod est defectus vel luna, dicitur hic energuminus -ni, demoniatus, a demone possessus et vexatus; et dicitur sic quasi inefficax, non laborans, non operans, sed in opere deficiens; vel en fit augmentativum quia singulis lunationibus valde mente laboret; vel ene dicitur vis vel fortitudo, mene luna, inde energuminus fortis in luna, ut sunt lunatici;

unde hec energia -e, idest vis et efficacia, effectus, unde Ieronimus ‘nescio quid energie viva vox habet et ab ore dilapsa magistri facilius nescio quo pacto recipitur’; energia etiam dicitur agilitas rerum gestarum, quasi gestarum sub oculis inductio; et dicitur etiam animi anxietas; Fulgentius ‘demones per energiam non credimus illabi anime’.

Et nota quod invenitur inerguminus et inergia scriptum per in, et itidem valet, quia tantum valet en apud Grecos quantum in apud nos, unde huiusmodi nomina greca sive notha, que predictam prepositionem habent in sui compositione, possunt scribi et scribuntur indifferenter modo per en modo per in, ut encaustum et incaustum, entimema et intimema, enpulerim et inpulerim, energuminus et inerguminus, energia et inergia, et sic in consimilibus.

ERMOGENIANI dicti sunt quidam heretici a quodam Ermogene qui, materiam non natam introducens, deo non nato eam comparavit matremque elementorum et deam asseruit, quos Apostolus improbat elementis servientes.

ERACLITE, quidam ab Eraclito auctore exorti; monacos tantum recipiunt, coniugia respuunt, regna celorum parvulos habere non credunt.

ERCINIE, aves dicte ab Ercinio saltu Germanie ubi nascuntur, quarum penne adeo lucent ut cursus vie pateat indicio plumarum fulgentium.

ERMUS, fluvius Asie qui smirneos secat campos, fluctibus aureis et arenis plenus, a quo et Smirna civitas et palus vocata est, unde smirneus -a -um.

ERMISCION, quedam gemma.

ERBUM genus est leguminis quod et ervum invenitur et dicitur a greco: hoc enim illi orobum dicunt; quod, cum sit quibusdam pecoribus infestum, tauros impinguat.

Hoc ES huius eris dicitur ab aere, quia sit eiusdem coloris cum aere; unde hoc erarium ubi pecunia publica reponitur, et ab ere dicitur quia olim prius ibi es reponebatur; es enim prius olim in usu fuit, auro et argento et ferro nondum invento, ex quibus metallis quamvis postea fuisset facta pecunia, nomen tamen erarii permansit ab eo metallo unde pecunia initium sumpsit; et, quia es, utpote prius inventum, habebant in usu cuiuslibet metalli, inde est quod es invenitur pro quolibet metallo generaliter.

Item ab es hec era -e, idest moneta, unde hic erarius, idest monetarius, et hec eraria, idest monetaria; vel erarius sive eraria dicitur quicumque sive quecumque operatur in ere, et tunc dicitur ab ere; et erarius -a -um, quod ad es vel eram pertinet.

Item ab es ereus -a -um et eneus -a -um in eodem sensu, scilicet quod constat ex ere; et hoc enum -i, unde enulum diminutivum, idest caldarium.

Item ab eneus vel es hic eneator, idest cornicen, cornicrepa, liticen, liticinator, scilicet ere canens.

Item ab es ero -as -avi, linere, preparare; unde eratus -a -um, et differt ab ereo: ereum enim est quod totum ex ere est, eratum quod in parte;

et componitur deero -as, idest es auferre vel valde erare; inero -as; obero -as, idest pretio, scilicet ere, conducere, unde oberatus -a -um, idest ere conductus, unde in Vita sancti Martini ‘oberatos habes meos scriptores per quos tibi mee ineptie publicantur’; et oberare est undique ere circumdare.

Item componitur subero -as, idest latenter pretio, scilicet ere, conducere, et suberare est sub auro vel argento vel alio metallo vel alia re es ponere, unde et aurum dicitur suberatum quod sub se habet es, quasi deauratum es, unde Persius (5, 106) ‘ne qua suberato mendosum tinniat auro’.

Item ab es dicitur erugo -nis, idest eris rubigo; erugo etiam dicitur vitium rodens ferrum vel segetes, sed tunc derivatur a rodo -dis, sicut dicetur.

Item ab es eris hec erisina -e quod et erisela -e invenitur, idest erugo et rubigo eris vel messium; et hoc eramentum -ti, in-strumentum de ere, sicut ferramentum de ferro; et erusco -as, quod eruco -as dicitur, idest era in unum colligere sicut nummularii faciunt.

Es componitur erisonus -a -um, qui sonat cum ere; idem est ericanus, qui canit cum ere; et hic et hec et hoc eripes -dis, qui habet pedes ereos.

Hec ESDRITA -e, idest canabum.

ESICHIA -e, idest silentium.

ESTIA grece, latine dicitur focus, unde estus; vel potius ab uro, quasi ustus, de quo postea dicetur.

ESCIT, erit.

ESEBON interpretatur cogitatio vel vinculum meroris.

Hoc ESSEDUM genus est vehiculi; Oratius (epist. 2, 1, 192) ‘esseda festinant’.

ESTER interpretatur absconsa.

ETHIMO grece, latine dicitur verum; logos, sermo vel ratio; unde ethimologia, quasi veriloquium, quia ethimologizando vocabulum veram ipsius originem eloquimur; et diffinitur sic: ethimologia est expositio unius vocabuli per aliud vocabulum, sive unum sive plura, magis notum vel magis nota in eadem lingua vel diversis, secundum rerum proprietatem et literarum similitudinem, ut lapis ‘ledens pedem’, piger ‘pedibus eger’.

Et inde ethimologicus -a -um, figurativus vel quod pertinet ad ethimologiam vel qui ethimologizat, et ethimologizo -as, sic exponere.

ETHIOPES dicti sunt a filio Cham qui vocatus est Chus, a quo originem traxerunt. Chus enim ebrayca lingua Ethiops interpretatur; et hinc hec Ethiopia -e, unde ethiopicus -a -um et ethiopius -a -um, gentilia. Ethiopia interpretatur tenebre.

Hec ETRURIA -e pars est Ytalie, scilicet Tuscia, ab Etrusco rege sic dicta; vel ideo sic dicta est quia eius fines tendebant antea usque ad ripam Tyberis, quasi ab aiteros oroy, aiteros significat alterum, oroy fines vocantur; Rome enim fines antea unam tantum Tyberis ripam tenebant; unde etruscus -a -um.

ETHAN sive Etha interpretatur robustus sive ascensus, a quo Ethei dicti sunt.

Hic ETHER -ris est superius elementum, scilicet ignis, et est nomen grecum; unde ethereus -a -um et hec ethra -e, idest splendor etheris, unde illud ‘quem terra pontus et ethra colunt adorant predicant’.

Quidam tamen legunt ibi ethera, quod esse non potest; est enim ethera accusativus grecus predicti nominis, scilicet etherem vel ethera; solet tamen talis accusativus transferri in nominativum, ut cassidem vel cassida et hic et hec cassida -e; craterem vel cratera; similiter potest dici etherem vel ethera et hinc hec ethera -e et iste nominativus potest ibi esse, scilicet in predicto ymno, sed hoc qualecumque refugium potest esse miseris.

Ethra componitur cum fulgeo et dicitur hec fulgetra -tre, quod vulgo dicitur aeris partitus, quasi fulgens ethra; grece dicitur casma.

ETHIS grece, latine dicitur mos; inde ethicus -a -um, idest moralis, et hec ethica -ce, idest moralitas vel scientia que tractat de moribus, et ethicus -a -um, idest proprium,

et hec ethisia -e, idest ventus in certo tempore, et hoc ethion -nis, idest delectabile, et hic ethos -thoy, quod versum in latinum hic ethus dicitur, sinus vel gremium.

Item ab ethis et poio -is, quod est fingo, dicitur hec ethiopeia -e, idest conformatio morum in qua hominis personam fingimus pro exprimendis effectibus etatis, studii, fortitudinis, letitie, sexus, meroris, audacie.

Hec ETHALIA -e, regio unde fuit Yole quam rapuit Hercules; unde ethalus -a -um, a quo ethalicus -a -um et ethaliacus -a -um: omnia gentilia sunt.

Item ab Ethalia hic Ethalides -de, vir de illa regione, unde hec Ethalis -dis, femina de illa regione.

Hec ETHOLIA -e regio unde fuit Deianira, Tideus et Meleager, et hinc consimilia derivata descendunt sicut et ab Ethalia.

ETHEVAX, femina greca.

Hic EUNUCHUS grecum est, idest spado; et hinc eunuchizo -as et eunuchido -as, idest eunuchum facere, et hec eunuchia -e, idest facies; pluraliter eunuchie -arum sunt delicie.

EUFORBIUM quedam herba est sic dicta quia eius succus oculorum acuat visum, cuius tanta vis est ut duris carnibus superadiecta citius illas coqui compellat.

EUGE adverbium est exprobrantis vel adulantis vel salutantis vel collaudantis vel congaudentis, quasi bene gaude, unde et sepe ponitur nominaliter pro adulatione vel adulatoria laude, unde Persius (1, 49) ‘euge tuum et belle. Nam belle hoc excute totum’.

EUSIS, fluvius caucaseis montibus fusus, cum pluribus aliis se in Eusinum precipitat mare, unde dicitur.

EUROPA fuit filia Agenoris quam Iuppiter rapuit et ab ea tertiam partem mundi vocant; unde europeius -a -um.

Hic EUFRATES -tis vel -te vel hic Eufrate -tes, fluvius Mesopotamie de paradiso exiens copiosissimus gemmis, qui per mediam Babiloniam influit. Hic ab ubertate nomen accepit; nam ebrayce eufrata fertilitas interpretatur; Mesopotamiam enim in quibusdam locis ita irrigat sicut Nilus Alexandriam.

EUTICIANI quidam heretici dicti ab Eutice constantinopolitano abbate qui Christum post humanam assumptionem negavit existere de duabus naturis, sed solam divinam in eo asseruit esse naturam.

EVA interpretatur vita sive calamitas sive ve; vita quia origo fuit nascendi; calamitas et ve quia per prevaricationem causa extitit moriendi. A cadendo enim nomen sumpsit calamitas; vel ideo vita et calamitas est dicta quia mulier sepe est viro causa salutis, sepe calamitatis et mortis origo, quod est ve.

EVEUS, filius Canaan a quo dicti sunt Evei; ipsi Gabaonite, de civitate Gabaon, qui supplices venerunt ad Iesum.

EUFRASIA, epulum.

EUFEMIA, idest bona fortuna, ab eu quod est bonum; unde quedam virgo dicta est Eufemia, quasi bene fortunata.

EUPREPIA -e, idest pulchritudo, decor.

EUROSION, idest alterius creature.

EUS, vox vocantis, EU respondentis.

EUTERPE nomen est cuiusdam muse et interpretatur bona delectatio vel bene delectans, ab euterpo quod est bene delecto, quod componitur ab eu et terpo quod est delecto.

EUROTAS, fluvius Laconie.

EVERRATOR, qui facit euerras, idest munditias, circa mortuos; et dicitur ab everra que est munditia et proprie circa mortuum et videtur derivari ab everro -is.

EVILATH, Getuli, Mauri.

EUTEX, felix.

Hic EVAN -tis, idest Baccus, dictus sic a voce sacrificantium proclamantium evoe; vel dicitur ab eu quod est bonum, inde Evan quasi bonus dictus; unde evo -as, idest insanire; et evare invenitur pro evacuare et fugere.

EXA grece, latine dicitur sex. Inde hec exas -dis, idest sex. Et ab exa et emeras quod est dies dicitur hoc examerum, idest liber sex dierum.

Item componitur cum metrum et dicitur exameter -tra -trum, quod constat sex metris vel pedibus; et cum ptotos, quod est casus, et dicitur exaptotus -a -um, idest sex casus habens, unde illa nomina dicuntur exaptota que in uno numero et uno genere sex diversas habent terminationes in diversis casibus.

EX prepositio est. Inde extra adverbium loci et comparatur extra exterior extimus vel extremus; unde hec extremitas -tis et extremo -as, idest extremum facere, idest ultimum, vel purgare, auferre extrinsecus, de foris.

Item ab extra exter -a -um, idest ultimus vel extraneus, externus; Statius Thebaidos (11, 428-29) ‘sed quid apud tales quis nec sua pignora cure exter honos’; et externus -a -um, idest alienus, unde externo -as, idest alienare.

Item ab extra extraneus -a -um, quasi exterraneus, idest extra terram suam positus, et exoticus -a -um, idest peregrinus et ignotus, quasi de foris veniens, et extrinsecus -a -um;

et extrinsecus adverbialiter positum invenitur; et extrarius -a -um, idest extraneus, per compositionem: extrarius idest extraneus vel extra viam.

EXEVOBER, a pueritia.

EXICIE, plene sententie.

EXORCISMUS est increpatio vel coniuratio adversus diabolum ut recedat. Inde hic et hec exorcista -e, coniurator vel increpator; invocat enim super catecumenos et super eos qui habent spiritum immundum nomen domini Iesu adiurans per eum ut egrediatur ab eis; et exorcizo -as, idest adiurare, increpare.

Hoc EXAMEN -nis, idest medium filum quo trutina et statera regitur et lances equantur, unde et in lanceis amentum dicitur; vel examen dicitur illa lingula que in foramine trutine vertitur huc et illuc secundum quam consideratur equalitas ponderatorum, unde et examen dicitur iudicium, discretio, probatio, inquisitio;

examen etiam dicitur apium congregatio et per translationem hominum. Unde examino -as, idest probare, equaliter iudicare vel discutere et diligenter inquirere, investigare.

EXTREMISCERE, idest pavere.

EXCILLARE, idest esse cum uxore.

EXIPPITARE, oscitare, idest os aperire.

Hec EXOMOLOGESIS grece, latine interpretatur confessio vel preces, sive sit laudis, ut cum dicitur ‘confiteor tibi pater celi et terre’, sive peccatorum; et differt a letaniis que interpretantur rogationes, quia exomologesis pro sola confessione peccatorum agitur, letanie vero propter rogandum dominum et impetrandum in aliquo malo misericordiam eius.

EXCONTALITO quedam gemma est in parva magnitudine multi coloris, unde et hoc nomen sibi adoptavit; tam diversis enim notis sparsus est ut sexaginta gemmarum colores in parvo eius orbiculo deprehendantur.

EZECHIAS interpretatur fortis dominus.

FACIO feci factum; et est facere ex preiacenti materia, sed creare ex nichilo. Et hinc verbalia et hec factio -nis, idest actus faciendi vel passio fiendi.

Et factio dicitur ficta actio: cum enim aliquis fingit se facere aliquid causa commodi alicuius et facit ideo ut incommodet illi, factio proprie dicitur, unde et factio proprie dicitur proditio, unde factiosus -a -um, idest fictiosus, qui fingit se facere ut prosit, facit tamen ut noceat, unde et factiosus dicitur proditor; fautio et fautiosus aliud est, a favendo sicut postea dicetur.

Item a facio facto -as frequentativum, idest frequenter facere, a quo aliud frequentativum factito -as.

Item a facio faxo -is -it, idest facere, verbum defectivum et comicum, unde Terentius ‘preter quam te rogem faxis verbum cave’, et non habet amplius nisi predictas voces et faxim; faxo -is -it quandoque accipiuntur in vi futuri, quandoque in vi presentis tam subiunctivi quam indicativi; faxim est presens tempus subiunctivi modi, accipitur tamen pro futuro.

Item a facio facesso -is -cessi -cessitum, verbum desiderativum, idest cum desiderio facere; item facessere idest desinere, cessare, recedere, ut dicatur facesso idest facere cesso, unde Prudentius in libro Ymnorum ‘facessite inquit ne vestram gravet obsequela mortem’, idest discedite.

Item a facio hic factus -tus -tui et hoc factum, vel potius a fio, et est factus actus faciendi vel passio fiendi, factum quod fit; unde facticius -a -um, ut nomen facticium dicitur quod factum est ad similitudinem soni illius rei quam nominat, ut (Enn. ann. 140) ‘taratantara’;

et per compositionem infectus -a -um idest non factus, unde (Verg. Aen. 4, 190) ‘facta atque infecta canebat’.

Item a facio hic et hec facilis et hoc -le et comparatur -lior -limus, unde faciliter -lius -me adverbium et hec facilitas -tis, unde Chalcidius in prologo Thymei (Chalc. praef. p. 5, 3);

et hec facultas -tis, idest facilitas vel possibilitas, unde et facultas alicuius dicitur scientia illa in qua pre ceteris est facilis et potens ad respondendum et quod queritur solvendum; facultas etiam dicitur quelibet scientia quia reddat eum facilem et potentem ad predicta facienda; item facultas dicitur copia, opes.

Et componitur difficilis -le et comparatur, unde difficiliter vel difficulter -lius -me adverbia et hec difficilitas et difficultas -tis.

Vide ergo quod pro faciliter utimur facile et pro difficiliter utimur difficile vel difficulter et pro difficilitas utimur difficultas.

Invenitur etiam difficax pro difficilis et comparatur -cacior -simus; hinc Ambrosius Super Egisippum ‘tardior quidem harum appulsus et difficacior excussus’; unde difficaciter -cius -me adverbium et hec difficacia -e et hec difficacitas -tis.

Item a facio hoc facinus -ris et differt a flagitio: quicquid enim agit indomita cupiditas ad corrumpendum animum flagitium vocatur, sed quicquid agit ut alteri noceat facinus dicitur.

Et hec sunt duo genera omnium peccatorum, sed flagitia priora sunt, que cum corruperint animum, ad facinora prosilitur; sunt enim flagitia in dictis vel cogitationibus, sed facinora in factis; unde et illa dicuntur flagitia a flagitando facere quod sibi nocet vel a flagitando corruptelam libidinis, sed dicuntur hec facinora a facti commisso, quia facit quod alteri nocet.

Et hinc facinorosus -a -um et comparatur. Et nota quod facinus quandoque accipitur in bona significatione, scilicet pro facto, quod fere semper discernitur ex adiun-cto, ut ‘pulchrum facinus’, ‘preclarum facinus’.

Item a facio hoc fas, accusativo hoc fas, vocativo o fas, idest licitum. Et differt a iure quia fas est lex divina, ius est lex humana: fas est per alienum agrum transire, ius autem non.

Fas componitur nefas, quasi non fas, non licitum, unde et quandoque ponitur pro scelere, quia illicitum est; unde nefarius -a -um, idest scelestus.

Et a fas fastus -a -um, et a nefas nefastus -a -um, ut fastus dies dicitur dies licitus, in quo licebat Romanis negotia agere, causas exercere vel aliquid tale; nefastus vero dies dicitur quasi illicitus, quia illicitum et quasi nefas erat illo die predicta agere, quia in illo die male contigerat Romanis.

Fuit siquidem vetus consuetudo apud Romanos ut, quascumque adversitates sive prosperitates sustinerent, eas in Fastis adnotari facerent; illos ergo dies in quibus sibi male contigerat celebrabant non causa solemnitatis sed timore infortunii et vocabantur nefasti, sed illi in quibus bene contigerat vocabantur fasti, quasi liciti, quia in eis licebat illis agere causas et huiusmodi vel quia in eis fabatur ius; et hinc quidam liber Ovidii in quo tractatur de fastis et nefastis diebus a digniori parte intitulatur liber Fastorum.

Hinc etiam annales libri in quibus scribebantur facta Romanorum totius anni similiter a digniori parte dicti sunt Fasti.

Invenitur etiam fastus quarte declinationis pro libro annali, unde Lucanus in decimo ‘an meus Eudoxi vincetur fastibus annus’, sed magis proprie pro libro annali est secunde fastus -ti; nam pro superbia est quarte declinationis sicut postea liquebit.

Item a facio hec facies -ei, quia faciat notitiam hominis vel quia facta sit a natura; est enim facies naturalis et certus et immutabilis oris habitus; vultus vero artificialis et varius est et secundum affectionem animi modo letus modo tristis, unde solet dici ‘facies facta est, vultus vero fit’;

et hinc hec faciecula -le diminutivum, et per compositionem hoc facitergium idest togilla ad faciem tergendam, sicut manutergium ad manus.

Item a facio hic fascis, idest onus, unde hic fasciculus diminutivum et pluraliter hii fasces fascium, idest insignia honorum; et quandoque ipsi honores dicuntur fasces, quasi a fascibus lignorum, quia graves sint pondere dignitatis et auctoritatis.

Et hec fascia -e, qua tegitur pectus et mammille comprimuntur vel qua puer involvitur, quia in modum fasciculi corpus ligat; hinc et fasciola diminutivum, qua vulnera ligantur, et hoc fasciale -lis, idest fascia, et proprie dicitur fasciale latum cingulum quo puer circumligatur in fasciis;

et fascio -as, fasciis involvere, et componitur disfascio -as, dissolvere, refascio -as, idest iterum fasciare vel disfasciare.

Item a fascis vel fascia hic fascinus -ni, idest incantatio, quia quibusdam fasciculis vel fasciis herbarum soleat fieri, et hoc fascinum pro eodem.

Fascinum etiam dicitur priapus quia quibusdam fasciis solebat olim involvi cum carerent bracis, unde Oratius in Epodon (8, 18).

Et hinc hec fescenna -e idest mulier que pellit fascinum, unde hi fescenini -orum, idest carmina que mulier dicit quando pellit fascinum, et hee fescenine -arum, idest carmina que mulier dicit movendo cunas ut sopiat puerum.

Et quandoque fescenine dicuntur laudes, unde habetur in quodam sermone quod angeli astantes Domino nato in presepio canebant ‘gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bone voluntatis’ pro fesceninis, quasi loco fesceninarum, idest tales fesceninas dicebant circa eum ut quasi dormiret, scilicet ‘gloria in excelsis’ et cetera, quasi sic laudabant eum.

Item invenitur fesceninus -a -um et a fescenino oppido; Oratius (epist. 2, 1, 145) ‘fescenina per hunc inventa licentia morem’.

Item a fascinus fascino -as, idest incantare, quasi adulando impetere, laudando decipere, unde Virgilius ‘nescio quis teneros oculo michi fascinet edos’.

Item a fascis hec fascennina -e, idest clausibilis vallatio, sicut circa castra et civitates, que solet fieri quibusdam fascibus stipularum et lignorum.

Item a facio hec fax, quia faciat ignem; vel potius derivatur a fos sicut postea dicetur;

et hic faber, quasi fafer, a faciendo ferrum; hinc postea hoc nomen transductum est ad alios artifices, sed cum adiectione, ut faber lignarius, idest carpentarius;

unde hic faberculus -li diminutivum et hec fabrissa -se, uxor fabri et hec fabrica -ce, unde hec fabrilla -e et fabricula -e diminutiva.

Item a faber hic et hec fabrilis et hoc -le, et fabrico -cas, unde verbalia, et faber -a -um idest cautus et ingeniosus, pulchre compositus, unde Sidonius ‘Demonsthenis eloquia fabra protulere’;

unde fabre adverbium, quod componitur fabrefactus -a -um, idest artificiose et ingeniose factus, unde Plautus in Cassia ‘hec fallacia est fabrefacta’.

Faber componitur affaber -a -um, idest valde faber, et infaber -a -um, inartificiosus, inornatus, unde infabre adverbium, idest inornate; hinc Oratius in Sermonibus ‘quid sculptum infabre, quid fusum durius erat ‘.

Faber -bri componitur aurifaber, qui operatur in auro.

Fabrico -cas neutrum est cum omnibus suis compositis; videtur tamen Plato (Chalc. transl. 32C) ponere hoc verbum deponenti genere construendo participium preteriti temporis, scilicet fabricatus, cum accusativo, sed multa verba inveniuntur et neutra et deponentia in eadem voce; vel potius dicendum est quod fabricatus, secundum quod construitur cum accusativo, significat actionem et descendit a verbo neutro, scilicet a fabrico, sicut a ceno cenatus.

Item a faber hec fabrateria, idest ornatus fabrorum vel locus vel domus ubi fabrice sunt; vel Fabrateria civitas est, unde fabraternus -a -um.

Item a facio hec facera -e, idest fabula, et facetus -a -um, idest curialis, urbanus, proprie de doctrina et in factis, scilicet qui iocos et lusus gestis et factis commendat, et comparatur;

unde hec facetia -e, curialitas, urbanitas, elegantia, suavitas et proprie in factis; quod autem dicitur facetus quasi favens cetui ethimologia est.

Facio componitur et cum prepositionibus et cum adverbiis et cum infinitis et cum nominibus, quod singillatim ostendere non gravabimur, sed accipe prepositiones large sicut Donatus .

Componitur ergo facio cum ad et dicitur afficio -is, idest tormentare vel informare, et pertinet proprie ad proprietates extrinsecas , unde affectus -tus -tui, idest affectio, et affecto -as, verbum frequentativum, idest frequenter afficere; vel derivatur ab effectus et est affectare cupere; vel potius quod cupimus ad effectum et voluntatem nostram dare non proprie dicitur affectare quod careat effectu .

Et ab affectus affectuosus -a -um, plenus affectu, et comparatur, unde affectuose -sius -sime adverbium, et hec affectuositas -tis.

Item componitur conficio -cis idest simul facere; conficere idest finire, perficere; et conficere idest destituere, deficere: ubi enim est confectio multarum rerum ibi multarum rerum defectio; et conficere idest componere vel commiscere, et secundum hoc pertinet ad medicos qui multa commiscent ad faciendas suas confectiones; et conficere, vincere, unde vulgo dicitur ‘iste confecit hostes in prelio’, et est hec significatio tracta a precedenti: ubi enim est hostium confectio, ibi multorum commixtio; item conficere idest ungere ; sic ergo conficere in sex invenitur significationibus.

Item componitur deficio -cis, quod in duabus invenitur significationibus, scilicet absoluta et transitiva: deficere idest defectum pati, deesse, ut ‘iste lassus deficit’; item deficere idest destituere, derelinquere, unde Oratius (ars 26) ‘sectantem levia nervi deficiunt animique’, idest destituunt.

Item componitur efficio -cis idest perfecte facere, scilicet perficere, unde effectus -tus -tui idest finis rei, unde effectivus -a -um, qui habet vel potest habere effectum, et effectivus ab efficio, quod efficit, ut ‘medicina est effectiva sanitatis’;

item ab efficio hic et hec et hoc efficax -cis, potens, qui nullam difficultatem habet in qualibet re facienda sed eam ad effectum ducit, unde et eam medicinam dicimus efficacem que efficit illud propter quod data est, et comparatur -cior -simus, unde efficaciter -cius -me adverbium et hec efficacia, potentia, perfectio, vigor, agilitas;

et componitur inefficax idest non efficax, qui non potest ducere ad effectum quod intendit, et comparatur.

Item componitur inficio -cis, idest deturpare, intingere, repellere, informare, et pertinet ad proprietates intrinsecas.

Item componitur cum in et dicitur inficior -aris, quasi non facere, non esse factum, contendere, idest negare, et proprie quod verum est, quasi non fateri factum, sed contra veritatem mendacio niti;

et est proprie inficiari rem debitam negare cum a creditore deposcitur, unde inficiatio est debite rei negatio cum a creditore deposcitur , idem et abiuratio, idest rei credite abnegatio, et pluraliter inficie -arum idest negationes, unde Terentius in Adelphis (339) ‘ille inficias ibit sat scio’.

Item componitur interficio -cis, idest occidere;

preficio -cis idest preponere, unde verbalia et hic et hec prefica -ce, idest sacerdos qui incipiebat cantum et preerat plangentibus, et hic prefectus -ti idest aliis prepositus:

dignitatem designat, unde hec prefectura -e, eius dignitas, et prefectorius -a -um quod ad prefectum pertinet;

perficio -cis idest perfecte facere, ad finem ducere; proficio -cis, unde hoc proficuum -cui.

Item componitur facio cum pro et dicitur proficiscor -ris, idest ire, unde hic profectus -tus -tui, idest itus; et profectus dicitur proficuum et tunc venit a proficio.

Item componitur officio -cis idest nocere, unde officium, per contrarium, quia minime nocet, vel officium, quasi efficium, ab efficiendo; unde officiosus -a -um, sedulus, officio intentus, et comparatur; unde hec officiositas -tis.

Item componitur reficio -cis, restituere, recreare, unde hoc refectorium, locus ubi reficiuntur famelici;

sufficio -cis, quod vulgariter solet dici bastare, ut (Vulg. II Cor. 12, 9) ‘sufficit tibi gratia mea’, et secundum hanc significationem invenitur sufficit impersonale; item sufficere idest subministrare, ut ‘iste sufficit michi scientiam’, idest subministrat;

item sufficere idest subrogare, substituere, unde episcopus vel consul dicitur suffectus, idest loco mortui substitutus, unde in rethorica vocatur immortuus , unde Lucanus .

Item componitur facio cum adverbiis et dicitur benefacio -cis, malefacio -cis, satisfacio -cis, forifacio -cis, idest offendere, et construuntur omnia ista cum dativis.

Item componitur facio cum infinitis verborum habentibus activam vocem vel passivam, quod patet per expositionem, ut calefacio -cis idest facere calere, tepefacio idest facere tepere, terrefacio idest facere terrere, madefacio idest facio madere.

Componitur etiam cum multis aliis infinitis , sed omnia talia composita construuntur cum accusativis.

Item componitur facio cum nominibus et dicitur nichilfacio -cis et floccifacio -cis idest parvi pendere, quasi nichil appretiari vel parum, quia floccus lane fere nullius est pretii, unde Terentius in Eunucho ‘qui illum non flocifecerim ’;

lucrifacio idest lucrari, acquirere, unde Paulus ‘ad anteriora me extendo ut Christum lucrifaciam ’;

deifico -as, magnifico -as, idest deum vel magnum facere; edifico -as, idest edem facere; domifico -as idest domum facere;

sacrifico -as, unde verbalia, et sacrificium -cii, et sacrificulus -a -um, idest sacrificium faciens, unde Macrobius De Saturnalibus ‘pontifex lune observabat aspectum visamque regi sacrificulo nuntiabat’;

versificor -aris; gratificor -aris, idest gaudere vel gratias agere vel gratum facere vel equiparare; ludificor -aris idest deludere, quod antiqui dicebant ludifico -as.

Componitur quoque cum multis aliis nominibus que omnia connumerare nec multum est facile nec multum utile.

Et nota quod facio, cum in imperativo deberet facere face, ad differentiam istius ablativi face, facit fac, quam corruptionem quedam ab eo composita retinent, quedam non, quod statim liquebit.

Item nota quod facio neutrum est sola voce, nam significatione activum est , sed quia vox eius deficit in passivo, licet secundum antiquos inveniatur facitur et faciar, ideo adiudicandum est neutro generi.

Nota ergo diligenter has regulas. Facio neutrum est et omnia ab eo composita et prepositionibus, prout Donatus accepit prepositiones, si desinant in -o activa inveniuntur, preter ista quattuor, deficio, proficio, sufficio, officio, que sunt neutra; deficio tamen pro derelinquo et sufficio pro subministro et substituo sunt activa.

Si vero desinant in -or sunt passiva preter proficiscor et inficior que sunt deponentia.

Item omnia predicta composita redeunt ad regularitatem in imperativis ut infice, confice, et non confic vel infic, et omnia in presenti mutant a sui simplicis in i, ut conficio, et in supino in e, ut confectum, sed preteritum sui simplicis retinent immutatum, ut confeci.

Item omnia composita a facio et adverbiis et infinitis sunt neutra et omnia retinent literaturam sui simplicis ubique et accentum similiter et super eandem sillabam et omnia retinent corruptionem imperativi, ut benefacio calefacio, benefeci calefeci, benefac calefac, benefacere calefacere, benefactum calefactum.

Item omnia composita a facio et nominibus non ex toto possunt facile distingui circa genus, sed quedam sunt activa, ut deifico, magnifico, quedam neutra, ut edifico, domifico, nilfacio, quedam deponentia, ut versificor -aris, gratificor -aris, ludificor -aris.

Hoc tamen regulariter potest dici quod omnia composita a facio et nominibus, que ex toto retinent litteraturam et accentum sui simplicis et super eandem sillabam, sunt neutra, ut nichilfacio, floccifacio, lucrifacio;

et similiter de istis et de compositis ab infinitis sciendum est quod et significationem et constructionem habent activam, sed adiudicata sunt neutro generi eadem ratione qua et eorum simplex, scilicet quia eorum vox deficit in passivo, licet inveniatur apud theologos in prima et secunda persona.

Item omnia composita a facio et nominibus transeunt ad primam coniugationem, ut deifico -as, exceptis illis que retinent litteraturam sui simplicis ex toto, ut nilfacio, que sunt tertie coniugationis cum suo simplici, sicut et omnia alia composita a facio.

FADORFIO, quod adiunxit de parentibus.

FAGIN grece, latine dicitur comedere, unde hec faba, quasi faga, unde fabarius -a -um, quod fit de fabis vel quod pertinet ad fabas, et hic fabarius, idest cantor, et dicebantur apud gentiles cantores fabarii quia illo legumine maxime utebantur in cibo.

Et per compositionem hec fabafresa -e quia eam homines frendeant, idest frangant, cum molendo eam comminuunt, vel sunt due partes et declinabitur fresus -a -um, a frendeo, idest fractus.

Item a fagin hec fagus -gi quedam arbor glandifera sic dicta quia eius fructus homines olim comederunt et escam habuerunt, unde sepe pro agro ponitur, quia olim pavit homines sicut modo ager, unde Virgilius (ecl. 1, 1) ‘Tityre tu patule recubans sub tegmine fagi’;

unde faginus -a -um et fagineus -a -um, in eodem sensu, quod est de fago vel quod pertinet ad fagum; et hoc faginetum -ti, locus ubi abundant fagi.

Item a fagin hic favus, idest brisca mellis, quasi fagus, quia potius comeditur quam bibitur; unde hic favillus -li et favulus -li ambo diminutiva.

Item componitur fagin cum xiros, quod est fructus, et dicitur hic xirofagus et hec xirofaga et mobiliter xirofagus -a -um idest qui vel que vel quod fructus tantum comedit.

Item componitur cum sarcos, quod est caro, vel cum soros, quod est arca, et dicitur hic sarcofagus -gi, idest sepulcrum, quasi carnes comedens, quia ibi carnes mortuorum consumantur sed ossa remanent, unde et quidam lapis dictus est sarcofagus -gi quia defunctorum corpora condita in eo infra XL dies absumuntur.

Item componitur cum scenon, quod est umbra, et dicitur hec scenofegia -e, quoddam festum Iudeorum, scilicet fixio vel dedicatio tabernaculi, quia tunc in umbraculis salicum comedebant;

vel est compositum a scenon quod est tabernaculum, sic dictum a similitudine domicilii, quod grece scenon dicitur ab umbratione, unde scenofegia -e, festum predictum, scilicet dedicatio tabernaculi, in qua, ut predictum est, comedebant sub umbra salicum et celebrabatur a Iudeis in memoriam expeditionis, cum ab Egypto promoti in tabernaculis agebant;

et nota quod in hoc nomine scenofegia licet et corripere et producere penultimam pro voluntate legentis; est enim nomen nothum, quia ergo a Greco descendit potest penultima produci – apud Grecos enim in multis vocalis ante vocalem producitur –, sed quia ad formam latinitatis reductum est potest et corripi in legendo – apud Latinos enim vocalis ante vocalem non producitur nisi in paucis –; in scansione tamen sine dubio illa penultima brevis est.

Item a fagin hic fucus -ci, maior apes, quasi fugus quia alienos labores edat; non enim mellificat sed aliarum mel comedit; Virgilius ‘ignavum fucos pecus a presepibus arcet’;

et hinc hic fucus, genus herbe unde fit quedam tinctura que similiter dicitur fucus, et pro quolibet colore naturali superposito dicitur fucus quia alienum mentitur colorem;

et inde fucosus -a -um, supertinctus, et fuco -as, colorare, fucum superponere, et est activum; et fucus ponitur pro quadam similitudine, scilicet pro deceptione que superponitur veritati celande, unde Boetius De consolatione (2, 1, 3) ‘intelligo multiplices fucos illius prodigii’.

FAIDA, idest inimicitia.

FALON grece, lignum latine. Inde hec fala -le idest lignea turris, unde Iuvenalis ‘consuluit ante falas delphinorumque columnas’;

et a fala hec falarica -ce, quoddam telum ingens, torno factum, habens ferrum cubitale et rotunditatem de plumbo in modum spere; in ipsa summitate dicitur etiam ignem habere affixum; hoc telo pugnatur de turribus, quas Greci falas vocant, et mittitur tormento non manibus; quod ergo dixit Virgilius in nono Eneidos, falaricam esse tortam et missam manibus Turni, aut poeticum est aut laudem et virtutem Turni predicat;

et quia hoc telum tormento mittitur, inde est quod quandoque ponitur pro tormento, quod vulgariter dicitur petraria vel manganum, unde Lucanus in sexto;

potest tamen hic accipi pro telo predicto misso aliqua bellica machina; et hinc falaricus -a -um qui fert tale telum vel quod pertinet ad falaricam.

Hec FALERA -e, idest ornamentum equorum, sed ponitur pro ornatione aliarum rerum, ut verborum, unde falero -as, idest ornare, ut ‘iste utitur verbis faleratis’, idest ornatis;

et quia falere nil prosunt equis sed fiunt eis causa superbie – reddunt enim eos pulcriores et superbos et arrogantes quadam elatione – inde est quod falera invenitur pro superbia et inani iactatione et falerare pro superbire, inaniter se iactare, unde Persius (3, 30) ‘ad populum faleras; ego te intus et in cute novi’.

Et nota quod predicta vocabula omnia a fagin usque huc vel greca vel notha sunt, unde inveniuntur scripta sepe per ph, sepe per f; pro ph nos ponimus f quandoque; nam ph et f fere equivalent et ideo de eis et de multis aliis eiusdem litterature tractamus tractando de eis que incipiunt ab f potius quam de illis que incipiunt a p.

FALANX -gis et hec falanga -ge, lingua Macedonum dicitur legio, unde falangarius -a -um idest legionarius, scilicet de falanga existens vel ad falangam pertinens.

FALERNUS mons est in Campania ubi optimum abundat vinum, et ideo Falernum dicitur optimum vinum vel bonum et hinc falernus -a -um et falernicus -a -um.

FALCIDIUS fuit quidam tribunus plebis qui sub Octaviano quandam legem fecit, que ab eius nomine Falcidia dicta est; et est talis lex illa ne quis extraneis plus testamento legaret quam ut quarta pars superesset heredibus.

FALEUCUS fuit quidam auctor, unde faleucius -a -um et falecius -cii, quidam pes vel metrum ab eo inventum constans ex XI sillabis, unde Priscianus ‘inter endecasillabos faleucios posuit Catullus’.

FAMULOR -aris, idest obsequi, obedire, sed famulari debiti est, obsequi voluntatis, obedire ad utrumque refertur.

Unde hic famulus -li, et sunt famuli proprie qui ex propria servorum familia sunt orti, et dicitur famulus quasi unus ex familia, sed servus ex condicione servitutis;

unde hec famula -e, et famulus -a -um adiective potest declinari, et hic famellus -li diminutivum, idest parvus famulus, et hec famella -e, idest parva famula.

Item a famulus hoc famulitium -tii idest servitium, unde Martianus (1, 36) ‘habere quam plures in famulitio disciplinas’;

et hic et hec famularis et hoc -re, et comparatur, unde famulariter -rius -sime adverbium, et hec famularitas, idest famulorum servitium.

Item a famulor hic famulatus -tus -tui et hoc famulamen -nis in eodem sensu, et hec fama -e, quasi famula, quia famulatur nobis dum, ad modum famule, discurrendo rumores de nobis portat per diversas terras etiam nobis ignorantibus;

vel dicitur fama a fando, quia fando pervagatur; et est nomen bonarum et malarum rerum, sed sine adiuncto sepe accipitur in bono; et describitur sic: fama est sine certo auctore inventum, cui malignitas dedit initium, fides autem incrementum.

Et inde famosus -a -um, de quo fama loquitur sive bene sive male, unde quandoque accipitur in bono, sed sepius in malo, scilicet pro infami, et comparatur -sior -simus, unde famose -sius -me adverbium et hec famositas -tis.

Item a fama famo -as, quod non est in usu, sed componitur diffamo -as, defamo -as, infamo -as, omnia in eodem sensu, et hinc hic et hec infamis et hoc -me et comparatur, unde hec infamia -e.

Famulor componitur confamulor -aris, idest simul famulari; et est famulor cum omnibus suis compositis deponens, et famo -as cum suis est activum et corripit fa famulor, sed producit fa famo -as.

FARES interpretatur divisio, unde dictus est Fares, qui divisio interpretatur, quia tunc natus est quando per linguas terra divisa est;

et phariseus -a -um idest divisus, unde quidam:in cratere meo Tethis est sociata Lieo, est dea iuncta deo sed dea maior eo, nil valet hic vel ea nisi cum fuerint pharisea, amodo propterea sit deus absque dea.

Et hinc quidam heretici dicti sunt pharisei, qui divisi interpretantur, quia traditionum et observationum, quas illi deuteresis vocant, iustitiam preferunt, unde et divisi vocantur a populo, quasi per iustitiam Dei vel quia decalogum legis in membranulis scribentes et complicantes et eas ligantes in fronte gestabant ut religiosi iudicarentur et inde farisei, idest divisi a populo, dicti sunt.

Item fares componitur cum a et dicitur hec aferesis -sis, quasi a capite divisio, idest subtractio litere vel sillabe in principio a naturali quantitate dictionis. Si vero fiat in medio dicitur sincopa, si in fine dicitur apocopa.

Si vero fiat additio litere vel sillabe in principio dictionis dicitur protesis, si in medio dicitur epentesis, si in fine epicthasis vel paragoge.

Causas istorum nominum in sequentibus invenies, unde quidam: ‘prothesis apponit caput, apheresisque rescindit; sincopa de medio tollit quod epenthesis auget; aufert apocope finem quem dat paragoge’.

Et ab aferesis dicitur aferesatus -a -um et afereso -as idest aferesim facere.

FASMOS grece, apparitio interpretatur latine, unde hec fasma -me et hoc fasma -tis, idest apparitio proprie vana et incerta ut in nocte, et hinc quedam fabula Menandri dicta est Fasma a quadam apparitione; habetur enim ibi quod quidam iuvenis videns quandam virginem in secreto credidit ipsam esse deam et inde intitulata est fabula illa Fasma, unde Terentius in prologo Eunuchi (9).

Item a fasmos hoc fantasma -tis, et hec fantasia -e, idem quod fasma, sed fasma semper est dubia, fantasma vel fantasia quandoque; item fantasia est de cognitis species animo figurata, sed fantasma de incognitis et hinc tractum est ut fallacia in argumentationibus dicatur fantasia, scilicet cum aliud apparet quam sit.

Unde fantasticus -a -um, quod sic apparet vel quod pertinet ad fantasma vel quod in se continet fantasiam, unde et cellula que est in anteriori parte capitis in qua est vis intelligendi dicitur fantastica, quia ea homo fantastice et imaginatorie comprehensa intellectu percipit.

Item fasma componitur cum epi, quod est supra, vel theos, quod est deus, et dicitur hec epifania vel hec theofania pro eodem festo, quasi epiphasma vel quasi theophasma, idest superna apparitio vel divina apparitio; tali enim die multis miraculis divina et superna potentia claruit, tali enim die de aqua factum est vinum, stella magos duxit ad presepium, Christus a Iohanne baptizatus est, spiritus sanctus in specie columbe super Christum visus est, vox Patris tonans audita est.

Vel dicitur epifania vel theofania ab epi et theos et phone, quod est sonus, inde epifania et theofania idest supernus et divinus sonus, quia eodem die vox Patris intonuit de celo dicens (Vulg. II Petr. 1, 17) ‘hic est filius meus dilectus in quo michi bene complacui; ipsum audite’.

Hic FASTUS -stus -stui, idest superbia, unde fastuosus -a -um, idest superbus; hinc Martianus ‘neque enim fastuosa rigidus elatione effugiam’, et comparatur, unde fastuose -sius -me adverbium et hec fastuositas -tis, superbia, elatio.

Item a fastus hoc fastigium -gii, idest summitas, altitudo, et inde hoc fastigiolum -li diminutivum, et fastigio -as idest exaltare, sublimare,

unde fastigiatus -tus -tui et fastigiatus -a -um, idest altus et elatus, quod comparatur, unde Sidonius (epist. 2, 4, 1) ponens superlativum ait ‘ad arcem fastigiatissime felicitatis evectus ’. Et nota quod per sincopam invenitur fastigatus.

Item a fastus fastidio -dis, horrere, spernere, contemnere, tedere, unde verbalia et fastidium, idest superbia vel tedium, unde fastidiosus -a -um, idest superbus vel tediosus et comparatur, unde fastidiositas -tis.

Fastidio activum est cum omnibus suis compositis, si qua habet. Quidam tamen dicunt fastidio esse prime positionis et inde fastus et cetera.

FASE interpretatur transitus, unde hic faselus, parva navis et habilis ad transeundum huc et illuc.

Faselus etiam dicitur quedam insula Grecie, unde hic faselus -li, quoddam genus leguminis, quia ibi plurimum abundat vel quia primum inde allatum est; hic faseolus -li diminutivum et hoc faselarium -rii, herba faseli vel locus ubi abundat.

Item a fase hoc pasca -sce, quod interpretatur transitus, quasi phasca: tunc enim Dominus noster de morte transivit ad vitam, de mundo ad Patrem.

Pasca etiam fuit quando Iudei Egyptum exeuntes mare Rubrum transierunt et post transitum letitie canticum cantaverunt et pasca tum primum celebratum est;

unde hic et hec pascalis et hoc -le et pasco -cas, pasca celebrare.

Et nota quod pasca declinatur irregulariter vel secundum genus vel secundum declinationem; cum enim sit prime declinationis in -a desinens non deberet esse neutri generis, item cum sit neutri generis non deberet esse prime declinationis. Cum desinat in -a deberet ergo regulariter declinari hoc pasca -atis vel hec pasca -ce, sed modo contra regulam declinatur et dicitur hoc pasca -ce; vel forte ebrea est declinatio.

FATEOR -eris fassus, idest manifestare, quasi teneor fari; fateri coactionis est et necessitatis, fatemur enim coacti, sed confitemur et manifestamus voluntarii, prodimus pretio vel aliqua utilitate sperata ducti.

Item fatemur mala, manifestamus bona, prodimus quesita, sed hec distinctio quandoque corrumpitur et utimur istis verbis indifferenter.

Fateor componitur confiteor -ris -fessus, unde confessor -ris et confessio -nis;

diffiteor -eris diffessus, quasi diversa et alia fateri, idest negare;

infiteor -ris, similiter negare, quasi non fateri;

profiteor -ris -fessus, quasi procul ab intentione fateri, idest aliud in corde habere et aliud ore fateri, vel profiteri, primo fateri vel pro aliquo fateri, vel profiteri idest reddere et solvere debitum: qui enim solvit debitum illud profitetur, unde Sallustius, Catilina ‘qui nequiverit profiteri infra legitimos dies’;

hinc Lucas evangelista (Vulg. Luc. 2, 3) ‘et ibant omnes ut profiterentur singuli in civitatem suam’ et idem Lucas (Vulg. Luc. 2, 4-5) ‘ascendit autem et Ioseph in Iudeam civitatem David que vocatur Bethleem ut profiteretur cum Maria desponsata sibi uxore pregnante’;

unde propheta -te, quasi profitens tacita, vel derivatur a profor -aris vel phone sicut postea dicetur, et hic professor -ris et hec professio -nis, idest scientia, sed non quelibet, imo illa proprie dicitur professio alicuius in qua ille a se et ab aliis creditur excellere, unde professor alicuius artis dicitur qui pre ceteris profitetur se eam scire et alii hoc ipsum profitentur.

Vel professio est studendi alicui vite vel scientie quedam singularis electio; in nostro tamen usu dicitur professio alicuius secta vel disciplina quam profitetur, sive in ea excellat sive non, secundum quod iste est christiane professionis. Unde Angelus ‘cuius professionis es, christiane an tulliane?’.

Item componitur fateor refiteor -eris -essus, idest iterum fateri vel retro fateri et negare.

Fateor et omnia composita ab eo sunt deponentia et faciunt supinum in -sum, item omnia ab eo composita mutant a sui simplicis in verbo in i, in supino et participio in e et corripit primum fa.

FATIM, idest abundanter, et componitur cum ad et dicitur affatim, idest valde, abundanter vel assidue; et cum hisco -cis et dicitur fatisco -scis, de quo plenius postea tractabitur; et cum ago et dicitur fatigo -gas, idest fatim agere, sed magis videtur ethimologia quam compositio, et est activum cum omnibus suis compositis.

FAVEO -es -vi fautum, idest suffragari, auxiliari, assentire, favorem dare et proprie in malo; unde hic fautor, consensor in malo et hec fautio -nis idest consensus in malo, sicut amicitia consensus in bono;

quod enim est amicitia inter bonos idem est fautio inter malos, unde Sallustius in Iugurtha ‘quos omnes eadem cupere, eadem metuere, eadem odisse, eadem diligere coegit in unum, sed hec inter bonos amicitia est, inter malos fautio’;

unde fautiosus -a -um, consentiens in malo; in tali significatione invenitur in Sallustio fautio et fautiosus, et numquam in eo factio vel factiosus per c debet inveniri, et tamen ubique inveniuntur in eo scripta predicta nomina per c, sed sine dubio abradenda sunt.

Item a faveo hic favor -ris, idest auxilium, unde favorosus -a -um, idest favore plenus, idem et fautorius -a -um a fautore, et hic et hec favoralis et hoc -le, favoraliter adverbium;

et hic favissor -ris, idest piscator qui semper rogat et favet ut sibi bene eveniat; et faudicus -a -um, idest ille qui vera dicit cui ceteri favent et videtur componi a faveo et dico, quia vera dicit, vel dictum, quasi cuius dictis favetur;

et hic favonius -nii, lenis ventus qui et zephyrus dicitur, et dicitur sic quia eius favore flores producuntur et terra germinat, unde Ovidius (met. 9, 661) ‘utque sub adventu spirantis lene favoni’, unde favonius -a -um et hoc favonium -nii, lene odium quod cito transit et cadit ad modum predicti venti;

favonii etiam dicebantur spurii qui ex patre incerto et matre vidua sunt geniti et hoc ideo quia quedam animalia favonio spiritu hausto concipere existimantur;

et favius -a -um idest levis et imponderosus, unde Plautus ‘qui vult cubare pandit saltum favium’.

Item a faveo faustus -a -um, idest felix, cui fortuna favet, et comparatur -or -mus, unde fauste -stius -sime adverbium, et hec faustitudo -nis, idest felicitas.

Faustus componitur infaustus -a -um, idest infelix, cui fortuna semper est adversa et cui non contingit nisi male, et comparatur.

Faveo neutrum est et eius composita sunt neutra. Item faveo in presenti corripit hanc sillabam fa sed in preterito eam producit.

Pluraliter hec FEBRUA -orum, idest sacrificia, purgationes que olim solebant fieri pro animabus defunctorum; unde februatus -a -um, idest purgatus, et februo -as idest sacrificare vel purgare, et hic Februus idest Pluto;

februi etiam dicuntur manes, quia eis fiebant huiusmodi purgationes; et a Februus vel februis hic Februarius -rii, quidam mensis sic dictus quasi sacrificatorius vel purgatorius, quia in illo mense olim precipue solebant fieri februa pro animabus defunctorum ipsi Plutoni; unde februarius -a -um.

FEDO -as, deturpare; unde verbalia et fedus -a -um, idest turpis, et comparatur -dior -simus, unde fede -dius -sime adverbium et hec feditas -tis et fedosus -a -um, idest fedus, et similiter comparatur.

Item a fedus -a -um hoc fedus -eris, idest pactum, pax que fit inter dimicantes. Fuit olim consuetudo quod cum aliqui vellent inire fedus quedam porca sacrificaretur in hunc modum: maior ex ista parte et maior ex illa, sive esset imperator sive rex sive alius princeps, tenebant porcam illam et illam percutiebant et turpiter occidebant, quasi sic occidatur ille qui a pace resilierit, et inde dictum est fedus a porca fede et turpiter occisa cuius mors optabatur ei qui a pace resiliret; unde invenitur ‘ictum fedus inter eos ’; hinc Dominus ‘percutiam fedus inter me’ et cetera.

Vel dicitur fedus a fide; vel dicitur ab hyrco et edo, f littera addita vel potius posita pro h que habetur pro hoc nomine hyrcus, et dicitur fedus sic quia hircus et edus cum porca immolabantur in federe faciendo.

Et fedus prevenit pacem; sed federis partes sunt indutie dicte, quasi in dies otia vel quasi inducta otia, sicut supra dictum est;

unde hic et hec fetialis et hoc -le, quasi fedialis, idest sacerdos per quem federa fiebant vel qui bella annuntiabat, qui potius dicebatur secularis, unde olim fetiales vocabantur fediales quia per eos federa fiebant sicut per seculares bella; fetialis ergo proprie dicebatur ille qui legatione utebatur pro federe et pace.

Item a fedus federo -as, idest pacificare, fedus firmare, et componitur confedero -as, coniungere, colligare, unde verbalia, et confedustus -a -um, eodem federe cum alio coniunctus, scilicet collateralis, socius, consors, commanipularius, consodalis, confida, comes, collega, consocius, contubernio, combinarius, convictuarius, collaterensis.

Item a fedo hec fex -cis, vel potius derivabitur postea a figo.

Item a fedo fedeo -des et, mutata d in t, dicitur feteo -es -ui, idest esse vel fieri fetidum; quod autem dicitur fetet quasi fos tenet, idest ignem vel aerem, ethimologia est.

Et hinc hic fetor -ris, unde fetidus -a -um, et fetosus -a -um, idest fetidus; et per compositionem fetulentus -a -um, idest plenus fetore et comparatur, unde hec fetulentia -e, idest feditas.

Fedo componitur confedo -as, idest simul fedare; defedo -as, idest mundare vel valde fedare; diffedo -as, idest diversis modis fedare vel mundare; effedo -as, idest valde fedare vel extra feditatem ponere; refedo -as, idest iterum fedare.

Fedo et composita ab eo activa sunt et producunt hanc sillabam fe. Feteo vero cum omnibus suis compositis, si qua habet, neutrum est et corripit primam sillabam, scilicet fe.

Hoc FENUS -oris idest usura; sed usura est lucrum de capitali acceptum, fenus vero lucrum de usura sumptum, vel usura est sine determinato tempore, sicut qui accommodat denarium unum pro duodecim quotquot mensibus acceptor vult, fenus vero cum determinato tempore, sicut qui accommodat XX pro XXX usque ad mensem; unde fenus vocatur avidum, quia qui sic accommodat semper avet ut illud tempus veniat cito, unde Lucanus (1, 181) ‘hinc usura vorax avidumque in tempora fenus’. Indifferenter tamen quandoque auctores utuntur predictis vocabulis.

Et inde fenoreus -a -um et feneror -aris; et in eodem sensu invenitur fenero -as, idest mutuare vel mutuari, scilicet dare ad usuram vel accipere: est enim dantis et accipientis et qui dat mutuo et qui accipit fenus dicitur fenerator, quasi fenoris auctor; vel feneratorius -a -um, et fenixor -aris, idest fenerari.

Fenero vel feneror -aris componitur confenero -as vel confeneror -aris, idest simul fenerari; defenero -as vel defeneror -aris, idest ditare vel deservire vel valde fenerari vel a fenore removere, unde Ambrosius Super Egisippum ‘iam Antonius Cleopatre amori defeneratus deserviebat’, idest ditatus vel deserviens; refenero -as vel refeneror -aris, idest iterum fenerari.

Et nota quod fenero vel feneror invenitur etiam pro coniungere et ligare. Feneror -aris cum omnibus suis compositis est deponens; fenero cum omnibus suis compositis est neutrum, tamen fenero pro coniungere et ligare et defenero pro ditare sunt activa.

FENIX -cis frater fuit Cadmi. Siquidem Agenor, Europa filia sua rapta a Iove, precepit tribus filiis suis, scilicet Cadmo et Cilici et Fenici, ut sororem suam perquirerent et si eam non invenirent numquam redirent, unde Ovidius (met. 3, 5) ‘facto pius et sceleratus eodem’; cum ergo eam non possent invenire, Cadmus exulans tenuit quandam regionem in qua Thebas edificavit, unde Thebe dicte sunt cadmee et regio illa cadmea; Cilix similiter tenuit aliam regionem que ab eo dicta est Cilicia; Fenix vero similiter aliam provinciam que ab eo dicta est Fenicia -e;

unde hic et hec Fenix -cis, gentile, et quia illi ex vicinitate solis contrahunt rubedinem, inde dicitur puniceus -a -um, quasi feniceus, idest rubeus;

vel feniceon grece latine dicitur rubeum, unde feniceus -a -um, idest rubeus, unde feniceam vestem dicunt Greci quam nos coccineam dicimus, et puniceus -a -um idest rubeus, quasi feniceus, et hic et hec fenix -cis, homo rubeus.

Quia ergo illi ex vicinitate solis sunt punicei, dicti sunt Fenices; unde etiam, quia ipsi inventores primi literarum fuerunt, adhuc capitales literas rubeo colore, idest minio, scribimus ut colore representemus ipsos fuisse inventores literarum.

Et ab eis terra quam incoluerunt dicta est Fenicia -e, unde hic et hec Fenix -cis, gentile, scilicet quicumque est de terra illa, sive sit rubeus sive non, et feniceus -a -um in eodem sensu.

Item a Fenicia penus -a -um, quasi fenus, phenus, subtracta aspiratione si Phenicia scribatur per ph, vel mutata f in p si scribatur per f. Et a penus, mutata e in u, fit punus -a -um, unde punicus -a -um et hinc puniceus, omnia in eodem sensu.

Et nota diligenter quod Peni et Puni et Punici et Punicei dicuntur tam illi de Fenicia quam Carthaginenses et Africani.

Dido quidem, que fuit de Tyro et Sydone civitatibus Fenicie, fugiens fratrem Pygmalionem, venit in Africam cum magna multitudine suorum cum quibus Carthaginem edificavit, et hinc Carthaginenses dicti sunt Peni vel Puni vel Punici vel Punicei et terra Carthagini adiacens dicta est punica; tamen postea ampliata est appellatio et dicta est generaliter Africa terra punica et Africani Punici, Peni, Puni;

unde et quoddam genus malorum dicitur malum punicum, vel quia de illa regione fuit allatum vel quia ibi plurimum abundat vel quia grana habet rubea.

Item a feniceon quod est rubeum hic fenix -cis, avis Arabie sic dicta quia feniceum habeat colorem vel quia sit in toto orbe singularis et unica. Nam Arabes singularem fenicem vocant.

Hec, ultra quingentos annos vivens, dum se viderit senuisse, collectis aromatum virgulis, rogum sibi instituit et conversa ad radium solis alarum plausu voluntarie sibi incendium nutrit sicque iterum de cineribus illius alia resurgit; unde feniceus -a -um.

In tribus ergo significationibus invenitur feniceus -a -um, idest rubeus a feniceon, et feniceus de Fenicia, et feniceum quod pertinet ad fenicem avem.

FENDO -dis non est in usu sed componitur defendo -dis, et hinc defensor, et defensorius -a -um, et hec defensio et defenso -as frequentativum, idest frequenter defendere, unde verbalia et hoc defensaculum -li, idest defensio vel id quod defendit;

infendo -dis, idest valde offendere, facere irasci, unde infensus -a -um, idest valde offensus vel iratus et est plus esse infensum quam infestum vel iratum, unde Terentius in Andria ‘me pater infensus servat’, et infenso -as frequentativum;

offendo -dis, facere aliquem irasci vel invenire – cum enim ad lapidem pedem offendimus illum invenimus –, unde hec offensio -nis et hinc offensiuncula, idest parva offensio, et hec offensa -e, culpa, forifactum, et hoc offendiculum -li, illud idem, scilicet culpa vel id quod ad pedem offendimus vel obex vel impedimentum, unde Prudentius in Sicomachia ‘centum errare sinit perque offendicula multa’,

et offenso -as frequentativum, unde hoc offensaculum, scandalum vel ira vel impedimentum; offensus componitur inoffensus idest non offensus.

Item ab offendo hec offendix -cis, nodus, et proprie qui restringitur et remittitur vel quo liber ligatur.

FERON grece, latine dicitur mors, unde hoc feretrum -tri quia ferat mortuum; quod autem dicitur feretrum quasi ferens atrum ethimologia est non compositionis ostensio;

et hic et hec feralis et hoc -le, idest mortalis, lugubris, funebris, et hec faretra -tre, ubi portantur sagitte, quasi feron teca idest mortis repositorium: quot enim fert sagittas tot fert et mortes. Quidam tamen volunt faretra et feretrum derivari a fero fers quia illa mortes, idest sagittas, ferat, hoc mortuos; sed hoc non credimus.

Et hinc faretratus -a -um, armatus et instructus faretra vel qui habet faretram.

FERO fers tuli latum, verbum anomalum, et invenitur in quattuor significationibus: fero idest cupio, ut ibi (Lucan. 1, 67) ‘fert animus causas tantarum expromere rerum’, et Ovidius (met. 1, 1) ‘in nova fert animus mutatas dicere formas’; et fero idest dico, ut ‘Cesar fertur vicisse Pompeium’; et fero idest substineo vel patior vel tolero; et fero idest porto. Quas significationes iste versus indicat: ‘fert patitur, dicit, fert cupit atque gerit’.

Unde verbalia et hic et hec fertilis et hoc -le, idest abundans, multa ferens: fertilis ager est, fructuosus vero est quicumque compendio est; et comparatur -lior -simus, unde fertiliter -lius -me et hec fertilitas -tis.

Item a fero hec Feronia -e, quidam fons vel palus quia conferat utilitatem bibentibus et hec Feronia -e dea illius aque;

et hic ferentarius -rii, idest vexillifer vel fundibalus vel sagittarius, quia ferat arcum, unde Ambrosius Super Egisippum ‘sed ut solet in ferentariorum preliis plura vulnera quam neces inferebant’.

Item a fero hic et hec et hoc ferax -cis idest fecundus, abundans et comparatur -cior -simus, unde feraciter -cius -me adverbium et hec feracitas -tis, et feraculus -a -um, idest aliquantulum ferax.

Item a fero hoc ferculum, missorium; et ferculum etiam dicitur vasculum in quo portatur ferculum, et ferculum etiam dicitur mensa super quam ponuntur fercula, ut ibi (Vulg. cant. 3, 9) ‘ferculum fecit sibi rex Salomon de lignis Libani’ et cetera.

Item a fero hoc fertum, idest oblatio que altari offertur et postea a pontificibus sacrificatur; et componitur cum in et dicitur hoc infertum -ti, idest vinum quod altari infertur vel libatur; et cum ob et dicitur hoc offertorium idest oblatio, quasi prefertum, quia primo loco fit oblatio et postea sacrificium, et offertorium dicitur locus ubi reponuntur vel ubi fiunt oblationes; vel derivantur ista nomina ab infero et offero.

Item a fero secundum Rabanum hic et hec fortis et hoc -te, quia fortiter ferat adversa et quecumque accidunt; secundum vero Ysidorum fortis dicitur a ferro quia sit durus ad flectendum nec molliatur; et est fortis ad pericula, invictus ad labores; quod autem dicitur fortis idest fos vel formon tenens ethimologia est; et comparatur -tior -simus, unde fortiter -tius -me adverbium et hec fortitudo -nis, una de quatuor cardinalibus virtutibus.

Et est fortitudo mentis que adversa equanimiter tolerat, licet quandoque dicatur corporis; et describitur sic: fortitudo est considerata periculorum susceptio et laborum perpessio ut sic non timeamus, et sic est fortitudo contra timorem.

Fortis componitur quamfortis, tamfortis, idest valde fortis.

Item a fero hic ferus -ri, ut (Vulg. psalm. 79, 14) ‘singularis ferus depastus est eam’, et hec fera -e.

Fera dicitur omnis bestia quia toto corpore feratur vel quia naturali utatur libertate et desiderio suo et voluntate propria feratur; fere sunt et si non seviunt, bestie vero a vastando dicte sunt, que morsu vel unguibus seviunt; ex his patet quod omnis bestia est fera et non e contrario, sed hoc supra diligenter distinximus.

Et a fera fere adverbium, idest iuxta vel prope; cum enim toto corpore ferantur fere sunt magne celeritatis, sed celeribus omnia iuxta sunt et ideo fere competenter ponitur pro iuxta vel prope; et ferinus -a -um et hec ferina -e idest venatio, unde Virgilius (Aen. 1, 215) ‘implentur veteris Bacchi pinguisque ferine’;

et ferus -a -um, idest crudelis, et comparatur, unde hec feritas -tis et hic et hec et hoc ferox -cis, crudelis et immansuetus, et comparatur -cior -simus, unde ferociter -cius -sime adverbium et hec ferocitas -tis et hec ferocia -e in eodem sensu, unde Martianus ‘Pitagorei edocuerunt ferociam animi tibiis mollire’.

Et nota quod ferox est animus, ferus leo. Item ferocitas sepe laudi habetur; est enim ferocitas militum et ferox iuventus dicitur, sed feritas diri animi est.

Item a ferox ferocio -cis, idest sevire vel despicere et fastidire.

Ferox componitur preferox -cis idest valde ferox, unde Ambrosius Super Egisippum ‘qui preferoces gentis immanitates simul numero validiores’.

Ferus -a -um componitur efferus -a -um, idest valde ferus, crudelis et immansuetus; unde effero -as, crudeliter agere vel facere ferum, unde Ambrosius Super Egisippum ‘efferaverat Herodes universos ’ et Statius Achilleidos ‘et raptum superis Mars efferat austrum’.

Item ferus -ri componitur hic equiferus -ri, idest equus ferus et silvestris.

Similiter fera componitur cum ferus -a -um et dicitur ferifera -e, idest fera furens, et adiective feriferus -a -um. Item a fera hoc feratrum -tri et sunt feratra tecta silvarum spissa.

Fero componitur affero -fers attuli allatum, idest ferre ad; et cum ante antefero antetuli; et cum ab, et mutata b in u tantum in presenti dicitur aufero -fers abstuli ablatum, idest eripere, unde verbalia et ablativus -a -um et hic ablativus pro quodam casu qui proprius est Romanorum;

et cum cum et dicitur confero -fers contuli, idest simul ferre vel commiscere, unde et conferre dicitur pugnare et disputare: nam qui pugnant brachia conferunt sicut qui disputant verba; et conferre idest comparare, congregare; et conferre idest erogare: bona conferuntur sed mala inferuntur;

unde hec collatio -nis et collativus -a -um idest largus, amplus, sinuosus, capax, ubi multa conferuntur, unde Plautus ‘quis homo est hic cum collativo ventre et oculis herbeis’, unde collative adverbium, quasi conferendo, unde Priscianus dicit agere de litera collative ubi ostenditur que litera cui litere conferatur ad constitutionem sillabe.

Item componitur cum circum et dicitur circumfero circumtuli -latum; et cum dis et dicitur differo -fers distuli -latum, idest prolongare, extendere vel diversis modis ferre, idest dissipare, dispergere; item differre idest distare, differentiam habere, ut ‘homo differt ab asino’, et in hac significatione sepe invenitur impersonaliter positum, unde differens -tis, et comparatur, unde differenter -tius -me adverbium et hec differentia -e.

Differens componitur indifferens, idest non differens, idest idem vel similis, et comparatur, unde indifferenter, et hec indifferentia, idest identitas vel expressa similitudo.

Item componitur defero -fers detuli delatum, idest de uno loco ad alium vel deorsum ferre; et deferre idest accusare, in qua significatione sepe invenitur in Boetio De consolatione; et deferre idest honorem impendere, et secundum hoc construitur cum dativo, ut ‘ego defero tibi’ idest honorem impendo; unde versus ‘defero fert, accusat honorat fertque deorsum ’.

Item componitur cum ex et dicitur effero -fers extuli elatum, idest extra ferre, et est proprie cadaverum, unde Iuvenalis (1, 72) ‘per famam et populum nigros efferre maritos’; et efferre idest extollere, elevare, superbire, unde elatio -nis.

Item componitur cum in et dicitur infero -fers -tuli -latum, idest intro ferre, immittere, unde Dominus ad beatum Thomam (Vulg. Ioh. 20, 27) ‘infer digitum tuum huc’; et inferre idest contra ferre, irrogare, et pertinet ad malum: mala enim inferuntur, quasi contra feruntur; et secundum hanc significationem invenitur in dialetica inferre idest concludere;

illatio, conclusio, quia cum aliquid concluditur infertur, idest contra oppositionem alicuius fertur, unde coniunctio que est signum conclusionis dicitur illativa, quasi contraportativa.

Prefero -fers -tuli -latum, idest anteferre vel preponere, unde prelatus et prelatio.

Profero -fers -tuli -latum, idest differre et prolongare; vel proferre idest manifestare vel offerre; vel proferre quasi procul ferre, et secundum hoc pertinet ad verba: verba proferuntur, quasi procul, idest extra, feruntur et emittuntur; unde prolatus et prolatio et prolatibilis -le, quod est aptum proferri.

Perfero -fers -tuli, idest pati, sustinere vel perfecte ferre.

Offero -fers -tuli -latum, idest ultro prebere vel obviam recipienti ferre, unde hec oblatio -nis, a quo hec oblatiuncula -e diminutivum vel hec offerenda -e pro ea antiphona que cantatur cum oblatio debet celebrari;

item ab offero vel oblatione hec ovis, quasi oblavis, ab oblatione, quia antiquitus initio non tauri sed oves in sacrificio mactarentur; Priscianus (gramm. II 253, 19) vero dicit quod descendit a greco: dicunt Greci oys et nos, causa vitandi hyatum, dicimus ovis; ex his, scilicet ovibus, quedam dicuntur bidentes quia inter octo dentes duos altiores habent cum quibus et feruntur nasci, quas gentiles maxime in sacrificiis offerebant; sed de hoc aliud supra diximus.

Ab ovis hec ovicula -le et ovilla -le diminutiva, et ovinus -a -um, et hic ovilio -nis, idest custos ovium, qui alio nomine dicitur opilio, similiter ab ove, quasi ovilio, unde Virgilius (ecl. 10, 19) ‘venit et opilio ’; et hoc ovile -lis idest casa ovium, et per compositionem hic et hec ovispex -cis, qui viscera ovium inspicit.

Item componitur refero -fers -tuli -latum, idest recitare, renuntiare, dicere; vel referre retro ferre vel iterum ferre, unde hec relatio -nis, rei prius cognite iterata cognitio, et relativus -a -um, quod ad aliquid refertur vel potius quod iterum fert aliquid ad memoriam, quasi iterum portativus; cum enim dico ‘Socrates legit’, per hoc nomen Socrates Socratem cognitioni subicio, cum postea subiungo ‘et ipse disputat’ per illud pronomen Socrates refertur, idest iterum fertur ad cognitionem, unde et illud pronomen dicitur relativum quia sic aliquid referat.

Item referre idest distare, et secundum hoc sepe tenetur impersonaliter, ut ‘refert an facias hoc an illud’;

item refert idest prodest vel pertinet ad officium vel utilitatem alicuius, et secundum hoc semper est impersonale vel fere semper, et construitur cum genitivo cuiuslibet causalis exceptis genitivis principalium pronominum cum quibus non construitur causa concidentie, sed pro illis construitur cum ablativis femininis suorum possessivorum, ut ‘refert Socratis’ vel ‘mea’ vel ‘tua’ vel ‘sua’ vel ‘illius’, idest prodest Socrati vel michi vel tibi vel sibi vel illi, vel pertinet ad officium vel utilitatem Socratis vel meam vel tuam vel suam.

Item componitur cum sub et dicitur suffero -fers -tuli -latum, idest pati vel sursum ferre et elevare; et cum trans et dicitur transfero -tuli -latum, idest ultra ferre et de uno loco ad alium ferre, unde et translatores dicuntur qui de una lingua verba transferunt in aliam.

Et nota quod fero et omnia sua composita faciunt frequentativa a supino, ut lato -as, ablato -as, collato -as, dilato -as et cetera.

Item nota quod fero accipit preteritum mutuo a tollo -lis tuli vel tetuli, quod antiquitus erat in usu, et similiter supinum accipit mutuo a lato -as, quod modo est frequentativum eius, sed accipit illud non integre, scilicet latatum, sed sincopatum, scilicet latum. Composita vero a fero similiter accipiunt preteritum et supinum a compositis eorum.

Item nota quod fero et omnia ab eo composita sunt activa, exceptis defero pro honorem impendere, et differo pro distare, et refero pro distare vel prodesse, que sunt neutra in istis significationibus sed in aliis sunt activa; et omnia faciunt preteritum in tuli et supinum in latum et omnia sunt anomala et nullius coniugationis.

FERIO -ris caret preterito et supino, sed mutuatur a percutio -tis quod est eiusdem significationis secum et facit percussi percussum;

et hinc hec ferula -le, quoddam genus herbe, et palmatorium inde factum dicitur ferula; dicit enim Cornutus quod ferula est quoddam genus feniculi quod crescit in monte Gargano et inde affertur a peregrinis in modum retorti baculi; quod est tam calide nature quod cum auster flat, qui similiter est calidus, fit quidam conflictus et confractio inter herbas illas et inde procreatur ignis adeo magnus quod quandoque comburitur tota regio, a qua combustione beata Agatha Romanos liberasse legitur.

De hac herba faciunt palmatorium et levam manum discipulorum verberant, quia cor hominis a leva parte est; cum autem sanguis circa illud congelatur et obstat animo ne possit verum discernere, calor illa percussione citatur usque ad cor et per arterias descendens calefacit sanguinem congelatum et ita ex animo cecitatem expellit. Et hinc hoc feruletum -ti quod et ferularium dicitur, idest locus ubi abundat ferula.

Item a ferio hec furia -e, quia ferit corda hominum et reddit ea commota, unde furiosus -a -um et furiatus -a -um; sed furiosus est qui ritu ferarum fertur, et ab eo furor numquam recedit, furiatus qui furit ex causa; et furiosus comparatur, unde furiose -sius -me adverbium et hec furiositas -tis.

Item a furia hic et hec furialis et hoc -le, unde furialiter adverbium et furialitas -tis.

Item a furia furio -as -avi, facere insanum, et est transitivum et activum, unde Oratius in Odis; et furo -ris verbum neutrum et absolutum et, ut dicit Priscianus (gramm. II 450, 15-17) , prima persona, scilicet furo, non est multum in usu et caret preterito et supino, sed mutuatur tam preteritum quam supinum ab insanio -nis quod est eiusdem significationis cum illo et facit insanivi -tum;

Sedulius (carm. pasch. 1, 212) tamen a furo confinxit preteritum furui, ubi dixit: ‘nec minus et Darii furuerunt iussa tyranni’, sed in hoc eum non imitamur.

Et hinc furor -ris et furibundus -a -um, idest similis furenti.

Furo vel furio secundum quosdam componitur defuro et defurio -ris, idest valde furere vel a furore cessare; diffuro et diffurio -is, idest diversis modis furere; prefuro vel prefurio -is, idest ante furere vel pre aliis furere; perfuro vel perfurio -is, idest perfecte et valde furere.

Furo cum omnibus suis compositis est neutrum et corripit primam sillabam, scilicet fu. Quod autem dicitur furo quasi fos ruo ethimologia est.

Item a ferio hec feria -e, idest cessatio ab opere servili, unde et feria dicitur festivus dies in quo cessare debemus ab operibus servilibus et in quo sola res divina debet geri; et dicitur feria a feriendis victimis, et secundum hoc soli festivi dies dicuntur ferie proprie in quibus sacrificia precipue solent fieri; sed quia qualibet die debemus cessare a vitiis inde est quod quilibet dies potest dici feria.

Vel feria dicitur quasi faria, a fando, quia in creatione mundi per singulos dies fabatur Deus. In prima enim die ait ‘fiat lux’, in secunda ‘fiat firmamentum’, et sic in aliis; vel dicitur a fando feria quia in feriis est nobis tempus fandi in divino vel humano officio, et secundum hoc quilibet dies potest dici feria.

Secundum ergo consuetudinem christianorum sic appellandi sunt dies: prima feria vel dies dominica, secunda feria, tertia feria, quarta feria, quinta feria, sexta feria, septima feria; et est sensus duplex: quia enim dies sabbati ab initio habitus est ferialis, ideo dies dominica nuncupatur prima feria quia primus est a feria, idest a sabbato quia ferialis solet esse; dies lune dicitur secunda feria quia secundus est a feria et sic de ceteris; vel dies dominica dicitur prima feria quia primus dies est septimane que feria est et sic de ceteris.

Qualiter dies sint appellandi secundum Hebreos vel gentiles in sequentibus invenies.

A feria feriatus -a -um, idest festivus; proprie quidem feriati dies sunt in quibus res divina fit et abstinere homines a litibus et operibus servilibus oportet;

et ferio -as, quod potius ferior -aris, idest cessare ab operibus, sollemnizare; et est ferio neutrum et ferior deponens cum omnibus eorum compositis, si qua habent.

Ferio componitur referio -ris, iterum ferire vel retro ferire. Ferio cum omnibus suis compositis est activum et corripit primam sillabam, scilicet fe, unde Ovidius (trist. 1, 11, 40) ‘ipsaque ceruleis charta feritur aquis ’.

Hoc FESTUM -ti est illud lignum in summitate domus ad quod omnia diriguntur tigna et in quo conveniunt; unde hoc festum -ti pro solennitate: sicut enim ad festum lignum tigna conveniunt, sic ad festum solennitatem homines conveniunt; vel festum dicitur a feria, quasi feriatum.

Et hinc hoc festulum -li diminutivum, et hic et hec festalis et hoc -le, et hoc festale -lis, festum, et festus -a -um, ut ‘festus dies’; et sunt festi dies tantum otii et religionis, quia in eis sola res divina fit; et nota quod festi dies dicuntur ex consuetudine, sed solennes qui ad homines pertinent, ut parentalia, ut cum quis defuncti officia expleverit dicitur solennia prestitisse.

Et a festus festo -as, festum celebrare, solennizare, et festivus -a -um, idest festus, unde et per translationem dicitur homo festivus, idest letus, comptus, suavis, unde festive adverbium, et festivo -as, idest festare, et hic et hec festivalis et hoc -le, et festivaliter adverbium,

et hec festivitas -tis, idest solennitas vel suavitas, dulcedo, ornatus, letitia, unde hec festivitacula -le; et dicitur festivitas quasi festiditas, a festis diebus, et est ethimologia, non compositionis ostensio.

Item a festus hic et hec festialis -lis, orator vel sacerdos per quem bellum indicatur et pax componitur, quem superius fetialem vocavimus.

Festus componitur infestus -a -um, idest iratus, infensus, contrarius, quasi non festus, non festivus, et comparatur -tior -mus, unde infeste -tius -me adverbium et infesto -as, molestare, adversari, infestum esse alicui, et est activum et construitur cum accusativo.

Item componitur festus profestus -a -um, idest dies omnino festus, et dicitur profestus quasi prorsus festus; profestus etiam dies dicitur vigilia festorum dierum, quasi prope festum vel quasi ante festum, et quilibet dies non festivus dicitur profestus, quasi longe a festo vel procul, unde Oratius in Sermonibus ‘non temere odi et luce profesta ’; hinc quoque Macrobius De Saturnalibus (1, 16, 3) ‘dies omnes aut festos aut profestos aut intercisos vocavit’.

Item a festo ligno festino -as, idest accelerare; videntur enim tigna ad festum celerare, et ideo tractum est inde festinare, quasi ad festum nare, unde festinus -a -um et festinatus -a -um et festinatim adverbium, et per compositionem confestim idest statim, a con et festino -as vel a con et statim vel derivatur a confero -fers.

Verius tamen componitur confestim, quasi confesto, a con et festum, ad quod tigna festinant: sicut enim tigna festinant ut sint cum festo, sic et nos festinamus ut quod facere volumus sine intervallo sit confestim, quasi statim cum presentia pretereuntis rei et temporis.

Et vide quod festino neutrum est et absolutum; invenitur tamen cum accusativo, sed vel habebit ille accusativus vim ablativi et designabit causam, ut ‘festino viam’ idest per viam, vel verbum habebit in se vim alterius verbi, ut ‘festino cibum’ idest festinanter paro vel coquo, vel ‘festino te’ idest facio te festinare; unde et quandoque invenitur etiam passivum eius in tertia persona, ut ‘animo cupienti nil satis festinatur’; unde festinatus -a -um participium.

Festino differt a propero: properat qui unumquodque mature transigit, festinat qui multa simul incipit nec perficit.

FIBLIN dicunt Greci; hinc nos hec fibula -le, qua pectus feminarum ornatur vel firmatorium quo pallium tenetur in humeris et cingulum in lumbis; unde Ovidius in secundo Metamorphoseos ‘fibula vestem cohercebat vita’.

Et inde fibulo -as, idest fibulis ligare; et componitur affibulo -as, idest alligare et proprie mantellum; confibulo -as, idest simul fibulare; diffibulo -as et defibulo -as, idest dissolvere, disligare;

effibulo -as, idest similiter exsolvere, unde Prudentius in Sicomachia (633) ‘avulsis effibulat ylia zonis’; infibulo -as, idest illigare vel fibulas immittere; prefibulo -as, idest ante vel ab anteriori parte fibulare; refibulo -as, idest iterum fibulare vel diffibulare;

subfibulo -as, idest subligare, unde hoc subfibulatorium, idest subligatorium, et hoc subfibulum, idest subligaculum, vel potius componitur a sub et fibula.

Fibulo -as activum est cum omnibus suis compositis et potest pertinere ita ad mantellum sicut et ad hominem.

Item a fibula hoc fibularium, idest illud quod apponitur mantello et per quod immittuntur fibule ne dissipent mantellum.

FIDO -dis fisus sum, verbum neutropassivum, unde hic et hec et hoc fidens -tis, tam nomen quam participium; et secundum quod est nomen comparatur, unde fidenter -tius -sime adverbium et hec fidentia.

Item a fido fidus -a -um, et qui fidit et in quo quis fidit: fidus amicus dicitur, fidelis famulus; et comparatur -dior -simus, unde fide -ius -me adverbium, et hec fiducia -e.

Et est fiducia in bonis rebus et in malis et sepius in bonis et confidentia in malis; et hinc fiducio -as, verbum activum, idest fiduciam prestare, quod vulgariter solet dici affidare.

Et componitur affiducio -as, ad aliquem fiduciam et securitatem dare; confiducio -as, idest simul fiduciam dare; diffiducio -as; effiducio -as; infiducio -as, impignorare, publicare, diffidare. Fiducio activum est cum omnibus suis compositis.

Item a fiducia fiducialis -le, fiducialiter adverbium, et hec fiducialitas -tis, et fiduciarius -a -um idest fidus.

Item fiducia est cum res aliqua sumende mutue pecunie gratia vel mancipatur vel in iure creditur; et hinc fiduciarius dicitur possessor vel qui rem alienam fiduciatim accipit, idest in fiducia et tutela.

Fidus componitur infidus -a -um, idest non fidus, et comparatur.

Item a fido hec fides -ei, que facit nos fidere, vel potius derivabitur a fio fis.

Fido componitur confido -dis confisus, unde confidens, et comparatur, unde confidenter -tius -me adverbium et hec confidentia -e, et accipitur in malo sicut dictum est, ut ‘confidenter’ vel ‘cum confidentia ille loquitur’, idest audacter, presuntive vel cum audacia et presuntione.

Componitur etiam diffido -dis, idest non fidere.

Fido cum omnibus suis compositis est neutrum nec hoc quod est neutropassivum impedit, quia omne neutropassivum est neutrum; est enim neutropassivum genus species neutri. Item fido et eius composita producunt hanc sillabam scilicet fi.

FILAXE grece, latine dicitur servare.

Unde hec filaxa -e, vas ubi aliquid reconditur et servatur; hoc fuit a principio, sed postea filaxe in usum vini transierunt.

Item filaxe componitur cum toral, quod est lex, et dicitur hoc filacterium -rii scilicet membranula vel brevicellus in quo lex scripta est et servatur, quam deferebant ante frontem vel pectus ut sic viderentur religiosi, sed hoc non faciebant nisi causa iactantie et vanitatis, unde sepe invenitur pro vanitate; hinc illud (Vulg. Matth. 23, 5) ‘dilatant enim filacteria sua et magnificant fimbrias’.

Alii vero dicunt quod componitur a filo, quia per filum pendens a fronte vel pectore agitetur.

Item componitur cum gaza, quod interpretatur divitie, et dicitur hoc gazophilacium, de quo postea tractabitur.

Item componitur cum artos, quod est ursa, et dicitur hec Artophylax -cis.

Item a filaxe trahitur filaxo -as, idest servare.

FYLE grece, latine dicitur mulier, unde hic et hec filica -ce idest curialis.

Item FYLON grece, latine dicitur folium et vertitur in Latinum et dicitur filum in eodem sensu, unde hoc folium dicitur apud Latinos; vel dicitur folium a foveo -es quia fovet florem quando prius prorumpit; vel a fluo -is quia facile fluit.

Et inde folium dicitur quedam herba que sine radice ulla innatat huc et illuc et dicunt quod procedit de fontibus paradisii et colligitur in litoribus Indie et inde efficitur pretiosum unguentum quod vocatur foliatum; Iuvenalis (6, 465) ‘mechis foliata parantur’.

Item folia dicuntur librorum propter similitudinem foliorum arborum vel quia ex follibus, idest pellibus, fiunt, quorum partes pagine dicuntur quia sibi invicem compingantur et coniungantur.

Item a folium foliolum diminutivum et foliatus -a -um, idest habens folia vel abundans foliis vel curvatus.

Folium componitur et dicitur hoc trifolium, quam herbam Greci trifylon vocant quia sit trinis foliis per singulas nationes.

Item componitur cum quinque et dicitur hoc quinquefolium, quam herbam Greci vocant pentafylon a numero foliorum; penta enim quinque, fylon folium dicitur.

Item a filon hoc filum; vel dicitur filum quasi pilum, quia ex pilis animalium fiat; unde filatus -a -um, idest curvatus, quia filum cito curvatur; et filo -as, filum a colo per quandam extenuationem deducere;

et hic et hec filacista -e, qui vel que pro mercede filat, unde Plautus ‘treceni circum astant filaciste in atriis textores libularii archarii’.

Item a filo hic flamen -nis, idest sacerdos Iovis, quasi filamen, quia reliquias a collo per fila pendentes portet; vel dicitur a filo quia quicumque erat sacerdos in signum sacerdotii deferebat almucium, sed ingruente calore, cum ex caloris nimietate non possent illud deferre, religabant sibi capillos quodam filo, vel flosculum lane filo in vertice ligatum deferebant in signum sacerdotii.

Et hinc hic flamineus -ei, preminister sacrorum et flaminica -ce idest sacerdotissa, unde Macrobius De Saturnalibus ‘camillos dicebant et camillas flaminum et flaminicarum preministros’; et hoc flaminium -nii, idest sacerdotium vel officium flaminis.

Item a filo hoc filtrum -tri quia ex filis, scilicet pilis animalium, fiat; unde filtratus -a -um.

Filtrum etiam dicitur quedam herba venenifera, unde sepe invenitur pro veneno acutissimo; hinc Iuvenalis (6, 610-11) ‘hic Thessala vendit filtra’: et possunt hic dici filtra vel venena vel herbe ille quia abundant in Thessalia.

Item a filo hec filix -cis, quedam herba quia eius folia quasi fila sunt; vel dicitur a findo, vel a singularitate foliorum, quasi fenix: Arabes enim, ut dictum est, singularem fenicem vocant; Persius (4, 41) ‘non tamen ista filix ullo mansuescet aratro’.

Et hinc hoc filicetum, quod et filicarium dicitur, idest locus ubi filix abundat, et filiceus -a -um, de filice existens vel ad filicem pertinens;

et hec falx -cis, dicta a filice quia hac primum milites herbam filicem abscindere solebant, unde illud (Mart. 14, 34): pax me certa ducis placidos curvavit in usus: agricole nunc sum, militis ante fui; et est instrumentum aptum segetibus et vineis et pratis; unde Virgilius ‘non rastrum patietur humus, non vinea falcem’; hec equivocatio isto distinguitur versiculo ‘falce puto vineta, meto sata, tondeo prata’.

Et hic falco -nis, quia ungues habet recurvas ad similitudinem falcis; et hoc falcastrum dicitur similiter ad similitudinem; idem et runco a runcando vepres; et hec falcicula -le idest parva falx, et falco -as idest curvare vel falce secare, a quo falcito -as frequentativum.

Falcitare etiam potest esse non frequentativum et derivare a falx -cis, et est idem quod falcare vel falcem facere. Item a falx -cis hic falcarius, qui falces facit vel qui falce secat.

Hec FILADELFIA -e civitas est Arabie quam condidit Rafain, gens antiquissima quam interfecerunt filii Loth.

FINDO -dis fidi fissum, idest scindere, unde verbalia, et hec fissura -e;

hec fiscina -e, idest vas vel corbolus ex iunco vel ex vimine factus in quo fit caseus, unde illud (Copa 17) ‘sunt et caseoli quos vincea fiscina siccat’; et inde hec fiscinula -e et hec fiscella -e diminutiva, et hic fiscellus -li, idest mollis casei appetitor.

Item a findo hec fimbria -e, extremitas vestis: superstitiosi magistri in fimbriis que in quatuor angulis palliorum pendebant acutissimas spinas ligabant ut earum aculeis pungerentur et ex hac commotione retraherentur ad officia dei; unde fimbriatus -a -um, fimbriis ornatus; et fimbrio -as, fimbriis aptare.

Item a findo hec fidis -dis, idest corda cithare, unde hec fidicula diminutivum; unde hec fidicula dicitur quoddam genus tormentorum, scilicet parva cordula unde ligabantur manus martirum, unde Prudentius in Ymnis (perist. 10, 481) ‘ignes et fidicule seviant’;

et componitur hic fidicen -nis, qui cum corda canit, unde hec fidicina, citharistria que cum fide cantat.

Item a findo hic fiber -i, quoddam animal quod, cum venatores eum secuuntur, se castrat et mentulam sibi findit, unde et alio nomine dicitur castor quia ipse se castret;

et hinc fibrinus -a -um, et hoc fibrinum -ni, lana illius animalis, unde hec fibrina dicitur vestis que tramam de fibri lana habet.

Item a findo fessus -a -um, quasi fissus, idest divisus a sanitate nec iam integer salute, et est generale, ad omnia enim refertur; dicimus enim fessus animo, fessus corpore, quod magis est proprium, et fessus rerum ad casum venientium, quasi inops copiarum, et secundum hoc est nomen; secundum vero quod est participium dicitur a fatiscor -ris sicut postea dicetur.

Item a findo fustis, quasi fissus stans, sed de hoc iam sermo precessit; et hic et hec fissilis et hoc -le, quod facile findi vel frangi potest, unde Plautus ‘non deceret te fissile caput habere’;

et fidus -a -um idest fissus, sed non est in usu, et componitur bifidus -a -um, trifidus -a -um, quadrifidus -a -um, multifidus -a -um, quod est fissum in duas vel tres vel quattuor vel multas partes.

Findo componitur affindo -is, idest valde vel iuxta findere; confindo -dis -fidi -fissum, idest valde, simul findere; diffindo -dis -fissum, idest diversis modis vel in diversas partes findere; infindo -dis -fidi -fissum, usque intro findere vel findendo immittere;

perfindo -is perfidi, idest valde vel perfecte findere; profindo -is quasi procul findere vel findendo separare; prefindo -is, idest ante findere; refindo -is -fidi, idest iterum findere; suffindo -dis -fidi, idest latenter vel parum vel subtus vel post findere; transfindo -is -fidi, idest ultra findere.

Findo et composita ab eo omnia sunt activa et faciunt preteritum in fidi et supinum in fissum et omnia corripiunt hanc sillabam fi in preterito, ut dìffidi, cònfidi, pèrfidi;

est enim regula: omne preteritum bisillabum in quo interposita est consonans producit penultimam ut iuvi, cavi, fodi, exceptis bibi, fidi, scidi, dedi, steti, tuli que penultimam corripiunt.

FINGO -gis -xi, idest ornare, componere, facere, formare, plasmare, et excogitare, et componere quod verum non est, idest simulare;

unde hic fictor -ris, qui componit vel ornat aliquid, sicut qui capillos mulierum linit et pertractat, ungit et nitidat; unde fictorius -a -um, qui fingit vel quod fingitur;

item a fingo ficticius -a -um et fictiosus -a -um, idest qui fingit vel quod fingitur; ficticii vel fictiosi proprie sunt falsi amici et simulatores, scilicet qui fingunt se facere aliquid ad servitium amici et faciunt ut ei incommodent; unde et fictio dicitur falsa et ficta amicitia, quasi ficta actio, et ficticii ficte agentes.

Item a fingo fictim adverbium, idest ficte, et hic et hec fictilis et hoc -le, quod facile potest fingi vel quod iam fictum est, unde et vasa terrea fictilia vocantur, quasi ficta et composita ut aliquam formam habeant;

et hoc figmen -nis, idest figmentum, unde Martianus ‘cur ergo non fateris nil figminis fictura’;

et hinc hoc figmentum -ti, unde figmentatus -a -um, idest fictus, et figmento -as, fingere, simulare.

Item a fingo hic figulus, idest ollarius, luti compositor, qui lutum confingit et redigit in aliquam formam;

et hec figura -e: est figura hominis, forma nature, et accipitur figura multis modis quos diligentia lectoris distinguet; unde figuratus -a -um, et figuro -as et hinc verbalia.

Figuro componitur configuro, idest simul figuro; diffiguro -as, idest diversis modis figurare vel figuram auferre; defiguro, idest valde figuro vel diffiguro;

prefiguro -as, idest ante figurare, pre aliis figurare; transfiguro, idest transformo, scilicet ultra in aliam formam mutare. Figuro activum est cum omnibus suis compositis.

Item invenitur fingo -is idest nitidare, extergere, unde Afranius (415, apud Isid. 12, 6, 60) ‘accedo ad te ut tibi cervicem fingam linteo’, idest extergam;

unde hec fungia -e, piscis vel aliquod animal aquatile, et fit hoc animal candidum cura; in estate enim ad solem sternitur et sicut cera punica candorem bibit; hoc animal esse docetur cruore inherente petris, unde et dum absciditur sanguinem emittit.

Et hinc sfungia dicitur quoddam genus panis; est enim sfungia panis qui similam modicam accipit et fermentum modicum et habet humectationis plus quam omnis panis, unde et sfungie nomen accepit a predicto animali propter humorem et candorem, vel a fingendo.

Item hinc sfingia dicitur quidam lapis creatus ex aqua, levis, fistulosus et cameris aptus.

Item a fingo hec sfinga vel sfingia -e dicitur quoddam genus simiarum villosum, comis maximis prominentibus, docile ad feritatis oblivionem.

Item a fingo hic fingites -tis, lapis Cappadocie duritia marmoris, candidus et translucens, ex quo quoddam templum constructum est a quodam rege, foribus aureis, quibus clausis claritas diurna erat intus.

Fingo componitur confingo -is -xi -tum, idest simul fingere; diffingo -is, idest fingere diversis modis vel dissimulare; defingo -gis, idest valde fingere vel diffingere;

effingo -gis, idest expresse fingere, unde hec effigies -ei, idest ymago; hinc effigio -as idest effigiem facere vel effigie representare.

Et est activum fingo et eius composita, et faciunt preteritum in -xi et supinum in -ctum. Item omnia abiciunt n in supino quam habent in presenti et preterito.

FINEES interpretatur ori parcens; transfixit enim pugione Zambri cum scorto Madianitide et Domini furorem placavit ut parceret.

FINEES frater Ofni os mutum interpretatur, quo significatur veteris sacerdotii et doctrine silentium.

FIO fis fit factus, idest incipere esse, de non esse transire ad esse; quod enim fit non est et quod est non fit; et producit fi ubicumque non habet r; et est neutro passivum quantum ad vocem, neutrum passivum quantum ad significationem, et deberet habere tria participia, scilicet fiens, factus et facturus, sed fiens non est in usu hac ratione: nam hoc verbum fio est quasi passivum huius, scilicet facio, sed omne passivum caret participio presentis temporis et ideo fiens non est in usu, licet fuerit in usu antiquorum.

Item fio deberet habere facturus participium futuri temporis, sed quia esset concidentia inter participium huius et participium huius verbi facio, quod est facturus, ideo fio habet futurus participium futuri temporis et numquam facturus; futurus ergo est participium trium verborum, scilicet fio, fore et sum, sed est ibi differentia: cum enim est participium huius, scilicet fio, tantum valet quantum erit et non est, si a fore vel a sum valet tantum quantum erit.

A fio hic fimus, idest stercus quod per agros iacitur, quod vulgo letamen vocatur, et dicitur fimus quasi fiat mus, idest terra vel stercus; unde hic fimarius -rii, idest homo vel equus qui portat fimum.

Item a fio hec fides -ei, et est fides qua veraciter credimus id quod nequaquam videre valemus. Nam credere iam non possumus quod videmus; et est fides si omnino fiat quod dictum est vel promissum et ideo fides est vocata quia fiat quod dictum est vel promissum vel placitum inter utrosque, quasi inter Deum et hominem.

Unde hec fidecula -le, idest parva fides, et hic et hec fidelis et hoc -le, et dicitur fidelis quia ab eo fit quod dicit vel promittit bonum, et comparatur -lior -simus, unde fideliter -lius -me adverbium et hec fidelitas -tis;

et hec fidelia, idest olla, quia fidelis sit in servando; Persius (3, 22) ‘respondet viridi non cocta fidelia limo’; et hinc hec fideliola idest parva olla.

Fidelis componitur infidelis, et comparatur -lior -simus, unde infideliter -lius -me adverbium et hec infidelitas -tis.

Fides componitur cum per et dicitur perfidus -a -um, perdens fidem, et est mercatorum et proprie cauponum, et comparatur, unde hec perfidia -e, et hinc perfidiosus -a -um, plenus perfidia.

Item fides componitur cum frango et dicitur fidifragus -a -um, idest fidem frangens;

et cum iubeo et dicitur fideiubeo -es -iussi, idest fidem pro aliquo iurare, dare, promittere, unde hic fideiussor et cetera.

Fio componitur, et, ut breviter eius compositiones concludam, cum omnibus eisdem dictionibus componitur cum quibus componitur facio, ita ut suam literaturam non mutet, ut benefacio et benefio, malefacio et malefio, satisfacio et satisfio, calefacio et calefio, tepefacio et tepefio, expergefacio expergefio, nilfacio nilfio, et sunt loco passivorum ad illa, unde facile est horum significationes distinguere.

Item componitur cum con-, et transit ad activam significationem, confio -is -fivi -fire -fitum, idest efficere; accipitur tamen confire in passiva significatione, scilicet pro effici, unde Macrobius De Saturnalibus ‘oportet diem qui ex quadrantibus confit intercalare’, confit dixit pro conficitur idest efficitur.

Item componitur defio -fis -fivi -fitum, idest derelinquere vel deesse, defectum pati, unde Virgilius (ecl. 2, 22) ‘lac michi non estate novum non frigore defit’, idest deficit, unde et quidam dicunt quod defit est ibi sincopatum a deficit.

Item componitur cum sub et dicitur subfio -fis -fit -fivi -fitum, idest subfumigare vel administrare, unde Virgilius (georg. 4, 241-42) ‘at suffire thimo cerasque recidere inanes quis dubitet?’, idest suffumigare; quidam tamen legit suffire pro administrare et tunc legit ibi thima: potest enim legi ablativus thimo ut sit sensus suffire, idest administrare et pascere illas thimo, illo flore; item quidam legit ibi sufficere.

Fio neutrum est et composita ab eo que non mutant litteraturam illius omnia sunt neutra et habent accentus super eandem sillabam supra quam et simplex iuxta regulam illam: quotiens facio vel fio componitur ita ut non mutetur litteratura simplicis, super eandem sillabam est accentus in composito supra quam est in simplici; que vero componuntur a fio ita ut mutent litteraturam sui simplicis et accentus mutant; et activa sunt preter defio pro deficere quod est neutrum.

FISIS grece, latine dicitur natura, unde fisicus -a -um, idest naturalis, et hec fisica pro quadam arte que de rerum naturis tractat, quasi scientia de naturis.

Et hinc fisicus -a -um, qui de arte illa tractat vel quod ad artem illam pertinet, ut ‘fisicus liber’; et hic fisicus -ci et hec fisica -ce qui vel que tractat illam artem vel secundum illam.

Item a fisis fisiculatus -a -um, idest naturalis, unde Martianus ‘fisiculatis extorum prosicis viscera loquebantur’, idest naturalibus signis; et fisiculo -as, idest divinare vel pronuntiare, unde fisiculatus -a -um, idest divinatus vel pronuntiatus, in quo sensu potest legi in predicto exemplo Martiani.

Item a fisis et logos, quod est sermo vel ratio, componitur hic fisiologus -gi, qui loquitur vel qui tractat de naturis rerum.

Hic FITON -nis fuit quidam serpens creatus a terra quem Apollo in Parnaso monte interfecit; et interpretatur fiton consulare, vel dubitatio a verbo greco, scilicet phyto, quod est quero; hinc fiton dubitatio dicitur, quem Apollo interfecit quia sapientia dubitationem absolvit;

et hinc ipse Apollo dictus est Fiton vel Fitius, unde Martianus ‘iam pridem quippe offensus contamine monendorum dedignatur augur Fitius nuncupari’.

Et hinc Fitia -orum vel Fitea -orum dicti sunt ludi vel festa facta in honorem Apollinis propter victoriam quam habuit de Fitone.

Et a Fitio fitius -a -um vel fiteus -a -um, idest apollineus; vel a Fitone serpente possunt derivari.

Item a Fitone fitonicus -a -um et hic fiton -nis et hec fitonissa -e, divinator vel incantator plenus fitonico spiritu et divinatrix vel incantatrix fitonico spiritu plena, quia Apollo auctor fuit divinationis.

FONOS grece, latine dicitur sonus et vertitur in latinum et dicitur hic fonus -ni, idest sonus.

Inde fonicus -a -um, consonans, musicus, qui docet sonos, unde Sidonius ‘psalmorum hic modulator et fonicus’;

et hoc fanum -ni idest templum, quasi fonum, quia ibi dei dabant responsa in voce humana, vel a Faunis quibus antiqui templa edificabant;

et inde fanaticus -a -um, idest lunaticus, insanus propter fanum violatum, vel quia ad fanum ducebatur ut liberaretur; et fanaticum dicitur quod pertinet ad fanum;

et hic fanaticus -ci idest custos fani scilicet sacerdos; Iuvenalis (2, 112) ‘et crine senex fanaticus albo’.

Et per compositionem profanus -a -um, execratus, sacrilegus, quasi procul a fano; profanum etiam dicitur quicquid non est sacrum, unde et profani dicuntur omnes layci et illitterati, quasi procul a fano philosophie.

Et hinc profano -as, execrari, contaminare; et profanare est in fanis annuntiare vel venerari, unde et legitur quod beata Maria erat profanata, idest in fanis annuntiata vel venerata.

Item fonos componitur et dicitur eufonia, idest bonus sonus, unde eufonicus -a -um, idest bene sonans; cacofonia, idest malus sonus, unde cacofonicus -a -um, idest male sonans; et hec sinfonia -e, et sinfonizo -as, idest cum sinfonia cantare.

Item fonos componitur antifona, parafonista, Calliope, cacefatus, sed de his omnibus iam precessit sermo superius.

Item a fonos et ge quod est terra hoc fonasgum vel fonasgo indeclinabile, quedam potio sic dicta quia creat vocem, nam terra creat omnia, qua potione utebantur poete cum recitare habebant.

FORIS adverbium loci, unde foras similiter adverbium loci, sed differunt quia foras significat ad locum, ut (Vulg. Ioh. 11, 43) ‘Lazare veni foras’, foris vero in loco significat, ut ‘foris sum’ et de loco, ut ‘foris venio’.

Et hinc forinsecus -a -um, extraneus, de foris veniens vel existens; forinsecus quandoque ponitur adverbialiter sicut intrinsecus et extrinsecus.

Et hoc forum -ri, quia semper sit foris, scilicet locus ubi res venduntur; forum etiam dicitur ubi tractantur cause, sed tunc derivatur a fando;

et hinc hoc forulum -li diminutivum, et per compositionem circumforanus -a -um, idest circa forum vagans; et in eodem sensu invenitur circumforaneus -a -um; proprie quidem sunt circumforani leccatores qui vadunt circumcirca per forum furando, rapiendo quicquid possunt.

Item foris componitur inforo -as, idest placitare in foro, unde Plautus (Curc. 401) ‘licetne inforare si incomitiare non licet?’.

Item a forum vel foris hic et hec forensis et hoc -se, idest in foro vel foris manens et habitans; Oratius ‘ac veluti innati triviis peneque forenses’; Prudentius in libro Ymnorum ‘quamquam forensem linguam forte tetigisset’.

Item a foris vel foras forio -is -ivi foritum, idest foras ire, unde hec forica, idest cloaca ad quam publica civitatis stercora confluunt et proiciuntur; nam latrine dicuntur a latendo, scilicet cloace private que in domibus latent; Iuvenalis (3, 37-38) ‘inde reversi conducunt foricas’.

Forica etiam dicitur fossa extra portam ad quam confluunt immunditie, et dicitur sic quia foris est; si vero est intra portam dicitur lacuna; item forica dicitur quicquid immundum foras iacitur et tunc componitur a foras et iacio.

Item a foris vel foras pluraliter hee fores forium; in singulari tamen invenitur genitivus foris, accusativus forem, ablativus fore; et dicuntur fores quia foris ponuntur et foris aperiuntur et volvuntur; et inde hic Forculus -li, deus qui preest foribus et eas custodit.

Fores componitur cum bis et dicitur pluraliter hee biffores -rium, duplices fores; hinc hic et hec bifforis et hoc -re idest duplex, unde Ovidius in secundo Metamorphoseos (4) ‘argenti biffores radiabant lumine valve’.

Item a foris foro -as, quia quod foris est foratur, et inde hic foron -nis et hoc foramen -nis et hic forus -ri quod ad multa equivocatur.

Forus est locus ubi uva calcatur, sic dictus quia pede calcantis feriatur; forus etiam dicitur ubi res venduntur, a fando vel quia foris est; forus etiam ubi tractantur cause, a fando vel a Foroneo quia primus legem dedit Grecis; forus etiam dicitur tabulatum navis, a ferendo, quia ferat incessum hominum; forus etiam dicitur foramen illud in nave per quod remus emittitur, a forando;

et inde hic forulus, idest bursa vel scriptorium, quia crebro sit perforatum ad pennas et cornua imponenda, vel teca et cista librorum; Iuvenalis (3, 219) ‘hic libros dabit et forulos mediamque Minervam’.

Item a foro -as hec frons -tis, quasi forata, propter foramina oculorum; vel a foris quia foris sit et in aperto; et inde hec fronticula -le diminutivum et frontosus -a -um qui magnam habet frontem vel impudibundus, et comparatur; unde Augustinus Supra psalterium de Maria Magdalena ‘frontosior sit frons ad salutem’.

Componitur hic bifrons -tis, idest Ianus quia duas habet frontes, ante et retro, et hic et hec efrons -tis, inverecundus, et hoc frontispicium -cii, idest inspectio frontis, unde Iosephus in XII ‘coronam in medio profert frontispicio ut saltilia’; unde et anterior pars ecclesie frontispicium dicitur.

Foro -as componitur afforo -as, idest valde vel iuxta forare; conforo -as, simul forare; circumforo -as; deforo -as, idest valde forare vel deorsum vel de foramine extrahere; inforo -as, idest intro forare vel in foramen immittere;

perforo -as, idest perfecte usque ad aliam partem forare; preforo -as; reforo -as, iterum forare vel de foramine retrahere; sufforo -as, idest latenter vel parum vel subtus vel post forare; transforo -as, idest ultra, ad aliam partem forare.

Foro -as et eius composita activa sunt et corripiunt hanc sillabam fo.

Item a foris hec forago -nis, idest illud filum alterius coloris quod mulier ponit in capite vel in fine vel in latere tele ad distinctionem vel ornatum faciendum.

Foris componitur aforis, deforis, efforis, preforis, proforis et omnia significant in loco vel de loco.

Item componitur forifacio forifacis, idest offendere, nocere, quasi facere foris, extra rationem.

Et nota quod foris et foras non construuntur cum casibus per regimen, licet Augustinus et alii sancti ea sepe construant cum casibus, ut ‘foris’ vel ‘foras muros civitatis’, magis volentes quod intendebant exprimere quam rationem construendi servare.

FOR faris fatus sum, idest loqui, et deficit in prima persona; et hinc verbalia et hec fabula -le, res que nec vera est nec verisimilis; et est illa fabula vera que nichil veritatis habet in se et illa falsa que aliquid veritatis in se continet admixtum: sicut enim est in amore modus non habuisse modum sic est in fabula veritas non habuisse veritatem; et dicitur fabula a fando quia in solo fatu consistat.

Item fabula quandoque dicitur ystoria, similiter a fando quia eam famur, quandoque locutio, unde fabella diminutivum, et hinc fabello -as, idest loqui.

Item a fabula fabulosus -a -um, et hic et hec fabularis et hoc -re, et hic fabulo -nis, idest fabularum recitator vel inventor, et fabulor -aris, idest fabulas dicere vel falsa.

Item a for facundus -a -um, disertus, qui facile fari potest quod intelligit, et comparatur, unde hec facundia et facunditas; ut dixit quidam sapiens, facundia est magnum dei donum cum quis commode potest eloqui que commode intelligit.

Et hinc facundiosus -a -um et facundiatus -a -um, idest plenus facundia, et facundo -as, idest facere facundum.

Item a for hoc famen -nis, idest locutio, unde famino -as, idest loqui, et componitur effamino -as, idest loqui, unde Martianus ‘nec laurentes assertiones effaminare morabor’.

Et inde hoc effamen -nis, idest loquela, locutio.

Item a for hic et hec et hoc fans -tis, tam nomen quam participium; et componitur hic et hec et hoc infans -tis, idest non loquens, et comparatur -tior -simus, unde Prudentius in libro Ymnorum ‘largire michi carmen infantissimo’.

Dicitur quandoque infans pro puero et tunc est tantum communis generis, et est infans usque ad VII annos, et est infans quia fari nesciat, idest loqui non possit, cum non habeat adhuc dentes bene ordinatos; nec ideo dicitur infans quia loqui non possit usque ad septennium, sed quia non potest loqui expedite et distincte usque ad illud tempus, vel quia in prima parte illius temporis loqui non potest.

Et inde hic infantulus et infantillus et hic infanticulus, omnia pro parvo infante,

et hic et hec infantilis et hoc -le, penultima producta, et infantiliter, et hec infantia, etas infantis, unde infantiosus -a -um, plenus infantia idest infantilis.

Item fans componitur cum ob et dicitur hec offa -e idest frustrum panis humectati, quasi obfans idest contra fantem, quia noceat fanti quia os impleat; unde hec offula -le et hec offella -le diminutiva; et ab offella subtrahitur unum f quandoque in metro ut possit prima breviari, unde est illud ‘anxi in cellam natorum carnis ofelam’.

Item ab offa hic offarius -rii, idest cocus qui offatim, idest particulatim, excoquit, et offatim adverbium et offatus -a -um, particulatim comminutus.

Item a for fatuus -a -um, quia imperitiam suam ostendit fando quicquid latet in animo vel respondendo ad interrogata; vel ideo dicitur fatuus a fando quia nec quod ipse fatetur nec quod alii dicunt intelligit;

et differt a stulto: stultus enim est qui per stuporem non movetur iniuria, sevitiam enim perfert nec ultus est nec ullo ignominie commovetur dolore, quia stultus est hebetior corde, unde Afranius (416) ‘ego me stultum existimo fatuum esse non opinor’, idest obtusis quidem sensibus non tamen nullis.

Et comparatur fatuus magis fatuus -simus, unde fatue magis fatue -sime adverbium et hec fatuitas -tis et fatuo -as idest facere fatuum;

et componitur diffatuo -as, idest diversis modis fatuare vel a fatuitate removere; infatuo -as, idest valde fatuare; et est activum cum omnibus suis compositis.

Item a for dictus est pater Latini Faunus vel Fatuus, et eius uxor Fauna vel Fatua, et sunt hec nomina sortita a vaticinando, idest a fando, quia fatu solo futurum predicebant.

Item a fando vel fonos dicti sunt quidam dei silvarum Fauni quia voce non signis ostendebant futura in lucis consulti a paganis. Hii vulgo Incubi vel Incubones, a Romanis vero Fauni ficarii dicuntur.

Item a for hoc fatum, et dicunt fatum esse quicquid deus fatur, vel fatum est temporalis successio vel eventus rerum a deo provisarum.

Et fingunt tria fata in colo et fuso et digitis fila ex lana trahentibus propter trinam variationem rerum – quedam enim desinunt esse, quedam incipiunt esse, quedam perseverant –, vel propter tria tempora, scilicet preteritum quod in fuso iam netum est et involutum, presens quod inter digitos nentis trahitur, futurum quod est in lana que colo implicita est et quod adhuc per digitos nentis ad fusum tamquam presens ad preteritum trahendum est.

Et est idem fatum et fortuna, sed in hoc differunt, quia fortuna est in his que fortuitu veniunt nulla palam causa, fatum vero est appositum singulis et statutum; sed hoc ad philosophiam spectat.

Secundum vero Quintilianum De causis fatum dicitur a facio vel fio, unde et ait (ps. Quint. decl. 4, 18) ‘quid est fatum nisi quod fit et non habet causas?’.

Unde hic et hec fatalis et hoc -le, et fataliter adverbium, et fato -as destinare, significare, unde fatatus -a -um, fato destinatum. Fatum componitur fatidicus idest fata dicens.

Item a for derivatur fallo -lis fefelli falsum; fallere enim est fando, verbis, decipere; unde hic et hec et hoc fallax -cis idest deceptor, quia fando decipiat, et comparatur -cior -simus, unde fallaciter -cius -me adverbium et hec fallacia -e.

Et nota quod fallax differt ab eo qui mentitur, quia omnis homo fallax id agit vel dicit unde aliquis fallatur, sed non omnis homo vult fallere qui mentitur, ut ioculatores qui sepe mentiuntur magis studio delectandi quam voluntate fallendi.

Unde et fallacia dicitur apud dialeticos in argumentatione vel voce aliqua, cum videtur aliud fari, idest dicere vel significare, quam significet, unde et homo decipitur.

Item a fallo falsus -a -um; secundum quod est participium, falsus idest deceptus; secundum quod est nomen, falsus est qui fallit vel qui negat quod verum est, unde falsum; et falsus -a -um dicitur quod verum non est, quia fallat, et comparatur -sior -mus, unde false -sius -sime adverbium et hec falsitas -tis.

Et differt a mendacio quia falsitas est negare quod est verum, mendacium est fingere quod non est verum, unde quidam ‘si vera supprimas falsus agnosceris, si falsa confingis mendax esse videris’; et dicitur falsitas et falsus quia fando aliud quam sit verum decipiat.

Item falsum differt a ficto, quia falsum ad oratores pertinet ubi veritas ita sepe luditur ut que facta sunt negentur, sed fictum ad poetas ubi que facta non sunt facta dicuntur; falsum ergo est quod verum non est, fictum quod tantum verisimile.

Item falsus -a -um, idest iniustus, ut (Sall. Iug. 1, 1) ‘falso queritur de sua natura humanum genus’, idest iniuste, sicut et verum dicitur iustum, unde Oratius (epist. 1, 7, 98) ‘metiri se quemque suo modulo ac pede verum est’, idest iustum est.

Et hinc denarius dicitur falsus qui non habet iustitiam suam: deest enim ei vel in forma vel in superscriptione vel in pondere, unde et moneta dicitur quia monet ne qua fraus et iniustitia subsit.

Item falsus componitur cum dico et dicitur falsidicus -a -um, idest falsa dicens;

et cum facio et dicitur falsifico -as, unde falsificatio -nis, pro quo quidam abutuntur hoc nomine fallacia, sed male quia fallacia est deceptio que est in argumentatione, falsificatio est instantia contra argumentationem in qua magis apparet falsitas quam in argumentatione, aliter non erit falsificatio; est enim falsificare argumentum inducere aliquod in quo magis appareat falsitas, unde nec verum argumentum nec falsissimum falsificari potest.

Item a fallo falso -as frequentativum, a quo falsito -as aliud frequentativum.

Fallo componitur refello -is -li, idest repellere, falsificare.

Fallo activum est et composita ab eo, si qua habet, activa sunt et mutant a in e et carent supino, licet quidam velint dicere ‘refeltum’, sed nichil est; aut enim refello facit refelsum aut caret supino, quod magis credimus.

Item a for fandus -a -um, quod quis debet fari; et componitur infandus -a -um et nefandus -a -um in eodem sensu, idest execrandus, non nominandus, idest quod non debet nominari nec aliquis fari, et utrumque comparatur.

Item for componitur cum bis et dicitur bifarius -a -um, et cum tris et dicitur trifarius -a -um, et quadrifarius -a -um, et multifarius -a -um, et dicitur bifarius dupliciter loquens, scilicet bilinguis, qui duas novit linguas, vel duplex et fallax, qui aliud habet in corde quam fatur ore vel qui nunc dicit hoc nunc aliud; et similiter expone alia;

unde bifarie, trifarie, quadrifarie, multifarie; bifarie, idest in duobus modis vel in duabus partibus, et sic in aliis.

Et pro istis adverbiis inveniuntur accusativi predictorum nominum positi adverbialiter, unde Apostolus ad Hebreos (Vulg. Hebr. 1, 1) ‘multifariam multisque modis’.

Item componitur for affor -aris affatus, idest alloqui; unde hic et hec affabilis et hoc -le, facilis et suavis ad fandum, et comparatur; unde hec affabilitas -tis, facilis suavitas loquendi, et componitur inaffabilis -le, insuavis, austerus ad loquendum.

Item componitur comfor -aris, idest simul fari;

effor -aris, idest eloqui, unde hic et hec effabilis et hoc -le, quod aptum est ut quis loquatur illud, et componitur ineffabilis, -le, quod quis non potest loqui vel quod potest quis loqui cum difficultate, unde et Deus ineffabilis non quia dici non potest sed quia finiri sensu et intellectu humano nullatenus potest; et ideo quia de Deo nil digne dici potest ineffabilis dicitur, et similiter eadem ratione quoddam nomen Dei dicitur ineffabile.

Item componitur prefor -aris, idest preloqui; unde prefatus -a -um et hec prefatio -nis, prologus, prolocutio, unde et in missa dicitur prefatio quod precinitur ante sacramentum corporis et sanguinis Christi, et hinc hec prefatiuncula -le diminutivum.

Item componitur profor -aris, idest procul ab intentione fari, scilicet aliud verbis proferre et aliud in animo habere, ut Cesar, cum sui volebant illum dimittere, profabatur: videbatur enim illis dare licentiam recedendi et tamen intendebat eos dehortari a recessione, unde ‘vultu meruitque timeri non metuens atque ira ditante hec profatur’.

Item profari idest predicere, prefari, unde hic propheta, quasi profator, a predicendo futura; sed quia hoc nomen h habet quam nullum latinum debet habere, ideo credo quod potius componatur a pro vel procul et phonos quod est sonus, quia longe visa pronuntiet;

unde hec prophetissa et propheticus -a -um, et hic et hec prophetalis et hoc -le, et propheto -as, et prophetizo -as in eodem sensu, et sunt neutra.

Item a propheta hec prophetia -e, et est prophetia rerum latentium preteritarum vel presentium vel futurarum ex divina inspiratione manifestatio.

For faris cum omnibus suis compositis est deponens et producunt omnia hanc sillabam fa et omnia volunt habere post se accusativum vocis cum dativo rei, ut ‘iste fatur, effatur, prefatur verbum tibi’, preter affari quod vult transire in accusativum solum rei animate, ut ‘iste affatur illum’.

FOROS grece, latine dicitur ferre, unde hic Foroneus -ei, antiquus rex Grecorum qui primus attulit Grecis leges, unde hic Foronides -e, filius vel nepos Foronei, et hinc hec Foronis -nidis vel -dos, filia vel neptis illius; Ovidius ‘nec iam tanta mala Foronidos ultra’.

Item a foros hec frons -dis, quasi forons, quia ferat virgulta vel umbram, vel a fluo quia cito fluat; et hinc hec frondicula -le diminutivum et frondosus -a -um, idest frondibus plenus, et comparatur, unde hec frondositas -tis, abundantia frondis.

Item a frons frondatus -a -um et frondeus -a -um, sed frondeum quod de frondibus totum est, frondatum vel frondosum quod habet frondes et eis abundat, ut locus arborum, sicut gramineum et graminosum.

Item a frons frondo -as, idest frondatum facere, frondes prebere, et componitur defrondo -as, frondes avellere, et sunt neutra.

Item a frondo frondeo -es -dui, frondes habere vel emittere, et componitur confrondeo, defrondeo, frondes amittere, refrondeo et hinc incohativa frondesco -scis, confrondesco -scis, defrondesco -scis, refrondesco.

Item a frons -dis hic frondator -ris qui frondes colligit ad pastum animalium, vel qui avellit frondes a vitibus ut citius maturescant, vel qui canit fronde, vel avis quedam que ex frondibus nidum facit, unde Virgilius (ecl. 1, 56) ‘hic alta sub rupe canet frondator ad auras’.

Item foros componitur cum fos quod est lux et dicitur hic Fosforus vel Fosforos grece, idest Lucifer, quasi ferens lucem;

et cum bos et dicitur hic Bosforus, de quo superius diximus;

et cum a et dicitur aforus quidam pisciculus qui propter exiguitatem amo capi non potest, unde et sic dicitur quia ab amo ferri non possit;

et cum apo, prepositione greca, et dicitur hoc apoforetum -ti, vel apoferetum, et tunc componitur a fero fers, et sunt apoforeta vasa sic dicta a ferendo poma vel aliud, et sunt plana.

Item foros componitur cum am- quod est circum et dicitur hec amphora, scilicet conca, quia hinc inde levetur utpote ex utraque parte manuta; hec a figura sua grece dicitur dyota, quia eius anse geminate videantur aures imitari, a dya quod est duo et ota quod est auris.

Item a foros hec fors, ablativus ab hac forte, idest eventus rerum, unde et sepe inveniuntur posita adverbialiter pro adverbio eventus, nec habet hoc nomen nisi istas duas voces;

et hinc fortuitus -a -um, quod forte contingit et dono fortune, ut temporalia, unde fortuitu adverbium eventus, pro quo quandoque invenitur fortuito, ablativus positus adverbialiter.

Item a fors forsit et forsan, forsitan, fortassis, fortasse que dubitanter proferuntur sicut et fors dubitabilis est.

Sed hic distingue: fortuitu adverbium eventus, fortassis et fortasse adverbia sunt temeritatis, forsit, forsan et forsitan adverbia dubitandi; hanc distinctionem facit Priscianus (gramm. III 79, 18-20), sed quia omnia ista proferuntur dubitative ideo connumerat Priscianus ea inter adverbia dubitandi.

Item a forte hec fortuna, quam fingunt esse quandam deam humanas res variis casibus et fortuitis illudentem, unde et eam cecam dixerunt esse, quia sine ullo examine meritorum et ad bonos et ad malos venit non considerans cui se applicet, unde et eum cecum solemus vocare qui indiscrete agit; vel fortuna dicta est ceca quia excecat et reddit eos cecos quibus adiungitur.

Sed hec dea aut nil est aut est temporalis eventus rerum a deo provisarum, et proprie consideratur in his rebus que fortuitu veniunt nulla palam causa, sicut superius diximus; et licet fortuna se habeat ad prosperitatem et adversitatem, tamen sine adiuncto sepius et fere semper accipitur in bono.

Et a fortuna hoc fortunium, prosper eventus, et componitur hoc infortunium, adversitas, mala fortuna, et fortunatus -a -um, cui fortuna favet, et componitur infortunatus -a -um, cui fortuna semper est adversa, et utrumque comparatur.

Item a fortuna fortuno -as, idest secundare, prosperum facere: Oratius (epist. 1, 11, 22) ‘tu quamcumque deus tibi fortunaverit horam ’; et componitur infortuno -as, idest infortunatum facere, et sunt activa.

Item fortuna componitur cum forte et dicitur fortefortuna, adverbium eventus et designat prosperum eventum, idest bono omine, bona fortuna.

Item a foros et mica dicitur hec formica, quasi foromica, quia ferat micas annone, unde formicinus -a -um, et hoc formicarium, locus formicarum, quod et formicetum dicitur, et hec formicula -le, idest parva formica;

et componitur cum leo et dicitur hic formicaleon -nis vel -ontis, animal parvum formicis infestum, unde et sic dicitur quia est formicarum leo, vel quia formica est pariter et leo, quia et aliis animalibus ut formica est, sed formicis ut leo est.

FORMON, idest calor vel ignis, unde formus -a -um dixerunt antiqui calidum et fervens, et hoc formum, idest calida materia ferri sicut extrahitur ab igne;

et hinc formidus -a -um, idest calidus, et pluraliter hii formicales -ium idest forcipes fabrorum, quia forma, idest calida, de fornace extrahunt.

Item a formo quod est fervens ferveo -es et fervo -is, quasi fermeo, idest bullire, scaturire, calefieri, estuare, et ponitur sepe fervere pro frequentari, sicut contra frigere pro cessare, quia cum locus aliquis frequentatur calcando videtur calefieri, sicut e contrario videtur frigere cum non frequentatur; quod autem dicitur ferveo quasi fos habeo ethimologia est ; et habent idem preteritum, scilicet fervui, sed frequentius profertur per sincopam, scilicet fervi ;

unde hic fervor -ris, et hoc fervorium, idest caldarium, et fervidus -a -um, calidus, iracundus, et comparatur, unde fervide -dius -sime adverbium, et hec ferviditas.

Item a ferveo hoc fretum, quia ferveat, et a fremendo; et est proprie fretum ipse fervor maris sed ponitur pro mari ; item fretum est angustum et quasi fluens mare, ab undarum fervore dictum, ut gaditanum, siculum ; unde Varro ait freta dicta quasi fervida, idest ferventia et motum fervoris habentia;

unde fretus -a -um, fultus, tutus et impavidus, per contrarium, quia fretum reddit hominem pavidum; vel a fervore, quia fervor et ira reddit hominem impavidum ; vel potius derivabitur a fruor postea.

Et a fretum per compositionem transfreto -as, idest ultra fretum ire.

Item a ferveo hec febris, quia faciat hominem fervere, vel a frigeo sicut postea dicetur ; et hic furunculus, idest tumor surgens in acutum, sic dictus quia ferveat, quasi fervunculus, unde et grece antrax dicitur, quia sit ignitus.

Item a ferveo hoc fermentum -ti, idest zima, quia excrescat, unde fermentatus -a -um, unde et quidam panis dicitur fermentatus, idest fermento corruptus, et fermento -as, idest fermento corrumpere; et quia parum fermenti magnam massam paste corrumpit, ideo ponitur quandoque pro peccato, quod etiam ‘parvum magnam massam virtutum corrumpit’, idest mortificat.

Item a ferveo, mutata v in b, dicitur ferbeo -es -bui in eodem sensu, unde Oratius ‘mea cum ferbuit ira’.

Et quodlibet istorum componitur conferveo, confervo, conferbeo, deferveo, defervo, deferbeo, idest valde fervere vel deorsum a fervore esse vel cessare; efferveo, effervo, efferbeo; inferveo, infervo, inferbeo, idest valde et intus fervere ;

et ab omnibus istis inchoativa fervesco, fervisco, ferbesco et sic in aliis.

Ferveo et fervo et ferbeo et eorum composita omnia sunt neutra et carent supino.

Item a formon quod est calor firmus -a -um, quasi cum calore, et comparatur -mior -simus, unde firme -mius -me adverbium, et hec firmitas -tis, et hec firmitudo.

Firmus componitur infirmus, idest non firmus, quasi non formon, idest sine calore, et comparatur -mior -simus, unde infirme -mius -sime adverbium, et hec infirmitas -tis, et infirmor -aris, idest esse vel fieri infirmum, unde Paulus ‘quis infirmatur et ego non infirmor’.

Item a firmus firmo -as, unde firmatorium quo aliquid firmatur, et hoc firmaculum pro eodem, et hoc firmamentum, quia firmum sit nec casui subiacens.

Firmo componitur affirmo -as; confirmo -as; infirmo -as, debilitare, falsificare, enervare. Firmo -as activum est cum omnibus suis compositis.

Item a formon quod est ignis vel calor formido -as, trepidare, formidinem habere, quod fit cum formum, idest sanguis, ad precordia fugiens a cute se contrahit.

Nam timor sanguinem gelat, qui coactus gignit formidinem, quia, ut ait Boetius in commento super cathegorias Aristotelis, cum homo penitet ex aliquo delicto, sanguis, amicus nature, quasi cooperturus delictum, tendit ad exteriora et ita fit homo rubeus; contra, cum pro aliquo timet, fugit ad interiora et ita fit homo pallidus, et hec est causa quare homo fit rubeus cum verecundatur et quare pallidus cum timet;

et inde hec formido -nis; formido obicitur oculis vel animo sine habita ratione et maxime parvulis – sed pavor cum timiditate animi subita est, conturbans oculos –, que tamen solvitur ratione vel tempore nec constat; metus est interior motus animi subitus, sive cordis, factus ex aliqua tristi recordatione, sed timor accedens dolor mentis extrinsecus ex aliqua accidentali occasione, et est timor pro tempore, sed timiditas animi vitium sempiternum; est igitur in viro forti quandoque timor, timiditas numquam.

Et a formido -nis formidolus -a -um et hinc formidolosus -a -um, scilicet qui patitur formidinem, unde Sallustius ‘nam aliena virtus semper est formidolosa his’, idest ferens formidinem;

formidolosus comparatur -sior -simus, unde formidolose -sius -me et hec formidolositas -tis;

et nota quod formidines dicuntur penne sagittis alligate quibus venatores cervos capiunt.

Formido componitur reformido -as, quasi formidine retrahi.

Formido cum omnibus suis compositis est neutrum et absolutum et significat passionem intrinsecus natam, sed construitur tamen quandoque cum accusativo transitive, ut ‘formido illum’, idest timeo, unde invenitur eius passivum in tertia persona et participium preteriti temporis: Statius Achilleidos (1, 1) ‘magnanimum Eacidem formidatamque Tonanti progeniem’.

Item a formon quod est calor hec forma -e, idest pulchritudo, pulchra dispositio; proprie calor enim sanguinem movet et sanguis pulchritudinem;

unde formula et formella diminutiva, et pertinent ista nomina proprie ad illa instrumenta allutariorum quibus formant subtelares;

et formosus -a -um, idest pulcher, cui calor sanguinis ex rubore pulchritudinem generat, et comparatur -sior -simus, unde formose -sius -me adverbium et hec formositas.

Item a forma hic et hec formalis et hoc -le, unde formaliter adverbium.

Forma componitur hic et hec conformis et hoc -me, idest unius et eiusdem forme, et inde conformiter adverbium, et hec conformitas -tis ;

et hic et hec deformis et hoc -me, idest turpis, quasi deorsum a forma pulchra; item deformis ultra modum magnus, quasi deorsum a forma, scilicet iusta, unde deformiter adverbium et hec deformitas -tis;

et hic et hec informis et hoc -me, turpis, quasi sine forma, non quia careat omnino forma sed caret pulchra et precipua forma, et inde informiter adverbium et hec informitas;

et hic et hec uniformis et hoc -me, idest unius forme, unde uniformiter adverbium et hec uniformitas -tis.

Componitur quoque forma biformis -me, triformis -me, quadriformis -me, septiformis -me, multiformis -me, idest duarum vel trium vel quattuor vel septem vel multarum formarum;

et hinc biformiter et hec biformitas -tis, triformiter et hec triformitas -tis, quadriformiter et quadriformitas, septiformiter et septiformitas, et multiformiter et multiformitas.

Item a forma formo -as, idest instruere, alicuius forme facere;

et componitur conformo -as, idest simul formare vel unius forme facere vel instruere;

deformo -as, idest valde formare vel deorsum a forma facere;

informo -as, idest valde vel intus formare vel formando intromittere;

preformo -as, idest pre aliis formare vel ante;

reformo -as, idest iterum formare et proprie post lapsum a forma;

transformo -as, idest ultra in aliam formam mutare. Formo -as et omnia eius composita activa sunt.

FOS grecum est et equivocum ad multa, quia fos idest lux vel ignis, et fos idest vox, et fos idest aer.

A fos quod est lux dictus est sol phebus, idest lucidus, et est adiectivum, unde Phebus Apollo, quasi lucidus.

Et componitur cum e et dicitur ephebus -bi, idest valde lucidus, scilicet iuvenis pulcher et imberbis, unde hic ephebiolus -li diminutivum, et mobiliter possunt declinari ephebus -a -um et ephebiolus -a -um;

et hoc ephybian, nomen indeclinabile, idest locus prostitutionis ubi iuvenes meretricabantur et prostituebantur.

Vel phebus grece latine interpretatur communis, quia communiter temperat et frigidos et calidos planetas, unde Deiphebus interpretatur terror communis.

Item a phebus hec fibra -bre, idest vena: sed fibra ipsa corda, ipse folliculus per quem sanguis discurrit, vena ipse sanguinis cursus; vel fibre sunt iecoris extremitates, sic dicte quia apud gentiles in sacrificiis ad aras Phebi ferebantur ab ariolis ut ibi responsa acciperent. Fibre etiam dicuntur vene interiores vel iecoris vene vel viscera vel membrorum iuncture;

et hinc fibrosus -a -um, plenus fibris vel macer, cuius fibre apparenter extant. Item a phebus phebius -a -um.

Item a fos quod est lux idem sol dictus est Pean, quasi phean quia luceat; vel pean quasi phyan a phytone, quem interfecit, unde et pean -nis dicitur quandoque laus, et proprie Apollinis, licet et pro laude generaliter cuiuslibet inveniatur.

Item a fos quod est lux hec fenestra -e, quia lucem ferat vel quia per eam foris videmus lucem, unde fenestra ethymologizatur quasi ferens nos extra. Vel fenestra componitur a fos et ministro, quia ministret lucem Domini, et sunt proprie fenestre quibus exterior pars angusta, sed interior diffusa est.

Et hinc hec fenestrella diminutivum, et fenestratus -a -um et fenestro -as, idest fenestras facere et fenestras preparare.

Et hec festra -e, parva fenestra, per sincopam, unde Macrobius De Saturnalibus ‘festra quidem est minusculum hostium in sacrario’.

Item a fos quod est lux hic funis, quia funes ante usum papiri olim in usum luminis fuerunt, circumdati cera, unde hic funiculus diminutivum et, per compositionem, hic funambulus, qui supra funem ambulat.

Item a funis hoc funus -neris, idest cadaver, sic dictum a funibus accensis, idest candelis, quos ante feretrum, ante usum papiri, cera circumdatos ferebant. Que differentia sit inter funus et cadaver, et quedam alia, superius distinximus.

Unde funereus -a -um et funestus -a -um, et hic et hec funebris et hoc -bre, omnia in eodem sensu, scilicet luctuosus, mortalis; differunt tamen secundum proprietatem, quia funebre et luctuosum et funereum quod ex funere constat vel quod ad funus pertinet, funestum vero quod funere est inquinatum; unde funesto -as, idest funere inquinare et ponitur simpliciter pro inquinare.

Item a funus hoc funusculum diminutivum, idest parvum funus, et funerosus -a -um, plenus funere vel luctuosus vel pertinens ad funus, et funero -as idest sepelire, officiare; unde ‘iste funerat corpus’ id est officiat corpus, scilicet facit exequias funeris, funerosa officia agit.

Item a funis hic et hec funalis et hoc -le, pertinens ad funem, et hoc funale -lis, idem quod funis, et funale, licinus ad candelam faciendam, unde et sepe ponitur pro candela et sepe pro candelabro; et dicuntur funalia licini inter ceram, a funibus, quos ante usum papiri cera circumdatos habuere maiores, ut dictum est.

Item a funis hic vel hec finis, incerti generis, quia agri funiculis sunt divisi: mensurarum enim linee in terrarum partitione tenduntur ut dimensionis equitas teneatur. Et nota quod finis dicitur terminus, consummatio, mors, patria, unde hic et hec finalis et hoc -le et finaliter adverbium et finitimus -a -um, propinquus, vicinus.

Finis componitur hic et hec affinis et hoc -ne, idest vicinus, et hic et hec affinis -nis, per feminam, per matrimonium alicui coniunctus, ut consanguinei uxoris sunt affines mariti, et consanguinei mariti sunt affines uxoris; unde affiniter adverbium et hec affinitas -tis, idest vicinitas,

et hoc affinium, similiter vicinitas. Item affinitas est regularitas personarum ex parentela proveniens, unde habetur in Legibus quod ‘defuncta uxore, non licet tibi ducere cognatam’, iure affinitatis hoc prohibente.

Et componitur hic et hec confinis et hoc -ne, idest vicinus eundem finem habens; unde confiniter adverbium et hec confinitas -tis et hoc confinium, ambo pro vicinitate vel locus ubi fines duarum terrarum conveniunt;

hoc bifinium -nii, idest locus vel divisio inter duos fines; sic trifinium -ii et diversifinium, idest divisio inter diversas terras vel locus inter diversos fines, scilicet ubi diversi fines conveniunt, et hoc interfinium, terminus vel locus inter duos fines.

Item finis componitur cum arceo et dicitur hic arcifinius -nii, scilicet ager cuius fines clauduntur obiectu fluviorum vel lapidum vel murorum.

Item a finis finio -nis -vi, idest terminare, consummare, unde finitus -a -um, unde finitivus -a -um quod finit vel finitur,

et componitur infinitus -a -um, idest non finitus, cuius mensura finem non habet, et infinitivus -a -um, idest non finitivus; et hinc quidam modus verbi dicitur infinitus et hoc infinitum et hic infinitivus.

Finio componitur diffinio -nis idest diversis modis finire, determinare, ostendere quid sit vel quale vel quantum, unde diffinitio -nis dicitur terminus demonstrans quod est esse rei; definio -nis idest valde finire, idem est quod diffinire; prefinio -nis idest ante finire, prefigere, prestituere, predestinare. Finio et composita ab eo sunt activa et producunt hanc sillabam fi-.

Item a fos quod est lux vel ignis hoc farum -ri vel hec faros, et vertitur in Latinum, et dicitur hec Farus turris maxima iuxta Alexandriam in mari, dicta sic quia flammarum indicio longe videatur, quasi fosforos vel quasi fosoros: oros visio dicitur, et inde faros quasi fos oros, id est visio ignis; usus eius luminis est ad pronuncianda navigantibus vada et portus introitus vel portum ibi esse.

Hinc etiam quemlibet montem iuxta portum positum et quamlibet turrim similiter iuxta portum positam, supra quem vel quam igne accenso posito designabant inesse portum et introitum ad portum, pharon vocabant; unde et quedam turris in Ytalia dicta est Pharos propter talem utilitatem; hinc etiam machinas ad prelucendum fabricatas faros dicunt.

Item nota quod a pharo, turri Alexandrie, quedam civitas in Egipto dicta est Pharos, et Pharos, civitas vel turris, quandoque ponitur pro Egipto;

unde invenitur pharius -a -um idest egiptiacus, et hinc omnes reges Egipti dicti sunt pharaones.

Item a fos quod est ignis hec favilla -le, idest scintilla -le, sed scintilla proprie dicitur accensa, favilla extincta et igne deserta, quia favilla est extinctus scintille ignis vel cinis, et dicitur sic quia per ignem effecta sit, unde et dicitur favilla quasi fos vulsa.

Dicitur etiam favilla quasi fagilla a fagin quod est comedere, quia est cibus ignis, vel potius reliquie cibi ignis.

Item a fos quod est ignis et colo -lis componitur hic focus, vel a fovendo, sicut postea dicetur, derivatur.

Item a fos quod est ignis hic furnus, quasi fos urna, vel dicitur a farre, quia panis ex eo factus ibi coquitur. Unde hic furnulus diminutivum et hic furnarius et hec furnaria et per compositionem infurno -as, idest panem in furnum mittere.

Item a fos hec fornax -cis, quasi fos urna vel urgens; et Fornax -cis dicebatur quedam dea apud gentiles; unde hec fornacula -le diminutivum et hoc fornacalium et fornacale -lis;

et dicuntur Fornacalia festa illius dee apud antiquos, et fornacalia etiam dicuntur quedam instrumenta ad modum fornacis aptata,

et fornacio -cis, idest fornacem facere vel in fornace coquere; unde fornacitus -a -um, idest in fornace coctus.

Item a fornax hic fornix -cis, idest arcus lapideus sic dictus quia de coctura fornacis extruitur, vel quia arcuatus sit ut fornax. Et quia meretrices solent meretricari in his fornicibus, ideo et fornix dicitur lupanar, scilicet domus meretricum. Unde et dicitur fornix quasi fos necans, idest ignem, scilicet anime; vel fornix quasi formam necans, idest animam que est forma nostra; Iuvenalis (3, 156) ‘lenonum pueri quocumque ex fornice nati’.

Et hinc fornicor -aris, idest meretricari in tali loco, unde fornicatio, quasi fos vel forme necatio. Fornicor -aris componitur confornicor -aris. Fornicor est deponens cum omnibus suis compositis et corripit hanc sillabam, scilicet -ni-.

Item a fos quod est ignis hoc fenum, quia facile igne incendatur, vel quia eo flamma nutriatur; unde hoc feniculum vel fenuculum, quia thyrsus eius herbe et radices acuant visum, unde et feniculum dicitur quasi oculorum fenum, vel dicitur sic quia hec herba calida est et sicca.

Item a fenum hoc fenicium -cii, idest herba fullonum que nigram facit tincturam, unde Ysaias secundum Septuaginta translatores ‘si fuerunt peccata vestra quasi fenicium’;

et hic fenus pauper sine fide, et hoc fenile -lis vel fenilium, ubi reponitur fenum, et hec festuca -ce.

Item a fos quod est ignis hic fungus, quia fungi aridi ignem acceptum concipiant et retineant, unde et esca vulgo dicitur, quia sit fomes ignis et nutrimentum, vel dicuntur fungi a fungor -eris secundum vocem, a defungor -eris secundum significationem, quia ex eorum genere quidam sint interemptorii, unde et defuncti dicuntur mortui.

Item a fos quod est ignis hic Pheton -tontis, filius Solis, quasi totus ardens. Ipse enim primo vocabatur Eridanus, qui, cum male regeret currum patris, fulmine a Iove extinctus est et combustus; a qua combustione dictus est postea Pheton, et, quia tunc cecidit in Padum, inde Padus postea dictus est Eridanus ab illo in eo submerso.

Unde phetonteus -a -um et hic Phetontides -de, filius vel nepos illius, unde hec Phetontis -tidis, filia vel neptis proprie, improprie soror illius.

Item a fos quod est ignis dicitur hec femina, quasi ignea, quia vehementius ardeat et concupiscat; vel femina dicitur a feditate, quasi fetida quia generet fetum.

Et hinc hec femella -le et feminella et feminula -le, omnia diminutiva,

et femineus -a -um et femellarius, idest mulierarius, idest femineo operi deditus vel femineos habens mores vel voluntati femine deditus et obnoxius, qui alio nomine dicitur uxorius; et femino -as, idest more feminarum se habere et secundum hoc est neutrum et absolutum, vel femino -as, idest mollem et femineum facere, debilitare, enervare, evirare,

et componitur effemino -as, idest valde feminare, inde hoc feminatorium, domus meretricum. Femino et eius composita sunt activa.

Item a femina hoc femur -ris, idest coxa, et sunt femora ab inguine usque ad genua, dicta a femina, quia ibi fit discretio eius et viri.

Et a femore hoc femen -nis, et sunt femina ille partes femorum, quibus in equitando tergis equorum adheremus, unde et preliatores olim ‘sub feminibus amisisse equos’ dicebantur (Isid. diff. 2,70).

Vel femur est coxa virilis proprie, unde hoc femorale -lis, brace virorum quia femora tegant; femen -nis est coxa femine, unde hoc feminale -lis, brace feminarum quia tegant femina. Et hinc femen quandoque dicitur pinguedo que est in pube mulierum, et femur que est in pube virorum. Hec tamen proprietas apud auctores sepe corrumpitur, utentes predictis vocabulis indifferenter.

Et nota quod femur et genus et stirps dicitur, unde hec familia -e - et sunt familia liberi ex liberis legibus suscepti - a femore dicta. Nam familia pro servis abusive, non proprie dicitur.

Et hinc hic et hec familiaris et hoc -re, domesticus, amicus, de propria familia. Invenitur etiam substantive positum ut ‘iste est meus familiaris’, et comparatur, unde familiariter -rius -me adverbium, et hec familiaritas -tis, et componitur paterfamilie vel paterfamilias vel paterfamiliarum, qui de familia gerit curam, et illi genitivi in illa declinatione remanent indeclinabiles; familias genitivus est grecus.

Item componitur filiusfamilie vel filiusfamilias vel filiifamiliarum, et sunt filiifamiliarum filii nobilium, quia olim non numerabantur nisi familie nobilium; vel filiifamiliarum dicuntur liberi.

Item a familia hic filius quasi familius, unde hec filia, et dicuntur filii et filie a familia, quia primi existunt in ordine nascentium. Familia enim incipit a patre et terminatur in tritavo, sed stirps ex longa generis significatione vocatur. Quidam vero dicunt quod filius dicitur a phylos quod est amor vel a filo generationis, ut supra diximus.

Et nota quod quadripertitus est ordo filiorum, scilicet primogenitus, unigenitus, medius, novissimus: primogenitus ante quem nullus, unigenitus post quem nullus, medius inter omnes, novissimus post omnes, idem est et minimus a monade, novissimus autem quia novus: nam ceteri precedendo antiquiores existunt. Item quattuor modis dicuntur filii: natura, imitatione, adoptione, doctrina.

Item filii dicuntur liberi quia, sicut servus in potestate domini, sic filius est in potestate patris, inde etiam filio fit emancipatio ut sit liber a patre, sicut servo manumissio; vel dicuntur liberi quia ex libero sint matrimonio exorti. Nam filii ex libero et ancilla servilis condicionis sunt: semper enim qui nascitur deteriorem parentis statum sumit.

Et a filius hic filiolus, idest parvus filius, vel quem de sacro fonte levamus. Et a filia filiola, idest parva filia, vel quam de sacro fonte extrahimus.

Et hic filiaster -tri, qui filiam habet, vel potius privignus, unde hec filiastra, idest privigna.

Item a filius vel filia hic et hec filialis et hoc -le, unde filialiter adverbium, et hec filialitas -tis, et hec filiatio -nis in eodem sensu, scilicet proprietas qua dicitur filius; et filio -as, idest filium facere vel parere.

Item a fos quod est ignis hec fax -cis, quia faciat ignem, quasi fos capiens.

Unde hec facula -le diminutivum et faculentus -a -um idest lucidus, clarus, et componitur a fax et lentos, inde faculentus -a -um, idest plenus luce, lucidus, ornatus; et comparatur -tior -simus, unde faculente -tius -me adverbium,

et hec faculentia -e splendor, decusatio. Item a facula faculo -as idest scindere faces et facere.

Item a fos quod est vox hec faux -cis. Fauces sunt anguste fistule gutturis, quasi foces, idest voces, per quas vocalis spiritus, ab intimo pectore exiliens, sonum vocis emittit, et dicuntur sic a fundendis vocibus, vel quia per eam famur voces.

Vel fauces dicuntur a fos quod est aer, quasi fos capientes, idest aerem; vel fauces dicuntur a fagin quod est comedere et, secundum hoc, fauces dicuntur maxille, quibus comedimus. Et a similitudine faucium dicuntur fauces loca stricta et angusta, sicut sunt aditus viarum inter altos montes.

Similiter, a similitudine faucium, dicuntur fauces hostia et exitus fluviorum in mari, quia ille locus solet esse strictus et angustus ad modum faucium, vel quia per locum illum aque et naves exeunt, sicut per fauces voces.

Et foco -as, et componitur cum pre et dicitur prefoco -as prestringere, strangulare, quasi fauces ab interiori parte et capere et stringere, unde Ovidius in Ibin ‘prefocent anime noxia mella viam’; suffoco -as, idest sub fauce capere et strangulare. Et sunt activa et producunt hanc sillabam fo-.

Item faux componitur et dicitur hic et hec et hoc trifaux -cis, vel hic et hec trifaucis -ce, idest habens tres fauces, tria ora, ut Cerberus ianitor inferni; unde Virgilius ‘Cerberus hic ingens latratu regna trifauci personat’.

Item a fos quod est vox et stola quod est missio dicitur fistula, idest instrumentum ad canendum ex canellis compactum, et dicitur sic quia vocem et aerem emittat; unde et fistula dicitur aque ductus et meatus, quia aquam fundat et emittat, sicut fistula instrumentum voces.

Et a fistula fistulor -aris, idest sibilare vel fistula canere. Fistula etiam dicitur quedam infirmitas, unde fistulatus -a -um et fistulosus -a -um, qui illam patitur infirmitatem.

Et componitur quoque fos, in sua aliqua significatione, cum aliis partibus de quibus diximus vel dicemus postea.

FOTINIANI, quidam heretici a Fotino, Gallogrecie Sirmie episcopo, dicti, qui, Ebionitarum heresim suscitans, asseruit Christum a Maria per Ioseph nuptiali coitu fuisse conceptum.

FOVEO -es -vi -tum, idest nutrire, calefacere, reficere per cibum vel per calorem vel per requiem vel per amplexum vel per tecturam vel defensionem vel aliis rebus, unde ad multa videtur esse equivocum, sed non est. Eius tamen significationem exprimere non possumus proprio vulgari vel per aliquod aliud verbum, sed dicatur: fovere est reficere, refocillare per cibum vel per calorem vel alia re, ut diximus.

Et inde hec fotio -nis et hic fotus -tus -tui et hic et hec fotilis et hoc -le idest nutribilis, aptus ad nutriendum vel ad fovendum; et hoc fomen -nis, et hinc hoc fomentum -ti.

Item a foveo hic fomes -tis, idem quod fomentum vel fomen, idest nutrimentum, esca que fovet. Fomites etiam dicuntur scintille que prosiliunt ex ferro candente, sicut assule que cadunt ex asseribus cum dolantur.

Item a foveo hic focus, quia fovet ignem: ignis enim est ipsa flamma, et, quicquid ignem fovet, focus vocatur, sive sit ara sive aliud in quo ignis fovetur, sicut locus in quo ignis fit in domibus; ponitur tamen quandoque pro igne;

unde hic foculus diminutivum et hoc focarium, locus in quo fit ignis. Et hic et hec focaris et hoc -re, unde focarem petram vulgus vocat que, ferro percussa, ignem emittat.

Et focacius -a -um, unde focacius dicitur panis in cinere coctus, idem subcinericius. Item a foculus foculo -as, nutrire vel ignem facere;

et a focus focillo -as, idest nutrire vel reficere, et componitur refocillo -as, idest reficere, unde verbalia.

Item a focus et repono et cilium componitur hoc repofocilium -lii, illud quod tegit ignem in nocte, vel quod retro ponitur, quasi cilium foci, super quod a posteriori parte foci ligna ponuntur, quod vulgo lar dicitur.

Item a foveo hic follis -lis, quia foveat ignem, et inde folliculus -li diminutivum. Folliculus etiam dicitur teca frumenti, in qua granum servatur interius: hec, super spicam vallo instructa, munimentum pretendit ne avium minorum morsibus spica suis fructibus exuatur, vel vestigiis proteratur, et ubicumque aliquid ita continetur potest dici folliculus.

Item a follis follesco -scis, quod videtur etiam inchoativum huius, scilicet folleo -es, inflare, proprie buffam facere, et, quia folles inflantur quasi quadam re vani, inde est quod follis dicitur stultus, superbus, vanus, inflatus;

et hinc folleo -es, unde follesco, idest esse vel fieri follem, stultum, vanum; et hec follitia -e et folluntia -e, idest vanitas, superbia, stultitia.

Item a follis hoc fel, quia sit folliculus gestans humorem qui vocatur bilis, et dicitur fel tam folliculus ille quam humor;

unde felleus -a -um et hec fellena -ne, quedam bestia valde timida, scilicet cerva.

Et pro eodem invenitur hoc fele indeclinabile, unde Ovidius in V Metamorphoseon ‘fele soror Phebi nivea Saturnia vacca pisce et Venus laturum’.

Item a foveo hoc folium, sed de hoc satis diximus.

Item a foveo hic fetus -tus -tui, idest partus, natus, filius mulieris vel pecoris, proprie adhuc in utero existens, sic dictus quia adhuc in utero foveatur, licet et pro partu inveniatur. Unde fetus -a -um, idest plenus et, quandoque, liberatus, unde ‘hec mulier est feta’, idest partu filio plena, vel iam liberata, et similiter invenitur ‘feta partu’, idest liberata vel plena.

Et hinc hec fetura -e, idest fetus, et fetatus -a -um, idest feturam habens, et feto -as, idest parere vel generare, unde fetatus -a -um, generatus vel partus; et hic et hec et hoc fetans -tis, pariens, et hec fetans -tis, idest pecus -dis, unde illud (Vulg. psalm. 77, 70) ‘de post fetantes accepit eum’.

Fetus -a -um componitur effetus -a -um, idest debilis, quasi sine fetu, idest sine fortitudine virium, sed proprie dicitur de muliere effeta, quasi extra fetum posita, que iam parere non potest; et hinc facta est translatio ut ille dicatur effetus qui iam evacuatus est a viribus.

Item a fetus hec fetutina -e, quelibet res sive causa fetida, inquinatissima, per quam mulier temptat fetum eicere.

Item a fetus fecundus -a -um quasi fetundus, quasi fetu undans vel quasi fetum dans, et comparatur -ior -simus; unde fecunde -ius -sime adverbium, et hec fecunditas -tis; fecundus componitur infecundus.

Item a fecundus fecundo -as, idest fecundum facere;

et hec ficus -ci pro arbore, quia sit fecundior et feracior omnibus aliis arboribus quia bis et ter generat fructum in anno et uno maturescente alter oritur; hinc et carica dicitur fructus eius vel massa fructuum eius, a copia;

unde hec ficus -cus -cui, quarte declinationis, pro fructu ipsius arboris. Invenitur pro quadam infirmitate similiter ficus -cus -cui quarte declinationis, sed differunt, quia pro morbo est masculini generis. Cecilianus tamen voluit quod ficus pro morbo esset secunde declinationis, unde Martialis Coquus (1, 65, 1-4) ‘cum dixi ficus rides, quasi barbara verba et dici ficos, Ceciliane, iubes; dicemus ficus quas scimus in arbore nasci, dicemus ficos Ceciliane tuos’.

Et a ficus pro morbo ficosus -a -um, tali infirmitate plenus; et ficosus -a -um potest etiam dici a fico arbore, quasi plenus illis arboribus, et a ficu fructu quasi plenus tali fructu.

Item a fico arbore hec ficulnea -e, parva ficus; hinc hoc ficulnetum -ti, idest locus ubi ficulnee crescunt, quod et hoc ficetum dicitur a fico;

et ficulneus -a -um, idest de ficulnea existens vel ad ficulneam pertinens, quod et ficeus -a -um et ficulnus -a -um dicitur: ficeus vero potest derivari a ficu fructu;

hoc ficatum -i, epar, et hic Ficarius, quidam deus silvestris, scilicet Pan vel Faunus vel Sathyrus; et hec ficedula -le, quedam avis quia ficus magis edat, quod panditur illo veteri versiculo (Mart. 13, 49) ‘cum me ficus alat, cum pascar dulcibus uvis, cur potius nomen non dedit uva michi?’;

hec eadem et ficedulensis dicitur, unde Plautus in Captivis ‘opus est turdetanis opus est ficedulensibus’. Quidam tamen dicunt quod ficedulenses sunt quidam parvi pisces.

Item a ficus hic fiscus -sci, idest saccus, bursa regis ubi publicus census reponitur, unde Prudentius in Sichomachia ‘gravidos furtim distendere fiscos’ et Iuvenalis ‘quicquid conspicuum pulcrumque ex equore tota res fisci est ubicumque natat’; ponitur tamen quandoque pro quolibet sacco.

Et inde hic et hec fiscalis et hoc -le, et hoc fiscale -lis, idest redditus regalis: omnia enim publica dominicalia dicuntur fiscalia, unde Iosephus in XII ‘tres annos liberamus a tertia parte fiscalium’.

Et fisco -as, publicare, ad fiscum reducere, in fisco reponere; et componitur confisco -as, idest simul fiscare; infisco -as, in fiscum immittere, unde illud ‘et res eius infiscentur’, idest ad publicum deveniant. Fisco activum est cum omnibus suis compositis; et nota quod fiscus derivatur a fico propter ubertatem que est ibi maior quam in aliis saccis, sicut illa arbor uberior est quam alie.

Item a foveo hec fovea -e, idest fossa, sed fovea est naturalis, fossa vero artificialis. Item fovea proprie dicitur spelunca subterranea, ubi aliquid fovetur, unde illud (Vulg. Luc. 958) ‘vulpes foveas habent et volucres celi nidos filius autem hominis non habet ubi caput reclinet’. Indifferenter tamen fovea et fossa sepe accipiuntur.

Unde foveola -le diminutivum, et fodio -dis: fodere enim est foveam facere, quasi fovere; inde hic fossor -ris, ille qui fodit, et hoc fossorium, idest ligo cum quo foditur, et hec fossa -e et hec fossula -e diminutivum, et hoc fossatum, magna fossa.

Item a fodio -dis fosso -as frequentativum, idest frequenter fodere, et fodo -as, in eodem sensu; et fodico -as, idest leviter, parum, summatim fodere; et ponitur quandoque pro leviter tangere, unde Oratius (epist. 1, 6, 51).

Fodio componitur confodio -dis -di confossum, idest simul fodere; circumfodio -dis; diffodio -dis, diversis modis fodere vel a fossa extrahere; defodio -dis, idest valde vel deorsum fodere; effodio -dis, extrahere de terra;

infodio -dis, intus fodiendo immittere; prefodio -dis; refodio -dis, idest iterum vel retro fodere, quasi defodere; subfodio -dis, idest latenter vel parum vel subtus vel post fodere;

transfodio -dis, idest ultra usque ad aliam partem fodere et cavare. Et fodio, secundum quod simpliciter accipitur in sua significatione, neutrum est, sed secundum quod transfertur ad cavare vel forare vel tangere sive percutere, activum est.

Fodio et eius composita omnia sunt activa et faciunt preteritum in -di et supinum in -sum, et omnia corripiunt hanc sillabam fo- in presenti, sed in preterito eam producunt, ut dicatur infodio ínfodis infódi et cetera.

Foveo componitur confoveo, idest simul fovere, refoveo -es, idest recreare, iterum fovere. Foveo et eius composita activa sunt et faciunt preteritum in fovi et supinum in fotum et corripiunt hanc sillabam fo- in presenti, sed in preterito eam producunt.

FUGIO -gis -gi -gitum, unde hic et hec et hoc fugax -cis, assiduus, frequens in fuga; et comparatur -cior -simus, unde fugaciter -cius -me adverbium et hec fugacitas -tis.

Item a fugio hec fuga -e, unde fugitivus -a -um: fugitivus nemo recte dicitur nisi qui dominum fugit, nam si parvulus puer a nutrice aut a scola discesserit, fugitivus non est.

Item a fuga fugo -as, idest expellere, in fugam convertere, unde fugito -as, quod potest esse frequentativum huius verbi fugo et huius fugio, unde fugito, idest frequenter fugio vel frequenter fugo.

Fugo componitur aufugo -as, ab se longe fugare; confugo -as, idest simul fugare; diffugo -gas, idest diversis modis vel in diversas partes fugare; defugo -as, idest de uno loco ad alium, vel valde fugare;

effugo -as, idest extra fugare; perfugo -as, idest perfecte fugare; prefugo -as; refugo -as, repellere. Fugo et omnia eius composita sunt activa et corripiunt hanc sillabam fu- sicut et fuga.

Item fugio componitur cum ab, et, mutata b in u, dicitur aufugio -gis, longe fugere; circumfugio -gis; confugio -gis, idest simul fugere vel ad aliquem fugere, causa securitatis et auxilium habendi,

unde hoc confugium et hec confugela -le, idest securitas et tutela, vel adiutorium vel locus refugii; et hic et hec confuga -ge, simul cum alio fugiens;

diffugio -gis, idest diversis modis vel in diversas partes fugere, unde hoc diffugium et diffugus -a -um, in diversa fugiens; defugio -is, idest valde vel deorsum vel de uno loco ad alium fugere;

effugio -gis, idest extra fugere, evadere vel ad aliquem fugere causa habendi auxilium, unde effugus -a -um, fugitivus vel extra fugiens, et hoc effugium -gii;

prefugio -gis, idest pre aliis fugere; profugio -gis, procul fugere, unde profugus -a -um; perfugio -gis, idest perfecte fugere, unde hic et hec perfuga -ge, qui de uno exercitu ad alium fugit, et hoc perfugium, tuta latebra, locus refugii;

refugio -gis, idest iterum vel retro fugere, vel ad aliquem fugere, causa evadendi vel habendi auxilium, unde refugus -a -um et hoc refugium, auxilium, tutela, securitas, adiutorium;

subterfugio -is, idest recusare, renuere; transfugio -is, idest ultra, ad alium fugere, unde hic et hec transfuga -e, qui de uno exercitu fugit ad alium.

Fugio activum est et habet significationem contrariam sue voci: in activa enim voce significat passionem, in passiva significat actionem. Idem enim est ‘fugio te’ quod ‘fugor a te’ et idem est ‘fugior a te’ quod ‘fugo te’.

Item composita eius omnia sunt activa, et nullus abhorreat quod dicimus fugio esse activum, nam sic est procul dubio. Nam et auctoritas Prisciani et eius significatio et constructio hoc protestantur. Item fugio et eius composita omnia faciunt preteritum in -gi et supinum in -gitum. Item corripiunt in presenti hanc sillabam fu- sed in preterito eam producunt.

FUGILLUS -li, ferrum quo extrahitur ignis de petra, videtur derivari a fos, quod est ignis, et gero, quasi fos gerens,

unde fugillo -as, idest ignem de petra fugillo extrahere, unde fugillator -oris, et hinc, per figuram, fugillatores dicuntur umbre demonum que ignem ferunt.

FULCIO -cis, sustentare, supportare, sublevare, munire, firmare, adiuvare, et facit preteritum fulsi vel fulcivi, unde fultum vel fulcitum: quod fulsi faciat inde comprobatur ‘Hercule supposito sidera fulsit Atlas’; quod fulcivi faciat comprobatur per hoc nomen fulcimentum: nam nomina in -mentum desinentia a verbis venientia solent formari a preterito, sillaba -vi mutata in -mentum, ut fulcivi fulcimentum,

et inde fultus -a -um, et fulcitus -a -um, et hoc fulcimen, et hoc fulcimentum, et hec fulcra -e, et hoc fulcrum -cri, proprie sponda sive pes lecti, quia fulcit lectum. Invenitur tamen quandoque pro lecto, quandoque pro ornamento lecti.

Unde fulcratus -a -um, fulcra habens, et fulcro -as, fulcra lectulo facere, lectum fulcris preparare. Prudentius in Sicomachia (370) pro lecto vel ornamento lecti posuit: ‘ubi multo fulcra mero veterique toreumata rore rigantur’.

Fulcio componitur affulcio -cis -si, confulcio, defulcio, prefulcio -si, perfulcio -si, refulcio, suffulcio. Fulcio et eius composita sunt activa et faciunt preteritum in -si vel in -civi, et supinum in fultum vel -citum.

FULGEO -es -si, idem preteritum habet quod fulcio, sed in supino differunt, quia fulcio -cis -si facit fultum, sed fulgeo -es -si, fulsum. Fulgere idest resplendere et, quia splendor ferit et percutit oculos intuentium, ponitur fulgere pro ferire et percutere;

et hinc fulgidus -a -um et comparatur -dior -simus, unde fulgide -dius -me adverbium, et hec fulgiditas -tis et fulgido -das, idest fulgidum facere.

Fulgidus componitur prefulgidus, quamfulgidus, ambo pro valde fulgidus.

Item a fulgeo hic fulgor -ris, idest splendor, unde fulgorus -a -um, idest splendidus, et hinc fulgoro -as, idest splendere, et per compositionem prefulgorus -a -um, idest valde fulgorus.

Item a fulgeo hoc fulgetum -ti, idest fulgor, et hoc fulgus vel fulgur -ris, unde fulgureus -a -um, et fulguro -as, idest fulgere vel fulgure percutere, et secundum hoc est transitivum, et hinc fulguratus -a -um, idest fulgidus vel fulgure percussus.

Item a fulgeo hoc fulmen -nis, unde fulmineus -a -um et fulmino -as, idest fulmine percutere.

Item a fulgeo vel fulgens, per compositionem, dicitur hec fulgetra quasi fulgens etra vel quasi fulgor etre. Hoc grece dicitur casma, vulgo aeris partitus.

Sed hic opus est distinctione: cum duo vel tres vel plures venti in aere intercipiunt nubem aliquam, eam confringunt et colliduntur, et ex illa collisione fit sonus et procreatur ignis, sonus ille proprie dicitur tonitruum, quasi tonus, scilicet sonus terrens, quia terreat;

splendor illius ignis proprie vocatur fulgetra vel fulgor;

ignis ille, sive iaculum ex eo factum vel ictus illius iaculi, proprie dicitur fulgus vel fulgur vel fulmen a fulgendo, idest feriendo et percutiendo;

sed proprie dicitur fulgus quia tangit, fulgur quia incendit et urit, fulmen quia findit: sunt enim tria genera fulminis, unum quod afflat et tangit ita quod non urit, secundum quod urit, tertium quod findit, et ideo cum ternis radiis pingitur fulmen: hinc et trifidam flammam dicitur habere.

Quandoque, tamen, omnia predicta nomina confunduntur et dicuntur esse nomina unius et eiusdem rei, sed tonitruum dicitur quia suo sono terreat, fulgetra vel fulgor quia fulgeat: fulgus quia tangat, fulgur quia urat, fulmen quia findit.

Ex predictis patet quod ante fit sonus quam ignis, tamen citius et ante videmus ignem quam audiamus sonum, et hoc inde contingit quia velocior est oculus ad videndum quam auris ad audiendum: radius enim ab oculo exiens in ictu ipsius oculi repercutitur, etiam in re remotissima unde oculus excitatur, et visu rem illam statim percipit; sed sonus, nisi primo veniat ad aurem et eam percutiat, auditu non percipitur; quia ergo sonus ille valde est remotus, sensim ad aurem accedens et eam percutiens, tarde auditu percipitur.

Hoc potest videri exemplo satis familiari: si aliquis aliquantulum remotus cum securi percutiat arborem vel aliud, licet post percussionem sublevet securim, tamen prius videmus securim elevatam quam audiamus sonum precedentis percussionis.

Item a fulgeo hic fullo -nis, qui pannos parat et excandidat et eos fulgere facit; unde fullo -as -avi, pulcrare, decorare vel subtingere vel leviter tangere, et componitur affullo -as, idest iuxta fullare, vel valde, vel tangere leviter.

Item a fulgeo fulvus -a -um, idest rubeus aliquantulum, et comparatur -vior -simus; unde fulve -vius -me adverbium, et hec fulvedo -nis et fulveo -ves -vi, idest esse vel fieri fulvum, unde fulvesco -scis inchoativum.

Fulgeo componitur prefulgeo -ges, idest pre aliis fulgere; refulgeo -es, resplendere; suffulgeo -es, parum fulgere, unde suffulgidus -a -um, idest parum fulgidus. Et ab istis inchoativa fulgesco, prefulgesco, refulgesco et cetera. Fulgeo et eius composita neutra sunt et faciunt preteritum in -si et supinum in -sum.

Fulguro -as et fulmino -as, secundum quod sunt verba excepte actionis, neutra sunt et proprie non habent nisi tertias personas, et secundum hoc fulminare vel fulgurare est fulmina vel fulgura mittere; translative tamen, accepta ad homines, activa sunt, idest fulgure vel fulmine vel aliquo quasi fulmine ferire, et secundum hanc significationem, cuicumque attribuantur, activa sunt et eorum composita similiter. Fulgurare pro splendere neutrum est.

FULBOR -oris, idest filius legitimus.

FULFREALOL, idest per quartam manum data, vel nulla potestas.

Hic FUMUS dicitur quasi a fos means, et est ethimologia, et hinc fumulus -li diminutivum et fumosus -a -um et comparatur, unde hec fumositas -tis.

Item a fumus fumo -as, fumo implere vel fumum emittere; unde fumeo -es -ui, idest esse vel fieri fumosum vel fumum emittere; et hinc fumesco -scis inchoativum.

Fumo componitur infumo -as, intro fumare; refumo -as; subfumo -as, idest parum vel subtus fumare. Fumo -as pro ‘fumum emittere’ neutrum est et composita ab eo, secundum hanc significationem, neutra sunt. Item fumo -as pro ‘fumo implere’ et eius composita secundum hanc significationem activa sunt et producunt hanc sillabam fu-.

Item a fumus fumidus -a -um et comparatur, unde fumiditas et fumido -as, fumum facere, infumare. Item a fumus fumigo -as, idest infumare, unde fumigabundus -a -um, idest similis fumiganti,

et componitur affumigo -as, infumigo -as, prefumigo -as, refumigo -as, subfumigo -as, idest parum vel ab inferiori parte fumigare, unde hoc subfumigium, idest subfumigatio, unde Marbotus de lapide gagato (275) ‘per subfumigium mulieri menstrua reddit’. Fumido et fumigo et eorum composita activa sunt et corripiunt hanc sillabam -mi-.

Item a fumus hec fulina -e, coquina, unde hic fulinarius idest coquus, et fulinarius -a -um, et fulino -as, coquinare, in fulina coquere.

Item a fumo hec fuligo -nis, nigredo illa que pendet de trabibus et fit ab igne, quod autem dicitur fuligo, quasi fumo ligata, ethimologia est. Unde Iuvenalis (2, 93-94) ‘ille supercilium madida fuligine tinctum obliqua producit acu’;

et inde fuligineus -a -um, idest niger vel de fuligine existens vel ad fuliginem pertinens, et fuliginatus a -um, idest fuligine denigratus, quod potest esse participium, et fuliginosus -a -um, plenus fuligine, et fuligino -as, idest denigrare et proprie fuligine;

et hec fulica -ce vel fulex -cis, idest quedam avis; vel fulica dicitur quasi fuliga, quia caro eius leporinam sapiat: lagos enim lepus dicitur grece, unde et apud Grecos lagos vocatur, et est hec avis stagnensis, idest in stagnis et paludibus morans.

FUNGOR -eris functus sum, idest uti, hinc functorius -a -um quod bonum est ad fungendum, et functus -a -um, et hinc functi dicebantur quoddam genus civium qui fungebantur officio et honore aliquo. Unde defunctos mortuos dicimus qui compleverunt vitae officia: nichil enim iam faciunt.

Item a fungor hec functio et hic fungus -i, boletus, a fungor secundum vocem, a defungor secundum significationem, quia quidam eorum sunt peremptorii; vel fungus derivatur a fos, quod est ignis, ut diximus. Ponitur etiam pro veteri panno, unde Marbotus de lapide cristallo ‘amososque, inquit, tibi solet hic accendere fungos’.

Fungor componitur defungor -eris, idest deorsum a functione esse, unde, quia qui moritur deorsum sit a functione vite, dicitur defungi, idest mori.

Unde defunctus dicitur mortuus, quia deorsum est a functione vite; unde Martialis Coquus ‘defungi fungis homines Materne negabas boleti leti causa fuere tui’.

Item componitur perfungor -ris, idest uti vel destruere vel destrui, unde perfunctus -a -um, et hec perfunctio, et perfunctorius -a -um, idest ad perfungendum aptus, vel destructorius, levis et transitorius, vel ymaginarius, unde in Platone invenitur ‘perfunctoria forma mundi idest destructoria et transitoria’. Fungor et eius composita sunt deponentia et faciunt supinum in functum.

FUO -is -it, fui -isti -it, fue -at, fuere -isse, fuendi -do -dum, futum -tu et fuens et futurus, idest esse, et est modo defectivum: tantum enim preteritum et que formantur a preterito sunt in usu; invenitur quandoque hoc verbum in aliis temporibus secundum antiquos, unde Virgilius in X (Aen. 10, 108).

Et quia fuo et sum sunt eiusdem significationis, et sum carebat preterito, et preteritum huius verbi fuo non habebat presens in usu, ideo sum es est accepit illud preteritum mutuo, et ita, ex sum es est et ex hoc preterito fui, factum est quasi verbum unum.

Et, cum sum es est habeat duo participia, scilicet ens et futurus, ens formatur a sum es est, futurus a fuo, sed per medium: nam secundum quod fui erat verbum integrum faciebat supinum futum -tu et hinc, addita -rus, fit futurus.

FURVUS -a -um, idest niger, obscurus; unde furveo -ves -vi, idest nigrere, fuscum esse vel fieri, et hinc furvesco -scis inchoativum.

Item a furvus hic et hec fur -ris, quia noctis utitur tempore; proprie quidem est fur qui de nocte vadit et perfodit domos, latro qui latet in silvis et expoliat transeuntes. Unde illud ‘fur latet in furvo, latro se fert obvius ultro’.

Et hinc hic furunculus -li diminutivum, et hoc furtum -ti, idest aliene rei invito domino contrectatio, unde furtulum diminutivum, et furtim adverbium et furtivus -a -um et furtuosus -a -um, plenus furto, qui sepe committit furtum vel quod pertinet ad furtum; furtuosus etiam dicitur qui pugnat ubi merces certa speratur.

Item a fur pluraliter hec furabula -orum, idest tenebre, quia furantur nobis visum et discretionem rerum, et furor -aris, unde verbalia, et hic furo -nis; vel potius a furvo dicitur furo, scilicet quoddam animal: tenebrosos enim et occultos cuniculos effodit et eicit predam quam invenit.

Item a fur hic furfur -ris, quia inde minutior farina furetur et subripiatur, vel potius derivabitur postea a farina vel farre.

Fur componitur hic crebrifurus -ri, locus crebro habens fures, scilicet qui sepe frequentatur a furibus.

Item componitur cum cilleo -es et dicitur hec furca -ce, quia ibi fures cillentur, idest moventur; et habet minus pene quam crux, quia statim strangulat et interficit.

Item furca est quoddam instrumentum rusticorum et secundum hoc componitur a frumento et cilleo, quia cum ea movetur frumentum in area; vel furca componitur a fero fers et caput, inde dicitur furca quasi ferens caput, quia antiqui solebant deferre capita occisorum hominum in ea.

Unde hec furcula -e et furcella -e, ambo diminutiva, et furcatus -a -um; et componitur bifurcatus -a -um, trifurcatus -a -um; et hic furco -nis, maior furca. Furco etiam dicitur quem nunc dicunt faliscum, nunc cultrum, alias securim qua pontifices in sacris utebantur.

Item furca componitur cum fero et dicitur furcifer -a -um, idest ferens furcam; furcifer etiam dicebatur olim qui ob leve delictum cogebatur a dominis, ignominie magis quam supplicii causa, furcam circa vias ferre, predicans peccatum suum, et monere ceteros ne quid simile peccarent. Furcifer etiam dicebatur homicida damnatus ad furcam vel qui dignus erat furca, quia consuetudo erat olim damnatos sua patibula portare ad locum suspensionis, sicut legitur Christum dominum nostrum fecisse.

Furcifer componitur trifurcifer -a -um, idest portarius qui habet tres furcas vel instrumentum trifurcatum ad onus gerendum, unde Plautus ‘an tu, furcifer, herum nos fugitare’; ‘fur etiam trifurcifer’.

Item fur componitur cum cilleo et dicitur hee furcelles -lium, proprie furce ille ubi suspenduntur fures et latrones, quia ibi cillentur; et hinc furcillo -as, idest suspendere vel concutere.

Et componitur affurcillo -as, idest valde vel iuxta vel ad suspendere vel concutere.

FURNACAR, campo non clauso.

FUSCO -as -are, idest obumbrare, obscurare, denigrare; unde fuscator -ris et hinc fuscatorius -a -um, quod fuscat vel aptum est ad obfuscandum, et fuscus -a -um, idest niger, et componitur fuscotinctum -ti, idest fustanium.

Fusco componitur confusco -as, interfusco -as, infusco -as, obfusco -as. Fusco activum est cum omnibus suis compositis.

Hec FUSCINA -e, quoddam instrumentum ferreum et tridens quo utuntur gladiatores ad se capiendum, piscatores ad pisces capiendum, coci ad carnes extrahendas de caldaria vel lebete vel olla; unde hec fuscinula -e diminutivum.

FUTH fuit filius Cham, a quo Libii descenderunt, unde et Mauritanie fluvius usque in presens Futh dicitur, omnis autem circa eum regio Futensis.

FLAVEO -es, idest esse vel fieri flavum, unde flavesco -scis inchoativum et flavus -a -um, idest albus vel rubeus, sed proprie est flavus qui vulgo dicitur blundus. Flavi ergo sunt Anglici, Teutonici, Flandrenses; item flava est arena, flava est spica cum est matura.

Flavus comparatur -vior -simus, unde flave -vius -sime adverbium, et hec flavedo -nis.

FLECTO -tis -xi -xum, idest curvare, campsare, mutare; unde hec flexura -e et hic flexus -xus -xui, unde flexuosus -a -um, plenus flexu, non rectus, vel qui non incedit recta via, et comparatur; unde hec flexuositas -tis.

Item a flecto hic et hec flexibilis et hoc -le, quod facile flectitur vel flecti potest, unde flexibiliter adverbium et hec flexibilitas -tis, et per compositionem inflexibilis -le, idest non flexibilis, et hinc inflexibiliter adverbium, et hec inflexibilitas -tis.

Flecto componitur conflecto -tis; circumflecto -tis, deflecto -tis, idest de uno loco ad alium vel deorsum flectere; inflecto -tis, idest valde vel intro vel intus flectere; reflecto -tis, iterum flectere . Flecto activum est et composita ab eo, et faciunt preteritum in -xi et supinum in -xum.

Hoc FLEBOTOMUM -mi, illud instrumentum ferreum quo vena percutitur in minutione sanguinis, et est compositum a thomos, quod est incisio, et flegi, quod est inflammans, vel fos quod est ignis, quia per illam incisionem sanguis, qui igneus est et calidus, exit;

unde hec flebotomia -e, idest ipsa minutio sanguinis, et flebotomo -as, idest flebotomo percutere, scilicet sanguinem minuere, et est activum.

Hic FLEGETON -ntis, quidam fluvius infernalis, totus ardens, a fos quod est ignis vel flegi quod est inflammans, et totus; unde flegetonteus -a -um.

Hoc FLEGMA -tis, unus de quatuor principalibus humoribus humani corporis, sic dictum quia sit frigidum: Greci enim rigorem flegmonem dicunt; unde flegmaticus -a -um, in quo dominatur flegma, et quod constituit et efficit flegma et generat, et quod pertinet ad flegma et quod procedit et provenit ex flegmate;

et flegmatizo -as, idest flegmate abundare vel flegma eicere, multum salivare, spuere.

FLEGUA, idest filia Martis.

Hoc FLEGMEN -nis, a flegi quod est inflammans, est tumor sanguineus, sicut ubi abundant crura sanguine. Item flegmina sunt cum in manibus et pedibus callosis sulci sunt.

FLEVUS -a -um, idest vanus.

FLEUMON, idest morbus inquietus, cum rubore et dolore et tensione et duritia, a flegi quod est inflammans.

FLIGO -gis -xi -ctum, et fligo -as -avi in eodem sensu, idest cruciare, dissipare, destruere, devastare; sed non sunt in usu;

et utrumque componitur affligo -as et affligo -is, idest valde fligere, unde afflictorius -a -um, quod affligit vel pertinet ad afflictionem, et afflicto -as frequentativum, idest frequenter cruciare, unde Terentius in Eunucho ‘te redimas quanti queas et ne te afflictes’;

confligo -as et confligo -is, idest simul fligere vel pugnare, bellare, unde hic conflictus -tus -tui bellum, pugna; conflicto -as, frequentativum, invenitur et in deponenti genere conflictor -aris, unde Terentius in Andria ‘qui conflictatur’;

defligo -as et defligo -is, idest valde vel deorsum fligere, pugnare; infligo -as et infligo -is, idest inferre, irrogare, infigere vel intus fligere; profligo -as et profligo -is, idest destruere, cruciare, devastare, dissipare, quasi procul agere et dispergere.

Invenitur in eodem sensu in deponenti genere profligor -aris. Fligo activum est et composita ab eo que desinent in -o similiter activa sunt omnia, preter confligo et defligo, que sunt neutra, pro pugnare, et omnia faciunt preteritum in -xi et supinum in -ctum.

FLO -as -avi -atum, idest flatum emittere, unde hic flatus -tus -tui, et hinc flagito -as, expostulare, querere, rogare, petere, cum clamore poscere; unde et flagito dicitur quasi flatum gero vel ago, et est ethymologia.

Unde hoc flagitium, dedecus, peccatum. Que differentia sit inter flagitium et facinus diligenter supra distinximus.

Et hinc flagitiosus -a -um, vitiosus, libidinosus, turpis, non dicendus, criminosus, sic dictus quia frequenter flagitet et appetat libidinem, vel quod noceat sibi; et comparatur, unde flagitiose -sius -me adverbium, et hec flagitiositas -tis.

Flagito componitur efflagito -as, idest valde flagitare, et est activum cum omnibus suis compositis.

Item a flo -as hic et hec flatilis et hoc -le, facilis ad flandum, unde flatiliter adverbium et hec flatilitas -tis et hoc flabrum -bri, idest ventus vel flatus venti,

unde hoc flabellum -li, idest muscarium, scilicet quo muscas abigimus et flatum facimus, unde Terentius in Eunucho ‘cape hoc flabellum et ventum hinc facito’.

Item a flo -as hoc flamen -nis, idest flatus, et hinc flamineus -a -um.

Item a flo hec flamma -e, quia flatu excitetur, vel dicitur a fos quod est ignis, quod autem dicitur flamma quasi fos late means ethymologia est; unde flammula diminutivum, et hoc flammeum -i, vitta sive infula nuptiarum tenuis et rubea, qua utebantur nubentes ad designandum pudoris lesionem, operientes vultum cum ea, unde Lucanus in secundo (361) ‘lutea demissos velarunt flammea vultus’.

Et hinc hoc flammeolum -li diminutivum: Prudentius in Sichomachia (449) ‘flammeolum strophium diadema monile’.

Item a flamma flammo -as, idest incendere, unde flammeo -es -ui, idest flammam emittere, vel calere vel ardere, et hinc flammesco -scis inchoativum, unde in ymno (Hymn. Walpole 16, 7) ‘flammescat igne caritas’, ubi quidam fatue pronuntiant flammascat, quod est inchoativum huius verbi flammo -as, ut sit sensus flammasco, idest incipio flammare.

Flammo componitur inflammo -as idest incendere, inanimare, et est activum cum omnibus suis compositis, licet quandoque inveniatur absolute positum pro flammere vel resplendere.

Item flamma componitur flammiger -a -um, id est gerens flammam.

Item a flo hoc flagrum -gri, unde hoc flagellum, et sunt flagra sive flagella virge vel potius proprie summe partes virgarum, quia cum flatu et strepitu in corpore sonant; vel summe partes arborum dicuntur flagella, quia crebros ventorum sustinent flatus; eadem ratione dicuntur et flagra.

A flagellum flagello -as: activum est cum omnibus suis compositis. Item, quia flagrum percutit et urit, dicitur flagrum quandoque verberatio, quandoque ardor;

unde flagro -as -gravi, idest estuare, fervere, ardere; sed fragro -as, idest redolere, unde illud (Eberh. 15, 69) ‘flafacit ardorem, sed fra- largitur odorem’.

Item a flo hic floccus -ci, parva massa lane vel nivis, quia leviter flatu impellatur huc et illuc; unde hic flocculus diminutivum, et flocco -as, verbum soli deo conveniens: tunc deus floccat cum floccatim ningit.

Item floccus lane componitur floccifacio, floccipendo in eodem sensu, idest parum extimare, contemnere, quia floccus lane parum valet.

Flo componitur afflo -las, idest flare ad, vel flatu venenare vel inficere, vel tangere; conflo -as, idest flare vel fundere aurum vel aliud metallum ad aliquid faciendum, et est verbum fusorum, quia fusores multa insimul fundunt de una forma in aliam.

Ideo hinc tracta est metaphora ad illos qui res alienas mutuo accipiunt et luxuriose consumunt, unde et invenitur conflare pro mutuare et pro consumere: nam et qui consumit et qui mutuat de una forma quasi fundit in aliam.

Et a conflo hoc conflatorium, idest locus ubi fit conflatio, et pluraliter hee conflages -gium, idest loca ventosa, in quibus multa confluunt flamina.

Item componitur efflo -as, idest extra flare vel flando emittere; inflo -as; perflo -as, idest flare; sufflo -as, idest subtus flare, vel post vel parum, et sufflare idest appodiare, fulcire, appodiamen supponere, unde hoc sufflamen -nis, idest appodiamen, scilicet cui aliquid innititur ut sustentetur.

Flo neutrum est, composita ab eo omnia sunt activa. Item flo componitur cum cinis et dicitur ciniflo -nis, qui cum folliculo ignis flammam excitat, vel qui calamistrum calefacit, scilicet ferrum quo capilli crispantur: hic vulgo cinerarius dicitur, unde Oratius (Porph. Hor. sat. 1, 2, 98).

FLORIANI, quidam heretici a Florino dicti, qui Deum dicunt creasse mala, contra id quod scriptum est ‘fecit Deus omnia bona’.

FLOMOS herba est, quam Latini lucernalem vocant, quia faciat licinia, eadem et lucubros quia lucem prebeat umbris, et dicitur flomos a fos quod est lux.

FLOMOS herba est, quam Latini verbascum vocant.

FLUO -is -xi -xum -xu vel fluctum -tu, idest decurrere. Fluxum -u comprobatur per hoc participium fluxurus -a -um, quod fit ab eo, fluctum -tu comprobatur per hoc nomen verbale quarte declinationis, scilicet fluctus -tus, quod fit ab eo.

Et hinc fluxus -a -um, idest decurrens, labilis, instabilis, et hic fluxus -xus -xui, idest alicuius rei decursio, et fluidus -a -um, idest madidus vel currens; et comparatur, unde hec fluiditas -tis, idest madiditas vel cursio.

Item a fluo hic fluor -ris, idest decursio vel madiditas, et fluvidus -a -um, idem quod fluidus, unde Lucanus ‘traxit iners celum fluvide contagia pestis’. Et comparatur.

Item a fluo -is, extracta -s et addita -to, fit fluito -as, idest dissolvi, fatiscere, frequenter fluere, vacillare et ponitur pro dubitare.

Item a fluo hoc flumen -nis, unde flumineus -a -um, et hic fluvius -vii, sed fluvius est ipse aque decursus, flumen ipsa aqua decurrens;

et a fluvius hic fluviolus -li diminutivum, et fluviosus -a -um, et hic et hec fluvialis et hoc -le, unde fluviatilis dicitur quidam lapis qui semper videtur madescere;

et fluvio -as, quod et fluvior -aris dicitur, abundare, unde Iosephus in XVIII ‘nichil inter eos autem ditior fluviatur, autem pauperior defraudatur’.

Item a fluo hic fluctus -tus -tui, idest procella, undatio maris, unde hic flucticulus -li diminutivum, et fluctuo -as, commoveri, vacillare, fluctibus inundare et ponitur pro dubitare; unde fluctuatus -a -um, idest fluctuans vel quod fluctuavit, et hec fluctuatio -nis; et fluctus componitur fluctivagus -a -um, idest vagans per fluctus.

Item a fluo hic flos -ris, quasi fluos et flores quasi fluores, quia cito fluant, unde flosculus -li diminutivum, et floreus -a -um, de floribus totus existens vel floribus plenus vel procreandis floribus aptus;

et hic et hec floralis et hoc -le, et floridus -a -um, idest floribus abundans vel floribus producendis aptus vel quod pertinet ad flores. Unde floralia dicuntur tempora florum.

Item a flos et lentos, quod significat plenitudinem, dicitur florulentus -a -um, idest plenus floribus; florulenti sunt campi et prata et floride sunt arbores et herbe.

Item a flos hec Flora -re, idest dea florum, unde hic et hec floralis et hoc -le, quod pertinet ad Floram; pluraliter Floralia -lium -liorum, idest festa Flore que ab antiquis celebrabantur.

Item a flos hoc florarium, idest locus ubi flores crescunt vel ubi reponuntur, et hoc floretum -ti, locus in quo flores abundant;

floro -as, idest flores creare vel floribus spargere, implere; et componitur defloro -as, idest valde florare vel florem auferre, extirpare, decerpere: cum enim virgo devirginatur tunc defloratur, idest flos virginitatis ei aufertur. Floro activum est cum omnibus suis compositis.

A floro floreo -res -ui, virere, resplendere, floridum esse vel fieri; et componitur confloreo -res, idest simul florere; effloreo -res; refloreo -res, idest iterum florere, resplendere, revirere,

et ab his inchoativa floresco, effloresco, confloresco, refloresco. Floreo cum omnibus suis compositis est neutrum et facit preteritum in -rui et caret supino; inchoativa istorum carent preterito et supino et sunt neutra, sicut et alia omnia inchoativa. Item floro et floreo et floresco et eorum composita producunt hanc sillabam flo-.

Item a fluo fleo -es -vi fletum: qui enim flet, lacrimis fluit. Flere enim est ubertim lacrimas fundere, unde flens quasi fluens; plorare est cum voce flere; plangere est cum lacrimis pectus aut faciem tundere; lugere est cum aliquibus dictis miserabilibus et habitus mutatione flere; merere est cum silentio dolere, unde et merere quasi mente carere, et lugere quasi luce egere.

A fleo -es hic fletus -tus -tui, et hic et hec flebilis et hoc -le, et flebiliter adverbium, et hec flebilitas -tis: Ovidius (met. 7, 518) ‘flebile principium melior fortuna secuta est’, quod proverbium, si vis transferre ad futurum, dicas in fine ‘sequetur’;

et fletus -a -um, participium passive significationis. Et componitur infletus, idest non fletus, unde Ambrosius Super Egisippum ‘incautum spiculo transfigit ne infleta esset’.

Fleo componitur defleo -es; effleo -es, idest valde flere; perfleo -es, perfecte flere; refleo -es. Fleo et eius composita omnia faciunt preteritum in -evi et supinum in -etum, et omnia sunt neutra, licet inveniantur transitive constructa cum accusativis, scilicet designantibus causam, vel habent illa verba in se tunc vim verborum transitivorum, unde et inveniuntur passiva ab eis.

Item a fluo pluo -is -it, verbum defectivum et excepte actionis, verba quidem excepte actionis omnia sunt proprie in prima et in secunda persona defectiva, et in qualibet plurali; et dicitur pluere quasi fluere et caret supino in frequenti usu, sed invenitur plutum. Et debet sic poni in constructione: ‘pluit aquam’, et subintelligitur deus. Invenitur tamen per improprietatem ‘aqua pluit’, et est sensus: idest pluendo cadit;

et inde hec pluvia -e, quasi fluvia, quia fluat: nascitur enim de terre et maris alitu, que, cum altius elevata fuerit, a solis calore resoluta aut vi ventorum compressa, stillat ad terram; et est pluvia lenta et iugis aqua;

unde hec pluviola -le diminutivum, et hic et hec pluvialis et hoc -le, et pluvialiter adverbium, et pluviosus -a -um, pluviose adverbium, et hec pluviositas -tis.

Item a pluvia hec Pleias -iadis, quoddam signum celeste, et sunt VII ille stelle, scilicet Pleiades, et dicuntur sic quasi pluviades, quasi pluviam dantes, quia eis orientibus abundat pluvia;

vel dicuntur Pleiades a Pleione matre earum, vel a pluralitate: sunt enim VII, sed non apparent nisi VI. Sex enim concubuerunt cum deis, sed una cum mortali, unde propter verecundiam non vult apparere.

Et nota quod Pleias quandoque dicitur signum illud et, secundum hoc, caret pluralitate, quandoque una illarum stellarum quelibet dicitur Pleias, et secundum hoc habet pluralitatem; et per sincopam invenitur Plias -adis pro Pleias.

Item a pluo -is, extracta -s et addita -to, fit pluito -as, frequentativum.

Pluo componitur compluo -is, idest pluvia irrigare, unde complutio -nis et compluor -ris in passivo, unde complutus -a -um et hoc compluvium, locus ad quem multe pluvie simul compluunt vel confluunt;

impluo -is, idest intro pluere, unde hoc impluvium, idest lavarium, guttatorium per quod decidit pluvia in domum: Terentius in Eunucho ‘fucum factum mulieri per impluvium’.

Pluo, sive sit defectivum sive non, neutrum est; composita similiter neutra sunt, preter compluo quod est activum, et omnia faciunt preteritum in pluvi, licet quidam velint dicere plui, quod vel nichil est, vel est prolatum per sincopam. Item omnia faciunt supinum in plutum, licet non sit in usu, precipue in simplicitate.

Item a pluvia pluvicino -as, verbum excepte actionis, idest minutatim vel parumper pluere.

Item a fluo hoc flustrum, idest unda vel aqua crispans. Proprie flustra sunt maris motus sine tempestate fluctuantis, unde quidam ‘vastabant in flustris’, ac si diceret in salo, idest in crispantibus aquis.

Fluo componitur affluo -is, idest abundare largiter, unde illud (Vulg. psalm. 61, 11) ‘divitiae si affluant nolite cor apponere’, unde affluens -tis, affluenter, et comparatur, unde hec affluentia -e, idest abundantia, et affluus -a -um, idest abundans;

confluo, idest simul fluere, unde confluus -a -um; circumfluo -is, unde circumfluus -a -um;

defluo -is, idest deorsum vel cito fluere, decurrere, unde defluus -a -um, quod cito decurrit, et hoc defluvium -vii, idest decursio, unde Macer De viribus herbarum ‘defluvium capitis si sucos emeris huius ungas sepe caput reprimi dicit Galienus’. Et nota proprietatem: defluit quod etate vel vetustate dissolvitur, ut etas hominis, folia arborum; fluit quod naturaliter decurrit, ut humor aque; fluere autem tribus modis dicitur: humore rerum, sanie vivorum, tabe mortuorum.

Diffluo -is, idest diversis modis vel in diversas partes fluere; effluo -is, idest extra fluere, excurrere; influo -is, idest intro fluere, unde influus -a -um; interfluo -is, idest inter aliqua fluere, unde interfluus -a -um;

profluo -is, idest procul fluere; prefluo -is, ante fluere, precurrere; preterfluo -is, iuxta fluere; perfluo -is, idest perfecte fluere; refluo -is, retro fluere, unde refluus -a -um ;

superfluo -is, idest superabundare, unde superfluus -a -um et superflue et hec superfluitas. Fluo et eius composita omnia sunt neutra et faciunt preteritum in -xi et supinum in -xum et in -ctum, sed frequentius et usitatius in -xum quam in -ctum.

FRANGO -gis fregi fractum, inde fractus -a -um et hec fractio et hec fractura -e et fracticius -a -um, quod facile frangi potest, et fractim adverbium et hoc fragmen -nis, unde fragmentum -ti, idem.

Item a frango hic et hec frangibilis et -bile et fractilis -le, unde frangibiliter et fractiliter adverbia, et hec frangibilitas et hec fractilitas.

Item a frango hic et hec fragilis et hoc -le; et comparatur -lior -simus, unde fragiliter -lius -me adverbium et hec fragilitas -tis.

Item a frango hec fragidita -te, idest stilus, unde Prudentius in libro Ymnorum ‘qui cum sacratus accipit fragiditas’;

et hic fractillus -li, cauda vel fragmen panni fissi, causa ornatus pendens ex inferiori parte. Fractillus etiam dicitur villus in tapeto vel alia veste villosa;

et hoc fritillum -li, idest molinellum in quo piper teritur, quia grana piperis vel alia frangat, et est perforatum ab inferiori parte, et inde piper tritum recolligitur. Accipitur etiam pro quodam vase perforato, per quod solent proici taxilli, ne fiat ibi fraus: Iuvenalis (14, 5) ‘parvoque eadem movet arma fritillo’.

Et hoc fratellum -li, idest stillicidium stercoris vel sterquilinii, unde frateo -es -tui, idest sordere, displicere vel tergere.

Item a frango hic fragus -gi, idest curvatio genu vel ipsum genu, quia videtur ibi esse os fractum, unde per compositionem hee suffragines idest poplites, quia sub fragis sunt, vel quia subtus franguntur, idest flectuntur, non supra, sicut in brachiis;

et hinc suffraginor -aris, idest flectere genua, unde suffraginator et hec suffraginatio -nis, idest curvatio genuum.

Item a fragus fragor -aris fragatus, quod non est in usu, sed componitur refragor -aris, idest resistere, unde hic et hec refragabilis et hoc -le, cui potest resisti, unde refragabiliter adverbium et hec refragabilitas, et componitur irrefragabilis -le, invincibilis, cui resisti vel instari non potest;

et suffragor -aris, idest auxiliari et proprie in verbis, scilicet precibus, unde suffragium auxilium, et proprie in verbis, scilicet preces unde suffragia proprie dicuntur orationes sanctorum, quas pro nobis fundunt ad Dominum, et rogationes, quas pro christianis eis fundimus, scilicet ‘sancte Petre ora pro nobis’ et cetera;

et suffraganeus -a -um, idest auxiliarius et proprie in verbis, unde episcopi dicuntur suffraganei archiepiscoporum, quia debent eos iuvare, non solum ere, sed etiam verbis vel, si non possunt ere, saltem verbis. Fragor cum suis compositis est deponentis generis et producit hanc sillabam fra-, ut dicunt.

Item a frango hic fragor -oris, idest tonitruum vel alius sonus, quia sicca et arida facile franguntur; unde fragorosus -a -um et fragosus -a -um, plenus fragore vel asper et spissus densitate rerum fractarum, ut sunt loca in silvis, ubi frequentes fiunt fragores ex fractione ramorum aridorum.

Item a frango hec fragus -gi, quedam herba valde fragilis, unde hoc fragum -gi, fructus illius, et est rubeus et rotundus in modum mori, unde Ovidius (met. 1, 104) ‘montanaque fraga legebant’;

et hec fraxinus -ni, quedam arbor, quia magis in asperis locis et montanis solet nasci sicut et fragus, et hinc per derivationem fraxinus, sicut a monte montanus; vel fraxinus a frango, quia facile frangatur. Unde et fraxineus -a -um et hoc fraxinetum -ti, locus ubi fraxini crescunt.

Item a frango hoc far farris, idest quoddam genus annone; generaliter tamen omnia semina frugum farra dicuntur a frangendo, quia olim frangebantur in pila antequam usus molarum esset.

Unde farreus -a -um, de farre existens vel factus, et hoc farracum -ci, puls ex farre facta vel pinguis cibus generaliter, et hec farrago -ginis, idest stramen vel quelibet vilis annona vel quelibet mixtura pabulorum, unde Persius ‘tenui in farragine mendax’.

Et hinc, facta translatione, farrago dicitur multitudo scolarium, quasi despective, quia ex diversis et variis gentibus sit collecta.

Proprie tamen farrago est herba ordeacea adhuc viridis et granis ad maturitatem adhuc non turgescentibus.

Item a farre hec farina -ne, quia ex eo fiat; unde hec farinula -le diminutivum, et farinaceus -a -um, de farina factus, et farinosus -a -um, plenus farina.

Item a farina vel farre hic furfur -ris, idest brenum, quia eorum purgamentum est; vel dicitur a furor -aris, ut diximus, quia ab eo minutior farina subtrahitur et furatur. Et est masculini generis et non neutri, sicut voluerunt quidam, contra quos sic dicitur (Walther 10115a): ‘furfura qui dixit semper de furfure vixit’.

Et hinc hic furfur -ris quedam avis dicitur que non pascitur nisi furfure, et hec eadem dicitur hic furfurio -nis. Item a furfure furfureus -a -um, idest de furfure factus.

Item a farre hic furnus -ni, quia panis ex eo factus ibi coquitur; vel, ut diximus, a fos quod est ignis, unde furnus quasi fos urna;

unde furnarius -a -um, ad furnum pertinens, et hic furnarius et hec furnaria -e, qui vel que custodit furnum;

et furno -as, idest in furnum mittere vel in furno coquere, et componitur defurno -as, idest a furno extrahere; infurno -as, in furnum mittere vel in eo coquere; et est activum cum omnibus suis compositis.

Item a farre hoc ferrum -ri, quia farra, idest semina frugum terre condit. Purgamenta ferri sunt rubigo et scoria: rubigo est vitium rodens ferrum vel segetes, quasi rodigo, hec et erugo dicta est ab erodendo; scorie vero purgamenta et sordes sunt, que igne excoquuntur, et dicitur scoria quia de ferro excutitur.

Unde ferreus -a -um, de ferro existens, et ferrugo -nis, rubigo ferri, et hec ferrugo dicitur quidam color similis ferro, et est purpure subnigre, et fit in Yspania, unde ‘ferrugine clarus Ybera’. Unde ferrugineus -a -um, de ferrugine existens, et ferruginosus -a -um, plenus ferrugine.

Item a ferrum hec framea -e, quasi ferrea, scilicet gladius ex utraque parte acutus, idem est et spata et ronfea, sed macaera est gladius longus ex una parte acutus; secundum quosdam framea dicitur quasi fremea a fremo -is, quia meticulosos fremere facit, unde Ieronimus (in Zach. 3, 12, 19) ‘framea suscitare adversus eos’ et psalmista ‘erue a framea deus animam meam’.

Item a ferrum hoc ferramentum -ti, instrumentum ferreum, et accipitur collective,

et hoc ferrum -ri pro ferro equi, quia ex puro fiat ferro, et in tali significatione ferrum habet pluralitatem.

Et hic ferrarius -rii, qui in ferro operatur vel qui ferrum equi facit.

Item a ferro metallo fit ferro -as -avi, quod similiter potest fieri a ferro equi, idest ferro aliquid preparare, ornare; et componitur afferro -as -avi, idest iuxta vel valde ferrare, et cum ab, mutata b in u, fit auferro -as, ferrum auferre; conferro -as, simul ferrare; deferro -as, idest valde vel deorsum ferrare vel ferrum removere, extrahere;

efferro -as, idest deferrare; inferro -as, ferrum intromittere et proprie usque ad vivum; preferro -as, ante ferrare; referro -as, idest iterum ferrare vel retro ferrum removere, idest deferrare;

sufferro -as, idest subtus vel post vel parum, in superficie ferrare; transferro -as, idest ultra usque ad aliam partem ferrum immittere. Ferro cum omnibus suis compositis est activum.

Item ferrum componitur cum capio et dicitur hic forceps -pis, licet antiqui posuerunt hoc nomen in feminino genere, unde Nevius (Novius Atell. 42) ‘signare oportet frontem calida forcipe’. Et est forceps fabrorum nummulariorum, quasi ferriceps, quia ferrum candens capiat et teneat;

vel forceps quasi formiceps, quia cum eo aliquid formum capimus et tenemus: nam formum est calidum, ut supra diximus.

Item ferrum componitur cum filo et dicitur hec forfex -cis, qua inciditur filum, quasi ferrum filorum, idest aptatum ad fila incidenda; vel componitur a foros, quod est ferre, et filum, quia ferat, idest auferat vel incidat fila; vel componitur a foris et capio, quia capiat quod foris est in veste vel in panno, et, secundum hoc, proprie est fullonum.

Item ferrum componitur cum pilo et dicitur hec forpex -cis, qua inciditur pilus, scilicet ferrum pilorum, quasi aptatum ad pilos incidendos; vel componitur a foros, quia ferat, idest auferat et incidat pilos;

et ab istis tribus nominibus descendunt tria diminutiva: hec forcicula -e et hec forficula et hec forpicula. Hinc dicitur (Eberh. 10, 166) ‘forfice fila, pilum cape forpice, forcipe ferrum’. Item ‘fex est filorum, ceps ferri, pexque capilli’.

Far componitur cum ne- et dicitur nefarius -a -um, idest non dignus farre, quo cibi genere vita hominum primo sustentabatur; vel nefarius, nefandus, nec dicendus, a ne et for faris; vel nefarius, scelestus, a nefas.

Frango componitur cum am-, quod est circum, et dicitur anfringo -gis -fregi -fractum, et mutatur m in n iuxta illam regulam: am prepositio, sequente f vel c vel q, in compositione semper mutat m in n.

Et est anfringere circumquaque frangere, unde hic anfractus -tus -tui, idest circumfractio. Anfractus etiam dicuntur vie et loca aspera et diverticulis plena et circumfractionibus et ruinis; anfractus etiam dicuntur quandoque fovee et concavationes, unde dicitur ‘in anfractus decidit ille suos’;

unde anfractuosus -a -um, et comparatur, unde anfractuose -sius -me adverbium, et hec anfractuositas -tis.

Confringo -gis -fregi -tum, idest simul frangere, unde confragus -a -um, idest tuberosus, cumulosus, vel potius asper et spissus et condensatus anfractione ramorum aridorum, unde Lucanus (6, 126-27) ‘et confraga densis arboribus dumeta tegunt’;

defringo -is, idest valde vel deorsum frangere; diffringo, idest diversis modis frangere; effringo, idest valde vel extra frangere;

infringo, idest intus frangere vel infringendo illidere; perfringo -gis, idest perfecte frangere; refringo -gis, idest iterum frangere vel retro. Frango et eius composita sunt activa. Item composita ab eo omnia mutant in presenti a sui simplicis in i, ut confringo, infringo. Preteritum vero et supinum sui simplicis retinent immutata, ut confregi, infregi, confractum, infractum. Item simplex et composita abiciunt n in preterito et supino.

Hic FRANCUS -ci fuit quidam dux Francorum, unde hec Francia, et inde francus -a -um. Vel Franci dicti sunt a feritate morum, unde dicta est Francia terra eorum.

Et hinc francus -a -um, gentile, unde hec francisca -sce, et sunt francisce insignia que ante consules ferebantur ut secures, sic dicte consuetudine Francorum.

Et per compositionem hic et hec francigena, genitus a Franco vel in Francia; et francizo -as, idest more Francorum se habere, vel lingua eorum loqui.

Hec FRACES -is, idest amurca.

FREMO -is -ui fremitum, idest murmurare, tumultuari, furore mentis usque ad vocis tumultum excitari; unde hic fremor -ris, et hic fremitus -tus: sed fremor est murmur hominum, fremitus ferarum; et fremebundus -a -um, idest similis frementi vel qui cito fremit;

et hec frea -e, idest potestas vel mundiana de parente suo relicta.

Fremo componitur confremo -is, idest simul fremere; defremo -is, idest valde fremere vel a fremitu cessare; infremo -is, idest valde vel intus fremere; refremo -is.

Et ab istis inchoativa fremisco, confremisco, defremisco et cetera. Fremo et omnia eius composita neutra sunt et faciunt preteritum in -mui et supinum in -mitum, et omnia corripiunt hanc sillabam fre-.

FRENDEO -es -ui, idest dentes comprimere vel concutere et collidere,

unde hoc fren indeclinabile, quedam exagitatio furoris a cerebro descendens; unde hec frenesis -sis, idest ipsa rabies, et freneticus -a -um, qui frenesim habet, quia dentes excutiat, vel frenesis dicitur ab impedimento mentis, quia Greci frenas mentem dicunt.

Item a frendeo fresus -a -um, idest fractus, contritus, unde fabam fresam dicimus, fractam et tritam.

Item a frendeo frendesco -scis, inchoativum, et frendo -is, idest freizare, frangere fabam;

et hoc frenum -ni, sed invenitur in plurali masculinum et neutrum: scilicet pluraliter hii freni et hec frena. Et dicitur frenum a frendeo, quia dentibus equi semper concutitur et imprimitur: nam equi hoc semper frendent, idest imprimunt dentibus et concutiunt et mordent; vel dicitur a fremo, quia faciat equum fremere.

Unde hoc frenulum -li diminutivum, et freno -as; et componitur confreno -as; defreno -as, frenum removere vel valde frenare; effreno -as, valde frenare vel defrenare; infreno -as; refreno -as. Freno et omnia eius composita sunt activa et producunt hanc sillabam fre-, et, quadam translatione, a brutis animalibus transferuntur ad homines.

Item a frenum hic frenusculus, et sunt frenusculi ulcera circa rictum oris, similia his que fiunt iumentis asperitate frenorum.

Frenum componitur hic et hec effrenis et hoc -ne, et effrenus -a -um, et hic et hec infrenis et hoc -ne, et infrenus -a -um, omnia in eodem sensu, idest sine freno.

Frendeo componitur cum ne- et dicitur hic nefrendus -di, porcus domesticus carens testiculis, sic dictus quia non frendet dentibus. Hic et alio nomine dicitur maialis, quandoque et cicuris dicitur natus ex apro silvestri et domestica porca;

et hinc dicitur hic et hec nefrendis porculus vel porcula adhuc lactans, quia nil frendeat, idest nichil dentibus concutiat et comminuat.

Eadem ratione nefrendis dicitur infans, quasi non dentibus frendens, idest non dentibus aliquid concutiens et comminuens, unde Livius (Liv. Andr. trag. 8) ‘quem ego nefrendem alui lacteam inmulgens opem’.

Et a nefrendus vel nefrendis nefrendicius -a -um, et nefrendinus -a -um: nefrendicia caro, et nefrendinum ferculum;

et inde nefrendicium -cii, idest annuale tributum quod rustici suis dominis circa Nativitatem vel in alio tempore anni solent afferre, et etiam quod parvuli discipuli suis magistris apportant, dumtaxat sit carneum, scilicet porcellus vel huiusmodi.

Frendeo componitur confrendeo -es, unde confresus -a -um, confractus, concussus et contritus; defrendeo -es, a frendere cessare vel valde frendere, unde defresus -a -um, idest detritus et decussus; infrendeo -es, idest valde vel intus frendere; perfrendeo -es, idest perfecte frendere; refrendeo, idest iterum frendere vel retro, a tali actu desistere. Frendeo et eius composita omnia sunt activa et faciunt preteritum in -dui et carent supino.

FRICO -as -ui frictum est unam rem exasperare cum alia, sicut fit cum sal quadam vi superducitur carni.

Et componitur confrico -as, idest simul fricare; defrico -as, idest valde fricare; perfrico -as, idest perfecte fricare; refrico -as, idest iterum fricare vel reverse fricare, et ponitur pro resistere vel contradicere. Frico et eius composita omnia sunt activa et faciunt preteritum in -cui et supinum in frictum, et corripiunt hanc sillabam fri-, unde Virgilius in Georgicis ‘et terram pede prosubigit fricat arbore costas’.

FRIGEO -es -gui vel frixi, frictum -tu frigere, idest algere vel torpere; unde frigeo quasi fos egeo, et est ethymologia; et sepe ponitur pro cessare, sicut, e contrario, fervere ponitur pro frequentare, unde Terentius in Eunucho (268).

Et hinc frigidus -a -um, et comparatur -ior -simus, unde frigide -dius -sime, adverbium, et hec frigiditas -tis, et frigido -as, idest frigidum facere.

Unde hoc frigidarium -rii, locus ubi aliquid ponitur ne calore corrumpatur, unde Livius ‘salle murenas mentem in frigidaria ferre’. Frigido activum est cum omnibus suis compositis.

Item a frigeo hoc frigus -ris, unde frigorosus -a -um, idest plenus frigore, et hic frigor -ris, idest frigus;

unde frigido -as, idest frigere vel frigore implere, unde frigideo -es -ui, idest frigere; et hinc frigidesco, inchoativum, idest frigescere.

Frigido componitur infrigido -as, et est activum cum omnibus suis compositis pro frigore implere.

Item a frigeo hec frigilla -le, idest avis que frigore cantat, et frigutio -tis -tivi, idest subtiliter aggarrire vel frigide se deducere huc et illuc propter frigus, sicut catulus facit quando habet frigus, unde Plautus in Cassia ‘quid frigutis, quid illud tam cupide cupis?’.

Et pluraliter hii frigores -orum, idest febres, que faciunt hominem frigere.

Et frigero -as, idest recreare, et componitur refrigero -as, unde hoc refrigerium. Frigero activum est cum omnibus suis compositis.

Item a frigeo hec febris -bris, quia faciat hominem frigere, unde hec febricula -le diminutivum, et febricito -as, quod et febricitor -aris invenitur in deponenti genere, idest febrem habere,

et febrio -bris in eodem sensu, idest febrem habere, unde Macrobius De Saturnalibus (7, 4, 6) ‘ut febrienti varium et non simplicem cibum daret’. Et hinc febrisco -scis, inchoativum.

Frigeo componitur perfrigeo -xi vel -gui -ctum: Iuvenalis (7, 194) ‘et si perfrixit cantat bene’; refrigeo -ges -xi vel -gui, unde ‘et refriguit caritas in eo’;

et ab istis inchoativa frigesco, perfrigesco. Frigeo et omnia eius composita sunt neutra et producunt hanc sillabam fri-, et faciunt preteritum in -xi vel -gui et supinum in -ctum.

FRIGO -gis -xi -xum vel frictum, idest coquere in patella sine aqua vel vino, cum oleo vel sagimine;

unde hec frixa -e, idest carbonella, scilicet parum carnis quod super carbones cito solet decoqui;

et hoc frixum, genus cibi dictum a sono quando ardet in oleo,

et hec frixatura -e et hec frixura -e in eodem sensu, idest coctura illa, talis actio, vel quod frigitur; frixura descendit a frigo, sed frixatura a frixo -as frequentativo.

Item a frigo hoc frixorium, idest patella vel ferrum super quod coquitur, unde Ieronimus ‘confrixa sunt ossa mea, tamquam in frixorio’.

Frixorium, confrixorium, fervorium, patella, sartago idem est; cacabus, lebes idem, caldaria, enum, enulum idem est.

Frigo componitur confrigo -gis -xi -xum, unde hoc confrixorium, idem quod frixorium, scilicet patella vel ferrum supra quod aliquid coquitur; defrigo, idest valde frigere; perfrigo -is, idest perfecte frigere; refrigo, iterum frigere.

Frigo et omnia eius composita sunt activa, et faciunt preteritum in -xi et supinum in -xum; invenitur tamen quandoque in -ctum, sed raro; est enim regula: omne verbum faciens preteritum in -xi, facit supinum in -tum, preter flecto -xi -xum, fluo -xi -xum, vel -ctum, figo -xi -xum, frigo -xi -xum, vel -ctum, necto -xi -xum, pecto -xi -xum.

Hec FRIGIA -e fuit filia Europe, unde hec Frigia dicta est quedam provincia, hec et Dardania a Dardano, Iovis filio. Huius regio Troia est, quam ex suo nomine appellavit Tros rex Troianorum, pater Ganimedis; et due sunt Frigie, maior et minor: maior Frigia Smirnam habet, minor Ilium.

Et hinc frigius -a -um, et hic et hec Frix -gis, quo nomine sepe vocantur Troiani, cum volumus eos appellare timidos. Pro qualitate enim negotii, auctores dant Troianis diversa nomina: si volunt eos appellare timidos, appellant eos Friges vel Frigios; si generosos, Dardanidas; si perfidos, Laomedontidas; si fortes, Troes; si audaces, Hectoreos.

Item a Frigia hoc frigium, idest frisellum vel quedam mitra pontificalis, quia in Frigia melius fiat; unde Constantinus imperator ‘frigium candido splendore eius sacratissimo vertici imposuimus’, unde frigio -as, idest frigium apponere vel frigio ornare, et est activum.

Item a Frigia hic frigio -nis, idest quedam vestis que in Frigia fit, que et acupicta vocatur: huius artifices frigiones dicuntur, quia in Frigia reperta est vel quia illi periti sunt in tali veste facienda.

Item a Frigia hic frigius dicitur quidam lapis qui nascitur in Frigia.

FRITINNIO -is proprium est yrundinum, et, ut dicunt, omnium avium precipue parvarum; unde invenitur ‘aves fritinniunt’, idest cantant.

FRIVOLUS -a -um, vanus, inutilis, mendax, caducus, incertus, dubius, simulatus, parvi pretii; unde frivolum quasi fere valens obolum, et invenitur quandoque scriptum per b, fribolus -a -um.

Proprie autem frivola vocantur fictilia vasa, inutilia; unde frivolum esse dicitur cum uxor et maritus eo animo separantur ut rursus ad se invicem revertantur: nam frivolum est velut sementis effluxe nec stabilis.

FRONOS grece, latine dicitur prudens vel sapiens, et vertitur in latinum et dicitur hic fronus, et comparatur -nior -simus, unde frone -nius -me adverbium, et hec fronesis -sis, idest prudentia vel sapientia, et fronitus -a -um, idest prudens vel sapiens.

Et componitur infronitus -a -um, idest insipiens, insulsus, unde Salomon ‘animo inreverenti et infronito ne tradas me, domine’, sed solet hic esse ‘infrunito’:

infrunitus -a -um dicitur idem quod infronitus, et componitur ab in et frumine, quod est pars gutturis ubi cibus sapit; inde dicitur infrunitus quasi sine frumine, idest sine sapore sapientie, idest insipiens et insulsus et indiscretus.

FRUOR -ris, fruitum -tu et fructum -tu, fruitum -tu probat fruitus -a -um, fructum -tu probat fructus -tus -tui: frui, idest uti. Differunt tamen, quia fruimur rebus quibus utimur propter illas, sed utimur illis quibus utimur propter nos. Est enim frui re aliqua ei inherere propter se et eam diligere: fruimur ergo Deo, utimur homine; fruimur celestibus virtutibus, scientia, utimur mundanis divitiis, cibis, vestibus et similibus.

A fruor hoc frumen -nis, idest summa et eminens pars gule vel gutturis proxima gurgulioni qua cibus et potio devoratur, qua sapor cibi et potus discernitur, qua fruimur cibo, idest vescimur. Et eadem dicitur ructa et rumen, sed rumen in bestia, ructa vel frumen in homine.

Et hinc, per compositionem, infrunitus -a -um, quasi sine frumine, idest sine sapore et discretione, insipiens et indiscretum.

Item a frumine hoc frustum -ti, particula panis vel carnis, quia capiatur a frumine, unde frustulum, diminutivum, et frusto -as, in frusta dividere, idest frusta facere; unde frustatim, idest divisim vel particulatim.

Frustra adverbium est qualitatis, idest incassum, sine causa; unde frustror -aris, idest fallere, decipere.

Item a frumen vel fruor hoc frumentum -ti, quia precipuum est ad fruendum, unde frumentosus -a -um, plenus, abundans frumento, et frumentor, idest frumentum colligere.

Item a fruor hec frux vel fruges -gis, sed nominativus deficit in usu. Segetes dicuntur dum seruntur, a sero -ris, messes dum colliguntur, a meto -tis, fruges dum fruuntur, a fruendo idest vescendo. Item fruges liquide sunt, frumenta arida et sicca, et sunt proprie frumenta omnia que habent aristas, fruges reliqua.

Unde Frugeria -e, idest dea frugum, et hic et hec frugalis et hoc -le, utilis, sobrius, moderatus, continens, unde frugaliter adverbium, et hec frugalitas -tis, idest utilitas, parsimonia, modestia, continentia, temperantia, parcitas, sobrietas; et est frugalitas virtus inter avaritiam et prodigalitatem.

Item a fruge hic et hec et hoc frugi, indeclinabile per omnes casus, idest bonus, utilis, valens; dicit tamen Priscianus (gramm. III 224, 12) quod frugi est dativus huius nominis fruges, et figurate intransitive coniungitur cum omni casu, cum utroque numero, cum quolibet genere.

Item fruges componitur frugifer -a -um, idest ferens frugem, idest utilitatem vel fructum, et hec frugifera, idest terra, et hic frugifer, idest ager.

Item a fruor vel fruges hic fructex -cis, idest densitas virgularum vel parvarum arborum vel spinarum, quod autem dicitur frutex -cis, idest fronde terram tegens, ethimologia est;

unde fructicosus -a -um, spinosus, plenus fructicibus, et hoc fructicetum -ti, locus ubi fructices crescunt, et fructicor -aris, idest fructices emittere et multiplicari, abundare, pullulare, crescere ad modum fructicum: Iuvenalis (9, 15) ‘sed fruticante pilo neglecta et squalida crura’.

Item a fruor fretus -a -um, tutus, impavidus, fultus: fructio enim rerum solet conferre tutelam, ille enim est fretus qui auxilio alicuius fruitur; nec est participium. Vel fretus, ut diximus, derivabitur a freto per contrarium, quia fretum reddit hominem pavidum. Vel dicitur sic a fervore: fervor et ira reddit hominem impavidum.

Item a fruor hic et hec et hoc frequens, idest multus vel assiduus vel creber, quia sepe fruatur curia: proprie quidem frequens dicitur qui assiduus est in curia et sepe ea fruitur, unde frequens dicitur quasi fruens curia sepe, et est ethymologia.

Frequens comparatur -tior -simus, unde frequenter -tius -sime adverbium, et hec frequentia -e, et frequento -as, verbum activum, et, per compositionem, frequentidicus -a -um, qui frequenter dicit vel frequens est in dicendo, sicut incantator.

Item a fruor hic fructus -tus -tui, unde fructuosus -a -um, et comparatur, unde hec fructuositas et, per compositionem, infructuosus -a -um, et comparatur, et hec infructuositas.

Item a fructu fructuarius -a -um, idest utilis vel fructibus abundans vel ad fructum pertinens et, per compositionem, fructifico -as, idest multiplicare, et est activum.

Et hic usufructus -tus -tui, vel ususfructus -tus -tui, ut ex utraque parte declinetur, illud quod suscipitur ex agro ad utendum.

Item a fructu hic frater -tris, quia autem dicitur frater quasi fere alter ethymologia est. Proprie quidem fratres sunt qui sunt geniti ex eodem patre, sed ex diversis matribus, unde fratres dicuntur quia sint ex eodem fructu, idest semine, nati; sed germani sunt qui sunt ex eadem matre et diversis patribus, unde germani dicuntur quasi ab eadem genitrice manantes, non, ut multi mentiuntur, ab eodem germine, qui tantum fratres vocantur.

Item germani dicuntur uterini, quia sint ex diversis patribus et uno utero editi. Germane intelliguntur ut germani, sed soror ut frater, et est soror ex eodem semine dicta, quia sola cum fratribus in sorte agnationis habeatur, si vero habeant eundem patrem et eandem matrem.

Dicuntur fratres qui habent eundem patrem, et dicuntur germani quia habeant eandem matrem, et dicuntur fratres germani quia habeant eundem patrem et eandem matrem. Et similiter intellige in feminino genere vel sexu; et nota quod dicuntur quatuor modis: natura, gente, cognatione, affectu.

A frater hic fraterculus -li, diminutivum, et fraternus -a -um, unde fraternitas, et hic et hec fraternalis et hoc -le, unde fraternalitas.

Item a frater hic fratruus, idest filius fratris, unde hec fratrua -e, idest filia vel uxor fratris, et hic et hec fratruelis et hoc -le, quod pertinet ad fratrem; vel fratruelis, idest filius vel filia fratrui vel fratris. Et dicitur fratruus vel fratruelis quasi frater alius, et est ethymologia.

Item a frater hec fratria -e, idest filia vel uxor fratris, vel coniuratio, et fratro -as, idest turgere vel more fratrum se habere.

Item a frater hec fratrissa -se, idest soror fratris; et componitur confrater -tris. Confratres dicuntur quasi simul fratres, sive in ecclesia, sive in aliquo alio negotio, sive etiam secundum carnem. Similiter hec confratrissa, idest consoror, vel congregatio confratrum vel consororum.

Fruor componitur defruto -as, idest minuere quod quis frui debuerat, vel fruendo devastare, conterere, consumere. Item componitur confruor -ris, idest simul frui. defruor -ris, idest valde frui, item a fruitione cessare; perfruor -ris, idest perfecte frui.

Fruor et eius composita omnia sunt deponentia, et faciunt supinum in fruitum vel fructum, sed frequentius in fruitum, unde amplius inveniuntur ista participia in usu, scilicet fruitus et fruiturus, quam fructus et fructurus: hec enim in usu deficiunt, sicut supinum a quo descendunt.

Hec FUIRIASIS, idest pediculorum multitudo vel in capillis vel in toto corpore, non solita quantitate.

GABRIEL hebrayce, in nostra lingua interpretatur fortitudo Dei: ubi enim potentia divina vel fortitudo manifestatur, Gabriel mittitur; unde, cum Dominus erat nasciturus et triumphaturus de mundo, Gabriel missus est ad Mariam ut illum annuntiaret, qui ad debellandas aereas potestates humilis venire dignatus est.

GABAON fuit quedam civitas, unde hic et hec Gabaonita -te, patrium, et eadem civitas Gabaa.

GABARUS -a -um, idest insulsus, barbarus.

GABIDUS -a um, idest frigidus. G GABAREN vel galbaren, corpora mortuorum condita.

GAD ab eventu sive in procinctu vocatus est, quando enim eum peperit Zelpha, dixit domina eius Lia ‘in fortuna’, quod dicitur in procinctu vel eventu.

GADDI genus est ligni ex quo balsamum sudat.

Hic GAGATHES -tis fluvius est Sicilie, unde gagates dicitur quidam lapis, quia iuxta eum primum inventus est, ex fluore eius eiectus.

GAFANDUS , idest heres . GAIPHAN , idest coheres.

GAIO vel gagio, idest gualdus, vel silva densissima.

GAIRETHINX , donatio.

GAIDA vel giselen , idest ferrum vel astilia sagitte.

GALA grece, latine dicitur lac, unde galacticie -arum, delicie, lautitie, scilicet cibi delicati, proprie ex lacte et intestinis facti, unde galacticiosus -a -um, deliciosus.

Item a gala dicuntur Gualenses, quia albi et flavi sunt; unde hec Gualia -e, regio eorum, et hinc hic et hec gualensis et hoc -se, gentile; vel Gualenses quasi valenses, idest valentes ensibus, quia multum valent in ensibus.

Item a gala hec Galilea -e, regio Palestine, sic dicta quia gignat candidiores homines quam alia regio Palestine; et hinc galileus. Galileus interpretatur volubilis, unde sepe invenitur ‘galilei sunt’, idest volubiles.

Item a gala hec Galitia -e, quia gignat homines candidiores reliquis Yspanie populis, unde galitianus -a -um, gentile. Hii Galitiani grecam originem sibi asserunt, unde et naturali ingenio calent, siquidem fertur post finem troiani belli Teucrum, morte Aiacis fratris invisum patri Telamoni, dum non reciperetur in regnum, Ciprum concessisse, ibique urbem nomine antique patrie Salaminam condidisse; et inde ad Galitiam profectus est et, positis sedibus, ex loco genti nomen dedit.

Item a gala hec galla, instrumentum cerdonum, quo coria purgantur et dealbantur.

Et galla etiam dicitur quedam herba et fructus quercuum, unde fit quasi pulvis ad aptanda coria, qui similiter galla vocatur; unde gallarius vel gallicarius, idest cerdo qui cum galla operatur, et adiective declinatur gallarius -a -um vel gallicarius -a -um, quod pertinet ad gallam.

Galla etiam fuit nomen cuiusdam mulieris: Iuvenalis (1, 126) ‘profer Galla caput’.

Item a gala gallus -a -um, tam pro gente quam pro nomine illius gentis, et dicti sunt Galli a candore corporis: secundum diversitatem celi et facies hominum et colores et corporum qualitates et animorum diversitates existunt, et hinc Romanos graves, Graios leves, Afros versipelles, Gallos natura feroces atque acriores ingenio videmus, quod natura climatum facit. Inde invenitur sepe apud auctores quod nomina gentium predicta designant predictas proprietates, ut ‘ille est afer’, quasi malignus et versipellis, unde Lucanus (3, 302) ‘non graia levitate fidem’.

Et inde hec Gallia -e, regio eorum; et sunt tres Gallie, scilicet comata, togata, bracata: Gallia comata est Lombardia, scilicet ab Alpibus usque ad Rubiconem; Gallia togata est ab Alpibus usque ad mare britannicum; bracata que Reno adiacet, ut pars Burgundie, Lotaringia , Flandria, Colonia, terra Lingonensium, et quedam alie regiones continentur in Gallia bracata.

Et hinc gallus -a -um gentile, unde gallicus -a -um et gallicanus -a -um, qui ex Gallia aliquid affert . Proprie tamen: gallus, qui ex Gallia natus est, gallicus, qui ex Gallia latus , gallicanus, qui ex Gallia aliquid affert.

Item a Gallia galliacus -a -um, idest gallicus . Item a gallus hic et hec Galata -e, nomen populi, ad quem scripsit apostolus, unde hec Galathia, provincia eorum,

et per compositionem gallogrecus -a -um: Gallogreci idem sunt qui Galathe; et hinc hec Gallogrecia -e, eadem regio que et Galatia, siquidem olim Galli, in auxilium a rege Bithinie evocati, regnum cum eo, peracta victoria, diviserunt, sicque de eisdem Grecis admixti primum Gallogreci dicti sunt, et eorum regio Gallogrecia.

Nunc ex antiquo nomine Gallorum Galathe dicuntur, et eorum regio Galatia dicitur, et hinc gallogrecus -a -um et hic et hec Galatha -e, gentilia; et nota quod Gallus fluvius est Frigie, de quo homines potantes redduntur insani et ebrii;

unde sacerdotes Cybeles dicti sunt Galli ab illo fluvio ubi colitur Cybeles, de quo potantes in sacrificio nimietate furoris agitabantur quasi vini nimietate;

vel dicti sunt Galli quasi gallinacei, quia castrati sunt; et per compositionem hic archigallus -li, idest archipresbiter eorum, quasi princeps Gallorum.

Item a gala hoc galbanum, genus pigmenti vel sucus et lac ferule, unde hoc galbanum quidam color inde factus est. Et hinc galbaneus -a -um, et hoc galbanum, quoddam genus vestium dictum a galbaneo colore, qui est sublucidus et subalbus cum pallore, unde Iuvenalis .

Item a gala hec galatia -e, gemma cristallina grandinum et candorem et figuram et adamantis duritiam habens, et hic galathites -tis similiter lapis pretiosus, colore cinereus, sed ideo sic dictus quia succum de se lacteum, attritus, emittat.

Item a gala hoc galamma -tis, idest velamen capitis candidissimum, unde Martianus ‘Iuno tecto capite aureo galamate renidebat’.

Et per compositionem a gala et xios, quod est circulus, dicitur hic galaxios, vel galaxia -e, idest lacteus circulus qui vulgo dicitur via sancti Iacobi.

Item a gala hec gula -e, anterior pars colli; posterior cervix dicitur. Et dicitur gula a gala, quia illa pars colli precipue solet esse candida; vel gula dicitur a gutture; unde gulosus -a -um, idest leccator, et comparatur -sior -simus,

unde gulose -sius -me adverbium, et hec gulositas et hic gulo -nis et hic gulonus -ni, ambo pro leccatore, et gulo -as, quod non est in usu,

sed componitur degulo -as, idest devorare, vel gulam a mantello vel alia re auferre, vel valde gulam aptare: quod autem dicitur degulare quasi gule dedere, et degulator quasi gule deditus, ethymologia est;

ingulo -as, in gulam mittere et devorare, vel ingulare est mantellum vel aliud gule aptare; transgulo -as, idest ultra gulam deorsum immittere, scilicet transglutire.

Item componitur cum stringo et dicitur strangulo -as, idest stringere gulam et interficere. Gulo -as activum est cum omnibus suis compositis et corripit hanc sillabam gu-.

Item a gula glutio -tis, idest absorbere, unde hic gluto -nis, idest leccator, devorator.

Vel gluto quasi guluto , a gula, et hoc gluten -nis, terra tenax, utilis ad compages navium et aliorum vasorum, quod et bitumen dicitur;

unde glutineus -a -um, de glutine existens vel ad gluten pertinens, et glutinosus -a -um, idest plenus glutine vel tenax, et hoc glutinum , unde hoc glutinarium, idem quod glutinum, quicquid coniungit, scilicet vinculum: proprie tamen glutinum est illud tenax quod fit de glutine ad aliquid liniendum.

Et a glutinum fit glutino -as, idest coniungere glutino, colligare; unde glutinanter et glutinatim, idest coniunctim, et componitur agglutino -as, idest adiungere, alligare; conglutino -as, idest coniungere; reglutino -as. Et est glutino activum cum omnibus suis compositis.

Glutio componitur conglutio -tis, idest simul glutire; deglutio -tis, idest valde et deorsum glutire, vel a gula iam ingulatum emittere, et, in eodem sensu, eglutio -tis;

inglutio -tis, intro glutire, unde hec ingluvies -ei, idest voracitas; unde ingluviosus -a -um, idest vorax; vel ingluvies componitur ab in et gula, quasi in gulam veniens;

preglutio -tis, idest ante glutire; reglutio -tis, idest iterum glutire vel retro a gula eicere; transglutio -tis. Glutio neutrumest cum omnibus suis compositis et producit glu-.

Item a gula hic gladius. Gladius generaliter dicitur ensis in prelio, sed ensis ferrum tantum, gladius vero totus, sed proprie dicitur gladius quasi guladius, quia gulam dividit: nam cetera membra securi magis solent truncari, sed collum gladio tantum, et ad hoc primum factus est, et est ethymologia;

unde hic gladiolus, diminutivum; gladiolus etiam dicitur quedam herba, quia foliis sit gladiis similis, tirso cubitali, floribus purpureis.

Item a gladio hec clades -dis, quasi glades. Proprie quidem clades dicitur pestilentia que fit per gladium, per interfectionem factam a gladio; quid ergo differat a calamitate facile ex superioribus perpenditur. Unde hec cladecula -le, diminutivum.

Item a gladio gladio -as, gladiis dimicare, unde hic gladiator -ris, qui gladiis dimicat, et est nomen cuiusdam officii quod olim Rome exercebatur in arena.

Unde hec gladiatura -re, ars illa, ludus ille, et gladiatorius -a -um, quod pertinet ad gladiatorem vel quod exercetur a gladiatore; unde gladiatorius ensis, idest ensis gladiatoris, et gladiatorius ludus, idest ludus qui exercetur a gladiatore.

Gladio componitur congladio -as, idest simul gladiare; digladio -as, idest diversis modis gladiare: gladio in hac significatione cum suis compositis est neutrum.

Item gladio -as, idest gladio interficere, et in hac significatione cum suis compositis est activum.

GALERON grece, latine corium, unde hic galerus -ri et hoc galerum et hoc galerium in eodem sensu, scilicet pilleum ex corio et proprie ex pelle cese bestie factum; unde galeratus -a -um, habens galerum vel galero ornatus.

Item a galeron hec galea, idest cassis: sed cassis est de ferro et militum, galea ex corio et est peditum.

Et hec galeola diminutivum, et hoc galear -ris, idest galea, et galeatus -a -um, qui galeam habet, et galeo -as, idest galea armare, et componitur digaleo -as, galea spoliare et dearmare.

Et est galeo activum cum omnibus suis compositis. Item a galeron hec galla vel, ut diximus, a gala; a galeron hoc galenum, vas vinarium, unde hoc galenulum diminutivum.

GALGULUS, bacca .

GALIDUM, frigidum.

GAMALIEL interpretatur retributio Dei.

GAMALOS dicitur consolator.

GANNIO -is -nivi, irridere vel mutire , latrare: vulpium est, hoc enim proprie agunt vulpes. Una vulpes gannit, alia oggannit, et translative transfertur ad homines leccatores et leccatrices, qui inutiliter multa ganniunt, maxime cum se provocant ad luxuriam.

Et hinc hoc ganeum -nei, scilicet locus in terra defossus ad quem ad ludendum et scortandum confluebant; sed ubicumque est leccacitas, ille locus potest dici ganeum, quia ibi multa inutilia ganniunt, unde Plautus in Aularia ‘cense tu illum hodie primum assuetum in ganeum’, et Terentius in Adelphis ‘credo adductum esse in ganeum nunc aliquo’.

Et hinc hec ganea -e, leccacitas que in ganeo fit, et hic ganeo -nis, leccator in ganeo, unde Terentius in tertia comedia ‘gerro inhers fraus elluo ganeo’. Et nota quod ganea invenitur quandoque pro putana, sed hoc fit propter expressionem leccacitatis.

Et a ganea hec ganearia, idest taberna, quia ibi multa inutilia ganniunt, et hinc ganearius, idest tabernarius, et hec ganearia, idest tabernaria. Item a ganea hic ganeus, luxuriosus, leccator.

Gannio componitur cum ob, et dicitur oggannio -is, idest contra gannientem gannire, et ponitur quandoque pro respondere; unde Terentius quandoque pro stulte loqui, quandoque pro inculcare; unde Plautus in Amphytrione ‘cui numquam rem me semel licet precipere fari quin centies eandem imperem atque ogganniam’. Gannio neutrum est cum omnibus suis compositis.

Hec GANGRENA, caro quasi obmortua, sed adhuc moriens, vel cutis et ariditatis nigredine squalens.

GANGEIA, idest occulta loca et subterranea, scilicet ganea, et est grecum.

Hic GANGARUS rex fuit Indie, unde hic Ganges -gis, quidam fluvius qui, exiens de paradiso, pergit ad Indie regiones. Hic et Fison dicitur, idest caterva, quia X magnis fluviis sibi adiunctis impletur et efficitur unus.

Et a Gange hic et hec Gangarida -e, quidam populus iuxta Gangem habitans, et gangeticus -a -um, ut gangetica terra que adiacet Gangi.

GAON hebraice, superbia latine.

GARRIO -ris, verbosari, gaudere, blandiri, iocari. Proprie tamen est multa verba dicere, sordide loqui,

et hinc hic graculus, non, ut quidam dicunt, quia gregatim volent, cum sit manifestum eum ex vocis garrulitate sic nuncupari: est enim loquacissimum avium genus et vocibus importunum;

et hinc garrulus -a -um, quasi graculus; proprie garrulus dicitur qui vulgo verbosus appellatur, accedente letitia nec valens nec volens tacere. Et est sumptum nomen a graculis avibus que importuna loquacitate semper strepunt nec umquam quiescunt.

Unde hec garrulitas -tis, idest verbositas vel letitia.

Item a garrio hoc guttur -ris, quasi garrur, quia inde garritus procedat, unde hec gutturna -ne, idest infirmitas gutturis que solet cum inflatione gutturis evenire; unde gutturnosus -a -um, illam habens infirmitatem.

Item a gutture hic gurgulio -nis, idest vermis qui comedit legumina, quia pene nichil aliud est quam guttur, quasi enim totus constat in gutture, sed hoc nomen vitiose invenitur fere semper scriptum per g, cum certum sit esse scribendum per c, scilicet curculio; sed hic error accessit propter derivationem factam a gutture: dicitur enim curculio quasi gurgulio a gutture;

et hinc, facta translatione, curculio dicitur priapus: cum enim est inflatus, est similis illi vermi, totus enim videtur constare in gutture et fere nil aliud tunc videtur nisi guttur esse: Iuvenalis ‘inguinibus quare detonsus curculio extat ’.

Et a curculio hic curculiunculus -li, diminutivum, unde Plautus in Rudente ‘curculiunculos minutos fabulari credas’.

Item a guttur hic gurgulio -nis, quedam pars in ore, cui proximum est rumen, cuius meatus ad os et nares protenditur, habens viam qua vox ad linguam transmittitur, ut possit verba collidere.

Item a guttur vel gurgulio hoc gurgustium, cella modica vel domus pauperum angusta, secreta, tenebrosa; vel locus tabernarum tenebrosus, ubi turpia convivia fiunt; vel ubi pisces mittuntur; vel rete piscatorum, quia in aquis curculiones deprehendere solet, unde in libro Beati Iob ‘numquid implebit sagenas pelle eius et gurgustium capite piscium illius’.

Item a guttur hic gurges -tis, proprie locus altus et profundus in flumine, per tapinosim tamen dicitur sepe pro mari vel pro loco profundo in mari, quam tapinosim sepe solent auctores elevare per adiunctionem epiteti istius, scilicet magnus vel altus vel vastus vel consimilium: et dicitur gurges a guttur, quia est quasi guttur fluminis.

Unde gurgitinus -a -um, ad gurgitem pertinens, et gurgito -as, idest devorare vel implere, et componitur ingurgito -as, idest implere vel devorare, unde Plautus ‘vide ut ingurgitat merum plenis faucibus’. Et est gurgito activum cum omnibus suis compositis.

Item a guttur gurdus -a -um, ineptus, stultus, inutilis, importunus et precipue in commestionibus recipiendis; et hic gulus -li, genus navigii pene rotundum ad modum gutturis;

et hic gustus -stus -stui, unus de V sensibus corporis; unde gusto -as -vi, et hinc gustito -as frequentativum: gustare est libare, quod vulgo dicitur assaiare,

et componitur aggusto -as, idest valde vel iuxta gustare; congusto -as, simul gustare; degusto -as -are, valde vel deorsum de aliquo gustare; pregusto -as, prelibare, ante gustare; regusto -as, iterum gustare. Gusto et eius composita neutra sunt.

Garrio componitur aggarrio -ris, idest valde vel iuxta garrire, vel cum garriente garrire; congarrio -ris, idest simul garrire; degarrio -ris, idest valde garrire, a garritu cessare; pregarrio -ris, pre aliis garrire; oggarrio -ris, contra garrire, contradicere; regarrio -ris, idest iterum garrire; suggarrio -ris, idest post vel parum garrire. Garrio et eius composita neutra sunt.

Hic GARAMAS -antis fuit quidam rex, Apollinis filius, unde hec Garama -e, quoddam oppidum quod ille in Africa condidit et ex suo nomine appellavit.

Et hinc hic et hec Garamas -ntis, quidam populus Africe locum illum inhabitans, unde Lucanus (4, 334) ‘qua nudi Garamantes arant’.

GARUS -ri, piscis, inde hic garus et hoc garum, idest liquamen piscium.

GASTADEUS, idest rector loci.

Hoc GAUSAPE -pis, idest mantile, et invenitur pro quodam genere pallii, et, cum deberet regulariter facere ablativum in i, frequens usus habet ut faciat in e, et ab isto ablativo fit plurale, scilicet gausapa: nam a gausapi gausapia deberet esse, et non gausapa.

Apud antiquos vero invenitur hoc gausapum -pi et hec gausapa et hic gausapes -pis in eodem sensu, et hoc gaunapum similiter pro eodem.

GAULUS genus est navigii.

GAULEON quedam insula est iuxta Ethyopiam, ubi nec serpens nascitur nec vivit; unde gaululus -a -um, gentile, et sunt Gaululi gentes a meridie usque ad oceanum esperium pervagantes.

GAVINUM, toga que est vestis senatoris.

GAUS -a -um, lenis in verbis.

GAZA -e lingua Persarum dicuntur divitie, thesaurus, unde hec gazula -le diminutivum, et hoc gazetum, idest gazarum repositorium, quod et pro ipsa gaza ponitur.

Et hec Gaza -e, pro quadam civitate Palestine, quia ibi Cambises, rex Persarum, thesauros suos posuit, cum bellum Egiptiis intulisset. Unde hoc gazetum vinum inde latum dicitur.

Gaza componitur cum phylaxe, quod est servare, et dicitur hoc gazophilacium, idest arca, locus ubi communis census reponebatur, vel ubi, in templo, colliguntur ea que in usus indigentium pauperum reservantur.

Et hinc hic gazophylax -cis vel -gis, utrumque enim invenitur, unde Iosephus XV ‘non promisit unde quando opus esset, a gazophylage peteretur’ et idem ‘Ismaelem pontificem et Ezechiam gazophylacem’.

GEBENNE -narum civitas est Burgundie, in monte iuxta Alpes sita; unde hic et hec gebennensis et hoc -se, patrium.

GEDEON interpretatur experimentum iniquitatis eorum: frequentibus enim documentis informatus est quasi presagio contra hostes futuram victoriam experiretur, ex quo futuro experimento ethymologiam nominis sumpsit.

GE grece, latine dicitur terra, unde hic Geon fluvius de paradiso exiens et universam Ethiopiam cingens, sic dictus quia incremento sue inundationis terram Egipti irriget. Hic apud Egiptios Nilus vocatur, propter limum quem trahit, qui efficit fecunditatem. Unde et Nilus dicitur quasi Nilion, idest limum trahens: nam antea Nilus latine Melo dicebatur.

Ge componitur cum ligo et dicitur hoc gelu, indeclinabile in singulari, sed gelua -uum in plurali. Et dicitur sic quia liget, idest stringat, terram, unde gelidus -a -um et comparatur -dior -simus, unde gelide -dius -me adverbium, et hec geliditas -tis,

et gelo -as, idest stringere terram gelu proprie, et componitur aggelo -as, idest valde vel iuxta gelare; congelo -as; degelo -as, idest valde gelare et a gelu removere; regelo -as, iterum gelare vel a gelu removere.

Et ab istis inchoativa gelasco, congelasco et cetera. Gelo et omnia eius composita sunt activa, licet inveniantur quandoque in absoluta et passiva significatione, ut ‘gelat terra’, idest gelatur, et corripiunt hanc sillabam ge-.

Item a gelu hic Gelonus quidam populus, quia sit zone frigide propinquus, et hic Gela -e, fluvius Sicilie, quia frigidus est, unde quedam civitas dicta est Gela, et hinc gelonus -a -um.

Gelu componitur cum aqua et dicitur glacies -ei quasi gelaquies, idest gelata aqua, unde hec glaciecula -e diminutivum, et glacio -as, idest glacie stringere, et est activum cum omnibus suis compositis.

Item a glacie hic et hec glacialis et hoc -le, frigidus, glacie plenus. Item gelu componitur cum cado, et dicitur hoc gelicidium, idest gelu cadens.

Item ge componitur cum Hennon, quod fuit nomen proprium hominis, et dicitur hec Geennon, scilicet vallis quedam iuxta Ierusalem, que fuit filiorum Hennon, et inde dicta est Geennon, quasi terra Hennon vel filiorum eius. Et fuit hec vallis olim consecrata idolis, et scelere idolatrie plena et repleta cadaveribus mortuorum; ibi enim Ebrei filios suos immolabant demoniis;

inde dicta est Gehenna, scilicet locus ignis et sulphuris, infernus vel pena inferni: futuri enim supplicii locus, ubi peccatores cruciandi sunt, predicti loci vocabulo designatur. Componitur quoque ge cum multis aliis partibus, de quibus in suis locis congruentius tractabitur.

Item a ge derivatur gigno -gnis genui, quia ex terra omnia gignuntur, sed antiqui dicebant geno -nis, quam litteraturam adhuc servamus in preterito et in omnibus ab eo formatis:

unde hic genitor -ris, et est genitor nomen nature vel originis, pater dignitatis et honoris, unde senes patres dicimus;

et genitivus -a -um, quod pertinet ad genituram, scilicet naturalis, ut genitiva forma vel imago, in qua quis genitus est. Et hic genitivus pro quodam casu, quia alios casus ex se gignat, vel quia per ipsum genus significamus, ut cum dicitur ‘hoc est genus Priami’.

Item a gigno hic Genius, deus qui preest nuptiis, vel deus nature; et dicitur sic quia quasi vim habeat omnium rerum gignendarum, vel a gignendis liberis;

unde hic genialis -lis dicitur lectus qui in nuptiis sternitur, scilicet in quo sponsus et sponsa cubant; sed cubile est concubinalis lectus, a cubando non a gignendo: ad genialem fit ascensus causa gignendi liberos, ad cubile fit descensus solum causa concubandi.

Et hic et hec genialis et hoc -le, idest naturalis vel nuptialis vel voluptuosus, et hinc genialiter adverbium, idest naturaliter vel nuptialiter vel voluptuose, unde Ovidius in XI Metamorphoseon (95) ‘hospitis adventu festum genialiter egit’.

Item a Genius geniatus -a -um, gratus, delectabilis, et geniosus -a -um, plenus genio, vel Genio deo, vel genio idest ingenio, de quo statim dicetur.

Item a Genius genuinus -a -um, idest naturalis, et hic genuinus dens maxillaris, et quilibet dens potest dici genuinus a Genio vel gigno, quia naturaliter gigni habeat, unde Persius (1, 115) ‘et genuinum fregit in illis’;

et hoc genitale -lis: genitalia dicuntur quedam partes corporis, scilicet sexus virilis et femineus, vel a Genio vel a gignendo. Hec et pudenda pro verecundia dicuntur, unde et operiuntur; dicuntur etiam inhonesta, quia non habent speciem decoris, sicut membra que in promptu sunt, idem et veretrum; unde hic et hec genitalis et hoc -le, quod spectat vel pertinet ad genitale vel ad genituram.

Item a Genio hoc genium, idest ingenium, unde Iuvenalis (6, 562) ‘nemo mathemathicus genium indemnatus habebit’; sed sive hoc legatur Genium masculini generis, pro deo, sive neutri generis, pro ingenio, sensus est: genium, idest scientiam artis.

Et nota quod genium et genius inveniuntur in aliis significationibus: genium honor privatus, genius honor publicus, in quo sensu potest legi in predicto versu Iuvenalis.

Genium componitur cum in, et dicitur hoc ingenium in eodem sensu; illa prepositio addita nil ibi operatur nisi quod notat ingenium esse intrinsecam vim anime et naturalem, unde et dicitur ingenium quasi intus genitum, scilicet a natura, et est ethymologia.

Unde hoc ingeniolum diminutivum, et ingeniosus -a -um, et comparatur; unde ingeniose -sius -sime adverbium, et ingeniositas -tis, astutia, calliditas, prudentia, subtilitas.

Item ab ingenium ingenior -aris, ingenium exercere, ingeniose se habere. Et ponitur pro decipere, et tunc est transitivum.

Item a gigno genitus -a -um, et hic genitus pro filio, et hec genita pro filia.

Et genitus componitur ingenitus -a -um, idest non genitus, primogenitus -a -um et unigenitus -a -um: primogenitus ante quem nullus, unigenitus post quem nullus. Et sic dominus noster Iesus Christus fuit unigenitus et primogenitus, tam secundum matrem quam secundum patrem.

Item a gigno hec genesis, idest natura vel generatio, unde genetaliacus -a -um, idest mathemathicus. Genetaliaci quidam magi dicti sunt propter considerationes natalium dierum, quia genesim hominum per XII celi signa describunt, siderumque cursu nascentium mores et actus et eventus predicare conantur, idest quis quali signo fuerit natus, aut quem effectum habeat vite qui nascitur: hii sunt qui vulgo mathemathici vocantur.

Unde hoc genetaliacum -ci, idest nativitas. Genesis componitur cum archos, quod est princeps, et dicitur hic archigenes -nis, idest principalis medicus qui optime scit mederi genesi, idest nature.

Et hic et hec genearcha, idest princeps vel caput totius generis, et genealogus -a -um, idest de genesi loquens, sicut Matheus, unde Fortunatus ‘quorum sacra explicuit serele genealogus olim’;

et inde hec genealogia, idest generatio vel sermo de genere, vel linea generationis.

Item a gigno hoc genus -ris, unde generosus -a -um, idest nobilis, boni generis; licet enim rustici genus habeant, non tamen dicuntur generosi: soli enim nobiles solent describere suas genealogias, unde ipsi soli dicuntur habere genus, et non rustici; unde et aborigines dicuntur quasi sine origine, non quia non habeant originem, sed quia eorum origo ignoratur.

Et generosus comparatur, unde generose -sius -me adverbium, et hec generositas -tis, idest nobilitas, pulcritudo.

Item a genus hic et hec generalis et hoc -le, idest universalis, et comparatur -lior -simus, unde generaliter -lius -me adverbium, et hec generalitas -tis, idest universalitas.

Item a genus generatim, idest per singula genera, adverbium discretivum, et hic gener -ri, idest maritus filie, qui ad augendum genus asciscitur.

Et hic et hec Genista -e: Geniste quidam heretici dicti sunt, quia de genere Abrahe se esse gloriantur; nam, cum in Babiloniam venisset populus Dei, plerique, relinquentes uxores suas, babiloniis mulieribus adheserunt; quidam tamen, israeliticis coniugiis tantum contenti vel ex eis geniti, dum reversi essent de Babilonia, diviserunt se ab omni populo et assumpserunt sibi hoc nomen iactantie.

Item a genus genero -as, et componitur congenero -as et degenero -as, idest deorsum esse vel fieri a genere, scilicet esse vel fieri degenerem; vel degenerare est denobilitare, idest facere degenerem;

et inde hic et hec degener -ris, qui deorsum est a genere et nobilitate, idest indecorus; regenero -as, idest iterum generare, quod fit per baptismum. Et est activum genero cum omnibus suis compositis, preter degenero, quod est neutrum pro esse vel fieri degenerem.

Item a genero -as gnatus, quasi generatus, et gnata, quasi generata, unde per g scribuntur, vel potius est ibi g per protesim, sicut postea dicetur.

Genus componitur bigenus -a -um, qui ex duobus generibus est natus, ut mulus, et cum in, et dicitur ingenuus -a -um, nobilis qui in genere habet libertatem, non in facto, sicut libertus. Unde et Greci ingenuos eugenes vocant, quia sunt boni generis.

Item a gigno hec gens -tis. Gens est ab uno principio orta multitudo vel ab alia natione secundum propriam collectionem distincta, ut Grecie, Asie; dicta gens propter generationes familiarum a gignendo, sicut natio a nascendo. Gens genus nationis est vel familie, ut Iulie, Claudie.

Genus ad qualitatem refertur, ut pomi, pecoris; dicitur tamen genus multipliciter: dicitur enim genus multitudo aliquorum, sive collectio ab uno principio descendentium,

et dicitur genus principium illius collectionis; et genus dicitur predicabile quoddam in dialectica;

et genus, idest sanguis vel origo, et genus maneries; et genus qualitas substantialis; et genus, idest accidens partium orationis, et forte aliis modis accipitur genus.

Et a gens hic et hec gentilis et hoc -le; et sunt gentiles proprie qui nec circumciduntur ut Iudei, nec baptizantur ut Christiani; unde et gentiles dicuntur quia tales existunt ut sunt geniti, sed Christiani non ita sunt ut fuerunt geniti, quia sunt baptizati. Similiter et Iudei mutantur, quia circumciduntur.

Et hinc gentiliter adverbium, et hec gentilitas -tis, idest collectio gentilium, vel proprietas qua aliquis dicitur gentilis;

et gentilicus -a -um, de gentilibus existens, vel ad gentiles pertinens. Item nota quod gens invenitur in eodem sensu in quo et gentilitas, unde illud ‘quia repulistis verbum dei et indignos vos fecistis eterne vite ecce unus et convertimur ad gentes’, et alibi ‘in via gentium ne abieritis’.

Item a gens genticus -a -um, idest gentilis, et per compositionem hic et hec et hoc bigens -tis, qui ex duabus gentibus est ortus, ut patre tusco et matre franca.

Item a gigno hec genitrix -cis, et componitur cum mano -as, et dicitur germanus -a -um: proprie quidem germani vel germane dicuntur qui vel que habent eandem matrem sed diversos patres, idest ab eadem genitrice manantes, sed hoc supra diligenter distinximus.

Et hinc quoddam genus anatum dicuntur germane, quia plus ceteris diligant et nutriant.

Item a gigno hec genitura -e, idest generatio vel seculi posteritas; et hoc genimen -nis, generatio vel germen; et hec gingiva, quia ibi dentes gignantur, unde gingivarius -a -um, quod ad eam pertinet.

Gigno vel genitus componitur cum ge, et dicitur hic et hec gigas -ntis. Et dicuntur gigantes quasi gegantes, idest de terra geniti; vel gigantes quasi gegines, idest terrigene, quia filii terre dicuntur fuisse: ge terra, gines genus esse dicitur; unde giganteus -a -um;

et componitur cum machia, quod est pugna, et dicitur hec gigantomachia, quod est pugna gigantium adversus deos.

Item gigno vel genitus componitur cum aura, et dicitur centaurus, quasi gentaurus, idest genitus ex aura; siquidem Yxion , secretarius Iunonis, eam interpellavit de concubitu, que, consilio Iovis, formavit quandam nubem in sui speciem et eam obtulit Yxioni, quam ille putans Iunonem esse effudit semen in illam nubem, et inde nata sunt quedam monstra, in media parte homines et in media equi, et dicti sunt centauri, quasi gentauri, idest geniti ex aura.

Secundum historiam, Yxion primus in Grecia centum equites armatos adunavit, qui equites, cum ab indoctis primum viderentur super equos, unum animal reputati ex homine et equo, dicti sunt centauri, quasi centum armati; vel quia centum erant, et quasi aura cito volantes terram non consumebant.

Alia fabula habet quod dum Lapytes, hostes predas abducentes insequendo, fluvium pertransirent, Pholoenses, eos videntes super equos, crediderunt idem esse equum et hominem, quia videbant in superiori parte hominem, in inferiori, scilicet aqua, equum, nec prospicientes crura hominum, nec colla equorum; et ita vocaverunt illos centauros, quod lingua eorum semihomo dicitur;

vel quia illi Lapytes in bello super equos ita discurrebant quod velut unum corpus equorum et hominum videretur, et inde fictum est illos esse semiferos, et vocati sunt centauri, quasi genitauri, quia, cum viderent eos ita in equis discurrentes, nec vidissent eos equos ascendentes, in aura genitos esse crediderunt.

Unde centaureus -a -um et hec centaurea -e, quedam herba, quia a Chirone centauro fertur reperta, eadem et limnus, quia in locis humectis nascitur, eadem et fel terre propter amaritudinem dicitur.

Centaurus componitur cum yppos, quod est equus, et dicitur hic yppocentaurus, idem quod centaurus, scilicet monstrum ex parte homo ex parte equus,

ut onocentaurus ex parte homo et ex parte asinus: nam onos asinus dicitur.

Item a gigno geminus -a -um, idest duplex, duo. Unde gemini dicuntur duo simul nati, et non tantum duo simul nati dicuntur gemini sed etiam plures; de geminis, uno abortivo, alter qui legitime fuerit natus vopiscus appellatur. Gemini etiam quandoque dicuntur pares, similes, equales;

unde gemellus -a -um diminutivum, et per compositionem hec gemellipara, que geminos parit, et gemino -as duplicare,

et componitur congemino -as et ingemino -as, et sunt activa simplex et composita.

Item a gigno -gnis hoc germen -nis, idest surculus pregnans, vel botrio qui exit a ramo vel radice turgescendo, scilicet initium floris. Et germen dicitur semen, vel dicitur a gero -ris, unde germineus -a -um, de germine existens vel ad germen pertinens, et germino -as, idest germen emittere vel producere;

unde hoc gramen -is potest quelibet herba dici quia germinet, sicut robur omnis ligni cutis et species, quia sit firmissima.

Specialiter tamen est quedam herba que nascitur ex humano sanguine, et quedam alia herba que etiam mortua recenti herba renascitur et vulgo ita vocatur; et dicitur sic, quia multum germinando multiplicetur. Vel dicitur a situ, scilicet ab agro, quia plurimum agrorum sit, unde et ipsum Greci agreste nuncupaverunt; quandoque etiam invenitur pro radice talis herbe.

Unde gramineus -a -um, quod totum ex gramine est vel quod pertinet ad gramen, et graminosus -a -um, quod gramine abundat, ut locus, et comparatur;

et gramino -as, idest gramina colligere vel gramine implere, et componitur congramino -as et degramino -as, idest gramina evellere; ingramino -as, gramine implere; et sunt neutra omnia.

Et a gramino gramineo -es -ui, idest esse vel fieri graminosum, et hinc graminesco inchoativum.

Germino componitur congermino -as, idest simul germinare, unde hic et hec congerminalis et hoc -le; hinc Augustinus De civitate Dei ‘spicas coevas et congerminales rubigo interimit’;

progermino -as, et activa sunt simplex et composita.

Item a gigno et immania dicta est Germania, terra dives populis immanibus, unde, propter fecunditatem gignendorum populorum immanium, dicta est Germania. Et sunt due Germanie: superior iuxta septentrionalem oceanum, inferior circa Renum.

Vel dicitur Germania quasi gerens immania, quia plurimum abundant ibi immania corpora hominum et immanes nationes sevissimis durate frigoribus, que mores ex ipso celi rigore traxerunt; feroces animo sunt ibi homines, et semper indomiti, raptu venatuque viventes.

Horum plurime gentes varie armis, discolores habitu, linguis dissone et origine vocabulorum incerte, ut Tolosates, Amsivari, Quadi, Turingi , Marchomanni, Bruteri, Canusi, Blangiani, Tubantes, quorum immanitas barbarie etiam in ipsis vocabulis terrorem quendam significat.

Unde germanus -a -um et hinc germanicus -a -um et hic Germanicus, quidam Cesar, quia Germaniam devicit, vel quia eo anno natus est quo pater eius Germaniam devicit.

Item a gigno et in componitur hic ignis, quasi non gignens, quia nil ex eo gigni possit, sed consumit cuncta que rapit. Et est proprie ignis ipsa flamma, quod autem fovet ignem, focus: ethymologia est.

Et hinc hic igniculus diminutivum et hoc ignibulum, idest turibulum, et igneus -a -um, ad ignem pertinens vel de igne existens vel resplendens vel ardens;

et igneolus -a -um: Prudentius in libro Ymnorum (cath. 3, 186-87) ‘vigor igneolus non moritur’; et ignearius -a -um, idest ignem continens, unde hoc ignearium, idest focarium,

et ignio -is inflammare, unde ignitus -a -um, idest inflammatus vel ardens et tunc est nomen ab igne; et comparatur -tior -simus.

Item ab ignio igneo -es, idest flammare, calere; unde ignesco -is inchoativum. Ignio componitur adignio -is, idest inflammare: Macrobius De Saturnalibus ‘nunc hora est ut honore vestro hec mensa adigniatur’. Ignio activum est cum omnibus suis compositis.

Ignis componitur ignivomus -a -um, idest ignem vomens; ignicremus -a -um, idest igne crematus vel igne cremans;

et hic et hec segnis et hoc -ne, idest piger, et dicitur segnis quasi sine igne, ingenio carens: se enim sine significat, ut sedulus sine dolo.

Et comparatur -gnior -simus, unde segniter -ius -me adverbium, et hec segnities -ei et hec segnitia -e.

Gigno componitur progigno -is, idest procul vel ante gignere, vel progigno quasi prolem gigno, et est ethymologia; unde hic progenitor et hec progenies -ei, unde hec progeniecula -e diminutivum.

Et nota quod filii et nepotes non sunt progenies, quia non sunt procul geniti, sed pronepotes, et exinde sunt progenies quasi procul geniti, et ita progenies incipit a pronepotibus.

Sed posteritas a nepote quasi postera etas, sed, sicut inferius longe editi progenies dicuntur, ita superius proavi, abavi, atavi, tritavi progenitores vocantur, quasi procul generantes. Gigno cum omnibus suis compositis est activum.

GELOS grece, latine dicitur risus.

GEMO -mis -ui -mitum, idest facere gemitum, unde hic gemitus -tus -tui et gemebundus -a -um, similis gementi vel qui facile gemit.

Gemo componitur congemo -is; ingemo -is, idest valde vel intus gemere; progemo -is; regemo -is, et ab istis omnibus inchoativa gemisco, congemisco, ingemisco. Gemo et eius composita neutra sunt et faciunt preteritum in -mui et supinum in -itum et corripiunt hanc sillabam ge-.

GENASAR, stagnum sive lacus in Iudea amplissimus: longitudine CXL extenditur stadiis, latitudine XL diffunditur, auram non ventis sed per se ipsum sibi excreans, unde et Genasar, quasi generans sibi auram; idem et Genezaret dicitur, ut dicunt.

GENTIANA est quedam herba.

GENET grece, latine mulier, unde hoc geneceum -cei, scilicet lupanar vel textrinum, quia ibi conventus feminarum ad meretricandum vel ad opus lanificii exercendum conveniant; unde genecearius -a -um, qui utitur vel preest geneceo, vel textor in geneceo.

Genet componitur cum andro, quod est vir, et dicitur androgeus -a -um, scilicet vir et mulier insimul, scilicet qui habet utrumque sexum, idem et hermafrodita.

Item a genet hic gener -ri, qui propter mulierem habetur, vel a genus, quia propter augmentandum genus acquiritur.

Item a genet hec genesta -e, parva arbor et utilis mulieribus propter lanificium, quod inde habetur.

GERO -is gessi gestum, idest facere vel ferre vel administrare, et inde gerendus -a -um, et, secundum antiquos, gerundus -a -um pro gerendus,

unde gerundivus -a -um et per sincopam gerundius -a -um. Gerundia vel gerundiva dicuntur quedam nomina, quia gerunt omnimodam significationem suorum verborum, et insuper, si veniant a verbis activis vel communibus, utramque gerunt significationem, scilicet activam et passivam.

Item a gero gestus -tus -tui, idest actus vel corporis agitatio, unde gestio -is -stivi, idest cupere, et gestire idest gestus facere, scilicet diversis agitari modis: gaudere, luxuriari, lascivire, diffluere; sed gestire proprie malorum est, gaudere bonorum.

Item a gestus dicitur gesticulor -aris, et in neutro genere gesticulo -as, idem quod gestio, et hinc verbalia.

Et a gestus gestuosus -a -um, idest flexibilis et diversis agitabilis modis, unde gestuose -sius -me adverbium, idest agiliter, flexibiliter, et hec gestuositas -tis.

Item a gero -is hoc gestorium, idest ferculum, et gesto -as frequentativum, unde verbalia, et hoc gestamen -nis et hoc gestatorium -rii, illud in quo aliquid portatur ut feretrum, et gestito -as, aliud frequentativum, unde Plautus in Aularia ‘ego sum illius mater hec me gestitavit’.

Item a gero hec gesa -e, genus armorum quod gallice dicitur gisarnia, vel cesa -e a cedendo, et sunt gese vel cese Gallorum, pila Romanorum, sarisse Macedonum.

Et hec gera, idest nuga, ineptia: et gera est piscis insipidus et nullius saporis.

In plurali vero adhuc aliud significat: nam gere -arum dicuntur sepes ferree circa altaria et choros, unde geratus -a -um, geris circumdatus et septus.

Item a gera hic gero -nis, idest nugator, ineptus vel insipiens, stultus, indiscretus, insipidus ad modum illius piscis, vel garrulus, et tunc dicitur gerro quasi garro a garrio, unde Terentius in tertia comedia (Haut. 1034-35) ‘gerro iners fraus elluo ganeo’.

Et inde gerroneus -a -um et gerronaceus -a -um, ad gerrones pertinens, unde Plautus ‘quingentos reperi coquos cum senis manibus genere geronaceo’;

et per compositionem congero -onis, gero simul cum alio; vel congerones dicuntur qui aliena ad se congregant.

Item a gero gerulus -a -um, qui gerit, scilicet baiulus, portator, somarius, iumentum, quod componitur nugigerulus -a -um, qui gerit nugas, et salutigerulus -a -um, qui gerit salutes, unde Plautus ‘equum est huic dare ancillas, mulas, muliones salutigerulos pravos’.

Hinc etiam plura nomina dicuntur per compositionem, scilicet armiger, scutiger, claviger et similiter de quibusdam aliis. Et nota quod predicta nomina omnia inveniuntur posita substantive in quolibet genere.

Item a gero hec gersa, idest blacca, unde gerso -as et ingerso -as, idest infuscare faciem vel aliud gersa. Item a gero hec gestio -nis, unde gestiuncula -le, parva gestio vel res aliqua minuta. Et differt gerere a ferre, quia gerimus nostra velut naturalia aliqua que natura in nobis sunt, sed ferimus imposita nobis.

Gero componitur aggero -is, idest adunare, accumulare, unde aggestus -tus -tui, idest cumulus, adunatio; et aggestim, accumulatim, adunatim;

et hic agger -is, idest cumulus terre sursum elevate, et etiam cuiuslibet rei coacervantia potest dici agger, unde agger dicitur media strate eminentia, coacervatis lapidibus strata, ab aggere, idest a coacervatione lapidum dicta, quam istorici viam militarem vel stratam dicunt;

et hinc aggerosus -a -um, idest cumulosus, et aggero -as, idest accumulare, augmentare, et componitur exaggero -as, idest valde aggerare, et inde exaggeratim, idest valde cumulatim, auctim.

Item gero componitur congero -is, congregare, accumulare, simul gerere, unde congestus -tus -tui et congestim adverbium, idest cumulatim, congregatim,

et hec congeries -ei, idest cumulus, et hic conger vel congrus -gri, pro quodam pisce qui est similis anguille, sed grandis, et moratur in cavernis petrarum sub aqua; et congesto -as frequentativum;

digero -ris, idest explicare vel ordinare vel ordine describere vel in numerum ordinare vel exponere vel dividere ordinatim, vel evacuare, ebrietatem deponere, quod vulgariter dicitur smaltire, quod fit cum cibaria et potus in stomacho dividuntur, et quedam pars purior transmittitur ad membra ad alimenta vite, quedam vero grossior mittitur ad secessum, unde in libro Regum dicitur ‘digere paululum vinum quo mades’;

unde digestus -a -um; et componitur indigestus, et digestim adverbium, idest ordinatim, unde Prudentius in libro Ymnorum ‘dum tota michi digestim Christi suppellex scribitur’;

et hec digestio -nis, et componitur indigestio, et hic digestus -tus -tui, idest digestio, unde Macrobius De Saturnalibus ‘quero an simplex cibus an multiplex digestu sit facilior’;

et hec digeries -ei, idest digestio, evacuatio, unde idem Macrobius De Saturnalibus ‘nec mirum si digeries morsum reprehensionis evasit’,

et componitur indigeries, idest indigestio; hic et hec digestibilis et hoc -le, quod facile digeri potest, et componitur indigestibilis -le, idest non digestibilis,

et hoc Digestum -ti, quidam liber legalis sic dictus propter legalia precepta ibi excellenter digesta.

Unde hic et hec digestalis -le, quod pertinet ad Digestum, et hic et hec digestita -te, qui docet digesta vel qui docetur.

Item componitur egero -is, idest digerere, foras emittere, et proprie malam substantiam ventris per secessum, et hinc translative dicitur pro evacuare, unde Statius (Theb. 1, 37) ‘egestas alternis mortibus urbes’, idest evacuatas;

ingero -is, immittere, inferre; regero -is, idest iterum gerere vel destruere gestum vel reportare;

suggero-is, submittere, sustinere vel subministrare vel indicare, dicere, suadere, quasi latenter aliquid alicui consulere, et proprie causa decipiendi et ei incommodandi,

unde suggestio -nis, diabolica persuasio et consultio, et hic suggestus -tus -tui, idest suggestio, et suggestus, idest tribunal, sedes principis, sic dicta quia ibi multa replicatio vestium, palliorum, tapetorum sub principe geritur, idest ponitur, vel quia, dum princeps ibi sedet, multa ei in aurem suggeruntur, unde Martianus Capella ‘latorium sunt conspicati edito considentem arduoque suggestu’.

Item a suggero suggillo -as, idest suggerere; et suggillare, idest suffocare, strangulare vel manum gule dare et eam stringere, et dicitur tunc quasi subgulare, idest sub gulam capere. Gero et eius composita omnia sunt activa et corripiunt hanc sillabam ge-, et faciunt preteritum in gessi et supinum in gestum.

GERA grece, latine interpretatur sacrum vel sanctum. Inde geraticus -a -um, idest sacer vel sanctus, et hec geratica, quoddam genus carte que ad sacros libros eligebatur, similis augustee, sed subcolorata, unde geratice dicuntur sacerdotales et sacre littere quedam apud Egiptios.

Et hec gerabotana, quedam herba quia remediis hominum et purificationibus sacerdotum apta a gentilibus probaretur, unde et eam pontifices sagmen vocabant, quasi sacimen;

hec et verbena, quia pura, et est consecrata Veneri per contrarium, quia frigida est; unde verbena quasi Veneris vena, quia prodest fribolis, si bibatur.

Item a gera hic geron -tis, et hic geronta -te, idest senex vel sacerdos, unde geronteus -a -um et geronticus -a -um, idest senilis vel sacerdotalis,

et hoc gerontocomium, idest hospitale, locus venerabilis in quo pauperes et propter senectutem solam infirmi homines curantur et pascuntur. Et videtur compositum a geron et comos, quod est villa, vel comedo, quia talis locus in locis silvosis et in villis solet esse, ut ibi gerontes comedant et reficiantur.

Item gera componitur cum pigra, et dicitur hec gerapigra, idest sacra pigra: est enim optima medicina;

et cum archos, quod est princeps, et dicitur hic et hec gerarcha -che, idest sacer princeps sicut episcopus, unde hec gerarchia -e, eius potestas, sicut sacer principatus.

Hic GERION -nis fuit rex Yspanie tricorpor, quod nil aliud fuit nisi quia fuerunt tres fratres tante concordie ut in tribus corporibus quasi una anima esset, vel quia ille habuit tria regna: prefuit enim Balerice maiori et Balerice minori et Ebuso, scilicet his tribus insulis, et ideo fictus est esse tricorpor.

GEZIN, mons quem colunt Samaritani.

Hic GIBBUS -bi idem est quod struma, sed struma tumor in pectore, gibbus in posteriori, scilicet in dorso, quod notavit Iuvenalis ubi dixit (10, 309) ‘strumosum atque utero pariter gibboque tumentem’,

et hinc gibbosus -a -um, qui habet gibbum, sicut strumosus qui habet strumam; et comparatur -sior -simus, unde gibbose -sius -me adverbium, et hec gibbositas -tis.

Item a gibbus hic gibber -ri, qui habet gibbum vel potius ipse tumor, scilicet idem quod gibbus, unde gibberosus -a -um, qui habet gibbum, qui pluribus tumoribus oneratur, et similiter comparatur sicut gibbosus.

Item a gibbus gibberus -a -um, qui sarcine nimis incumbit vel succumbit.

GILVUS -a -um, quod Apuli dicunt gilbus -a -um, idest colore mellino. Gilvus color est quasi medius color, scilicet inter album et russum vel nigrum, unde equi talis coloris dicuntur gilvi.

GILLO vel gello -nis dicitur rusticus, ineptus, qui aliter dicitur baucalis et bacalaris.

GIGNOS grece, latine dicitur nudus et, versum in Latinum, fit gignus -a -um, unde hec gignas -dis, idest pugna, lucta, cursus, quia solent nudi exerceri in talibus ludis;

et hoc gignasium -sii, idem quod gignas, vel locus in quo fiebant. Ante enim in alieno loco certantes cincti erant ne nudarentur, post, relaxato cingulo, repente prostratus et exanimatus est quidam cursor, qua re ex consilii decreto tunc archon Ypomenos ut nudi deinceps exercitarentur permisit. Ex illo deinceps gignas et gignasium dictum est a nuditate, quia iuvenes ibi nudi exercerentur, vel ubi sola tantum verenda cooperiebantur.

Item a gignos hec gignia -e, idest exercitium quod fiebat in gignasio, et hec gignitia -e, idem, et gignicus -a -um, ut gignicus ludus, velocitatis et virium gloria, cuius V sunt genera: saltus, cursus, iactus, virtus et luctatio;

et hinc, facta translatione, studium scolarium et magistrorum dicitur gignas, et locus studii dicitur gignasium, et quandoque ipsum studium, quia, sicut in palestris corpus, sic in studio animus exercetur.

Et hinc accidit ut omnium prope artium exercitium vel locus exercitii gignasium dicatur, ut scola; unde hoc gignasiolum, parvum studium, vel parvus locus studii,

et per compositionem hic gignasiarches -is, idest princeps in gignasio, et hic et hec gignosophista -ste, idest doctor, magister in gignasio, unde Prudentius in libro contra hereses ‘ostenditque suos vicatim gignosophista’; et hinc gignosophiste sunt dicti quidam phisici, qui nudi per opacas Indie solitudines solent philosophari, adhibentes tantum genitalibus tegmina ad modum iuvenum qui nudi exercebantur in campo.

Et nota quod dicunt quidam quod gignasium grece exercitium vocatur, et hinc gignasium dicitur generalis locus exercitiorum. Nam et balnea et loca scolarum et cursorum et athletarum gignasia sunt, quia ibi homines in sue artis studio exerceantur.

Item a gignas hic et hec gignacista -e, idest luctator, palestrator.

Item a gignos et logos, quod est sermo vel ratio, dicitur gignologizo -is -zi -zisti, idest nude loqui vel nude ratiocinari, unde Martianus Capella ‘quid istud, mi pater, quod nondum vulgata materie cantare deproperas et ritu nictantis antistitis priusquam fores aditumque reseraris gignologizis?’.

GIPPIDES sunt quidam populi pedestri prelio magis quam equestri usi, et ex hac causa ita vocati, quasi gens pedestris, vel quasi terram peditantes. Sunt enim in illis mores inconditi et naturalis ferocitas animorum.

Hic GIRUS -ri et hoc girum invenitur, idest circuitus, tornus, unde hic girgillus -li, instrumentum femineum quod alio nomine dicitur devolutorium, quia vertendo in girum inde fila devolvuntur: filum enim a colo ducitur in fusum, a fuso in alabrum vel traductorium, ab alabro in girgillum, a girgillo in glomicellum, a glomicello in pannum, a panno in telam.

Item girgillus est lignum mobile, ex quo funis in puteum cum situla demittitur ad auriendam aquam, et dicitur girgillus quia in girum versatur.

Item a girus hoc giraculum -li, illud quo pueri ludunt, quod in summitate canne vel baculi volvitur contra ventum cum impetu defertur; et giro -as, in girum volvere vel circumdare;

et componitur congiro -as, regiro -as, et est activum cum omnibus suis compositis, et producit gi-.

Item a girus girosis grecum, scilicet quicumque pavidus et tremens, circumferens oculos et advertentem inimicum formidans, et per compositionem girovagus -a -um, instabilis, circumcirca vagans.

GOPIO piscis est.

GOLGOTHA sirum est et interpretatur calvaria, non ob caput vel calvitium Ade quem mentiuntur ibi sepultum, sed ob decollationem damnatorum.

GOMOR mensura est antica, continens V sextarios.

GOMER, filius Iapheth.

GORGODES insule sunt Oceani in fine Yspanie, quas incoluerunt filie Phorci, unde et Gorgones dicte sunt.

Vel gorgon interpretatur terror, unde tres filie Phorci - scilicet Stenio, Euriale et Medusa, que interpretantur debilitas, lata profunditas et oblivio - dicte sunt Gorgones, idest terrores, quia terror erat videntibus eas, quia ille tres unum habebant oculum quo invicem utebantur, et quicumque eas videbat vertebatur in lapidem. Quod nichil aliud fuit nisi quia ille tres sorores unius erant pulcritudinis, quas cum viderent adolescentes stupore torpebant, unde fictum est quod si quis eas vidisset vertebatur in lapidem;

et hinc gorgoneus -a -um. Et quia maior Gorgon capillos habuit serpentinos, ideo quandoque invenitur gorgoneus idest serpentinus, vel etiam ideo quia, cum Perseus caput eius sectum deferret, gutte sanguinis ceciderunt in terram, unde serpentes creati sunt.

GORRO adversus est, ut porro, prorsus, nimirum.

GOTHI a Magog, filio Iaphet, nominati putantur de similitudine ultime sillabe, et sunt Gothi orientales et sunt occidentales, et occidentales Gothi Astrogothe dicuntur, orientales Ignisagothe.

Et a gothus hec Gothia -e, idest terra quam incoluerunt, et hinc gothus -a -um, gentile. Hii postea appellati sunt Gete, quadam nominis corruptione, per derivationem a Gothus;

hic et hec Geta -te et hic et hec Getes -te vel -tis invenitur; et hinc getulus -a -um. Nam Getuli Gete dicuntur fuisse, siquidem Gete cum ingenti agmine, a locis suis naves conscendentes, loca Sirtium in Libia occupaverunt et, quia ex Getis venerant, derivato nomine Getuli dicti sunt.

Et inde hec Getulia -e, idest terra quam incoluerunt, et hinc getulus -a -um, gentile, a quo getulicus -a -um.

Geta componitur cum massa, quod est magnum vel forte, et dicitur hic et hec Massageta -te vel Massagetes -tis, siquidem a Scitis venerunt quidam in illam terram que est iuxta Danubium, et admixti sunt Getis, et inde dicti sunt Massagete, idest magni vel fortes Gete.

GUTTA -e est que stat et parum fluit, stilla vero que cadit - hinc stillicidium, stilla cadens: stiria enim grecum est, idest gutta, et inde diminutive dicitur stilla - dum autem stat aut pendet de tectis vel arboribus quasi glutinosa, gutta ,

unde dicitur gutta quasi glutta, idest glutinosa a glutine, dum ceciderit stilla. Gutta etiam dicitur quedam infirmitas.

Et a gutta hec guttula diminutivum, et guttosus -a -um, guttis plenus, et guttim adverbium, idest guttatim, et hoc gutturnium, quoddam vas aquatile in inferiori parte perforatum, quod inferius diguttat aquam;

et hic guttulus -li, pro quodam minimo pisce, et hic guttus -ti, genus vasis unguentarii, pro brevitate a gutta dictus, unde Iuvenalis ‘pleno composuit omnia gutto’;

unde hoc guttum, unguentum in eo repositum: idem Iuvenalis ‘nec opposito pavidus tegit inguina gutto’.

Item a gutta hoc gummi indeclinabile, idest lacrima arborum que est quasi gutta. Et primo gutta exit a ligno, inde durescit et fit gummi; et hinc gummosus -a -um,

et hec gemma -e, quasi gumma, quia ad instar gummi translucet, unde gemmula -e diminutivum, et gemmosus -a -um, gemmis plenus vel pulcher, et comparatur, unde gemmose -sius -me adverbium, et hec gemmositas -tis.

Item a gemma gemmatus -a -um, gemmis abundans et comparatur, et gemmo -as, idest resplendere; et gemmare est gemmis ornare, et componitur congemmo -as, simul gemmare;

degemmo -as, idest valde vel deorsum gemmare vel gemmas auferre; egemmo -as, idest degemmare; ingemmo -as; regemmo -as. Gemmare pro gemmis ornare activum est, et composita ab eo secundum hanc significationem activa sunt. Gemmare pro resplendere neutrum est.

Item a gutta gutto -as, idest guttatim cadere vel guttatim fundere vel guttis perfundere, unde hoc guttamen -nis et hoc guttatorium -rii, ubi cadunt gutte vel a quo cadunt;

et guttito -as et degutto -as et ingutto -as et pergutto -as, regutto -as et suggutto -as, idest sub vel post vel parum guttare. Gutto pro guttatim cadere neutrum est; alias cum omnibus suis compositis est activum.

Hic GUNFUS -fi, idest vinculum vel iunctura aliquorum corporum.

Hic GONUS, idest angulus.

GUVA vel guvia, idest vas vitreum vel de cucurbita quod ventosa dicitur, et videtur dici a gula -le, quasi gulosa in sanguine accipiendo, vel a cucurbita propter similitudinem, vel quia ex ea fit.

GLABER -bra -um, levis facie, imberbis, sine pilis vel nudus vel tiniosus, unde Augustinus De civitate Dei in VI (6, 1, 89) ‘glabros, inquit, aut male barbatos videremus’.

Et inde glabellus -a -um, idest nudus, sine pilis, unde Martianus Capella ‘ut ciliorum pubem discriminant glabella medietas’, et hec glabella -le, idest grana capitis, quia nuda et sine pilis est; et hic glabrio -nis, idest calvus vel imberbis vel tiniosus, unde Cicero ‘in qua re significat glabrionis patris vim et acrimoniam’.

Hec GLANS -dis, fructus quercuum, unde hec glandicula -le diminutivum, et glandeus -a -um, de glande existens vel ad glandem pertinens, et glandosus -a -um, glandibus abundans, et glandeo -es -ui, glandes habere vel emittere, unde glandesco -scis inchoativum.

Item a glans hec glandula -le et hoc glandium idem, scilicet pars intestinorum vel nodus qui sub cute nascitur ex humorum abundantia. Et nota quod glandes dicuntur masse plumbee facte ad modum glandium, que proiciuntur cum fundis.

Hec GLAREA -e, idest argilla, scilicet terra humida vel lapilli parvi quos fluvius trahit.

GLAUCUM Greci dicunt album, unde hic glaucus quidam piscis, quia sit albus; et glaucus -a -um, splendidus, ut oculi glauci, idest splendidi: habent enim candorem admixtum viridi;

et glaucus -a -um, idest subniger: est enim glaucus color ferrugineus, subniger, et glaucus viridis et flavus. Glaucus ergo albus, splendidus, subniger, rubeus, flavus, viridis.

Quod glaucus dicitur albus vel splendidus vel flavus, tractum est a Greco; quod glaucus dicitur viridis vel subniger tractum est a Glauco deo maris: nam color maris viridis est et subniger; et comparatur -cior -simus,

unde hec glaucitas -tis et hec glaucedo -nis, et hoc glaucoma -tis, quod antiqui dicebant hec glaucoma -e, idest macula in oculo vel nebula et caligo et obscuritas oculorum, unde Plautus ‘glaucomam oculis obiciemus eumque ita faciemus ut quod viderit ne videat’.

GLICIN vel glicon grece, latine dulce, unde hoc Glicerium, proprium nomen mulieris, causa adulationis et blandimenti quadam diminutione impositum, ut ‘mea Glicerium’, quasi mea dulcicula, et est tale nomen voce neutri generis significatione feminini, et in declinatione sumit articulum femininum.

Item a glicin hec gliciriza, quedam herba quia dulcem habeat radicem, eadem adipsos, quia sitientibus sitim sedat.

Item a glicin glisco -scis, quia que dulcia sunt desiderare solemus: gliscere enim est cupere vel desiderare, resplendere, crescere, ardescere, pinguescere, tumescere, superbire vel indignari, et caret preterito, aut, si habet, deberet habere glivi.

Unde hic glis -ris, quoddam genus murium quod multum dormit, et dicitur sic quia somnus facit glires pingues et crescere: tota enim hyeme dormiunt et quasi mortui existunt, estate revivescunt.

Et hinc glirius -a -um et gliricus -a -um, stupidus, torpens, somnolentus, qui multum dormit; glirius etiam dicitur de glire factus vel ad glirem pertinens.

Item a glisco hec glis -sis, idest carduus, qui aliter dicitur lappa, unde glisseus -a -um, de lappa constans vel ad lappam pertinens, et glissosus -a -um, lapposus.

Item a glisco hec glis -tis, terra argillosa, et inde gliteus -a -um, idest terreus, et glitosus -a -um, idest argillosus: de istis tribus nominibus dictum est a quodam ‘glis animal, glis terra tenax, glis lappa vocatur, -ris animal, -tis terra tenax, -sis lappa vocatur: hic animal, hec terra tenax, hec lappa vocatur’. Sic genus et nomen cognoscitur et genitivus.

Item a glisco hec glisca -e, idest mensa.

Glisco et si aliqua composita habet neutra sunt, pro desiderare vero est activum et, ut dictum est, caret preterito et supino, vel deberet habere glivi, glitum.

GLOBIUS piscis, qui et gobio.

Hic GLOBUS -bi et hic glomus -mi et hoc glomus -ris: glomus -eris est coadunatio et glomeratio filorum, glomus -mi illud idem vel circulus, globus vero est aliarum rerum coadunatio et cumulus. Tamen proprie dicitur globus quodlibet solidum et rotundum, scilicet solida rotunditas habens tres equales dimensiones, ut mundus;

unde mundus proprie dicitur globosus vel globatus; unde Martianus in persona Astrologie ‘mundus igitur ex IIII elementis hisdemque totis in modum spere globatus’;

et a globus hoc lubellum per diminutionem dicitur corrupte, quasi globellum, et globosus -a -um, et comparatur, unde hec globositas -tis.

Item a globus hec gleba -e, scilicet durus cespes cum herba, quia sit quasi globus, unde hec glebula -e et hec glebella -le diminutiva, et glebosus -a -um, et comparatur;

unde hec glebositas -tis et hic glebo -nis, rusticus arator.

Item a globus hic glomus -mi, circulus vel filorum coadunatio, cumulus, unde Oratius in Epistulis ‘ut vinosa glomos furtive pyrria lane’, et hinc hic glomicellus -li diminutivum, et hic glomus vel glomer -ris, scilicet filorum cumulus,

unde glomero -as, cumulare, adunare, acervare, unde glomeratim adverbium, idest cumulatim, adunatim;

et componitur agglomero -as et conglomero -as et deglomero -as, devolvere glomos, destruere; eglomero -as, in eodem sensu; inglomero -as. Glomero et eius composita omnia sunt activa.

Item a globus globo -as, idest acervare, cumulare, rotundare, solide conspissare, globosum facere; unde globatim, idest cumulatim, spissim;

et componitur agglobo -as et conglobo -as, unde conglobatim adverbium, idest spissim vel cumulatim. Globo et eius composita omnia sunt activa et corripiunt hanc sillabam glo-, ut conglobo.

GLOMERUM, idest pallium pastorale.

Hec GLOSSA -e, idest lingua, unde hec glosa -e; et distat inter commentum et glosam et translationem et textum. Commentum est expositio verborum iuncturam non considerans, sed sensum: deservit enim expositioni sententie alicuius libri et non constructioni littere.

Accipitur quandoque commentum largius, scilicet pro quolibet libro et tunc sic diffinitur: commentum est plurimorum studio vel doctrina in mente habitorum in unum collectio;

glosa est expositio sententie et ipsius littere, que non solum sententiam sed etiam verba attendit, quasi expositio sententie ipsius litteram continuans et exponens, unde et dicitur glosa quasi glossa, idest lingua, quia, tamquam lingua doctoris adesset et exponeret, et littere exponende insistit et sensum enucleat.

Translatio est expositio sententie per aliam linguam.

Textus est liber ipsius auctoris continens tractatum, sine littere vel sententie expositione.

Et a glosa hec glosula -le diminutivum, et glosarius -a -um, qui glosat vel quod glosatur; et gloso -as et glosulo -as: ambo activa sunt cum suis compositis.

Item glossa componitur cum bos et cinos, quod est canis, et agnus, et dicitur hec boglossa -e et hec cinoglossa -e et hec agniglossa: herbe sunt, quasi bovis lingua et quasi canis lingua et quasi agni lingua, vel in forma, quia sunt formate ut ille lingue, vel in tactu vel asperitate.

Hec GLOSIA vel Glosina, quedam terra vel civitas.

GNAMON, umbilicus.

GNOSIS quedam civitas in Creta, unde gnosiacus -a -um.

Item gnosis interpretatur scientia, unde gnosticus -a -um, idest sciens. Hinc quidam heretici, propter excellentiam scientie, se Gnosticos appellare voluerunt, qui animam naturam dei esse dicunt, bonum et malum deum creasse suis dogmatibus fingunt.

GRACUS -a -um, idest fedus, unde grace fede.

GRA grece, latine caput dicitur, unde hoc grabatum -ti, reclinati capitis susceptio, et videtur componi a gra et bathin, quod est gradus, scilicet ad quod gradimur ut ibi caput reclinemus: genus est lecti.

GRADIOR -ris gressus, unde hic gressus -sus -sui, idest passus vel pes vel vestigium pedis, et hinc gressutus -a -um, qui magnos habet pedes vel magnos facit gressus.

Item a gradior hic gradus -dus -dui, id per quod ascenditur ad altare vel ad pulpitum vel ad alium locum; et gradus status est proprie dignitatis; et gradus iter ordinatum,

unde gradatim, idest per gradus, et hic gradarius -rii, idest palafredus, et diffinitur sic: gradarius est equus mollis incessus, sine succussatura innitens vel incedens; et gradarius -a -um, quod fit gradatim;

et hoc gradale -lis, quia gradatim canitur post responsorium;

et hic Gradivus -vi, idest Mars, quia gradatim inceditur ad bellum, vel Gradivus a gradin, quod est vibratio haste, vel Gradivus cratondius, idest potens deus.

Item a gradus grado -as -avi, idest gradibus ornare vel per gradus ducere, et componitur degrado -as -vi, idest gradus deferre vel a gradu removere, deponere a gradu dignitatis; regrado -as, idest degradare vel gradatim in gradum restituere;

retrogrador -aris, idest retro ire, gradi retro, unde retrogradus -a -um: retrogradus est cancer, et planeta quandoque est retrogradus, quandoque processivus, quandoque stationarius.

Grado -as cum omnibus suis compositis est activum, preter retrogrador, quod est deponens et absolutum.

Item a gradivus hic gradius, quidam piscis, quia rostro mucronato sit: ab hoc naves perfossas mergit.

Gradior componitur aggredior -ris aggressum, idest assalire, invadere, arripere; antegradior -ris; congredior -ris congressum, idest simul gradi vel confligere, pugnare, disputare: illi proprie congrediuntur qui simul contra se gradiuntur ad pugnam verborum vel manuum vel armorum;

digredior -ris, idest in diversas partes gradi et separari vel diversis modis gradi nunc huc nunc illuc, sursum, deorsum, dextrorsum, sinistrorsum, ante, retro; egredior -ris egressum, idest exire, extra gradi; ingredior -ris, intrare;

progredior -ris, procedere, quasi pro, idest antea gradi, vel procul gradi; pregradior -ris, precedere, preire, quod et pregredior invenitur; pretergredior -ris, iuxta gradi vel transire, preterire,

et regredior -ris, redire; transgredior -ris, ultra gradi, prevaricari. Gradior deponens est; similiter composita ab eo sunt deponentia et omnia mutant a simplicis in e, preter antegradior et pregradior, et omnia faciunt supinum in gressum, sicut et simplex. Item gradior et eius composita corripiunt hanc sillabam gra- vel gre-.

Item a gradior grassor -aris grassatum, invadere, perpetrare, latrocinari, predari, impugnare. Proprie grassari est crudeliter, et dicitur sic ab impetu gradiendi, ut dicatur grassari quasi cum impetu gradi ad crudeliter agendum;

unde hic grassator -ris, qui crudeliter agit, latro, predator, seviens crudeliter, homicida: Iuvenalis (3, 305) ‘interdum et ferro subitus grassator agit rem’. Et ponitur pro niti vel conari: caveat ergo quilibet ne proferat grassari pro crassari, et e contrario; aliud est enim crassari et aliud grassari, sicut patet ex premissis.

Hic et hec GRANDIS -e, idest magnus, sed grandis ad corpus, magnus ad animam refertur, et comparatur -dior -simus, unde granditer -ius -sime adverbium, et hec granditudo -nis et hec granditas.

Et a grandis grandiusculus -a -um, idest aliquantulum grandis. Item a grandis grandeo -es -ui, idest esse vel fieri grandem, unde grandesco -is inchoativum.

Item a grandis hoc granum -ni, quia crescendo grande efficitur, et est generale cuiuslibet seminis, per excellentiam tamen frumentum dicitur granum, unde hoc granulum et granellum -li diminutiva,

et hoc granarium, ubi granum reponitur, et grano -as, idest granis implere; et inde graneo -es -nui, idest habere vel emittere grana, unde granesco -scis inchoativum.

Grano componitur congrano -as; degrano -as, grana excutere vel auferre; egrano -as, idem est; ingrano -as, intus granare vel grana in horreum immittere et reponere. Grano et eius composita sunt activa et producunt hanc sillabam gra-.

Item a grandis hec grando -nis, quasi grandis data, vel grando derivatur a grano propter similitudinem, et inde grandineus -a -um et grandinosus -a -um et grandino -as, grandinem emittere vel grandine percutere et devastare.

Item a grandis gravis -e, quia que grandia sunt gravia solent esse. Et est grave de natura, gravidum de accidenti fecunditate, ut arbor gravida pomis, et mulier gravida fetu.

Item graves dicimus autenticos, venerabiles, unde et contemptibiles leves dicimus, et dicitur gravis pro consilio et constantia, quia non levi motu desilit, sed fixa constantie gravitate consistit; et comparatur -vior -simus; unde graviter -ius -sime adverbium, ponderose, vehementer, moleste,

et hec gravitudo -nis et hec gravitas -tis, firmitas, venerabilitas, maiestas, et hec gravedo -nis: gravitas ex pondere animi et sententie constat, sed gravedo -nis gravitudo corporis est.

Item quinta etas dicitur gravitas, que est declinatio a iuventute in senectutem, nondum senectus sed iam non iuventus.

Item a gravis venit gravastellus -li, idest aliquantulum gravis, unde Plautus in Epico ‘que est hec muliercula et ille gravastellus qui advenit’; et gravo -as, unde graveo -es, idest esse vel fieri gravem, et hinc gravesco inchoativum.

Gravo componitur aggravo -as; degravo -as, idest valde gravare vel deorsum, vel exonerare, alleviare; ingravo -as: ingravatur pondere alieno, sed gravatur suo; pregravo -as, pre aliis gravare. Gravo et eius composita sunt activa et corripiunt hanc sillabam gra-.

Item a gravis gravidus -a -um: gravida est que est proxima partui, quia iam gravetur; pregnans vero que concepit. Gravidus comparatur -dior -simus, unde hec graviditas -tis et gravido -as, activum.

Gravis componitur pregravis, quamgravis, idest valde gravis, et gravisonus et gravidicus, gravilocus.

Item a gravis grossus -a -um, et comparatur; hec grossitas et hec grossitudo et hec grossities -ei, et hic grossus -si, et sunt grossi ficus immature inhabiles ad edendum, et proprie primitive, que ad pulsum venti facile cadunt, unde in Evangelio.

Item a grossus grossulus -a -um diminutivum, et grosso -as, grossum facere, et componitur congrosso -as; degrosso -as, subtiliare; ingrosso -as; et est activum cum omnibus suis compositis. Item a grosso grosseo -es, idest esse vel fieri grossum, et hinc grossesco inchoativum.

Grandis componitur pregrandis, tamgrandis, quamgrandis, idest valde grandis, grandevus -a -um, idest grandis evi, scilicet senex, et grandilocus -a -um, et grandisonus -a -um.

GRATIS adverbium qualitatis, idest sponte, sine causa, sine spe remunerationis, sine pretio, unde hec gratia -e, donum vel donatio, amor; et dicitur gratia quasi gratis data;

et sunt tres Gratie, scilicet Pasithea, Eugiale, Euprosine, que ita pinguntur nude connexe: una aversa et post tergum aureum pomum porrigens duabus, due vero respicientes eam et duo poma ei offerentes.

Quod nude et connexe pinguntur significat quod inter amicos nichil debet esse occultum vel privatum, sed omnia aperta et communia;

una aversa significat quod omnis dans sine respectu remunerationis dare debet;

due vero eam respicientes et duo poma ferentes significat quod omne datum dupliciter redire debet.

Vel tres Gratie dicuntur tres prime linee de quinque lineis amoris, scilicet visus et alloquium et tactus, quod hoc versu distinguitur: ‘visus et alloquium contactus et oscula factum’; unde et singula nomina singulis conveniunt:

prima enim dicitur Pasithea, quasi alliciens, quod pertinet ad visum, secunda Eugiale, idest demulcens, quod pertinet ad alloquium, tertia Euprosine, idest retinens, quod pertinet ad contactum.

Communi autem nomine dicuntur Gratie, quasi gratis date, plerumque enim conceditur alicui gratis amorem suum insatiabiliter circumspicere, timide sed desideranter alloqui, amplexu cupido sed inefficaci tangere.

Nude pinguntur, quia non ita querunt umbraculum sicut relique due linee; connexe, quia se sequuntur in linea amoris; due respicientes tertiam, scilicet visus et alloquium contactum; tertia aversa, idest non respiciens duas: videt enim aliquis et alloquitur ut tangat, non tangit ut videat et alloquatur.

Secundum quosdam dicuntur filie Veneris, secundum alios filie Iovis et Iunonis, et Veneris ministre.

Et a gratia hec gratiola -e diminutivum; et gratiosus -a -um, plenus gratia, et comparatur, unde gratiose -sius -sime adverbium, et hec gratiositas, et componitur ingratiosus -a -um, non gratiosus, et comparatur.

Item a gratia hee grates -tium, idest gratie, sed grates deo aguntur, gratie vero hominibus. Sed hoc sepe corrumpitur apud auctores: gratias enim sepe referunt deo, grates hominibus;

et gratus -a -um, quod tria significat: gratus, gratiam servans, gratiosus, acceptabilis, placitus; et gratus, idest memor beneficii; et gratus, idest remuneratus; et comparatur -tior -simus, unde grate -tius -sime adverbium et hec gratitudo -nis;

et componitur ingratus -a -um, quod similiter tria significat: ingratus idest non gratus, non acceptabilis, et ingratus idest immemor beneficii, et ingratus idest inremuneratus; unde ‘ingratis humeris frigios subiisse molares’, idest inremuneratis humeris; et comparatur; unde hec ingratitudo -dinis, unde Iosephus in quarto ‘ut horum contra me vel ingratitudine defendere’.

Item a gratus gratuitus -a -um, idest gratis datus et habitus, unde gratuite adverbium, idest gratis, sponte, sine causa; pro quo quandoque invenitur gratuito, ablativus vel dativus.

Item a gratus grator -aris et gratulor -aris, in eodem sensu, idest gaudere vel gratias agere, unde gratulamen -nis et gratulabundus, idest letus vel letabundus, et gratulanter, idest letanter.

Item gratus componitur gratificor -aris, idest gaudere vel gratias agere vel gratum facere vel equiparare, unde gratificus -a -um, qui facit bonum gratis vel gratum faciens, gratiosus, qui plus unicuique quam meretur tribuit; gratus tantum animo, gratificus animo et corpore.

Hic GRECUS -ci fuit rex Grecie, unde hec Grecia -e et hinc grecus -a -um; unde greculus -a -um et grecor -aris, idest loqui vel se habere more Grecorum, quod aliter grecisso -as sive grecissor, in deponenti genere.

Similiter, a Graio dicti sunt Greci Grai, Danai a Danao rege, Argi vel Argivi ab Argo rege vel civitate, Achei vel Achivi ab Acheo filio Iovis, et Pelasgi a Pelasgo rege, vel a pelago, quia mare prius transierunt.

Item Greci divisi sunt in V partes: quidam dicuntur Attici, quidam Boetes, quidam Eoles, quidam Dores, quidam Yades, unde et V dicuntur lingue grecorum, scilicet attica, boetica, eolica, dorica, yadica.

GREMIUM, idest sinus, unde hoc gremiolum diminutivum, et gremiosus -a -um, et gremiatus -a -um, qui habet gremium, et gremio -as, facere gremium vel in gremio accipere vel locare.

Componitur aggremio -as, idest gremio arripere; congremio -as; degremio -as, gremium destruere vel a gremio proicere; ingremio -as, in gremio accipere vel in gremio mittere; suggremio -as, sursum, gremium faciendo, pannos elevare et succingere; et est activum gremio -as cum omnibus suis compositis.

Hic GRILLUS -li nomen habet a sono vocis; hic retro ambulat, terram terebrat, stridet noctibus, venatur eum formica.

Unde grilletum, locus ubi abundant grilli, quod et hoc grillarium dicitur. Vel grillarium caverna grilli.

Hoc GRINEUM nemus est Apollini consecratum, unde grineus -a -um, et hinc Apollo dicitur Grineus.

GRIPUS, superbus, cervicosus, unde canes parvos et ignobiles gripos vocamus, quia pre ceteris superbi sunt.

GRIPHITES lapis est, colore ocree similis, et invenitur in Egipto.

GROSTRUM vel grossius, pharetra.

GRUMO -as, idest dirigere vel equitare vel tumere, unde hic grumus -mi, idest cumulus, acervus, congeries; et hinc hic grumulus -li, in eodem sensu, unde grumus vel grumulus dicitur ager a tumore,

et hec gruma -e crusta que fit in lateribus dolii propter vinum, unde grumosus -a -um, et comparatur, unde hec grumositas.

Hec GRUNDA -e, inferior pars tecti campane, a qua distillat aqua, unde grundula -le diminutivum et grundo -as, grundam facere, vel a grunda guttas aque fundere, vel a grunda cadere guttatim.

Et hinc hoc grundatorium, idem quod grunda, vel quod distillat a grunda, vel super quod stillat, vel per quod stillat; et per compositionem hec suggrunda -e, inter tectum et parietem vel sub ipsa grunda.

GRUNNIO -nis proprie suis est, unde hic grunnitus -tus, ipsa vox suis.

GRUSSUS -a -um, setosus, pilosus, yrsutus.

GUADIA, debita constitutio, unde guadiare guadiam constituere vel guadia firmare; et componitur deguadio -as, guadiam frangere; inguadio -as, valde guadiare.

Hec GUADARFIDA, consuetudo antiqua.

GUIDERBOAR, idest per quadrivium.

HABEO -ui -itum, unde hic et hec habilis et hoc -le, ad habendum comodus et aptus et opportunus, congruus; et comparatur, unde habiliter -lius -me adverbium et hec habilitas -tis, et componitur inhabilis -le, idest non habilis, et comparatur.

Item ab habeo hic habitus -tus -tui, idest qualitas corporis per applicationem adveniens, difficile mobilis, et habitus idest vestimentum, ut ‘iste monacus habitum gerit monacalem’, et habitus idest status vel voluntas vel appetitus vel actus sive passio habendi.

Item ab habeo habitus -a -um, idest pinguis, et comparatur habitior -simus, unde Terentius in Eunucho ‘si qua est habitior pugilem aiunt’;

et hec habitudo -nis, compositio corporis vel moles vel pinguedo. Et habitudo dicitur aptitudo vel proprietas habendi vel convenientia, unde habitudinarius -a -um, qui aliqua habitudine se habet ad aliud vel quod pertinet ad habitudinem.

Item ab habeo hec habena, idest lorum, retinaculum freni, quia ea habemus et retinemus equos, unde hec habenula -le diminutivum, et habenatus -a -um, idest habenam habens vel habena ornatus, et habeno -as, idest habena regere vel habena preparare et ornare.

Item ab habeo habito -as, unde hic et hec habitabilis et hoc -le, quod habitari potest, et componitur inhabitabilis, idest non habitabilis; et hoc habitaculum.

Habito componitur cohabito -as, idest simul habitare; inhabito -as, incolere, intus habitare. Habito et eius composita omnia sunt neutra; licet enim habito sit frequentativum, tamen, quia mutavit significationem sui simplicis, mutavit et genus cum significatione, quam tamen omnino non mutavit: qui enim habitat locum aliquem, frequenter illum habet, unde, cum homo est in expeditione, non dicitur habitare loca in quibus manet ad tempus, quia non frequenter illa habet.

Habeo componitur adhibeo -es, idest addere, adiungere, apponere, dare; cohibeo -es, idest cohercere, refrenare, constringere, unde hoc cohum -hi, idest corrigia, qua iugum ad temonem religatur.

Cohibeo componitur cum hyberna et dicitur guberno -as, idest regere, custodire, et proprie pertinet ad nautas, unde et dicitur gubernare quasi cohibernare, idest cohibere hyberna, idest tempestates maris;

unde hic gubernator -ris, quasi cohibernator, quia cohibeat prudentia sua hyberna, idest tempestates marinas, et hic gubernio -nis, idest gubernator, et hoc gubernaculum, cum quo aliquid gubernatur.

Item habeo componitur cum con- et retinet n, que aufertur in cohibeo, et dicitur conibeo -es, idest oculos claudere, unde Martianus ‘que illum conibentem quiescere non sinat’. Et quia clausio oculorum significat assensum, ideo conibere ponitur pro assentire, obedire,

et tunc dicitur inde hec conibentia -e, idest assensus, idem et coniventia vel collibentia, ut ‘ille sine conibentia – vel coniventia vel collibentia – fratrum recessit’, idest sine assensu.

Item componitur cum de- et dicitur debeo -es, idest debitum habere, quasi de alieno habere , unde debitus -a -um, et componitur indebitus -a -um; et hoc debitum -ti. Et componitur debeo cum re- et dicitur redhibeo -es, idest rursus debere.

Item habeo componitur exhibeo -es, idest ostendere vel presentare vel dare, unde illud ‘et exibebit michi modo plus quam XII milia legiones angelorum’;

inhibeo -es, idest prohibere, cohercere, vetare, removere, separare, unde Lucanus ‘postquam remi inhibent puppes’ et Ovidius in secundo Metamorphoseon (128) ‘sponte sua properant: labor est inhibere volentes’. Et est in privativum: inhibere enim est non habere,

unde hic inhibitor -ris, idest bedellus, qui et angarius et exactor dicitur, quia nimis petendo et iniuste auferendo inhibet homines; vel quia inhibet lites inter eos, unde Iosephus in XX ‘iussit violentiarum inhibitori ut ad imperatorem pergeret’;

prohibeo -es, idest vetare, interdicere et contradicere, et prohibessis, verbum defectivum, idest prohibeas, nec de eo invenitur amplius: Plautus ‘unde queso ut prohibessis’; perhibeo -es, idest ostendere, dare, afferre, unde illud ‘perhibe testimonium de malo’, idest ostende vel da vel affer;

prebeo -es, idest dare, unde hec prebenda -e et hinc prebendella -e diminutivum et prebendarius -a -um, quod pertinet ad prebendam et hic prebendarius, qui dat prebendam vel potius qui accipit.

Prebeo componitur cum iter et dicitur hic presbiter, quasi prebens iter, et, secundum hoc, presbiter est nomen latinum . Vel presbiterem Greci vocant etatem senioris, unde dictus est presbiter, quod latine interpretatur senior: non modo pro etate, scilicet decrepita etate sive senectute, sed propter honorem et dignitatem quam accepit presbiter vocatur, vel ideo quia illo utitur officio et, si non etate, tamen sensu et discretione senior debet esse.

Ideo presbiteri sacerdotes vocantur, quia sacrum dant, qui, licet sint sacerdotes, tamen pontificatus apicem non habent, quia nec crismate frontem signant nec Paraclitum Spiritum dant, quod solis debetur episcopis; unde et apud veteres iidem episcopi et presbiteri fuerunt, quia illud nomen est dignitatis, hoc etatis et officii.

Et a presbiter presbiterulus -li et presbitellus diminutiva et hec presbitera vel presbiterissa, idest uxor presbiteri vel sacerdotissa, et hic presbiteratus -tus et hoc presbiterium , idest officium vel dignitas vel ordo presbiteri.

Rehabeo, idest iterum habere quod iam habuimus et habere desivimus. Habeo et eius composita sunt activa, preter conhibeo quod est neutrum. Item omnia faciunt preteritum in -bui et supinum in -bitum. Item omnia corripiunt hanc sillabam ha- vel -hi-

HABEL interpretatur iustus vel luctus, quo nomine prefigurabatur occidendus; item et vanitas, quia cito solutus est et subtractus.

HAERIANI quidam heretici ab Haerio dicti sunt. Hii offerre sacrificium pro defunctis spernunt.

HALIS ferrum dicitur .

HAPSUM, vellus lane.

HARFAXAT interpretatur sanans depopulationem .

HARFETON, quidam gigas vel genus gigantium.

HAURIO -is hausi haustum, idest attrahere et proprie aquam de puteo, et ponitur quandoque pro evacuare, quandoque pro extenuare et consumere, quandoque pro prohibere, quandoque pro percutere, ferire, unde ‘latus hauserit apertum’;

et inde haustus -tus -tui, idest attractio, evacuatio vel bibitio, unde hic haustillus -li et hic hausticulus -li diminutiva, et haustim,

et hic et hec hausibilis -le et hauribilis -le et hoc hausorium, quod etiam hauritorium dicitur, scilicet locus de quo hauritur et ubi hauritur, vel instrumentum hauriendi.

Item ab haurio hauritorius -a -um, quod pertinet ad hauriendum, et hic auster -stri, ventus perflans a meridie, dictus est sic ab hauriendo aquas, quia ventus est pluviosus;

et inde hic et hec australis -le et austrinus -a -um, pro eodem: australis plaga, que est ab austro, et hic australis pro quodam parallelo qui et brumalis dicitur; et austro -as, humectare, verbum activum.

Item ab auster vel austrinus austrino -as, idest corrumpere, vitiare, macrum facere: est enim auster ventus adeo calidus quod etiam pisces dicitur corrumpere in mari, unde austrinatus -a -um, ut austrinata animalia, idest macra, quasi austro corrupta.

Item ab auster austerus -a -um et hic et hec et hoc austeris -re, in eodem sensu, idest asper, quia ventus ille et asper et insuavis est, et comparatur -rior -simus, unde austere vel austeriter -rius -me adverbium et hec austeritas -tis, idest asperitas.

Auster componitur hic euroaster -stri, ventus collateralis austro, sic dictus quia sit inter eurum et austrum; hic austroaffricus -ci, alius ventus collateralis vel similis austro ex alia parte, sic dictus quia sit inter austrum et affricum.

Item ab haurio hec haustra -e, quod et hoc haustrum invenitur, idest rota hauritoria ab hauriendo aquas, quod etiam hic girgillus dicitur, quia in girum vertatur, unde Lucretius ‘in fluvium versare rotas atque haustra videmus’.

Haurio componitur cohaurio -is, idest simul haurire; dehaurio -is, idest valde haurire, evacuare; exhaurio -is, in eodem sensu, unde exhaustus -a -um, et componitur inexhaustus -a -um, idest inevacuatus, inconsumptus.

Haurio et eius composita activa sunt et faciunt preteritum in hausi et supinum in haustum; et nota quod cum vocalis parum debeat aspirari, tamen in hac secunda persona ‘hauris’ multum aspiratur, ad differentiam huius dictionis ‘auris’, et gratia consortii in omnibus aliis personis et modis illius verbi, et etiam in compositis multum aspiratur vocalis.

HEBER fuit pronepos Sem et interpretatur transitus, et hec ethymologia est mistica, quia ab eius stirpe transiret Deus, nec perseveraret in eis, translata ad gentes gratia; ex ipso enim orti sunt Hebrei et dicti.

Ab Heber hebreus -a -um, quod interpretatur transitus vel transitor, propter dictam causam, quia Deus ab illa gente transiret et recederet; vel hoc nomine Iudei vocati sunt ex quo Mare Rubrum transierunt;

unde Hebrei dicti sunt quidam heretici quasi transitores, quo nomine admonentur ut de peioribus ad meliora transeant et pristinos errores relinquant. Et ab hebreus hebraicus -a -um.

Haec HEBENUS -ni, arbor nigra et durissima, unde hoc hebenum, illius lignum, quod durescit in lapidem.

HEMIS dicunt Greci, idest dimidium, unde hec emina -e, quedam mensura medium sextarium continens, et derivatur ab emetiendo vel emendo, sicut supra diximus,

et hec hyems -mis, quia tunc breviori et diminuto usque ad medietatem vel ultra sol vertitur circulo; et nota quod in hoc nomine non est p nec i consonans, sed vocalis et representatur per y;

et hinc hyemicula -le diminutivum et hic et hec hyemalis et hoc -le et hyemo -as, in hyeme demorari vel tempestare, more hyemis sevire.

Item ab hyems hybernus -a -um: hybernum tempus est inter hyemem et ver, quasi hyemevernum, quod tempus plerumque aperte totam hyemem significat, unde hoc hybernum et hoc hybernaculum, pro eodem, scilicet domus in qua hyemamus in expeditione, et hyberno -as, idem quod hyemare vel in hybernis morari;

et hec Hybernia -e, provincia quedam, quia ibi sit hyems precipue dura, unde hybernus -a -um et hybernicus -a -um et hic et hec hybernensis -se, gentilia.

Hemis componitur cum theos, quod est deus, et dicitur hic hemitheus, idest dimidius deus, scilicet qui ex parte patris vel matris tantum est deus: Martianus Capella ‘quosque hemitheos quos latine semones dicunt’; cum olon, quod est totum, et dicitur hemiolius -a -um, continens totum et medietatem insuper, unde hemiolicus -a -um.

Item componitur cum toga et dicitur hoc hemitogium, dimidia toga; et cum spera et dicitur hoc hemisperium, idest dimidium spere; et sunt duo hemisperia, scilicet superius et inferius: superius incolimus nos et anteci nostri, inferius colunt antipodes nostri et eorum anteci, si verum est istos populos esse.

Item componitur cum trite, quod est tertium, et dicitur hic hemitriteus -ei, idest febris acuta, et sunt tres hemitritei, scilicet minor, medius et maior.

Item ab hemis, subtracta aspiratione et pro ea posita s, dicitur apud Latinos hic et hec et hoc semis indeclinabile, idest dimidius -a -um, unde quidam ‘vas tribus et semis solidis ego prodigus emi’;

et inde hec semita -e, idest dimidium iter, quasi semis iter, et est semita duorum pedum, scilicet via adeo stricta ut alter in transitu transire non possit; et est proprie semita hominum, callis ferarum et pecudum, a calcando vel a callo - est enim callis proprie semita stricta et tenuis, callo pecorum perdurata; tramites vero sunt transversa in agris itinera -.

Semis componitur hic et hec seminecis -ce, idest semimortuus vel necatus, et hoc semicinctium -tii, idest cinctura minus lata, et semesus -a -um, ex parte comestus, et semustus -a -um quod et semiustus invenitur, idest ex parte ustus,

et hic et hec semianimis et hoc -me, quasi semivivus, et hic semo -nis, idest semihomo, et componitur ab homo homonis, quod dixerunt antiqui: Martianus in predicto exemplo ‘quosque emitheos quosque latine Semones dicunt’; et inde hic semunculus et semiunculus diminutiva.

Item a semis, per compositionem, hic et hec semimaris -re, idest semimasculus, et hic et hec semicors -dis, dimidium cor habens, semirutus -a -um, quod ex parte corruit, et hoc semiplagium minus rete dicitur, vel adiuncte retibus linee restes plage dicuntur,

et hic et hec semiermis -e, ex parte armatus, et hoc semilunium, idest dimidia luna, et hoc semisonium, idest dimidius sonus vel dimidia cena, et hoc semispatium, minor spata, scilicet minus lata spata: spate longitudine sic dictum, non, ut quidam dicunt, sine spatio.

Item semis componitur cum as -sis et dicitur hic semis -missis, pro quadam mensura et pro quodam pondere quod constat ex VI unciis, quasi semis as: as constat ex XII unciis;

et componitur quoque semis cum fera et dicitur semifer -a -um, in media parte fera, ut centaurus, unde Ovidius (met. 2, 633) ‘semifer interea’; et hic et hec semibos, in media parte bos, ut minotaurus;

et hic semivir -ri; et hic semideus -dei. Ista duo possunt esse composita a semis: quasi dimidius vir, ut centaurus, quasi dimidius deus, ut hemiteus;

vel possunt esse composita a semus -a -um, idest imperfectus -a -um: illud enim semum est quod est ultra medietatem et citra perfectionem, et tunc semideus dicitur imperfectus et non plenus deus, ut hemitheus, scilicet qui ex parte patris vel matris est tantum deus, vel sicut sancti, et semivir, idest imperfectus vir, scilicet castratus: Iuvenalis (6, 513) ‘semivir obsceno facies reverenda minori’.

Componitur semis cum multis aliis partibus, de quibus in suis locis tractabitur.

HENOC vel Enos, iuxta proprie lingue varietatem, homo vel vir dicitur, et congrue hoc nomen habuit: de eo enim scriptum est ‘tunc initium fuit invocandi nomen Domini’, licet plerique Hebreorum arbitrentur quod tunc primum in nomine Domini et similitudine illius fabricata sunt ydola.

HER grece, latine dicitur terra, inde hic herus -i, dominus terre, vel ab hereo, quia alii ei innituntur; unde hec hera, idest domina, et hec heritudo -nis, idest dominatio, et hic et hec herilis -le, unde heriliter adverbium et hec herilitas -tis.

Item ab herus hic et hec heres -dis, proprie filius heri, qui ei succedere debet in hereditatem, licet et heredes dicantur etiam alii qui in hereditatem succedunt.

Vel heres dicitur a rebus additis, sive ab ere, quia qui possidet agrum et censum solvit; vel heres ab hereo, quia proxime adhereat, et hinc hoc heredium, idest predium, hereditas, et hec hereditas -tis, unde hec hereditacula -le, et hic et hec hereditalis -le et hereditarius -a -um in eodem sensu, scilicet ad hereditatem pertinens vel qui hereditatem accipit vel accipere debet,

et hic hereditatus -tus -tui, idest hereditas.

Item ab heres vel heredium heredo -as, heredem facere vel hereditatem dare, et hinc heredito -as frequentativum; vel potest derivari ab hereditas -tis,

et utrumque componitur coheredo -as et coheredito -as, et exheredo -as et exheredito -as, idest extra hereditatem ponere, hereditatem auferre; et sunt activa cum omnibus suis compositis.

Item ab hereditate et scindo vel cedo componitur hercisco -scis -scivi herciscere herciscitum, idest dividere, et proprie hereditatem inter heredes, unde hic et hec et hoc herciscens, idest dividens et herciscendus -a -um, idest dividendus,

et, secundum antiquos, mutata e in u, dicitur herciscundus -a -um, et hinc hec herciscunda -de et hoc herciscunde indeclinabile invenitur in legibus, idest divisio hereditatis inter heredes.

Item heredium vel hereditas componitur hic et hec heredicapa -e, ille qui hereditatem capit alterius, et hic et hec heredipeta -te, qui alterius hereditatem captat et petit, et hic et hec herediscinda -e, qui hereditatem alterius scindit et aufert.

Heres componitur coheres, simul cum alio heres, ut ‘nos sumus heredes Dei, scilicet coheredes Christi’.

Item ab her vel herus hic heros -ois, idest barro, vir fortis, sapiens et potens, quasi vir herus vel quasi dominus terre; vel heros quasi ethereus, quia fortitudine et sapientia celo dignus est.

Proprie quidem heroes dicuntur qui olim post mortem credebantur deificari ob sua merita, ut Hercules, Eneas et consimiles. Et est hoc nomen tractum a Iunone: grece enim Iuno dicta est Hera, unde quidam eius filius Heros dictus est. Sed hec fabula mistice hoc significat, quod aer Iunoni deputatur, ubi voluit heroas habitare, quo nomine appellant alicuius meriti animas defunctorum, quasi viros ethereos vel aereos et celo dignos propter sapientiam et fortitudinem.

Ab her ergo vel herus vel Hera derivatur heros; et quod dicitur heros quasi aerius vel etherius ethymologia est. Inde hec herois -dis, idest baronissa, scilicet uxor herois, et hinc intitulatus est liber Epistularum Ovidii ‘incipit liber heroidum’, quia fere omnes epistule in eo contente sunt misse ab heroidibus ad viros, et, si aliqua est ibi missa a viro ad mulierem, non fuit de proposito auctoris.

Item ab heros heroycus -a -um, sicut dicitur ‘heroycum carmen’ et ‘heroyca gesta’, que sunt de magnis viris.

Et heroycus invenitur pro dactilicus, quia gesta heroum dactilico metro solent describi, unde Priscianus ‘est enim dimetrum iambicum coniunctum pentimemeri heroyce’, idest dactilice;

et heronicus -a -um, idest heroycus vel antiquus.

HEREO -es hesi hesum tria significat, idest inniti et dubitare et morari sive manere;

unde hic echinnus -ni, parvus et semipedalis pisciculus, sic dictus quia herendo navem retineat: licet ruant venti, licet seviant procelle, navis tamen quasi radicata in mari stare videtur nec moveri, non retinendo sed tantummodo adherendo, ut enim dicit beatus Augustinus ‘non contingit hoc ex propria fortitudine, sed ex natura eius’; hunc Latini moram appellant, quia cogat morari navigia;

et hinc dicitur hic hechinnus, vas ad similitudinem illius piscis factum, unde Oratius ‘astat hechinnus’.

Item ab hereo hec heremus -mi, per contrarium, quia numquam vel raro fiat ibi mansio: heremus enim est invia solitudo ubi numquam habitatum est, desertum ubi aliquando habitatum est et derelictum;

vel heremus a removeo, quasi remota ab aspectu hominum; unde hoc heremium, idest heremus, et heremicus -a -um et hic et hec heremita -te, quasi ab aspectu hominum remotus: moratur enim in heremo solitarius, idem et anachoreta; unde heremiticus -a -um.

Heremus componitur hic et hec heremicola -le, heremum colens, hic et hec heremipeta -te, qui petit heremum.

Item ab hereo hec hedera -e, quia arboribus rependo adhereat, vel ab hedus, ut supra diximus, quia edis ob lactis abundantiam in escam a veteribus prebebatur: quod autem dicitur hedera edita petens vel editis herens ethymologia est. Et inde hederinus -a -um.

Item ab hereo hec hirudo -nis, idest sanguisuga, quia carni adhereat, unde Oratius (ars 476) ‘non missura cutem nisi plena cruoris hirudo’; unde hirudineus -a -um et hirudininus -a -um in eodem sensu.

Item ab hereo hic herebus -i, infernus, quia nimis adhereat illi quem capit, et est herebus proprie Tartarus, scilicet profundissimus locus inferorum, de quo dicitur quia in inferno nulla est redemptio: de illo loco neminem extraxit Christus.

Item ab hereo pro inniti vel dubitare hec heresis -sis, idest divisio ab unitate fidei, quia nimis adhereat illis, vel quia facit illos dubitare in fide quos invadit; vel heresis interpretatur divisio, et est grecum;

unde per compositionem hec dieresis et hec sineresis: dieresis est divisio in duo, scilicet quando una littera vel sillaba dividitur in duas; sineresis quasi divisorum coniunctio, scilicet quando due littere vel sillabe coeunt in unam. Et componitur a dia, quod est duo, et sin, quod est cum.

Vel heresis dicitur quasi elesis ab eligendo, quia id sibi unusquisque eligat quod melius esse illi videtur, ut perypatetici, epicurei, stoici vel, sicut alii, qui perversum dogma cogitantes arbitrio suo, ab ecclesia recesserunt; inde ergo heresis dicta est ab electione quam quisque arbitrio suo, ad instituenda vel suscipienda quelibet, ipse sibi eligit.

Nobis vero nichil ex arbitrio nostro inducere licet, sed nec eligere: huius rei apostolos Dei habemus auctores, quia nec ipsi quicquam ex suo arbitrio quod inducerent elegerunt, sed acceptam a Christo doctrinam fideliter nationibus assignarunt, unde, si angelus de celo aliter evangelizaverit, anathema vocabitur;

unde hereticus -a -um, divisus ab unitate fidei eligendo quod sibi melius videtur. Sed scismatici sunt qui ab aliis sunt segregati: solo enim gaudent congregationis discidio, quia eodem cultu et eodem ritu incedunt ut ceteri et fere eadem opinantur; heretici vero penitus alia opinantur.

Heresis componitur cum archos et dicitur hic et hec heresiarca -e, idest heresis princeps.

Item ab hereo heso -as frequentativum, sed non est in usu, et hinc hesito -as, aliud frequentativum, quod sepe invenitur pro dubitare, unde hesitatio et hinc hec hesitatiuncula diminutivum, et hesitativus -a -um, dubitativus, dubitabilis, et hesitabundus -a -um, similis dubitanti.

Hereo componitur adhereo -es, adniti; cohereo -es; inhereo -es, inniti, unde inherens, inherenter, hec inherentia -e; et subhereo -es, subniti. Hereo et eius composita neutra sunt et faciunt preteritum in -si et supinum in -sum et producunt hanc sillabam he-.

HERMENE grece, latine dicitur interpretatio, unde hec hermenia -e, idest interpretatio et, secundum grecam declinationem, hermenias facit genitivum, qui ponitur in titulatione illius libri Aristotelis, ubi dicitur ‘incipit liber peri ermenias’,

et sunt due partes peri ermenias: peri enim prepositio est greca et tantum valet quantum ‘de’, hermenias est genitivus grecus casus; est ergo sensus ‘peri ermenias’, idest ‘de interpretationis’.

Greci enim, carentes ablativo, construunt suas prepositiones cum genitivis loco ablativorum. Quidam tamen dialetici nimis simplices volunt uti hoc composito, scilicet periermenia -e.

Item ab hermene vel hermenia hic hermeneuticus -a -um, idest interpretativus, unde quoddam genus loquendi dicitur hermeneuticum, idest interpretativum, quo scilicet aliquam rem interpretamur, idest exponimus vel enarramus, ut in rethorica oratione vel in vulgari sermone.

Sunt tria principalia loquendi genera, scilicet dragmaticum, didascalicum, hermeneuticum sive enarrativum:

dragmaticum est quod versatur inter interrogantem et respondentem, quod scilicet decisum est frequenti interrogatione et responsione, ut in dialectico tumultu, et dicitur dragmaticum, quasi interrogatorium, a dragma -tis, quod est interrogatio.

Didascalicum est quod consistit inter doctorem et discipulum, et dicitur didascalicum, quasi doctrinale, a didascalus, quod est enim doctor vel magister.

Hermeneuticum vel enarrativum, quod consistit in continua oratione decurrente inter loquentem et audientem, ubi unus continue loquitur, alter vero vel alteri tacent et audiunt; et differt a didascalico in hoc: quod illud fit cum doctrina, istud vero minime est doctrinale.

Item ab hermene hic hermes -e vel hic hermes -nis vel -etis, idest interpres, unde et Mercurius dictus est Hermes, quia est interpres dei et hominum;

et hinc hec herma -e, unde hec hermula -le diminutivum, dicitur imago Mercurii et statua; et hinc etiam tractum est ut quelibet statua, et precipue sine manibus, dicatur herma vel hermula,

et similiter capitellum columne inferius vel superius, scilicet quod supponitur vel supra ponitur columne, dicatur herma.

Hermes componitur cum Afrodita, quod est Venus, et dicitur hic Hermafroditus, idest filius Veneris et Mercurii, qui quia commixtus Salmaci utrumque sexum habuit, ideo ab illo dicitur hic hermafroditus vel hec hermafrodita, in quo uterque sexus apparet.

Vel herma, apud Grecos, dicitur masculus, afrodis femina nuncupatur, unde hermafroditus vel hermafrodita dicitur qui utrumque sexum habet.

Hic alio nomine dicitur androgenus: hii, dextram mamillam virilem, sinistram muliebrem habentes, vicissim coeundo et gignunt et pariunt; et, quia talis homo nec vir nec mulier videtur et uterque videtur, ideo quadam similitudine hermafroditus dicitur castratus, quia nec vir nec mulier videtur.

Item ab hermene hoc hermeneuma -tis, idest interpretatio, unde hermeneumatizo -zas, idest interpretari.

HERMAGEDA consurrectio in priora sive mons globosus interpretatur.

HERMO -nis, genus serpentis.

HERI, adverbium temporis, unde hesternus -a -um, pro herinus, causa alternitatis vitande. Hesternus dies, scilicet heri, et hesternus cibus, scilicet heri coctus vel ab heri servatus.

HERNE lingua sabina saxa vocantur, unde hernicus -a -um, idest saxosus vel monticulosus vel qui habitat in locis saxosis vel monticulosis, unde Virgilius in VII.

Item ab herne vel hernicus hec hernia -e, idest tumor et defluxio intestinorum in mentulam, unde herniosus -a -um.

HERODES interpretatur pellicius vel gloriosus, clara ethymologia; et hic Herodius -dii invenitur pro eodem, et i genitivi mutata in a et assumpta -des fit hic Herodiades -de patronimicum, idest filius vel nepos Herodis, et hinc, subtracta de sillaba, dicitur hec Herodias -adis, idest filia vel neptis Herodis.

Hec HERBA -e dicitur ab arvo: iacto enim semine in agrum, non longo tempore post ipsum pullulat in herbam; vel quia terre fixis radicibus adheret; inde herbula -le diminutivum et herbosus -a -um, plenus et abundans herba, et comparatur; unde hec herbositas -tis.

Item ab herba herbidus -a -um, idest herba plenus, herbosus, et comparatur; unde hec herbiditas -tis. Item ab herba herbeus -a -um, de herba factus vel ad herbam pertinens vel viridis, unde Plautus ‘quis est hic homo cum collativo ventre et oculis herbeis’.

Et hoc herbarium, locus ubi herbe abundant, et hic et hec herbilis -le, idest herba abundans;

herbilis etiam vocatur anser herba pastus; et herbo -as, idest herba pascere vel herba ornare, induere,

unde herbeo -es -bui, idest esse vel fieri herbosum vel viridem, et hinc herbesco inchoativum, unde Augustinus De civitate Dei, in quinto ‘similiter herbescunt flavescunt pubescunt’.

Herbo componitur adherbo -as, coherbo -as, deherbo -as, idest ab herba removere, inherbo -as, et est activum cum omnibus suis compositis. Item ab herba hec arbor, sed superius aperte distinctum est in prima littera.

Item ab herba herbitus -ti, quedam arbor, quia vice herbe prebeatur pecoribus, ubi pascua desunt. Herba componitur hic et hec inherbis -be, idest sine herba.

Hec HESPERA dicunt Greci, idest hora que est inter diem et noctem vel inter noctem et diem; unde hic Hesperus -ri, stella occidentalis que in vespere post solem apparet,

unde hec Hesperia, idest Yspania, ab Hespero stella que in ea parte lucet; et hec est vera Hesperia respectu Ytalie, que similiter Hesperia dicitur, siquidem Hesperus, frater Atlantis, pulsus a germano Ytaliam tenuit, eamque de suo nomine, vel de nomine pristine regionis quam reliquerat, Hesperiam appellavit:

si ergo dicis Hesperiam sine additamento Ytaliam significas, si addis aliquid, secundum diversa addita, potes significare nunc Yspaniam, ut si dicas ‘ultimam’ vel aliquid tale, nunc Ytaliam, ut si dicas ‘magnam’ vel consimile;

et hinc hesperius -a -um, idest yspanus vel ytalicus, et hec Hesperis -dis, Ytalica vel Yspana; et hinc filie Athlantis dicte sunt Hesperides, vel ab Yspania vel a patruo Hespero.

Item ab hespera et hesperus, subtrahentes h, et loco illius u consonantem ponentes, dicimus hec vespera -e et hic vesperus -i: vespera idem quod hespera, scilicet tempus, hora que est inter diem et noctem vel inter noctem et diem,

et huius genitivus ponitur ibi adverbialiter (Vulg. Matth. 28, 1): ‘vespere autem sabbati’ et significat ‘in tempore’, et ad ipsum fit relatio per ‘que’ nominaliter positum quod sequitur, ‘que lucescit in prima sabbati’ et cetera, sicut ad hoc nomen Romam fit similis relatio cum tenetur adverbium, ut ‘iste vadit Romam, que est caput mundi’; et fit relatio ad nomen ita positum, non ex eo quod ponitur adverbium, sed ex eo quod nomen est et quandam vim nominis ibi retinet.

Et hinc Vesperta -e, dea illius hore que est inter diem et noctem; sed Matuta est dea que preest illi hore que est inter noctem et diem, unde matutinus -a -um;

et hinc vespertinus -a -um et hec vespertina -e, idest cena in sero, in vespera, et hic vespertilio -nis, avis in vespere volans.

Item a vespera vespero -as, vesperam facere, verbum exceptivum soli Deo conveniens, unde vesperasco -scis inchoativum, et componitur advespero -as, advesperasco -scis, et sunt omnia ista verba excepte actionis soli Deo convenientia. Potest tamen dici ‘dies advesperat’ vel ‘advesperascit’, idest tendit vel incipit tendere ad vesperam et impersonaliter advesperascit idest vespera appropinquare incipit.

Item a vespera vel vesperus hic Vesper -is et hec Vesperugo -ginis: Plautus in Amphytrione ‘nec gurle nec vesperugo nec ungilie decidunt’.

Et nota quod hic Hesperus vel Vesperus et hic Vesper -is et hec Vesperugo nomina sunt unius et eiusdem stelle, que in nocte post solem apparet et in mane ante solem, unde, in mane, dicitur Lucifer vel Fosforos.

Et dicunt quidam quod hoc non potest esse in eodem tempore quod eadem stella sequatur solem et in mane precedat, sed hoc contingit in diversis temporibus. Alii dicunt quod Mercurius et Venus, cum sint satellites solis, quandoque ita sunt dispositi quod Venus precedat solem et Mercurius sequatur, vel e contrario, et tunc una illarum stellarum, scilicet illa que sequitur solem, videtur in sero post solem, illa que precedit in mane videtur ante solem;

sed, quia ille due stelle sunt similes et in quantitate et in splendore, creditur quod eadem stella sit in sero post solem et in mane ante solem. Altius vero philosofantibus quod una et eadem sit stella, scilicet Venus, que in sero sequitur solem et in mane precedit et in eodem tempore anni placuit.

Est enim Venus altior sole, cum ergo contingit quod insimul veniunt ad occasum, quia Venus est altior, diutius videtur in sero quam sol et, eadem ratione, citius videtur in mane, quamvis eque cito motu discurrant, et ad hoc ostendendum satis familiare diligens doctor inducet exemplum: nam citius videmus ascendentia remota quam propinqua, et diutius videmus descendentia remota quam propinqua, quamvis equo et pari motu incedant.

Dicitur ergo Venus in sero Esperus et Vesperus et Vesper et Vesperugo; in mane Lucifer, Fosphoros.

Item vespera et vesperus diversiclinia sunt, aliud enim significant in plurali quam in singulari. Nam hee vespere -arum significant illud tempus in quo cantatur illud officium,

hii vesperi -orum ipsum officium: vesperi siquidem cantantur sed vespere pulsantur. Quidam tamen non distinguunt inter vesperas et vesperos, quantum ad officium.

Item a vespera vel vesperus hoc vesperum -ri, idest obscuritas que fit interpositione nubium inter nos et solem et lunam, quacumque hora diei vel noctis,

et hoc vespere vel vesper -ris, quod significat horam qua sol incipit declinare ad occasum et durat usque in crepusculum, unde Terentius ‘nunquam tam mane egredior, nunquam tam vesperi quin te aspiciam fodere’; idem in Andria ‘quam ego heri vidi ad vos afferri vesperi’, et est dativus positus adverbialiter, ut dicit Priscianus.

Et hoc vespere indeclinabile vel pro hora pulsandi; et, licet hec vocabula ita sint distincta, tamen confunduntur apud auctores et pro se invicem posita inveniuntur.

HESDRAS interpretatur adiutor.

HETHINIANI quidam heretici ab Hethio sunt vocati, idemque et Heunomiani ab Heunomio, quodam dialetico Hethii discipulo ex cuius nomine magis innotuerunt, dissimilem Patri asserentes Filium, et Filio Spiritum Sanctum, et nullum imputari peccatum in fide manentium.

HEX dicunt Greci, idest sex, et inde hexa grece, idest sex; et hinc apud nos hexas -adis, idest sex.

Et ab hex et emeras, quod est dies, dicitur hoc exameron, idest liber sex dierum. Item componitur cum metrum et dicitur exameter -a -um, quod constat ex sex metris vel pedibus;

et cum ptotos, quod est casus, et dicitur exaptotus -a -um, idest sex casus habens, unde illa nomina dicuntur exaptota que in uno numero et uno genere sex diversas terminationes habent in diversis casibus, ut unus.

Et ab hex, subtracta h et pro ea posita s, dicitur apud Latinos hii et hee et hec sex indeclinabile, unde senus -a -um, et senarius -a -um et hic senarius -rii, pro illo numero, et sextus -a -um, unde hic sextarius -rii, unde hic sextariolus diminutivum.

Et dicitur sextarius a sexta parte, est enim sexta pars congii; sextarius duarum librarum est, qui, bis assumptus, dicitur bilibris, assumptus quater fit, greco nomine, cerix, quinquies complicatus quinarem sive gomor facit; adice sextum, reddit congium:

nam congius sex metitur sextariis, et hinc sextarii nomen tractum est. Et nota quod sextarius, sive dicatur mensuratum, sive mensura, sive quantitas illi mensure adiacens, sive aliquid aliud, semper est masculini generis et non neutrum, sicut quidam ydiote abutuntur, unde Oratius in Sermonibus (1, 1, 74) ‘panis ematur, holus, vini sextarius, adde’.

Item a sex hic senio -nis, idest sex puncti in tessera: Persius ‘quid dexter senio fieret scire erat in voto’; et sexies adverbium.

Sex componitur sesdecim vel sedecim, unde sedenus -a -um, et sedenarius -a -um, et sedecimus, et sedecies.

Item componitur cum gentos, quod est decem, et dicitur sexaginta, sexaginties, idest sexies decem, unde sexagesimus -a -um et hec sexagesima -e, sexagenus -a -um, et sexagenarius -a -um, et sexagies adverbium.

Item componitur secenti vel sescenti -e -a, et hinc derivata.

Item componitur sescuplus -a -um vel secuplus -a -um, sexies plicatus, unde sexcuplo -as, sexies plicare.

HYALIN grece, latine dicitur vitrum; unde hoc yalum -li, quoddam genus purissimi vitri, et hinc yalinus -a -um et yalus -a -um, per sincopam, idest vitreus,

et hec phyala -le, vas patulum ad potandum vel ad oleum retinendum, quia olim ex vitro fiebat; vel fiala a filo, quo solet ferri.

HYAMO, margarita pretiosa.

Hic HYBERUS -ri fluvius est Yspanie, unde hec Hyberia -e dicta est Yspania, et hinc hyberus -a -um gentile, et hec Hybernia -e dicta est ab Hyberia, quia eius priores partes Hiberiam intendunt; vel potius derivatur ab hybernus -a -um, ut superius diximus.

Et nota quod Hyberus gentile designat et gentem Yspanie et quemlibet de illa gente, et, causa differentie ad nomen fluvii, apocopatur ab auctoribus nominativus tantum,

et dicitur hyber -a -um vel hic Hyber -ri, et hinc hic Yber -ris, nomen alterius gentis ab Hyberis profecte, que est ultra Armeniam.

HICOSIUM, cesariensis Mauritanie oppidum, Hercule illac transeunte, viginti a comitatu eius discedentes construxerunt et, ne quis imposito a se nomine gloriaretur, de condentium numero urbi Hicosium nomen datum est.

Hic HICTER -ris, quedam avis que pene flava est tota et crocea;

unde hec hicteris -ris vel -idis, quidam morbus fellei coloris, qui facit hominem in cute flavere et pallere et diu languere et, ut dicunt, ydropis est. Hunc morbum Latini dicunt arcuatum, a similitudine celestis arcus;

unde hictericus -a -um, qui illam infirmitatem patitur, et hinc hec hicteritia, idem quod hicteris.

HYEREMIAS interpretatur excelsus Domini, quia dictum est ei ‘ecce constituo te super gentes et regna’.

Hic HYEBUS proprium nomen fuit hominis; unde hyebuseus -a -um. Hyebusei edificaverunt Hyerico, unde dicta est Hyerico quasi Hyebuco, et, quia Hyebus Hyerusalem ampliavit, Hyerusalem dicta est Hyebus;

siquidem Hyerusalem primo dicta est Salem a conditore qui dicebatur Salem, postea dicta est Hyebus ab ampliatore qui vocatus est Hyebus, vel a Hyebuseis habitatoribus.

Postea, illis duobus nominibus, scilicet Hyebus et Salem, per compositionem coniunctis, dicta est Hyerusalem, quasi Hyebusalem; et videtur hoc nomen proferendum per duo s, sed forte in compositione unum s abicitur.

Hec postea a Salomone dicta est Hyerosolima, quasi Hyero Salomonia. Et nota quod invenitur hec Hyerosolima -e et Hyerosolime -arum et Hyerosolimis indeclinabile, in eodem sensu, scilicet pro illa civitate.

Hec etiam corrupte a poetis Solima dicta est et postea ab Helio Adriano vocata est Helya.

Etiam ipsa est Sion, que ebraice speculatio interpretatur, quia in sublimi constructa est et de longe venientia contemplatur. Hyerusalem latine pacifica interpretatur.

Et ab Hyerosolima hyerosolimus -a -um, unde hyerosolimitanus -a -um, et per compositionem hyerosolimipeta -te, peregrinus qui petit Hyerusalem. Item a Solima solimus -a -um: Iuvenalis (6, 544) ‘interpres legum Solymarum et magna sacerdos’.

HYLARO -as, idest letificare, unde Macrobius De Saturnalibus ‘verba non minus quam vinum hylarant convivium’;

unde hoc hylaramen -nis et hic et hec hylaris et hoc -re, letus et iocundus, unde illud ‘hylarem datorem diligit deus’, et comparatur -rior -simus, unde hylariter -rius -sime adverbium, et hec hylaritas -tis,

et hic Hylarius, qui semper fuit iocundus in servitio Dei, et hic Hylario -nis, pro alio sancto de quo legitur quia, cum infirmus esset et mori vellet, anima eius non audebat exire, cui beatus Hylario dixit ‘anima mea quinquaginta annos Deo servavisti, ne dubita, exi’, et statim exiit: ille in Deo bene confidebat, siquidem non vult exire a corpore et non audet, nisi forte cum Deo debeat exire.

Item ab hylaro -as hylareo -es -ui, idest esse vel fieri hylarem, et hinc hylaresco. Hylaro componitur exhylaro -as, idest valde hylarare, exhylareo -es, et hinc exhylaresco -scis. Hylaro -as cum omnibus suis compositis est activum.

Hoc HYMEN -nis, producta e, dicitur membranula illa in qua puer involvitur in utero matris, que alio nomine dicitur matrix, in qua sunt septem cellule forma humana impresse, nec plus, unde non contingit plures quam septem concipi simul a muliere.

Unde hic Hymeneus, deus nuptiarum, quia pertinet ad hoc officium, idest ad creationem,

sed hic hymeneus dicitur vis illa retentiva seminis, ex qua habent procreari pueri. Et dicitur vis illa deus, secundum consuetudinem antiquorum, qui quamlibet essentiam in qua aliquid deitatis, aliquam scilicet emulationem deitatis reperiebant, deum vocabant,

unde naturalem vim terre producendi vinum vocabant deum, scilicet Bacchum, naturalem vim terre producendi segetes vocabant Cererem.

Qualitates etiam elementorum vocabant deos, quia suam videntur habere vim in compositione corporum, similiter et stellas: hee enim videntur habere rationabilem effectum in his inferioribus. Idem quoque de scientiis et virtutibus que sunt bona gratuita; cum etiam in iis quedam sit emulatio deitatis, idest dominari vitia, dii dicebantur.

Vel Hymeneus dictus est a quodam atheniensi Hymeneo nomine, qui feliciter usus est nuptiarum: siquidem Hymeneus atheniensis iuvenis amore cuiusdam, forma paris sed nobilitate superioris, inarserat; sed generis imparitate repulsam passus, inter virgines virginali habitu conversatus et a piratis inter virgines captivatus et tandem vir esse deprehensus, ad suos remissus est. Parentibus virginum earum facilem dictat reditum, ea tamen lege ut eius quam peteret uti coniugio concederetur.

Conceditur. Redduntur virgines, fit ille sui voti compos, salva lege sue condicionis, unde inolevit consuetudo ut quicumque nuberent eum, tamquam deum nuptiarum, invocarent, quia feliciter amore suo usus sit.

Et hymeneus quandoque ponitur pro nuptiis, quandoque pro coitu, et interpretatur dormiens.

HYMNUS est laus Dei cum cantico. Proprie enim hymnus est continens laudem Dei: si ergo sit laus, et non sit Dei, non est hymnus, et si sit laus et Dei laus et non cantetur non est hymnus; si ergo in laudem Dei dicitur et cantatur, tunc est hymnus, cui contrarium est threnum, quod est carmen lamenti et funeris; quandoque tamen hymnus simpliciter dicitur laus.

Unde hic hymnulus -li diminutivum et hic et hec hymnista -e, idest laudator vel qui canit hymnos,

et hymnizo -as et hymnio -is, ambo pro laudare vel hymnos canere, et hic et hec hymnicista -e, qui facit vel cantat hymnos.

Hymnus componitur hymnicanus -a -um, qui canit hymnos, hymnidicus -a -um, qui dicit hymnos, et hymnigraphus -a -um, hymnorum scriptor,

unde hec hymnigraphia -e, idest hymnorum descriptio, et hymnologus -a -um, qui loquitur de hymno, unde hec hymnologia -e, idest sermo vel laus de hymno.

HYNNIO -nis -nivi -nire -nitum equorum est, unde hic hynnitus -tus -tui, idest ipsum clamare equorum;

et componitur adhynnio -is, idest valde hynnire; cohynnio -is, simul hynnire; et est neutrum cum omnibus suis compositis.

HYN quedam mensura est, scilicet sextarius.

HYO -as, idest os aperire, et est tractum a feris, quarum aviditas oris apertione monstratur, unde et ponitur quandoque pro desiderare, quandoque pro deficere: tractum a canibus qui, quando deficiunt, hyant; et pro fatigari, similiter tractum a canibus, et pro rumpi vel scindi vel aperiri quecunque res sit.

Unde hyatus -tus -tui, fissura, apertio terre, preruptio terre profunda, quasi itus. Sed sicut dictum est, hyatus proprie est oris hominum apertio.

Et hinc hyulcus -a -um, idest hyans, fissus, rimosus: in estate est terra hyulca, cum est fissa et rimosa calore solis. Et componitur semiulcus -a -um, idest aliquantulum hyans, apertus ex parte.

Item ab hyo hic Hyacus -ci, idest Bacchus, quia facit venas hyare, unde Virgilius ‘populus Alcide gratissima vitis Hyaco’; et per compositionem hic et hec hyatimembris -bre, idest ille cuius posteriora semper hyant, scilicet qui frequenter pedit.

Item ab hyo hysco -scis inchoativum, quod deberet facere hyasco, sed, causa vitandi hyatum, facit hysco;

et componitur cum fatim, quod est abundanter, et dicitur fatisco, idest abundanter hyscere, scindi, ut ‘panis iste fatiscit rimis’, idest finditur, scinditur. Et fatiscere idest lassari, inanescere, abundanter aperiri, desinere esse, deficere, unde de sancto Martino dicitur ‘artus febre fatiscentes’.

Et nota quod nos dicimus fatisco -is quod antiqui non dicebant, sed dicebant fatiscor -ris, fessus sum, quod nos non dicimus.

Sed componitur defetiscor defessus, et hoc utimur; defetiscor est deficere vel fatigari, et scribitur penultima, in defetiscor, per t et nunquam per c: quod dico ut quosdam purgem a cecitate ignorantie dicentes defeciscor per c, quod sine dubio nichil est.

Item hysco componitur deysco -is, idest valde vel deorsum hyscere. Hyo componitur inhyo -as, idest habere desidero, vel attingere conor, et est neutrum cum omnibus suis compositis.

Hic HYRQUUS -qui est oculorum angulus, secundum Suetonium, ubi putredo colligitur, unde Virgilius ‘novimus hec qui te transversa tuentibus hyrquis’; legitur ibi et hyrcis, quia ex nimia luxuria et lascivia solent quidam retorquere oculos ad hyrcos:

ideo inde dicitur hic hyrcus -ci, idest caper, scilicet animal lascivum et petulcum et fervens semper ad coitum, cuius oculi ob libidinem in transversum aspiciunt et ad hyrquos retorquentur, et inde dictus est hyrcus. Dicitur enim de naturali ystoria hyrcos ita esse libidinosos ut indignentur si videant alios coeuntes, et in eos impetum faciant.

Unde hic hyrculus vel hyrciolus diminutiva, et hyrcinus -a -um, et hyrcosus -a -um, in eodem sensu, scilicet qui est fetidus ad instar hyrci, quasi qui sudore corporis fetido putet; et hyrsutus -a -um, asper pilis vel pilosus ut hyrcus, unde hyrtus -a -um per sincopam pro hyrsutus, cuius pili sunt erecti.

Item ab hyrsutus hic ursus -si, quia hyrsutus sit; vel dicitur ursus ab ore, quia ore suo format fetum, quasi orsus dat: dicunt enim eos informes generare partus et carnem quandam, quasi quoddam frustum, parere, quam mater semper lambendo in membra componit, et sic postea vivificatur; et hic ursi turpes dicuntur.

Unde hic ursulus et ursellus diminutiva, et hec ursa, ursula, ursella, et ursinus -a -um et ursarius -a -um, homo vel canis qui venatur ursos.

Item ab hyrcus vel hyrquus hic hyrquitallus -li, scilicet puer libidinosus et lascivus, et qui oculos semper retorquet ad angulos ex nimia lascivia.

Hyrcus componitur hic subyrcus -ci, idest locus subter brachia, ubi sudor colligitur, scilicet ascella, et dicitur subyrcus, quasi subter habens hyrcum, idest fetorem hyrci.

Item ab hyrco hyspidus -a -um, asper, setosus, pilosus, hyrsutus.

HYR vigil interpretatur.

HYSTERION, idest gesticulare; unde hic hystrio -nis, quasi hysterio, idest gesticulator, ioculator, qui diversos gestus et habitus hominum scit representare, unde hystriones dicebantur representatores comediarum, qui in recitatione, larvas sue faciei apponentes, representabant habitus et gestus diversorum.

HYSTORIN interpretatur videre vel cognoscere; unde hec hystoria -e: antiquitus enim nullus scribebat hystoriam nisi qui interfuisset et ea que conscribenda essent vidisset. Vel ideo dicitur hystoria ab hystorin, quia diu preterita ad nostram notitiam reducit: est enim hystoria res gesta a memoria hominum propter vetustatem remota. In nostro tamen usu et si nuper, vel aliquantulum retro, res gesta sit, tamen dicitur hystoria.

Et inde hec hystoriola -le diminutivum, et per compositionem hic hystoriographus, descriptor hystoriarum, unde hec hystoriographia -e, hystorie descriptio,

et hystoriographo -as, idest hystoriam describere vel depingere, designare; et, in eodem sensu, hystorio -as, et sunt activa.

Hic HYSTER -stri fluvius est qui et Danubius dicitur, unde Hystri dicti sunt, siquidem de Colco insula quidam, missi ad persequendos Argonautas, a Ponto intraverut Hystrum fluvium, et inde a vocabulo amnis, quo a mari recesserunt, Hystri dicti sunt.

Et inde hec Hystria -e dicta est terra quam incoluerut, unde hyster -tra -um gentile, et hec hystrix -cis, quoddam animal quadrupes, spinosum, que in terra illa abundat.

Hic HYSPANUS fuit quidam rex Hyspanie, unde dicta est hec Hyspania -e, et hic hyspanus -a -um, gentile et possessivum, et hic et hec hyspaniensis -e, gentile. Et habet sex provincias: Terraconensem, Cartaginiensem, Lusitaniam, Galitiam, Bethicam et, trans fretum in regione Africe, Tingitaniam.

Et sunt due Hyspanie: citerior, que in septentrionali plaga a Pireneo usque ad Cartaginem porrigitur; ulterior, que in meridie a Celtiberis usque ad gaditanum fretum extenditur. Citerior autem et ulterior dicta, quasi citra et ultra, sed citra quasi citra terras, et ultra vel quod ultima, vel quod non sit post hac ulla, idest alia, terra.

HYSMENECHION, cantus vel carmen nuptiale.

Hic HISTIPEX -cis, lignum, proprie quod in igne ardet.

HONORO -as, honorem impendere, unde honoratus -a -um et qui recipit et qui impendit honorem; et comparatur -tior -simus, unde honorate -tius -sime adverbium et honoratorius -a -um, quod impendit honorem vel quod est honori,

et hic et hec honorabilis et hoc -le, dignus honorari vel aptus honorare; et honorabilis quasi honori habilis, idest aptus ut accipiat vel tribuat honorem; et comparatur -lior -simus, unde honorabiliter -lius -sime adverbium,

et hec honorabilitas -tis, et componitur inhonorabilis, idest non honorabilis, et similiter comparatur.

Item ab honoro hic honor vel honos, unde honorculus -li diminutivum, et honorus -a -um, et componitur inhonorus -a -um.

Item ab honor honestus -a -um, qui nichil habet turpitudinis, quasi honoris statum conservans; et comparatur -stior -simus, unde honeste -stius -sime adverbium, et hec honestas -tis, idest perpetuus honor, quasi honoris status; et componitur inhonestus -a -um, idest non honestus, et comparatur.

Item ab honestus honesto -as, honestum reddere, et componitur dehonesto -as, inhonesto -as, valde dehonestare vel potius diffamare, vituperare, ab honestate removere, et sunt activa.

Item honor componitur honorifico -as, honorare, unde honorificus -a -um, et comparatur, sed eius comparativa non sunt in usu; et hic et hec et hoc honorificens -tis, sed non est in usu, tamen eius comparativa sunt in usu:

fit ergo quedam mixta comparatio ex comparativis istius et ex hoc positivo, honorificus -centior -centissimus, ude honorifice -centius -centissime adverbium, et hec honorificentia -e, ab honorificens, idest honorabilitas.

Item ab honorifico hic et hec honorificabilis -le, et comparatur -lior -simus, unde honorificabiliter -lius -sime adverbium, et hec honorificabilitas -tis,

et hec honorificabilitudinitas -tis, et est longissima dictio que in illo versu continetur ‘fulget honorificabilitudinitatibus iste’.

Honoro componitur cohonoro -as, idest simul honorare; dehonoro -as et exhonoro -as, idest vituperare, extra honorem facere et ponere; inhonoro -as, idest non honorare, contra honorem facere, vituperare. Honoro activum est cum omnibus suis compositis.

HORREO -es -ui, horrorem habere, timere vel tremere. Proprie ille quidem horret qui tremit et cuius pili rigescunt et surriguntur propter frigus vel propter timorem, sicut in nocte cum homo vadit solus.

Et hinc hic horror -ris et hic et hec horribilis -le, abominabilis, et comparatur -lior -simus, ude horribiliter -lius -sime adverbium et hec horribilitas -tis.

Item ab horreo horridus -a -um, terribilis, abominabilis, frigorosus, tremens, et comparatur -dior -simus, unde horride -dius -sime adverbium et hec horriditas -tis et horridulus -a -um, aliquantulum horridus, unde Persius ‘scis comiter horridulum trita donare lacerta’.

Item ab horreo, per compositionem, horrefacio -cis et horrifico -as, idest terrefacere, unde horrificus -a -um.

Item ab horreo hoc ordeum, quia spicis horreat, sed potius derivatur ab areo, sicut supra diximus.

Horreo componitur abhorreo, timere, abominari; dehorreo exhorreo; inhorreo -es; perhorreo -es; et hinc inchoativa abhorresco, dehorresco, exhorresco, inhorresco, perhorresco. Et simplicia et composita sunt neutra et significant passionem intrisecus natam et construuntur quandoque cum accusativis, quandoque sine accusativis cum ponuntur pro timere.

HORTOR -aris, suadere, confortare, instigare vel instigari; unde hortator -ris, hortatorius -a -um et hortatio, unde hec hortatiuncula -le diminutivum et hic hortatus -tus,

et hoc hortamen et hoc hortatorium, idest palmatorium vel locus ubi fiunt hortamina.

Hortor componitur adhortor -aris, idest valde hortari; cohortor -aris, idest simul hortari,

unde hec cohors -tis, a frequentia cohortationis, et est cohors multitudo rusticorum, castra, multitudo militum; cohors maior continet quingentos, cohors minor continet trecentos.

Item cohors dicitur quoddam genus munitionis a cohortando vel a cohercendo, quia coherceat cuncta interiora, idest concludat, vel quia coherceat obiectu suo extraneos et adire prohibeat: unde melius per unum o scribitur et sine h, scilicet cors.

Dehortor -aris, dissuadere vel valde hortari, unde dehortatorius -a -um, et hoc dehortamen; exhortor -aris, valde hortari. Hortor -aris cum omnibus suis compositis est commune.

Hec HORA -e, cum h, dierum est; et hora est spatium in quo medietas alicuius signi oritur in oriente et medietas alterius occidit in occidente; et horula -e diminutivum,

et hic Horus -i, Apollo, quia primus horas invenit.

Et componitur cum lego et dicitur hoc horologium, ubi hore leguntur, idest colliguntur; vel componitur a logos, quod est sermo vel ratio, quia ibi sermo vel ratio habetur de horis colligendis, unde horologicus -a -um, qui in horologio colligit horas vel quod pertinet ad horologium;

et componitur cum specio vel inspicio et dicitur hic et hec horuspex -cis vel horinspex -cis, ille qui inspicit horas, et hic horuspicus -ci, idest horarum inspector, qui etiam horoscopus dicitur,

et componitur ab hora et copos, quod est labor vel intentio, quasi in cognitione horarum intendens vel laborans. Vel componitur ab hora et scopin, quod est speculari, quasi qui per horas nativitatis hominum speculatur dissimili et diverso fato, unde Persius (6, 18-19) ‘geminos, horoscope, varo producis genio’: varo dixit, pro vario, per sincopam.

Unde horoscopium, idest horarum speculatio.

Item hec ora -e, sine h, est regionum vel finium vel vestium: cum enim regionem vel finem vel extremitatem vestimentorum designare volumus per hoc nomen, scribendum est sine h, unde hoc orarium dicitur limbus qui apponitur ore, idest margini vel extremitati alicuius vestimenti, causa ornatus.

HOSTIO -stis -stivi -stire -stitum, idest equare, unde Plautus ‘quem promitto hostire contra ut merueris’, et inde hoc hostimentum -ti, idest equamentum, equalitas vel illud contra quod pondus exequatur in libra, unde Plautus ‘pari portant par inpar dant hostimentum est opera perpetua’; et hoc hostorium, lignum quo modius vel sextarius exequatur,

et hic et hec hostis, quia equa fronte ineat ad bellum. Proprie hostes sunt qui equales sunt et qui equaliter sibi invicem debent, quasi qui nil sibi debent, nec unus magis tenetur alteri quam e contrario; unde hostes non proprie possunt esse Christiani inter se, nec hostile prelium inter eos, quia Christiani semper debent sibi invicem aliquid, saltem causa christianitatis, sed Christiani et Saraceni proprie dicuntur hostes quia nichil sibi invicem debent.

Si enim vilissimus Saracenus caperet regem Francie, tantum deberet illi quantum rex Francie deberet illi si eum caperet. Vel dicuntur hostes ab hostiendo, idest equando menia victorum: solet enim hostes victores menia victorum hostium equare, idest cum terra equa facere, idest destruere, proicere per terram.

Et hinc hic et hec hostilis et hoc -le, unde hostiliter adverbium, et hec hostilitas -tis et hosticus -a -um, idest hostilis.

Item ab hostis hec hostia -e: hostie erant sacrificia que fiebant antequam ad hostes pergerent, quasi pro hostibus devincendis facta, sed victime erant sacrificia que post victoriam victis hostibus immolabant, et erant victime maiora sacrificia quam hostie.

Hostis componitur cum capio vel cedo vel scindo, et dicitur hic et hec hosticapa vel hostiscinda vel hosticida, qui vel que capit vel scindit vel cedit hostem.

Item ab hostis hoc hostium -stii, quia hostem moratur: ibi enim adversariis nos obicimus. Hinc etiam hostia fluviorum dicuntur exitus in mari, scilicet loca ubi mare intrat, quia hostibus illuc solemus occurrere et nos eis ibi opponere.

Vel dicuntur loca illa hostia, quia per loca illa, tamquam per hostium in domum, fluvii intrent mare; vel quia res exportantur vel importantur per loca illa, tamquam per hostia; vel quia homines per loca illa, tamquam per hostia, egrediuntur et ingrediuntur flumen vel terram suam, quasi domum.

Quod autem dicitur hostium, quasi ostendens aliquid interius, vel quasi obstans viantibus, idest intrare volentibus, ethymologia est.

Et inde hoc hostiolum -li diminutivum, et hic hostiator, idest ianitor, qui et hostiarius dicitur, qui custodit hostium; unde et hostiarius dicitur qui custodit hostium in ecclesia, ab officio, quia presit hostiis templi: ipse enim, tenens clavem, omnia interius et exterius custodit et, inter bonos et malos habens iudicium, fideles recipit infideles respuit;

et hec hostiaria -e, que custodit hostium, et hostiarius -a -um, quod pertinet ad hostium, et hostiatim adverbium, idest per hostia, quasi de hostio ad hostium.

Item ab hostium hoc os -ris, quasi hostium, quia per ipsum, quasi per hostium, cibos intromittimus et sputum foras mittimus; vel quia per illud ingrediuntur cibi et egrediuntur sermones.

Et ab os hoc omen -nis, idest augurium, et dicitur omen quasi orimen, quia fit ore augurium, unde hoc omentum -ti, mappa ventris, scilicet membrana que continet maiorem partem intestinorum; vel dicitur sic a greco, et quandoque intestina dicuntur omenta, unde hec omestra, idest mappa;

et componitur cum abdo -dis et dicitur hoc abdomen -nis, quasi abditum omentum, scilicet pinguedo que est in ventre porci vel porce, que et sumen dicitur: Iuvenalis (2, 86) ‘atque bonam tenere placant abdomine porce’, et ponitur quandoque pro qualibet pinguedine carnium.

Item ab omen ominosus -a -um, plenus augurio vel fortunatus: Quintilianus De causis (Ps. Quint. decl. 6, 1 p. 111, 20) ‘senex ominosus morte filii mei vivo’, unde ominose, idest fortunate. Idem Quintilianus (Ps. Quint. decl. 6, 5 p.115, 9) ‘prorsus ominose retentus est’.

Item ab omen hic omasus -si, idest tripa vel ventriculus qui continet alia viscera, quia in ipso rerum eventus inspiciebant: Oratius in Epistulis (1, 15, 34) ‘patinas cenabat omasi’.

Item ominor -aris, augurari, quod componitur abominor -aris, abhorrere, aliquid cum execratione repellere, execrari, detestari vel malum omen imprecari, unde hoc abominium, idest execratio, et hoc abominarium, liber ubi abominationes scribuntur.

Item ab os hoc osculum diminutivum, quantum ad vocem; et quia habuit aliam a suo primitivo significationem, ideo os fecit ex se adhuc aliud diminutivum, scilicet oscillum, idest parvum os;

hoc tamen et aliam habet significationem, sicut supra diximus, et tunc componitur ab os -ris et cilleo -es.

Osculum idem est quod basium, differt tamen, quia osculum est religionis, unde dicitur ‘recepit eum in osculum pacis’; basium est amoris, suavium luxurie et libidinis, unde quidam: ‘basia coniugibus, tamen oscula dantur amicis, suavia lascivis miscentur grata puellis’. Item osculum filiis, pacem amicis, basium uxori, suavium scorto. Item osculum caritatis est, basium blanditiei, suavium voluptatis.

Et inde osculor -aris, osculum dare, et est commune cum omnibus suis compositis, si qua habet.

Item ab ore hoc orarium, peplum, scilicet infula illa que involvit et operit ora, idest vultus, unde Prudentius in libro Ymnorum ‘hoc sui dat pignus oris ut ferunt orarium’;

et oro -as, ore dicere, rogare, ore ratiocinari, unde hec oratio -onis, quasi oris ratio, et est ethymologia. Et, testante Augustino, oratio quincuplex est, ‘est enim oratio copulata et ligata in metris, absoluta in prosis, allocutiva in epistulis, disputativa in dialogis, relativa in hystoriis’. Item oratio bipartitur: orationum alia est perfecta, alia imperfecta. Perfecta quinquepartito dividitur, testante Boetio: alia enim est indicativa, alia imperativa, alia interrogativa, alia optativa, alia deprecativa, idest vocativa.

Et hinc hec oratiuncula -le, et oratorius -a -um, et hoc oratorium, locus orandi, tantum orationi consecratus, in quo nemo aliquid agere debet nisi tantum ad quod factum est, unde et nomen accepit.

Et componitur adoro -as, unde hoc ador indeclinabile, quoddam genus frumenti unde fiebat panis immolaticius, quem qui immolabat Dominum adorabat, unde adoreus -a -um, et adorinus -a -um, et hec Adorea, dea frumenti, et quedam vestis triumphalis: Macrobius De Saturnalibus ‘stabat adolescens amictus adoreis triumphalibus’;

et exoro -as, valde orare, deprecari, sed proprie cum effectu rei que petitur; aliter non proprie dicitur quis exorare: est enim exorare, proprie, impetrare vel cum impetratione rogare,

unde hic et hec exorabilis -le, qui facile potest exorari, scilicet concedere rogata, et componitur inexorabilis -le, idest non exorabilis, qui facile non potest exorari, scilicet concedere rogata; hinc etiam dicitur ‘inexorabile odium quod inter eos est’, idest tale quod pacificari vel exorari ad pacem non potest;

et hinc exorabiliter adverbium; peroro -as, idest valde orare vel potius perfecte orare, idest cum perfectione et effectu, scilicet oratione impetrare quod petitur, ad effectum ducere. Oro -as activum est cum omnibus suis compositis et producitur o.

Item ab os hec oria -e, frenum, quia ori imponitur, et oricus -a -um, idest loquax, et hoc oraculum -i, divinum responsum, quia ore petitur et ore datur; et oraculum, locus ubi datur et accipitur oraculum.

Item ab os hoc os -sis, quod antiqui dicebant hoc ossum, quod sepe in Plauto (Capt. 135; Men. 855) et Augustino De vera religione (doctr. christ. 3, 7) invenitur. Et dicuntur ossa ab ore, quia in ore pateant apertius quam alibi, immo in alia parte corporis non patent: nam ubique cute et visceribus obtecta celantur.

Vel dicuntur ossa ab uro, quasi usta, quia olim cremarentur. Et inde osseus -a -um, de ossibus existens, factus, vel ad ossa pertinens, vel ossibus plenus, et ossosus -a -um, idest ossibus plenus,

et ossim vel ossatim adverbia, ossa frangendo vel per ossa, scilicet de osse in os, et hoc ossulum, vel ossillum, vel oscillum, vel ossiculum, parvum os: Macrobius De Saturnalibus ‘inferentes non hominum capita, sed ossilla ad humanam effigiem simulacra’;

et inde ossillo -as, verberare vel scindere unde Plautus in Amphitrione: ‘qui michi advenienti os ossillet’. Item ab os osso -as, ossa dare, vel osse percutere, vel osse preparare;

et componitur exosso -as, idest laniare, discindere, discutere, ossa extrahere; unde Plautus in Amphytrione ‘hic me quasi murenam exossare cupit’; inosso -as, ossa immittere; et est activum cum omnibus suis compositis.

Os componitur ossifragus -a -um, idest ossa frangens, unde hoc ossifragium, idest ossium fractio, sicut dicimus aliquem fecisse ossifragium, qui os alicuius fregit; et ex eiusdem composito hic ossifragus, quedam avis que ossa ab alto dimittit et frangit.

Os -ris componitur cum exeo et dicitur hec orexis -xis, idest vomitus qui exit ab ore: Iuvenalis ‘rapidam facturus orexim’, unde hec orexia -e, idest polifagia, idest multa comestio, nimium desiderium comedendi, et contingit hec infirmitas cum extra naturam comeditur;

et cum cito -as, quod est moveo, et dicitur oscito -as, idest os aperire, ore hyare, bataclare: Persius ‘oscitat externum dissutis undique malis’,

et inde oscitatio et hic oscitatus -tus -tui et hoc oscitamen, bataclatio, immoderata oris apertio, et hec oscedo -nis, quedam infirmitas qua infantium ora exulcerantur, dicta ex languore oscitantium;

et cum pilo -as, quod est in pila tundere, et dicitur oppilo -as, penultima producta, os obturare, obstruere, occludere, obtundere, et, proprie, os quasi pilare, sed ponitur simpliciter pro obturare;

et cum facio et dicitur hoc orificium, idest foramen inferius, quod etiam pro quolibet foramine ponitur: Iosephus in VII Annalium ‘erat enim orrificium nive damnatum’ et Ambrosius Super Egisippum ‘ventris, inquit, sunt duo orificia’.

Componitur quoque orisonus -a -um, oridicus -a -um, oricanus -a -um.

Item os componitur cum peto et dicitur oppeto -tis, idest ore terram petere et mordere, et ponitur pro mori, et est tractum a viris fortibus qui antiquitus, cum vulnerati essent ad mortem, ne propter dolorem cogerentur aliquid turpe proferre, ore terram petebant et mordebant; et ideo ponitur oppetere pro mori, unde Virgilius in primo Eneidos (96);

et cum durus et dicitur oridurus -a -um, idest aspere loquens vel qui non vult aperire os.

Item hostium componitur cum peto et dicitur hic et hec hospes -tis, et qui recipit et qui recipitur, quasi hostipes, idest hostium petens, quia hostio pedem inferat. Antiquitus hospes qui recipiebat et hospes qui recipiebatur veniebant ad hostium et ponebant pedem in eo et firmabant quod unus non deciperet alium, unde et qui recipit et qui recipitur hospes dicitur; uterque enim, pedem in hostio ponendo, amicitie pactum firmabant.

Quod autem dicitur hospes quasi hostium petens ethymologia est. Unde facilis, benignus, aptus et qui adventum amicorum non subterfugit sed eis se libenter ad hostium exponit hospitalis homo dicitur;

et inde hec hospita -e et hospitus -a -um, quod componitur inhospitus, sed de istis duobus nominibus non invenitur nisi illa terminatio que est in -a, in quocunque casu sit et in utroque numero. Invenitur ergo nominativus et vocativus et ablativus singularis in feminino genere, et nominativus et accusativus et vocativus pluralis in neutro genere, scilicet hospita et inhospita.

Et hospitor -aris; si attribuatur recipienti, sensus est: ‘hospitor te’, idest ‘in hospitium te recipio’; si attribuatur ei qui recipitur, sensus est: ‘ego hospitor tecum’, idest ‘in hospitio tuo tecum maneo, vel in alio’; et, si attribuatur ei qui recipitur et construatur cum accusativo, sensus est: ‘hospitor te’, idest ‘in hospitium a te recipior’, unde olim erat commune et construebatur sic: ‘ego hospitor te’ et ‘ego hospitor a te’; quod competentius est, scilicet ut dicatur esse commune et construatur ad modum communis verbi.

Et hinc verbalia, et hic et hec hospitabilis -le, qui libenter hospitatur vel qui est dignus ut recipiatur in hospitium, et componitur inhospitabilis.

Item ab hospes hic et hec hospitalis -le, qui benignus et pronus est ad hospitandum, et componitur inhospitalis -le. Et hospitale -lis, ubi peregrini suscipiuntur in hospitium, unde hic hospitalarius, custos hospitalis vel qui est de hospitali, et hec hospitalaria -e, in eodem sensu.

Item ab hospes hoc hospitium, ubi quis ad tempus hospitali iure inhabitat et inde transiens migrat. Hospitium ergo scolarium est, sed domus burgensis, qui eam locat;

et hinc hoc hospitiolum diminutivum et hic hospitiarius et hec hospitiaria, idest custos hospitii.

Hostio componitur abhostio -stis, cohostio -stis, perhostio -stis, et est activum cum omnibus suis compositis.

Hec HUMUS -i, idest terra, et proprie humida et inferior. Et nota quod humus est quasi proprium nomen terre, unde et caret pluralitate et respondetur ad adverbia interrogativa ad modum propriorum nominum sine prepositione. Et derivatur a mus, quod grece dicitur terra, ut derivatio sumatur ab ultima sillaba;

et hinc humo -as, idest in terram ponere, humo tegere, idest sepelire, unde humatus -a -um, terra tectus, idest sepultus, et componitur inhumatus -a -um, idest insepultus;

et humatim adverbium, idest sepultim, vel viliter et abiecte, unde Ambrosius Super Egisippum in X ‘ne recusaret pro salute illius gentis habitum humatim accipere’.

Item ab humo humeo -es -ui, idest madefieri, unde humesco -is inchoativum, et hic humor -ris, unde humorosus -a -um, idest humore plenus, et comparatur -sior -simus, unde humorose -sius -sime adverbium et hec humorositas -tis.

Item ab humeo vel humor humidus -a -um, exterius, sed uvidum quod interius humorem habet, et comparatur -dior -simus, unde humide -dius -sime adverbium et hec humiditas -tis,

et humido -as, idest humidum facere, madefacere, et est activum. Item ab humeo vel humor humectus -a -um, idest humidus, unde Macrobius De Saturnalibus ‘aer, inquit, humectus est et calidus’, et comparatur -ior -mus,

unde humecte -tius -me adverbium, unde Macrobius De Saturnalibus ‘mulier humectissimo est corpore docet hec lenitas cutis et splendor’,

et humecto -as, idest madefacere, unde humectatio et hoc humectamen, et humectatus -a -um, unde humectatim, adverbium, sicut ab humectus humectim, et est activum.

Item ab humus hic et hec humilis -le, et dicitur humilis quasi humo acclinis, et est ethymologia, et comparatur -lior -limus, unde humiliter -lius -lime adverbium, et hec humilitas -tis, et humilio -as, verbum activum.

Item ab humus hic et hec homo, quasi humo, quia de humo sit creatus. Et nota quod antiqui dicebant homo homonis, unde Ennius ‘vulturis in silvis miserum mandebat homonem’; alii dicebant humo -nis. Nos vero, causa euphonie, utrumque vitantes et ab utroque aliquid reducentes, dicimus homo, et non humo, et hominis, et non homonis;

unde hoc hominium, idest hominum servitium, et hic homunculus -li et hic homuncio, et hic homulus -li, et hic homululus, diminutiva omnia hominis in eodem gradu, vel duo prima in secundo gradu, tertium in tertio gradu, quartum in quarto gradu: Plautus in Rudente ‘homunculi tanti quanti estis eiecti ut narrat’; Terentius in Eunucho ‘ego homuncio non facerem’.

Item ab homo humanus -a -um, quod habet humanitatem vel quod pertinet ad hominem; item humanus, benignus, mansuetus, misericors, quia circa homines habeat amorem et miserationis affectum, et secundum hanc significationem comparatur -nior -simus,

unde humane -nius -sime, vel humaniter vel humanitus adverbia; et differunt humane humanitus, sicut divine divinitus. Nam divinitus et humanitus significant a deis et hominibus, divine et humane ad similitudinem deorum vel hominum, si enim dicas ‘Gabriel est missus divinitus’, idem est ac si dicatur ‘Gabriel missus est a Deo’, et ‘istud factum humanitus’, idest ab hominibus. Si vero dicas ‘Gabriel est locutus divine vel humane’, idest ad similitudinem deorum vel hominum, sive divino more vel humano.

Et humane, idest mansuete; humaniter, idem quod humane. Item ab humanus hec humanitas -tis, proprietas qua dicitur homo, et humanitas mansuetudo, mira quedam affectio qua nos invicem intuemur.

Humanus componitur inhumanus -a -um, idest non humanus, scilicet efferus et crudelis et immisericors, et comparatur, unde hec inhumanitas, feritas, crudelitas, impietas.

Item ab humanus et humano -as, idest humanitate induere, unde Ihesus Christus est humanatus, idest humanitate indutus, humana natura vestitus, et humanatio, humanitatis susceptio, indutio.

Homo componitur cum ne- vel nullus et dicitur hic et hec nemo -nis -ni -nem -ne, et caret pluralitate, quasi ne- idest non- homo, vel nullus homo; secundum quosdam, tamen, non est compositum, quod et Priscianus videtur velle.

Item componitur hic semo -onis, quasi semihomo, a semis et homo -onis quod dicebant antiqui, et hoc fit ad differentiam huius genitivi seminis, sed de hoc iam superius tractavimus.

Humus vel humo -as componitur cum post et dicitur postumus -a -um, et hic postumus -i, et hec postuma -e, qui vel que nascitur post humationem patris, unde Plautus in Aularia ‘quid dubitas quin sit paratum puero nomen Postumus’; et Virgilius in sexto (Aen. 6, 763) ‘tua postuma proles’.

IA est nomen Dei, secundum quod est invisibilis, ex quo et allelu, quod est laus vel laudare, componitur alleluia, idest laus invisibilis vel laudare invisibilem. Et nota quod hec figura latina i et hec figura y greca idem elementum representant, sed i representat illud in substantiali sono, sed y in accidentali.

I enim, hoc elementum, naturaliter exiliter sonat, ergo hec figura i representat illud elementum cum sonat exilius, sed cum sonat spissius et uberius representatur hac figura y.

Propter diversos modos representandi predictum elementum Greci predictis duabus figuris utuntur, appellantes i yota, y gui; nos vero non utimur hac figura y nisi in grecis dictionibus vel barbaris, et non utimur ubique, unde in multis dictionibus barbaris vel grecis est dubium an debeant scribi per i an per y apud nos, cum non sciamus illas linguas ex toto, quia apud illos, scilicet Grecos vel barbaros, in quibusdam locis scribitur i, in aliis gui, scilicet y.

Item hec figura i, apud nos, representat duo elementa, scilicet i vocalem et i consonantem: quia ergo i duo elementa representat, et quia i et y idem representant elementum, ideo placuit mixtim et indiscrete tractare de illis dictionibus que incipiunt ab i vocali et de illis que incipiunt ab i consonante et de illis que incipiunt ab y; ordinem tamen et discretionem habebimus in secunda littera secundum ordinem alphabeti.

IABEL interpretatur ascensio.

IABIN interpretatur sapiens vel sensus, sive prudentia.

IACOB interpretatur supplantator, quia in ortu plantam nascentis fratris apprehenderit, vel quia postea fratrem arte deceperit.

IACOBUS ALPHEI ob distinctionem prioris cognominatus est, qui dicitur filius Zebedei, sicut iste filius Alphei: cognomentum ergo ambo a patre sumpserunt. Iste est Iacobus minor, qui in Evangelio frater Domini dicitur.

Hic IACINTUS fuit quidam puer versus in florem, unde et flos ille similiter dictus est iacintus, et est purpureus, et hinc quidam lapis dictus est iacintus, habens purpureum et ceruleum colorem, ad modum floris illius.

Unde iacintinus -a -um, penultima producta, quamvis poetica licentia quandoque corripiatur in metro.

IAFETH interpretatur latitudo: ex eo enim populus gentium natus est, et, quia lata est ex gentibus multitudo credentium, ab illa latitudine dictus est.

IAYR interpretatur illuminans.

Hic IAMBUS, quidam pes constans ex brevi et longa, et dicitur a iambos, quod est ascendere vel ascensio, quia cito transimus et ascendimus a brevi ad longam. Vel dicitur a iambuzin, quod est reprehendere vel detrahere vel venenum immittere, quia inventus fuit ad describendum venenum ire et ad reprehensiones et detractiones, unde Oratius (ars 79) ‘Archilocum proprio rabies armavit iambo’.

Unde iambeus -a -um et iambicus -a -um.

IANNES interpretatur marinus, sive ubi est signum eius. Cessit enim et defecit signum eius coram signis Moysi, unde et dixerunt magi ‘hic digitus Dei est’.

IAM, adverbium temporis. Temporalium adverbiorum quedam significant tempus communiter, idest diversa tempora indifferenter, ut olim, quondam, dudum, aliquando et similia; quedam discrete, ut nunc, nuper, pridem et similia.

Eorum vero que significant discrete quedam significant presens, ut ‘nunc’, quedam preteritum, ut ‘heri’, quedam futurum, ut ‘post’, ‘perendie’.

Eorum que significant presens quedam significant presens tantum, ut ‘nunc facio’; quedam presens confusum, ut ‘hodie’, unde potest iungi omnibus temporibus, ut ‘hodie facio’, ‘hodie feci’, ‘hodie faciam’; quedam presens et paulo post futurum, ut ‘iam faciam’, ‘iam facio’.

Item, eorum que significant preteritum, quedam significant paulo ante preteritum, ut ‘nuper’, ‘heri’, ut ‘nuper feci’, ‘heri feci’; quedam multo ante preteritum, ut ‘pridem feci’; quedam infinite preteritum, ut ‘antea feci’.

Item, eorum que significant tempus futurum, quedam significant paulo post futurum, ut ‘cras faciam’, ‘postridie faciam’; quedam multo post futurum, unde exemplum non habeo, sed credo quod inveniatur; quedam infinite futurum, ut ‘post’ vel ‘postea faciam’.

Patet ex predictis quod convenienter dicitur ‘modo facio’ et ‘modo feci’, sed non ‘modo faciam’. Similiter, convenienter dicitur ‘iam facio’ et ‘iam faciam’, sed non ‘iam feci’. Similiter convenienter dicitur ‘nuper feci’, sed non ‘nuper faciam’. Si tamen aliter fiat, scias fieri per abusionem: per abusionem enim dicitur ‘nuper faciam’ et ‘modo faciam’, nisi accipiatur pro aliquando vel tantummodo.

Item nota quod, licet ‘post’ vel ‘postea’ designent tempus quod est preteritum et tempus quod est presens, unde quandoque iunguntur verbis preteriti temporis et presentis, ut ‘postea feci’ et ‘postea facio’, tamen dicuntur esse adverbia futuri temporis, idest futurum tempus designare, vel quia designent re vera futurum tempus, vel preteritum vel presens, sed ut futurum respectu alicuius. Unde cum iunguntur preterito vel presenti debet aliquid precedere, cuius respectu designent preteritum vel presens vel futurum.

Item eorum que significant tempus communiter, quedam significant tempus secundum tempus totum, ut ‘olim facio’, ‘olim feci’ et ‘olim faciam’, et ‘quondam’ et ‘dudum’; quedam significant tempus secundum particulas temporis, ut ‘aliquando facio’ vel ‘feci’ vel ‘faciam’, et ‘quandoque’ similiter.

Et quia iam designat presens tempus et quod statim et cum quadam velocitate sequitur, ideo inde derivatur hic Ianus, propter velocitatem videndi ante et retro, cum sit bifrons, et est Ianus deus omnium principiorum; et dicitur bifrons, idest habere duas frontes, scilicet ante et retro, et secundum hoc Ianus dicitur mundus vel celum, quod habet duas facies, idest duas portas, scilicet orientem et occidentem, vel Cancrum et Capricornum.

Sed cum Ianus dicitur quadrifrons hoc refertur ad IIII mundi partes vel elementa vel tempora; equivocatur et hoc nomen Ianus ad multa alia, secundum que congrue dicitur bifrons, sed hec melius in philosophia distinguentur.

Unde hoc Ianiculum -li, idest templum Iani, unde Augustinus De civitate Dei in quarto ‘plebs in Ianiculum ostili direptione secesserat’. Ianiculum etiam dicitur oppidum quoddam Ytalie, et hic Ianiculus mons apud Romam, quia olim colebatur ibi Ianus.

Item a Ianus hec ianua -e, proprie primus ingressus, primus introitus, quia Ianus deus est principii, cui antiqui omnem exitum et introitum sacrificaverunt. Vel ianua hostium perforatum, quale videmus in cellariis, per quod videri potest intus et extra, sicut Ianus videt ante et retro.

Fores sunt que extra volvuntur et aperiuntur; valve, que intus aperiuntur et volvuntur, et sunt duplices et replicabiles, quia in se replicantur cum aperiuntur, et dicuntur sic a velando, quia se velent, vel quasi volve, quia, dum aperiuntur, cum difficultate volvuntur, vel quia in se revolvuntur.

Porta proprie est civitatis. Cum enim antiqui civitatem aliquam volebant edificare, in circuitum ducebant aratrum et locum murorum sulco designabant; cum ergo veniebant ad locum ubi porta debebat esse, suspendebant aratrum, ne tangeret terram, et portabant: et ab illa portatione aratri locus ille dictus est porta, et secundum hoc proprie est civitatis. Potest etiam et in aliis dici porta, ab exportatione et importatione rerum per eam.

Posticum vel posticium vel postis vel postica, penultima correpta, latens ingressus in parte posteriori, vel qui respicit occidentem. Antica hostium ab anteriori parte vel quod respicit orientem.

Hostium dicitur generaliter ubicunque, sive sint valve, sive fores, sive aliud. Similiter et aditus dicitur generaliter hostium: differunt tamen, quia aditus quibus admittimur, hostia quibus excludimur; usus tamen hanc proprietatem corrumpit.

Et a ianua hic ianitor, qui et hic ianuator dicitur, scilicet qui observat ianuam, et hec ianitrix -cis, illa que observat ianuam: Plautus ‘anus hic recubare solet custos ianitrix’; et ianitrices dicuntur uxores duorum fratrum, quasi eandem ianuam terentes, vel ad eandem ianuam iter habentes.

Item a ianua hec Iuno, quasi iano, idest ianua propagationis feminarum, quia quasi portas matronarum pandit et naturas nubentium maritis: est enim dea parturientium et nubentium; vel dicitur Iuno a iuvando; unde iunonius -a -um.

Item a ianua hic Ianuarius -rii, quasi ianua et introitus anni; vel dicitur a Iano, quia in prima die Ianuarii est festum illius; vel quia Ianuarius est principium anni, sicut Ianus principium omnium operum; et inde ianuarius -a -um.

Hic, alio nomine, Iovonius dicitur, quia omnium mensium pater sit, et Consivius a satis tunc conserendis; et Quirinus, quia tunc bella initiantur; Patutius, propter Ianum, quia fores Iani in bello patent; Conclusius, quia pace clauduntur.

Et, quia locus exigit, ideo nomina mensium hic breviter perstringere libuit. Februarius dictus est quasi sacrificativus vel purgativus a februis, idest a sacrificiis et purgationibus que olim in illo mense solebant fieri Plutoni pro animabus defunctorum.

Martius dicitur a Marte, cui ille mensis dedicatus est, vel quia in illo mense festum illud colitur.

Aprilis dictus est quasi aperilis, quia tunc terra aperitur et flores germinat, sed, quia in hoc nimis derogatur Veneri, dicimus quod aprilis dicitur a Venere: afros enim grece latine dicitur spuma, unde Venus dicta est Afrodita, quia de spuma maris et ex humore testiculorum Saturni nata fuit Venus; et ab Afrodita dicitur Aprilis quasi afrilis, idest venerius, quia ille mensis dedicatus est Veneri, vel quia in eo habet festum suum, vel quia in eo nata fuit.

Maius -ii dictus est a maioribus, sicut Iunius a iunioribus. Cum enim Romulus instituisset rem publicam, divisit populum in duas partes, scilicet senes et iuvenes, idest maiores et minores, et, ad honorem partium, ab illis partibus duos menses nominavit, scilicet a maioribus Maium et a minoribus Iunium.

Sunt adhuc et alie derivationes istorum nominum, sicut in Ovidio Fastorum habetur, scilicet quod Maius dicitur a maiestate, vel a Maia, matre Mercurii, et Iunius a Iunone, vel a iuventute, vel a coniunctione Romanorum et Sabinorum. Sed quod diximus prevalet. Et nota quod quidam solent proferre hoc nomen per d, scilicet Madius, quod sine dubio nichil est: debet enim esse ex toto in eadem voce cum neutro istius nominis maior, scilicet maius, sed, causa differentie, in nomine mensis i debet proferri vocaliter, que in comparativo profertur consonanter, si congrue proferatur.

Iulius et Augustus olim dicebantur Quintilis et Sextilis a numero quo distabant a principio anni, idest a Martio. Antiqui enim annum incipiebant a Martio usque ad tempus Nume Pompilii, qui addidit Februarium et Ianuarium et apposuit illos in principio anni, sed distinxit illos menses secundum lunationes, sicut et omnes alii erant distincti, et ita annus remansit incorrectus usque ad tempus Iulii Cesaris, qui, cum moraretur in Egipto cum Cleopatra, annum correxit et distinxit secundum cursum solis ad idem punctum in fine anni redeuntis.

Secundum ergo consuetudinem antiquorum, qui annum incipiebant a Martio, omnes menses dicti sunt a numero quo distabant a principio anni, idest a Martio, post Iunium: ut Quintilis, quintus a Martio;

sed postea, ad honorem Iulii Cesaris qui in illo mense natus est vel aliquam obtinuit victoriam, dictus est Iulius. Sextilis, quasi sextus a principio anni, idest a Martio, sed postea, ad honorem Augusti qui in illo mense natus est vel aliquam obtinuit victoriam, dictus est Augustus.

Nomina sequentium mensium sunt composita a numero quo distant a principio antiqui anni, idest a Martio, et ab hoc nomine ymber, ut September a septimus et ymber; Octuber, ab octo et ymber; November, a novem et ymber; December, a decem et ymber.

Quod intelligimus sic: September quasi septem ab ymbre, idest a Martio, in quo ymbres et pluvie abundant, vel September quasi septimus ymber, quia septimus est a Martio et tunc, in mense Septembris, ymber est; sed prima sententia prevalet. Similiter et alia nomina que restant, scilicet Octuber et November et December.

Item a ianua quedam civitas dicta est Ianua, quia est quasi ianua et introitus Lombardie; vel dicta est a Iano, quia ibi olim colebatur; unde hic et hec ianuensis -se patrium.

Item a Iano, qui deus est principii, dicitur ianto -as, et in deponenti genere iantor -aris, idest comedere ante prandium, solvere ieiunium; unde hoc iantaculum -li, cibus quo solvitur ieiunium ante prandium, unde Nigidius ‘nos ipsi ieiunia iantaculis levibus polluimus’.

Unde iantaculo -as, et in deponenti genere iantaculor -aris, idem quod ianto -as. Et nota quod quidam corrupte solent proferre hec vocabula per e, scilicet iento -as et ientaculo -as, et ientaculum.

IAPIDIA -e pars est Venetie.

Hec IAPIGIA -e alia regio est et, ut dicunt, Apulia; unde hic et hec Iapix -gis gentile. Et Iapix -gis, quidam ventus qui multum abundat in illa regione, et est idem quod Favonius et Zephirus, ut dicunt, unde Oratius in Odis.

Hec IASPIS -dis quedam gemma est, pretiosa et viridis: ias enim est viride, pynaysim gemma dicitur, et ex his componitur.

IBI, adverbium loci; et componitur cum in et dicitur inibi, idest in eo loco; cum idem et dicitur ibidem, idest in eodem loco;

et cum alius et dicitur alibi, idest in alio loco; et cun inter et dicitur interibi, idest interim, interea, in loco illo.

Hec IBEX -cis genus est quadrupedis, scilicet caprea, que alio nomine dicitur dorcas. Et dicuntur ibices quasi avices, quia ad instar avium ardua excelsa teneant, sed hoc supra diligentius distinctum est.

IBUS dicebant antiqui, idest his vel illis: Plautus in Milite glorioso ‘ibus dispendia dinumerem’.

Hic ICARUS fuit filius Dedali, unde icarius -a -um, et hinc mare dictum est Icarium, in quo submersus est, et hec Icaria insula, iuxta quam submersus est.

ICISTUS lapis pretiosus croco similis, cum levi fulgore, facile fabricabilis.

ICIO -is -ici icisti icit icere ictum, idest percutere, unde ictus -a -um, idest percussus, unde Homerus (470) ‘icta petit celum terris Citherea relictis’; et hec ictio, idest percussio, et ictus -tus -tui et icto -as frequentativum, quod frequentius invenitur ictuo -as in eodem sensu, scilicet frequenter percutere.

Et hinc, secundum quosdam, componitur abicio, deicio, subicio et huiusmodi, cum proferuntur per unam i, quod esse non potest, quia preteritum et supinum istorum non possunt recipere compositionem ab icio: deberent enim esse abici, deici, subici, et non abieci, deieci, subieci.

Preterea, licet secundum quosdam icio corripiat penultimam in presenti et in preterito eam producat, tamen secundum alios in presenti eam producit, sed predicta composita semper eam corripiunt in presenti, unde Lucretius ‘ex incorporeis propellit et icit’.

Item ab icio hic icinus, idest ericius, qui aculeis spinarum pungit et quasi percutit; et, ad similitudinem illius, quidam piscis vocatus est icinus.

Hic YCTIUS, quidam piscis, unde, per compositionem, yctiofagus -a -um, pisces comedens; unde Yctiofagi dicti sunt quidam populi, quia venando in mari valeant et piscibus tantum alantur.

Hec YCTUSIA grece elementa dicuntur latine .

Hec YCON -nis et hec ycona -e et hec yconia -e, idest imago vel signum, et est ycon personarum inter se vel eorum que personis accidunt comparatio, scilicet cum figuram rei ex consimili genere conamur exprimere, ut (Verg. Aen. 4, 558) ‘omnia Mercurio similis, vocemque coloremque’ et cetera;

unde hec yconisma -e, idest imago, figura sine pectore ad caput , et hec eco indeclinabile, quasi yco, sonus aeris vel vallium vel rupium vel montium, idest sonus reditivus, quia est imago et representatio vocis. Dicunt tamen quidam quod eco saxum est quod, humane vocis sonum captans, etiam verba loquentium imitatur, et dicitur sic quia, ad vocem respondens, alieni efficitur imago sermonis; sed potius videtur hoc evenire natura locorum, sicut convallium et cetera.

Unde hic economus -mi, idest dispensator proprie familie, unde hec economia -e, dispensatio, et economicus -a -um, dispensativus, unde hec economica, scientia qua instruimur in dispensatione proprie familie; et dicitur economus ab eco, quod est sonus reditivus, quia ad eius sonum et vocem tota familia debet ordinari.

Vel potius dicitur yconomus ab ycon, quod est imago vel signum, et noma, quod est lex, vel norma, quod est regula. Inde yconomus quasi signatilis lex vel regula, quia ad eius signum et legem vel regulam tota familia debet dispensari; et inde hec yconomia, et cetera.

Ycon componitur cum pros, quod est ad, et dicitur hoc prosicum -ci, idest adimaginatio vel signum, unde Martianus ‘fisiculatis extorum prosicis viscera loquebantur’. Quidam legunt prosicum pro prima parte extorum, a proseco -as, sed hoc melius in sequenti distinguetur.

YDOS grece, latine dicitur forma; et inde hec idea -e, idest forma vel exemplum, unde Plato voluit quod idee omnium rerum fuissent in divina mente antequam prodirent in corpora, quod ipse si intellexit per provisionem, verum dixit et catolice: ab eterno quidem providit Deus formam cuiuslibet rei, idest que res cuius forme deberet esse. Si vero intellexit essentialiter, scilicet quod forma asini ab eterno esset et per essentiam in mente divina, mentitus est et heresim sapuit.

Unde hic et hec idealis -le, idest formalis, imaginarius, unde Martianus Capella ‘que quidem spera imago videbatur ideaque mundi’, et idem in Astrologia.

Item ab ydos hoc idolum -i, idest simulacrum quod humana effigie factum et consecratum est ; et componitur cum theos, quod est deus, et dicitur hoc idolotithum, quasi idolo deificatum, idest sacrificatum, scilicet illud quod idolo consecratur et offertur et, secundum compositionem, penultima debet corripi, quam quidam consueverunt producere.

Item idolum componitur cum latria, quod est servitus sive cultura, que soli deo debet exiberi, et dicitur hic et hec idolatra -e, idest cultor idolorum, scilicet qui culturam, quam deberet impendere suo creatori, impendit idolo.

Item ab ydos idoneus -a -um, idest irreprehensibilis, aptus, utilis, conveniens, quasi conformis cuilibet; quod autem dicitur idoneus quasi in se duplum habens donum, ethymologia est; et comparatur per suppletionem, magis idoneus -simus; unde hec idoneitas -tis, convenientia, aptitudo, utilitas.

YDASPES rex fuit Medorum, ex quo quidam amnis orientalis Idaspes dictus est.

YDILLION, idest opus paucorum versuum.

Hee IDUS iduum idibus, idest divisio, unde quidam dies mensis dicitur idus, quasi divisio, quia tunc dividebantur a nundinis, que durabant a nonis usque ad idus; vel quia tunc dividebatur mensis, non quia in idibus sit medietas cuiuslibet mensis, sed quia in idibus est divisio mensis quantum ad appellationem dierum: ab idibus enim mensis non computatur nisi per kalendas sequentis mensis.

Vel dicitur ille dies idus, quasi edus, ab edendo, quia hic dies apud veteres epularum esset. Et ab idus quod est divisio dicitur iduo -as, idest dividere.

Et idus vel iduo componitur cum viro et dicitur vidua, quasi viridua, idest a viro idua et divisa: proprie quidem dicitur vidua que cum viro diu fuit nec circa consortium alterius viri, post mortem primi coniugis, adhesit. Nam que alteri, post mortem prioris viri, nupserit, vidua non dicitur; quod autem dicitur vidua, idest viro diu consueta, ethymologia est. Et hinc viduus -a -um et viduo -as, viduam reddere, quod fit cum quis virum alicuius occidit.

Item ab idus et iota, quod est littera, dicitur hic et hec idiota -e, idest illitteralis vel illitteratus, quasi divisus a litteris, idest indoctus, insipiens. Vel componitur ab idus et ota, quod est auris, inde idiota, quasi divisus ab aure, quasi qui quod audit non intelligit. Vel idiota ab ydios, quod est proprium, et ethis, quod est mos, qui proprium morem sue terre ignorat.

Hoc YDALIUM, quedam silva in Cipro in qua colitur Venus, unde ipsa Venus et quedam terra adiacens dicta est Ydalia vel Ydalis -lis -lidis, et hinc ydalius -a -um.

YDOR vel YDRO grece, latine dicitur aqua; inde hec ydria -e, quoddam vas aquatile, et hic ydrus vel hec ydra, idest serpens aquaticus. De ydra legitur quod esset multorum capitum et quod sit interfecta ab Hercule.

Hec a Latinis excedra dicitur, quia uno capite ceso tria excrescebant: hic nichil aliud fuit nisi quidam locus evomens aquam et vastans vicina loca, unde et ydra dictus est ab aqua. Cum ergo Hercules unum meatum clauderet, multi erumpebant aquam, quod Hercules videns, loca illa combussit et sic aque clausit meatus, unde et ydram dicitur interfecisse.

Item ab ydro hic ydrius, idest aquarius, et hec ydrocelicos, idest aqua circa testiculos adunata.

Item ydro componitur cum fabos, quod Greci timorem vocant, et dicitur hec ydrofaba -e, idest aque metus. Hunc morbum Latini ab aque metu lymphaticum vocant, et fit ex canis rabidi morsu vel ex eius spuma, quam si homo vel bestia tetigerit, aut dementia repletur, vel in rabiem vertitur;

et cum melle et dicitur hoc ydromellum, scilicet aqua mellita, quod constat ex aqua cocta et melle: idem dicitur et medo, scilicet mulsum quod fit ex aqua cruda et melle;

et cum malum et dicitur hoc ydromelum, quod fit ex aqua et malis matianis;

et cum pesti, quod humor dicitur grece, et dicitur hec ydropis -pis vel -pisis, vel ydrops -pis, idest aquosus humor: est enim humor subcutaneus cum inflatione et anelitu fetido; et inde ydropicus -a -um, qui talem infirmitatem patitur, et hec ydropisis, idem quod ydropis;

et cum oleo et dicitur hoc ydroleon, ex aqua et oleo roseo mixtum;

et cum mante, quod est divinatio, et dicitur ydromantia -e, idest divinatio que fit in aqua: est enim proprie ydromantia in aque inspectione umbras demonum evocare et imaginationes et ludificationes eorum videre et ab eis ibi aliqua audire, ubi, adhibito sanguine, et inferos perhibentur sciscitari; quod genus divinationis a Persis fertur allatum. Unde ydromantius -a -um vel ydromanticus -a -um, qui talem artem exercet;

et cum en-, quod est in, et dicitur hec enidris, serpens in aqua vivens, et ex eisdem fit compositio et dicitur hic enidrios, quedam besticola, sic dicta quia in aquis versetur, et maxime in Nilo: hic eo modo vel nemon grece vocatur, quia odore suo et salubria ciborum et venenosa prodantur; de quo Dracontius ait ‘predicit suillus vim cuiusque veneni’, sed suillus a setis dictus est.

Hic etiam serpentes insequitur, qui, cum adversus aspidem pugnat, caudam erigit, quam aspis maxime observare incipit quasi minantem, ad quam cum vim suam transfert, decepta corripitur. Componitur quoque ydor vel ydro cum aliis partibus, de quibus in suis locis diximus.

YDIN interpretatur videre.

IDITHUN interpretatur transiliens vel saliens eos, quasi quosdam humo inherentes, et ea que in imo sunt cogitantes et in rebus transeuntibus spem ponentes, transiluit canendo iste qui vocatur transiliens.

Hoc IECUR, idest epar, ficatum; et dicitur iecur quasi iapir, quia ignis ibi iaceat et ibi habeat sedem, qui in cerebrum subvolat, inde ad oculos et ad cetera membra diffunditur et, calore suo, sucum ex cibo tractum vergit in sanguinem.

Et nota quod antiqui dicebant hoc ieciner vel iecinus -ris, pro quo dicimus iecur -oris.

Hoc IEIUNIUM dicitur quoddam intestinum tenue, semper vacuum, unde dicitur hoc ieiunium quia, sui inedia, viscera vacua et exinanita existunt.

Et est ieiunium parsimonia victus et abstinentia ciborum, et sunt tria genera ieiuniorum: unum quod simpliciter dicitur ieiunium, scilicet indifferenter cuiuslibet diei abstinentia, non secundum legem sed secundum propriam voluntatem;

statio est aliud genus, scilicet observatio statutorum dierum vel temporum: dierum, ut quarte et sexte ferie ieiunium ex veteri lege preceptum, de qua statione in Evangelio dixit ille (Vulg. Luc. 18, 12) ‘ieiuno bis in sabbato’, idest in quarta et sexta sabbati; temporum, que legalibus et propheticis institutionibus, terminatis temporibus, statuta sunt, ut ieiunium quarti et quinti et cetera, vel sicut observatio quadragesime.

Tertium genus dicitur xerofagia, scilicet abstinentia ciborum humentium, unde sic dicitur quia quibusdam siccis escis utantur, a xeros, quod est siccum, et fagin, quod est comedere.

Et a ieiunium ieiuno -as, idest a cibis abstinere, et est neutrum cum omnibus suis compositis.

IEPTE interpretatur aperiens vel apertus.

IEROBOAM interpretatur iudicatio Domini, sive causa populi, vel, ut quidam dicunt, divisio, quia in regno eius divisus sit populus Israelis et precisus a regno stirpis David.

IESUS ebraice, grece sother, latine autem salutaris sive salvator interpretatur, quia cunctis gentibus salutifer venit. Et scribitur hoc nomen tribus litteris, ad designandum misterium trinitatis: prima littera est I, secunda est H, tertia C, et est greca scriptura.

Prima dicitur iota apud Grecos, secunda videtur nota aspirationis ornata et levata, unde a quibusdam ydiotis scribitur per vulgarem notam vel figuram aspirationis, sic ‘ihs’, sed peccant: non enim in hoc nomine est aspiratio; hec enim figura, scilicet H, apud Grecos non representat aspirationem, sed e longum, et vocatur eta; hec figura C, apud eosdem, representat s et vocatur sima.

Est ergo sic scribendum ‘IHC’, et sic litterandum: iota, eta, sima, titulus: ihc; vel, si abhorreas greca nomina, dicas latine i, e, s: IHC; sed, sicut greca scriptura est et grece figure, sic grecis nominibus sunt appellande. Non enim greca figura et latina appellantur eodem nomine, licet idem representent elementum.

Si quis querat consilium circa puerum instruendum in talibus, consulimus ut scribatur ei tale nomen per latinas figuras, scilicet ‘ies’, quousque instructus grecas figuras valeat comprehendere, sed certe in talibus fere omnes, etiam ipsi doctores, sunt pueri et in his instruendi.

Hec ILLIRIA -e regio est iuxta mare Adriaticum, unde hec Illiris -dis et illiricus -a -um. Et Illiris dicitur idem quod Illiria, et hec illirica -ce, quedam herba que in Illiria abundat.

Hec YLE -es interpretatur silva, et sic est dicta primordialis materia, quam quidam vocaverunt silvam, quidam possibilitatem, quidam receptaculum omnium formarum, quidam inter aliquid et nil, quidam inter aliquam et nullam substantiam, quidam corpus incorporeum, et aliis adhuc nominibus philosophi eam vocaverunt; et quare tot nominibus dicta sit in phisica edisseremus.

Si queras utrum yle sit aliquid vel nil, non concedimus, sed est inter aliquid et nil. De hac dicit Calcidius Supra Platonem ‘sicut nichil videndo videmus tenebras et nichil audiendo audimus silentium, sic nichil intelligendo intelligimus ylem’, unde Augustinus ‘cum aliquid informe concipio prius nichil intelligo quam intelligam’, unde etiam Plato ‘est tamen arduum eo magis quod confundi mentis aciem necesse est et estuare’.

Et ab yle Yleus dictus est quidam gigas propter confusionem et magnitudinem elementorum; et hoc elementum -ti, quasi ylementum, quia deus primo loco de nichilo creavit ylem, ex yle fecit elementa, ex elementis omnia alia. Vel dicitur elementum quasi elicitamentum, quia omnia ex elementis elicita sunt et extracta.

Vel dicitur elementum quasi elevamentum, quia unum super aliud est elevatum, scilicet aqua super terram, aer super aquam, ignis super aerem.

Vel elementum quasi alimentum, quia omnia animalia aluntur in elementis: quedam in terra, quedam in aqua, quedam in aere, quedam etiam viventia in igne, ut illa que sunt in empireo celo, vel etiam in firmamento, secundum phisicos.

Et nota quod elementum quandoque dicitur ipsum elementatum, ut terra quam videmus et calcamus, et aqua quam videmus et potamus et sic de ceteris, quandoque etiam ipsum unum verum elementum, cuius quelibet pars est eiusdem generis cum ipso toto, ut elementum terra dicitur illud corpus cuius quelibet pars est terra, et sic de aliis; sed hec ad philosophiam pertinent.

Et ab elemento hic et hec elementaris -re; et, quia elementum est prima pars corporis in compositione et ultima in resolutione, inde est quod quodam modo loquendi quicquid est prima pars alicuius in compositione, sed ultima in resolutione, dicitur elementum, ut littera est elementum vocis litterate et dictio est elementum vocis significative.

YLIOS grece, latine obvolvere dicitur; unde ylios vel ylion, obvolutio et dolor intestinorum, quia intestina sepe se pro dolore involvunt, et hinc yliacus -a -um, qui talem patitur infirmitatem; hii et torminosi dicuntur ob intestinorum tormenta.

Item ab ylios, quod est obvolvere, hoc yle -lis, tertie declinationis et in singulari et in plurali, et dicuntur ylia ab ylios, quia ibi nos obvolvamus; unde secundum quosdam, ut diximus superius, componitur exilis, quasi extra ylia, idest sine ylibus, non enim exilis videtur habere ylia.

Hic YLUS fuit quidam rex troianus, unde Troia dicta est Ylium. Et nota quod Troia regio est Asie, Ylium vero civitas Troie; quandoque tamen Troia accipitur pro illa civitate et tunc Ylium accipitur pro illa quadam eminentissima turre illius civitatis.

Et nota quod invenitur hoc Ylion indeclinabile et hoc Ylium -lii et hec Ylios -ou, et hinc potest dici hic Ylius -lii; unde hic et hec yliensis et hoc -se et yliacus -a -um, idest troianus et hic Yliades -de, Troianus, unde, subtracta ‘de’ sillaba, dicitur hec Ylias -dis, femina troiana.

YLAS, fluvius Asie; et Yla vel Ylas fuit armiger vel amasius Herculis, qui fuit raptus a nimphis, cum exauriret aquam de quodam fonte.

IMITOR -aris, idest sequi; unde imitator et imitatorius -a -um, dignus imitatione vel qui imitatur aliquem; et hec imago -nis, representatio alicuius rei, et dicitur imago quasi imitago, quia imitatur rem cuius est in corporalibus liniamentis et dispositione partium: aliter non proprie dicitur imago.

Unde imaginarius -a -um, quod pertinet ad imaginem vel quod percipitur umbratiliter et quadam imaginatione; et imaginor -aris, rem absentem percipere vel imaginem rei absentis;

unde hec imaginatio, scilicet vis anime qua quis comprehendit formas cum materia, re absente; sed hec aut est recordationis aut imitationis aut confectionis:

recordationis cum eandem rem imaginamur que prius subiecta fuit nostro sensui; imitationis, rem similem, non eandem, unde virgilianus Titurus (Verg. ecl. 1, 19-20) ‘urbem quam dicunt Romam, Melibee, putavi stultus ego huic nostre similem’; confectionis quando conformamus in mente aliquid quod in rerum numero natura non patitur inveniri, ut chimeram ex capite leonis, pectore hominis, ventre asini, cauda serpentis.

Prima imaginatio communis est nobis cum beluis, secunda et tertia proprie hominis; et hic et hec imaginabilis -le, quod aptum est imaginatione percipi, et imaginatorius -a -um, quod imaginatione percipit vel percipitur, vel quod pertinet ad imaginationem.

IMUS -a -um, idest depressus, infimus, et componitur cum ex et dicitur eximius -a -um, quasi extra imum positus, scilicet maximus, preclarus, nobilis, sublimis; et habet vim superlativi, unde construitur cum genitivo plurali suorum, ut ‘David eximius prophetarum’.

Vel componitur ab ex, quod est valde, et eminens, inde eximius, idest valde eminens, et hec iunctura equipollet superlativo et ita significationem superlativi contrahit a suis componentibus, et comparatur per suppletionem, cum non habet vim superlativi: eximius, magis eximius, eximissimus.

Unde hec eximietas -tis, sublimitas, magnitudo, nobilitas, claritas.

IMO adverbium est eligendi et tantum valet quantum potius. Quandoque est adverbium affirmandi et tunc tantum valet quantum certe. Quandoque est coniunctio illativa et tunc valet quantum igitur. Et est scribendum imo, per unum m, et, causa differentie ad ablativum predicti nominis, scilicet imus -a -um, debet esse accentus in fine et debet m aliquantulum compresse sonare cum i, licet m sit de sequenti sillaba, sed causa differentie fit hoc.

YNION vel ynieon grece, cervix.

YMANDEN, membrana intestinorum: grecum est.

YMAS grece, latine nobis.

INTEGER -a -um, idest incorruptus; et comparatur -grior -gerrimus, unde integre -grius -me adverbium, et hec integritas -tis et hec integritudo -nis.

Et iste ablativus integro ponitur adverbialiter pro integre, unde Iosephus in XII ‘illum vero integro scio quod nec bello victum reliqui’. Et componitur deintegro vel exintegro, idest dehinc vel exhinc vel a principio vel de toto sive ex toto.

Et ab integer integro -as, integrum facere, novare; et componitur reintegro -as et, interposita d, frequentius dicitur redintegro; et hinc integrasco, redintegrasco. Et nota quod aliter est in isto inchoativo integrasco quam in aliis: alia enim inchoativa habent eandem significationem quam et sua primitiva, ut, si primitivum significet actum, et eius inchoativum; in hoc autem aliter, nam integro significat actionem, sed eius inchoativum significat passionem.

Integrasco enim non est incipio integrare, sed incipio integrari; et aliud est inchoativum in quo similiter est, quod Priscianus oblivioni tradidit, scilicet augesco: augeo enim significat actum, sed augesco, eius inchoativum, significat passionem, augesco enim non est incipio augere, sed augeri, unde Statius ‘parvi augescunt munere manes’, et Salustius ‘animi bestie et cunctorum quos illa questio non agitabat augescunt’. Integro activum est cum omnibus suis compositis.

Hoc YNOMELLUM -li, scilicet mustum vel vinum melli admixtum vehementer agitatum, et componitur ab yno, quod Greci dicunt vinum, et mel, unde ynomellum quod ex vino et melle fit.

INDUS quidam rex fuit Indie, unde hic Indus -di dictus est fluvius quidam illius regionis, et ab Indo rege vel fluvio dicta est terra illa India, unde indus -a -um et indicus -a -um,

unde et quoddam genus coloris dicitur indicum, quia in indicis invenitur calamis spuma adherente limo, et est coloris cyanei mixturam purpure ceruleique mirabilem reddens;

et indicus quidam lapis albus.

INFULA est fasciola sacerdotalis capitis alba, in modum diadematis, a qua vite ab utraque parte dependent, que infulam vinciunt; unde et vite dicte sunt quia vinciant; sed infula plerumque lata erat, plerumque tortilis de albo et cocco.

Hec INULA -e est quedam herba levis acrimonie et, ut dicunt, est scalunia. Dicit tamen auctor (Hor. sat. 2, 2, 44) inulas non esse acidas naturaliter, sed quia dum coquuntur aceto condiuntur et inde sibi saporem attribuunt; et sic est alia herba marina.

Hic INACHUS rex fuit Achaie, unde hic Inachus dictus est quidam fluvius illius terre, idem et Erimantus, ab Erimante monte dimissus; unde hic Inachides -de, filius vel nepos Inachi; et, subtracta -de- sillaba, dicitur hec Inachis -chidis, idest filia vel neptis Inachi.

IOB interpretatur dolens propter percussionem carnis et passionem dolorum: calamitates enim suas nominis ethymologia prefiguravit.

IOSUE interpretatur salvator: ipse enim, in figura Christi, populum a deserto salvavit et in terram repromissionis induxit. Item Iosue Bennum liber, qui latine Iesus Nave dicitur.

IONATHAN interpretatur columbe donum.

IOSAPHAT interpretatur Domini iudicium.

IORAM interpretatur qui est excelsus vel diaconus.

IOAB vel IOAS interpretatur spirans vel Domini robur.

IOATHAN interpretatur perfectus pulchra ethymologia nominis: fecit enim rectum in conspectu Domini, et portam templi edificavit excelsam.

IOSIAS interpretatur ubi est incensum Domini, propria ethymologia nominis: iste est enim qui simulacra combussit.

IOACAZ interpretatur robustus.

IO indeclinabile, et Ion Ionis filia fuit Inachi, unde ionius -a -um et hic Ionius -nii pro mari per quod transivit in specie vacce.

IOACHIM interpretatur ubi est preparatio.

IOEL interpretatur Dominus Deus, sive incipiens Deo, vel fuit Dei: hec enim eius vocabulum resonat ethymologia incerta.

IONICUS dicitur quidam pes ab inventore, vel propter numerorum vel sillabarum inequalem sonum. Ionos enim grece inequale dicitur: habet enim quattuor sillabas, duas breves et duas longas, et est ionicus duplex, scilicet maior et minor vel a maiori et a minori.

Ionicus maior vel a maiori constat ex duabus longis precedentibus et duabus brevibus sequentibus. Ionicus minor vel a minori constat ex primis duabus brevibus et duabus longis sequentibus.

IONAS interpretatur columba, vel dolens ; columba pro gemitu, quando in ventre ceti triduo fuit; dolens propter tristitiam quam habuit de salute Ninivitarum, vel propter ederam subito arescentem, cuius umbra tegebatur contra solis ardorem. Ipse est et Amathi Seraptene vidue filius, quem resuscitavit Helias, matre ad eum postea dicente: ‘nunc cognovi quia vir Dei es tu et verbum Dei in ore tuo est veritas’. Et ideo ipsum puerum Amathi dictum putant: Amathi enim ex hebraico in latina lingua veritas dicitur; et, quia Helias verum locutus est, ille qui suscitatus est filius dictus est veritatis.

IOHANNES Baptista interpretatur Domini gratia: Ia dominus, anna gratia, inde Iohannes quasi Ioanna, quia sit limes prophetie, prenuntius gratie sive initium baptismatis per quod gratia ministratur.

Similiter Iohannes Evangelista. Interpretatur enim: in quo est gratia vel Domini gratia. Amplius enim cunctis apostolis eum dilexit Iesus et ob precipui amoris gratiam supra pectus Domini recubuit.

IOVINIANISTE, quidam heretici, a Ioviniano quodam monacho dicti, asserentes nullam virginum et nuptarum esse distantiam, nullumque inter abstinentes et simpliciter epulantes esse discrimen.

ION, vir fortis, ex cuius nomine Athenienses vocati sunt Iones.

IOPEN, oppidum Palestine maritimum.

IOBENEBILIS, beneficus.

IOTA proprie dicitur hec littera i apud Grecos, sed quandoque ponitur simpliciter pro littera qualibet, unde illud ‘non preteribit unum iota’.

Unde hic iotacismus -smi, idest vocalium litterarum exilis pronuntiatio, vel quando in iota littera duplicatus est sonus, scilicet quando pro uno iota duo pronuntiantur vel e contrario; vel quando unum exilius, duo spissius sonant: nam unum spissius duo exilius proferri debent.

Et hinc componitur idiota, de quo superius iam tractatum est.

Hic IORDANIS fluvius est, et nominatur a duobus fontibus, scilicet Ior et Dan, qui copulati Iordanem faciunt: ex quo enim commiscentur Iordanis vocatur; et interpretatur rivus iudicii vel fluvius iudicantis, sive descensio eorum aut exaltatus.

IPAGA, aurigarius.

YPERBERICUS, idest superbus.

YPORA, idest poma

YPA grece, latine dicitur re-, anti, idest contra: inde dicitur hoc ypapanthi indeclinabile, idest obviatio vel occursus, unde representatio Domini in templo, scilicet festum purificationis beate Virginis, dicitur ypapanthi, quia tunc Symeon Christo occurrit et obviavit et in ulnis suis accepit eum et in templo representavit.

Item yper, quod est super; et componitur cum batin, quod est gradus, et inde hoc yperbaton, idest longa et supergrediens constructionis vel sententie transcensio, scilicet cum verbum aut sententia ordine commutatur.

Huius quinque sunt species: anastrophe, isteronproteron, parentesis, temesis, sintesis. Isteronproteron est sententia ordine mutata, scilicet conversio recte sententie: isteron enim interpretatur videre, proteron conversio.

Item yper componitur cum bole, quod est sententia, et dicitur yperbole: de hoc superius iam tractatum est; et cum on, quod est totum vel omne, et inde hic Yperion -nis, idest super omnia, quod quandoque dicitur de Iove, qui est super omnia, quandoque de sole, qui super faciem totius terre in circuitu fertur, quandoque de quodam gigante, qui super omnes alios fuit.

Item componitur cum phanos vel fasma, quod est apparitio, et dicitur yperfanus -a -um, idest superbus; unde hec yperfania -e, idest superbia, scilicet cum aliquis vult apparere super id quod est;

et cum lidius, quod dicitur acutus sonus in musica, et dicitur hic yperlidius, idem quod lidius, scilicet acutus sonus in musica;

et cum sophia, quod est sapientia, et dicitur hec ypersophia, idest supergrediens sapientia, idem et ipersocia;

et cum boreas, et dicitur hic yperboreus -a -um, super quod boreas flat, unde quidam montes dicuntur Yperbores, super quos et a quibus flat, et gens illa similiter dicitur Yperbora, super quam boreas flat, que et Yperbita -te dicitur;

et cum sinthelicon, quod est perfectum, et dicitur ypersinthelicon, scilicet plus quam perfectum, quod preteritum apud Grecos designat rem multo ante preteritam.

Item ypos, idest sub, et ypos, idest equus: ab ypos quod est equus dicitur hic ypogabus, idest navis, in qua equi deferuntur, et hic ypotamus, idest equus fluvialis, scilicet quidam piscis, sic dictus quia sit equo similis dorso, iuba, hinnitu, rostro resupinato a primis dentibus, cauda tortuosa, ungulis binis: die in aquis commoratur, nocte segetes depascit.

Ypos componitur cum mano -as et dicitur hic Ypomanes -nis, quasi velox ad modum equi, unde et, propter suam velocitatem, dicitur superasse cursu Athalantham. Sed hoc ypomanes, indeclinabile et neutri generis, est quedam herba, que comedentem se facit furere;

vel potius ypomanes est virus quod distillat ab inguine eque ex nimia luxuria, dum amoris rabie fertur, unde dicitur ab ypos, quod est equus, et mano -as, quia ab inguine eque distilletur. Hoc noverce et malefice solent colligere et potionem mortiferam inde facere, quod venenum similiter dicitur ypomanes.

Item ypos, quod est sub, componitur cum causa- et dicitur hec ypocausa, idest subsidium, et cum lidius et dicitur ypolidius, gravis sonus in musica, qui et sublidius dicitur, et ypodeus vel ypodoreus;

et cum zeusis, quod est dictio, et dicitur ypozeusis, scilicet quedam figura ubi in singulis sensibus propria unicuique clausula est, ut (Verg. Aen. 10, 149) ‘regem adit et regi memorat nomenque genusque’.

Item ypos componitur cum graphos, quod est scribere, et dicitur hic yponematographus -phi, scilicet qui graphiat, idest scribit et nominat suppositos functionibus publicis.

Item ab ypos, quod est sub, et thesis, quod est positio, componitur ypothesis: causa dicitur, ubi cum certa persona controversia est, et ypothesis, substantia et disputatio et condicio vel suppositio vel consensus, unde ypotheticus -a -um, idest condicionalis vel suppositivus.

Item componitur cum teca, quod est repositorium, et dicitur hec ypoteca, et est ypoteca cum res accommodatur sine depositione pignoris, pacto vel cautione sola interveniente, et differt a pignore, quia pignus est quod propter rem creditam obligatur.

Item fiducia differt ab utroque: est enim fiducia cum res aliqua sumende mutue pecunie gratia vel mancipatur vel in iure creditur; et ypotheca dicitur idem quod apotheca.

Unde ypothecarius -a -um, quod ad ypothecam pertinet, et hic ypothecarius, idest apothecarius vel qui rem nomine ypothece accipit.

Item componitur cum ge, quod est terra, et dicitur hoc ypogeum, idest sub terris constructum edificium, quod nos antrum vel speluncam dicimus. Hic ypogeus -ei, idest sol; vel dicitur sol quia sub terris vadit in nocte; vel ypogeus componitur ab yper, quod est super, et ge, quod est terra, quia super terram in die feratur.

Item ab ypos ypothenusse, linee pendentes oblique sic: \ /, et hec ypographia, idest descriptio que rem declarat, adhibita circuitione dictorum et factorum, et hec ypocondria, et sunt ypocondrie coste molles,

et hoc ypodoma -tis, idest calciamentum, et hoc ypodogma -tis, idest predemonstratio, et ypodion, idest scabellum, et yponesticus -a -um, idest memorabilis, et yporus quedam herba est.

Item ypos componitur cum stasis, quod est status vel stans, et dicitur hec ypostasis, idest substantia intellecta sine forma, scilicet primordialis materia, et dicitur sic quasi substans, quia habet substare omnibus accidentibus, et omnia accidentia in se recipit, nullo tamen informatur, sicut in phisicis aperte disseritur.

Et cum ens et dicitur yphen vel ufen et interpretatur copulatio: est enim yphen vel ufen modus pronuntiandi qui consistit in continua prolatione dictionum sine ulla distinctione, ut ‘hic populus gentium’, et dicitur sic quia una dictio sub – idest post – aliam sine distinctione copulatim profertur. Componitur quoque yper vel ypos cum multis aliis partibus, de quibus alibi dicetur.

IPOTICEVE, domus, ergasterium.

YPALLAGE est conversio casuum vel constructionis et quandoque totius sententie.

YPSEON exultavit.

YPATHESI APA YAPATON, idest novissimus et gravissimus sonus.

IREOS, lilium agreste.

YPATHEN Greci dicunt iecur, unde ypathicus -a -um, qui patitur in iecore, vel pertinens ad iecur.

IRONIA est sententia pronuntiationi contrarium habens intellectum, scilicet sic laudans ut vituperare intelligatur; unde yronicus -a -um et hinc yronice adverbium.

YSCHIROS grece, latine dicitur fortis.

Hec YSIS -sis vel -sidis lingua Egiptiorum terra dicitur; fuit enim Ysis regina Egiptiorum, Inachi filia, que, de Grecia veniens, Egiptios litteras docuit et terras colere instituit, ideo et terram eius nomine appellaverunt. Et interpretatur Ysis revelatrix, quia revelavit predicta Egiptiis. Unde ysiacus -a -um.

ISMAEL interpretatur auditio Dei, sic enim scriptum est: ‘et vocabis nomen eius Ismael, quia exaudivit eum Deus’. Et Ismael fuit filius Habrae, a quo Ismaelite dicti sunt, qui nunc, corrupto nomine, Saraceni dicuntur, quasi a Sara et Agareni ab Agar.

Hic ISRAEL, indeclinabile, et Israel -is dictus fuit Iacob, et interpretatur vir videns Deum. ‘Is’ enim dicitur vir, et ‘ra’ videns, et ‘el’ deus: tunc enim hoc nomen accepit quando, tota nocte luctatus, vicit in certamine angelum et, oriente Lucifero, benedictus est; inde propter visionem Dei Israel appellatus est, sicut et ipse ait: ‘vidi Dominum facie ad faciem et salva facta est anima mea’.

Et hinc duodecim tribus Iudeorum Israel vocabulum sortite sunt; et hinc hic et hec Israelita -te et israeliticus -a -um. Et nota quod quidam ydiote periti solent in hoc nomine Israel s tacere, quia s ante r in eadem sillaba sonare non potest in latinis dictionibus, sed peccant: non enim Israel est latina dictio vel greca, sed barbara, et in barbaris dictionibus in multis licet barbarizare; non enim barbaries artatur regulis artis gramatice.

Hec YSAGOGA -ge, idest instructio vel introductio, unde, apud dialeticos, introductiones ad artem dialeticam ysagoge dicuntur, et etiam liber Porfirii Ysagoga dicitur, quia introductorius est ad librum predicamentorum. Et hinc ysagogus, idest introductor litterarum, et ysagogo -as, idest introducere.

ISTEGA est navis proscenium, vel tabulatum super quod naute ambulant.

ISTROMATHEAS est opus varium vel laciniosum, ex varia diversitate contextum, unde ystromathes dicuntur commentarii, quia ibi varia contexuntur.

ISPALIS civitas Yspanie, quam Iulius Cesar condidit, quam, ex suo et Rome vocabulo, Iuliam Romulam appellavit. Ispalis autem a situ dicta est, quia in solo palustri, suffixis in profundum palis, locata sit, ne lubrico et instabili fundamento cederet: dicitur ergo Ispalis, quasi sita in palis, unde hic et hec ispalensis -se.

YSOPLEROS, figura plena, recta et subter constituta.

YSOPUS, herba purgandis pulmonibus apta. Ysopus etiam dicitur sparsorium aque, quia in quibusdam locis sit ex ea herba, vel propter similitudinem purgationis.

ITACA vel Itace, regio Ulixis vel civitas, unde itacus -a -um et hic et hec itacensis et hoc -se.

ITEM, adverbium similitudinis vel ordinis, et componitur per geminationem itidem et identidem, idest item et item, iterum et iterum vel similiter, et in ultimo interponitur t et deberet dici itemetitem, per t, sed, causa euphonie, mutatur t in d.

Similiter, itidem et identidem possunt esse pronomina neutri generis, et tantum in nominativo et accusativo; et utrumque est compositum ab idem geminato, et in utroque interponitur t et tantum valet itidem vel identidem quantum idem et idem, vel simile.

Hic IUBILUS -li, idest argutus, sonorus et letabundus cantus: proprie quidem iubilus est vox confusa pre gaudio, unde iubilo -as cantare, gaudere quadam voce confusa, pre gaudio exultare et letari, unde verbalia,

et hic iubileus -ei, idest annus requietionis, gaudii et letitie et remissionis, quo servi libertate donabantur, debita relaxabantur, captivi absolvebantur, possessiones gratis restituebantur: quod autem dicitur iubilare quasi iuvanter laudare, ethymologia est.

IUBEO -es iussi iussum, idest imperare, sed iubere est ubi est voluntatis obsequium, imperare ubi est debitum, idem est et precipere;

unde hec iuba -e, coma equorum et etiam aliorum animalium irrationabilium, et iuba est crista; vel dicitur crista que superponitur galee vel propter notitiam vel propter frustrationem ictuum.

Et inde iubatus -a -um, idest crinitus vel cristatus, et iubosus -a -um, idest iubis abundans, et hoc iubar -ris, idest splendor vel initium ortus solis vel sol vel lucifer, quia propter radios quodlibet istorum videtur iubatum, quod dirigit radios ad modum iubarum.

Item a iubeo hoc ius -ris, quia iubet. Et est ius lex humana, fas lex divina: transire per alienum agrum fas est, ius non est. Item ius dicitur, lex scribitur. Item leges humane, iura divina sunt. Item ius generale, lex est species eius. Et caret hoc nomen genitivo, dativo et ablativo pluralibus, quantum ad usum.

Et hinc ius -ris dicitur garus, liquamen scilicet quoddam compositum ex multis rebus, ut ex ovis sagimine vel oleo, vino vel aqua vel aceto, pipere et ex aliis speciebus et ex multis aliis rebus. Quandoque idem dicitur et zema -atis; et dicitur ius, quia iure et arte et lege fiat.

Et hinc iuro -as -avi -atum, et componitur adiuro -as, coniuro -as, in eodem sensu, scilicet exorcizare et coniurare, idest simul iurare, conspirare, coniurationem facere; deiuro -as, idest valde iurare vel peierare;

periuro -as, periurium committere, et hinc periurus -a -um, quasi perdens vel prodens ius, unde hoc periurium.

Et notandum quod in istis duobus verbis, deiuro et periuro, quibus utebantur antiqui, mutamus u in e correptam, subtracta r a secundo;

et dicimus deiero -as et peiero -as, pro deiuro et periuro: Lucanus in VII (6, 749) ‘Stygias qui peierat undas’, et Iuvenalis ‘exigit a quoquam ne peieret’. Iuro -as neutrum est cum omnibus suis compositis, preter adiuro et coniuro pro exorcizare, que sunt activa.

Item a ius iustus -a -um, quasi ius tuens, scilicet qui ius custodit secundum legem vivens, et est ethymologia; et comparatur -stior -simus.

Unde iuste -stius -sime adverbium et hec iustitia -e. Et est iustitia constans et perpetua voluntas reddens unicuique quod suum est. A Socrate vero sic diffinitur: ‘iustitia est que plurimum prodest ei qui minimum potest’.

Sed iustitia duas habet partes, scilicet iustitiam positivam et iustitiam naturalem: iustitia positiva est que ab hominibus facta est, ut suspensio latronum et similia, et hec proprie dicitur ius a iubendo; naturalis iustitia est que extenditur ad naturales effectus, ut est dilectio matris et similia, et hec proprie dicitur fas a faciendo, quia a summo artifice sit facta.

Differunt ergo ius et iustitia, quia ius est ars equi et boni, sed iustitia est constans et perpetua voluntas, vel est virtus tribuens unicuique quod suum est: item omne ius est iustitia et non e contrario.

Item ius dicitur in se, sed iustitia in actu et exercitio vel operatione, unde et dicitur iustitia quasi iuris status vel statio, quia per iustitiam ius stat, idest exercetur, et est ethymologia.

Item a iustum pluraliter hec iusta -orum, idest exequie mortuorum, quia iustum est ut homo hominem, cinis cinerem sepeliat, unde Salustius ‘postquam reguli magnifice iusta fecerant’, et Ovidius ‘iusta iniusta peregit’.

Iustus componitur iniustus -a -um, et comparatur, unde iniuste -stius -sime adverbium, et hec iniustitia -e. Item componitur cum facio et dicitur iustifico -as, activum.

Item a ius hic et hec iudex -cis, et iudex quasi ius dicens populo vel iure disceptans, et est ethymologia: iure autem disceptare est iuste iudicare, non enim est iudex si non est in eo iustitia.

Unde et iudicium prius inquisitio dicebatur vel vocabatur, unde et auctores iudiciorum et prepositos questores vel quesitores vocamus. Unde hoc iudicium quasi iuris dictio et ostensio, et est iudicium dum discutitur, causa cum proponitur, iustitia dum finitur.

Et hinc hoc iudiciolum -li diminutivum et iudiciarius -a -um, quod pertinet ad iudicium, et hic et hec iudicialis -le, in eodem sensu.

Item a iudex iudicarius -a -um, quod pertinet ad iudicem, et iudico -as, idest iure disceptare, ius dicere, determinare causam vel iudicio damnare; et inde iudicatorius -a -um et hoc iudicatorium, locus ubi iudicatur, et iudicabilis -le;

et componitur adiudico -as, ascribere, destinare; coniudico -as, simul iudicare; diiudico -as, diversis modis iudicare, deliberare, discernere, dividere, separare;

preiudico -as, idest pre aliis iudicare, iudicium aliorum deprimere et damnare, quasi super iudicare, unde hoc preiudicium, idest cause impedimentum, quasi super alia iudicium, idest damnatio aliorum; unde Servius in commento super Virgilium ‘quicquid fit preter naturam non affert preiudicium generalitati’. Iudico activum est cum omnibus suis compositis.

Ius componitur cum ago vel garrio et dicitur iurgo -as, idest iure agere vel iure garrire, quia hii qui causam dicunt iure disceptant.

Et accipitur iurgare in duabus significationibus: iurgare enim est rixari, litigare et proprie in causis agendis, et iurgare est reprehendere, castigare, corrigere, corripere, culpare et impugnare verbis vel litigando verberare, et, secundum hoc, construitur cum accusativo.

Unde hoc iurgamen -nis et hoc iurgium -gii, idest litigatio vel verberatio, quasi iuris garrium vel quasi iuris actio.

Et componitur obiurgo -as, quasi fortiter vel contra aliquem iurgare; et sunt neutra et absoluta pro litigare, in alia significatione sunt activa. Et nota quod in eadem significatione inveniuntur deponentia: iurgor -aris et obiurgor -aris -tus. Item nota quod iurgamus vel obiurgamus verbis, sed castigamus dum cedimus.

Item ius componitur cum taceo et dicitur hoc iusticium -cii, idest taciturnitas iuris et cessatio; vel iusticium componitur a ius et statio, inde iustitium, quasi iuris statio, idest iuris cessatio: tunc enim ius stat vel cessat cum non exercetur,

vel iustitium quasi iuris statio idest iustitia, que est iuris statio, quia per iustitiam ius stat idest exercetur: Lucanus in secundo ‘ferale per urbem iustitium fuit’, et Prudentius in libro Ymnorum ‘artis iusticium ut tristis tyrannice’.

Item ius componitur hoc iusiurandum huius iurisiurandi, idest iuris iuratio, et cum dicio -nis, quod est potestas, et dicitur hec iurisdicio -nis, idest iuris potestas super aliquem;

et cum dico -cis et dicitur hic et hec iurisdicialis -le, qui de iure tractat, unde et quedam constructio in arte rethorica dicitur iurisdicialis, quia tractat de iure.

Item componitur ius cum dico et dicitur iuridicus -a -um, idest rectus, qui dicit ius;

et cum in et dicitur iniurius -a -um, idest tortuosus, non servans ius, quasi sine iure, et dicitur hec iniuria -e, et iniuriosus -a -um, iniurius, vel potius qui patitur iniuriam ab aliquo; et comparatur,

unde iniuriose -sius -sime adverbium et hec iniuriositas -tis et iniurior -aris, iniuriam facere, et construitur cum dativo.

Iubeo componitur fideiubeo -es -iussi, idest dare fidem pro aliquo, et hinc verbalia. Iubeo activum est cum omnibus suis compositis et corripit hanc sillabam iu-.

IUDAS Scarioth vel Scariothis, vel a vico in quo natus est, vel a tribu Ysacar vocabulum sumpsit, quodam futuri presagio in condemnatione sui: Ysacar enim interpretatur merces, ut significaretur pretium proditionis quo vendidit Dominum; Scarioth interpretatur memoria mortis, quia non repente persuasus, sed diutius meditatus peregit scelus.

IUDAS filius Iacob confessio interpretatur: quando enim eum peperit Lia laudem rettulit Domino dicens ‘nunc super hoc confitebor Domino’.

Et hinc iudeus -a -um, quod nomen scissura decem tribuum Hebreis imposuit. Nam antea Hebrei vel Israel dicti sunt, sed, ex quo in duo regna populus Dei divisus est, tunc due tribus, que de stirpe Iuda reges habebant, Iudeorum nomen sortite sunt; reliqua pars decem tribuum, que in Samaria regem sibi constituit, ob populi magnitudinem pristinum nomen retinuit Israelis.

Et interpretatur iudeus confessor sive confitens; modo vero nomen eis nudum convenit. Interpretatio enim eius ab eis longe absentatur, non enim vero nomine nunc dicuntur confessores, sed potius diffessores.

Et a iudeus hec Iudea -e, terra quam incoluerunt, et hinc potest modo sumi iudeus -a -um gentile, scilicet qui est de terra illa.

Et nota quod pro filio Iacob invenitur Iudas vel Iuda -e, et Iuda indeclinabile, tam pro populo quam pro terra Iudeorum, et quando est indeclinabile debet accentuari in fine: Iudà, causa differentie.

Et a Iuda vel Iudea iudaicus -a -um et iudaizo -as, Iudeum facere vel more Iudeorum se habere, et hic iudaismus -mi, idest ritus et consuetudo Iudeorum vel gentis Iudeorum.

IUDITH laudans vel confitens interpretatur.