Cum in superioribus de errore ac superstitione Gentium ex multis pauca libantes id quod ad idola pertinet satis dixerimus, quonammodo ea ab initio inventa fuerint, quod ex peccato homines sibi ipsi idolorum cultum excogitarunt, quin etiam Dei gratia non nihil de Verbi paterni divinitate significarimus, de ipsius in res omnes providentia atque virtute quod per eum bonus Pater omnia disponit et ab eo cuncta moventur et in ipso vivificantur, age, o Beate, et pietatis fide vere Christi amator consequenter etiam de Verbi humanitate narremus et ipsius ad nos apparitione divina ostendamus, quam Iudaei calumniantur, Gentiles irrident, nos autem veneramur, ut in quo Verbi exinanitio videtur, hinc etiam multo maiorem multoque ampliorem erga eum pietatem habeas. [2] Quantum enim ab impiis irridetur, tanto maiorem divinitatis suae testificationem praebet. Quae enim homines quasi fieri non possint minus comprehendunt, ea ipse fieri posse demonstrat; et quae homines tanquam absurda ludificant, ea ipse bonitate sua consentanea reddit; et quae arguti homines tanquam humana rident, ea ipse virtute sua divina demonstrat, qui excogitationem idolorum per crucem solita ipsius humilitate pervertit; illudentes vero et incredulos, ut suam ipsius divinitatem vimque cognoscerent, occulte convertit. [3] Sed ad horum narrationem opus est eorum quae praedicta sunt reminisci, ut causam cognoscere possis cur tale tantumque Patris Verbum in corpore apparuerit, nec Salvatorem putes qui corpus naturali quadam ratione gestaverit, sed cum incorporeus sit et Verbum pro sua tamen humanitate simul et bonitate ut nos salvaret, humano in corpore nobis apparuit. [4] Sed nos qui de hoc verba facimus, prius de creatione universi ac de opifice eius Deo dicere convenit, ut hoc pacto quispiam videat hanc etiam a Verbo per ipsa fabricante primordia merito factam fuisse renovationem. Nihil enim contrarium videbitur si per quem Pater eam creavit, in ipso etiam salutem eius operatus est.

Conditionem mundi et rerum omnium creationem differenter accepere multi et pro sua quisque voluntate diffinierunt. Alii enim dicunt sponte omnia et ut casus tulit genita esse, ut Aepicuri, qui pro sententia sua nec universi quidem providentiam esse fabulantur, plane contra ea dicentes quae clara sunt atque videntur. [2] Nam si sponte omnia sine providentia, ut ipsi volunt, genita essent, oportebat omnia simpliciter nasci et similia esse minimeque varia. Opus enim erat tanquam in uno corpore solem omnia esse vel lunam, et in hominibus totum oportuit in unum esse vel oculum, vel pedem. Nunc autem non ita est. Videmus enim aliud solem, aliud lunam, aliud terram, et in corporibus item humanis aliud pedem, aliud manum, aliud caput. Haec autem distinctio res ipsas non sponte natas esse declarat, sed earum causam praecedere demonstrat, ex qua Deum etiam qui distintinguit et omnia facit cognoscere licet. [3] Alii vero, inter quos et magnus ille apud Gentiles Plato, ex ante subiecta et non generata materia deum universa fecisse disputant, neque enim potuisse quicquam facere deum nisi ante subiecta fuisset materia, sicut et fabro lignum ante subiectum esse oportet ut operari possit. Hoc vero cum dicunt non intelligunt se deo circumponere imbecillitatem. [4] Nam si non est ipse causa materiae, sed omnia omnino facit ex ante subiecta materia, imbecillis ipse invenitur qui sine materia nihil eorum quae sunt operari possit, sicut et fabri certe imbecillitas est sine lignis nihil quorum usus indigeat operari posse. Etenim pari ratione nisi materia fuisset nihil deus operatus esset. [5] Et quonammodo factor iam et opifex dictus esset, si aliunde operari habuisset, dico autem ex materia? Quod si res ita habet ut ipsi volunt, Deus ad hoc ut res sint artifex solum non etiam creator erit, siquidem in subiecta materia operatur et materiae auctor non est ipse; nec universi creator dictus esset si materiam utique non creat ex qua omnia consistunt quae creata sunt. Qui vero alias sequuntur haereses, rerum omnium sibi fingunt opificem praeter Domini nostri Iesu Christi Patrem, in his etiam quae dicunt nimium caecutientes. [6] Etenim dicente ad Iudaeos Domino «Nonne legistis quod qui ab initio creavit masculum et foeminam creavit eos et dixit: Huius causa relinquet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae et erunt duo in carne una»; deinde significans eum qui creavit «Quod igitur» inquit «Deus coniunxit, homo non separet». [7] Quomodo isti alienam a Patre creationem introducunt? Si vero est, ut vult Ioannes, qui omnia complectitur et dicit «Omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil», quonammodo alius opifex esset praeter Christi Patrem?

Haec quidem isti fabulantur. Divina autem Scriptura et Christiana fides eorum certe stultiloquium tanquam sacrilegium damnat. Neque enim sponte, quia improvisa non sunt, neque ex ante subiecta materia, quia imbecillis non est Deus, sed ex nihilo et ex eo quod nusquam nullatenus erat Deum omnia per Verbum fecisse cognoscit, sicut per Moysem ait: «In principio fecit Deus caelum et terram»; sed per utilissimum Pastoris librum: «Ante omnia crede quod unus est Deus qui omnia creavit et continet et ea ut essent ex nihilo fecit». Quod et Paulus significans: «Fide», inquit, «credimus perfecta saecula Verbo Dei, ut ex invisibilibus visibilia fierent». [2] Deus enim bonus est, immo vero fons bonitatis; bono autem nullius rei foret invidia. Quocirca nulli esse invidens ex nihilo cuncta creavit per proprium Verbum Dominum nostrum Iesum Christum. Et ex omnibus quae super terram sunt genus humanum miseratus est, quod cum vidisset non esse idoneum per propriae generationis rationem durare semper, plus aliquid ei gratificans homines creavit non ut caetera animalia simpliciter, sed eos ad imaginem suam fecit, quibus vim tribuit Verbi sui, ut cum Verbi quandam quasi umbram tenerent rationales facti permanere in beatitudine possent, et veram vereque sanctorum in Paradiso vitam exigerent. [3] Sed rursus qui hominum nosset arbitrium quod in utrunque poterat inclinari, gratiam quam eis dederat praeveniens lege firmavit et loco. Nam in suum eos Paradisum introducens legem dedit eis ut si gratiam servarent et boni esse persisterent, vitam in Paradiso iocundam, sine dolore, sine solicitudine viverent, praeter quam quod caelestis etiam beatitudinis promissionem habebant. Quod si transgrederentur et praevaricantes ignavi fierent, se ipsos in morte pro natura sua corruptionem passuros esse cognoscerent, nec deinde in Paradiso victuros, sed extra eum morientes quod reliquum erat in morte et corruptione mansuros. [4] Hoc et Scriptura significat dicens ex persona Dei: «Ab omni ligno quod est in Paradiso comestione comedetis. A ligno autem cognoscendi bonum et malum ne comedetis ab eo. Quacunque autem hora comederitis morte moriemini». Hoc autem morte moriemini quid aliud fuerit quam non mori solum, sed in mortis etiam corruptione permanere?

Miraris fortasse quid ita cum de humanitate Verbi dicere proposuerimus, nunc de hominum primordio narremus; sed nec hoc quidem est a narrationis consideratione alienum. Necesse est enim qui de Salvatoris ad nos apparitionem dicimus, de hominum quoque primordio dicere, ut cognoscas quia causa nostra illi occasio descendendi fuit et transgressio nostra Verbi humanitatem excivit ut praeveniret etiam ad nos Dominus et appareret inter homines. [2] Nos enim incarnationis illius causa extitimus et propter nostram salutem humano etiam in corpore nasci et apparere concupivit. Sic igitur Deus hominem fecit et incorruptum persistere voluit; homines vero ubi contempserunt et averterunt a Deo cogitationem et, ut in superioribus dictum est, considerarunt et excogitarunt sibi ipsi peccatum, poena mortis cuius antea minas audiverant condemnati sunt. [3] Nec deinde sicuti facti erant permanserunt, sed pro eorum consideratione corruptibiles erant et mors illis dominans victoriam obtinebat. Transgressio nanque praecepti in id eos converterat quod naturaliter erant, ut quemadmodum facti erant cum antea non essent, ita nunc cum essent corruptionem temporis convenienter paterentur. [4] Nam si naturam habentes ut aliquando non essent, Verbi praesentia et humanitate ad hoc vocati erant ut essent, consequens erat Dei cogitatione privatos et ad ea conversos quae non sunt (non esse enim perhibentur mala, esse autem perhibentur bona) quando quidem eum qui est reliquerant Deum, hoc etiam privari homines ne semper essent, ut videlicet resoluti in morte et corruptione manerent. [5] Est enim homo naturaliter mortalis ut qui ex nihilo factus sit, sed naturalem obtudisset corruptionem propter similitudinem quam ad eum habet qui est. Siquidem eam per ipsius cogitationem servasset ac deinceps incorruptibilis mansisset, quemadmodum Sapientia dicit «Observatio legis, confirmatio incorruptionis», incorruptibilis autem factus reliquum vixisset tanquam Deus, sicut quodam in loco Scriptura significat hoc dicens: «Ego dixi dii estis et filii Altissimi omnes. Vos autem tanquam homines morimini et tanquam unus principum caditis».

Deus enim non solum ex nihilo nos fecit, sed etiam vitam nobis tanquam divinam dedit gratia Verbi. Homines autem ab his aversi quae aeterna sunt et consilio diaboli ad ea conversi quae sunt corruptionis, sibi ipsi causa fuerunt ut in morte corrumperentur. Gratia vero participationis Verbi, cum id quod naturaliter erant effugerent, siquidem boni perstitissent ipsis naturalis corruptio non appropinquasset, sicut et Sapientia dicit: «Deus hominem creavit ad incorruptionem et imaginem aeternitatis suae. Invidia autem diaboli mors introivit in mundum». [2] Hoc autem facto moriebantur homines et corruptio adversus eos invalescebat, et hoc ipso contra universum genus plusquam pro natura valebat quod in eos divinitatis minas praecepti transgressione praesumpserat. Nam et homines peccando non ad certos secuti sunt fines, sed paulatim progredientes immensum usque processerunt. Cum ab initio inventores maliciae fuissent et contra se mortem et corruptionem provocassent, ad iniuriam conversi deinde et iniquitatem omnem supergressi qui non in uno vitio starent, sed nova omnia super aliis alia excogitarent, peccando insatiabiles facti sunt. [3] Siquidem adulteria ubique erant et furta, universa terra caedibus atque rapinis imbuta, lex de corruptione et iniuria sancta non erat, mala omnia privatim et publice apud omnes fiebant, civitas contra civitatem pugnabat, gens contra gentem insurgebat, totus terrarum orbis dissensionibus et bellis divisus erat, cum omnes pro se quisque de iniquitate certarent, nec ab his vitia contra naturam aberant, sed, ut Apostolus ait Christi testis: «Foeminae eorum permutaverant naturalem usum in eum qui est contra naturam. Similiter et mares omittentes naturalem usum foeminae accensi erant in cupiditate ipsorum adinvicem, mares in maribus turpitudinem operantes et mercedem quam oportebat erroris sui in ipsis capientes».

Propterea iam magis invalescente morte et adversum homines corruptione perstante genus humanum corrumpebatur; rationalis vero et ad imaginem factus homo peribat et quod a Deo factum erat opus perdebatur. Etenim mors, ut ante dixi, lege contra nos poterat, nec facultas erat effugere legem: nam a Deo propter transgressionem lata fuerat. [2] Et profecto absurdum simul et indecorum facinus erat. Absurdum quidem Deum qui dixerat mentiri, ut cum legem ipse tulisset morte moriturum hominem si praeceptum praeteriret post transgressionem homo non moreretur, sed verbum illius solveretur; neque enim veridicus Deus esset si cum ipse dixisset morituros nos, homo non moreretur. Indecorum autem rursus eos qui rationales facti essent Verbique participes perire, ac per corruptionem ad nihilum de integro redigi; neque enim Dei bonitate dignum quae ab eo facta sunt aboleri propter diaboli fraudem quam hominibus struxerat. [3] Alioquin etiam omnium maxime indecorum erat Dei artem in hominibus evanescere, vel propter eorum negligentiam, vel propter daemonum fraudem. Cum igitur rationalia eiusmodi opera corrumperentur atque perirent, quid Deum qui bonus est facere oportuit? An permittere ut adversus ea corruptio valeret et mors ipsa occuparet? Et quid ea profuisset ab initio fieri? Praestabat enim non facta esse quam facta negligi atque perire. [4] Imbecillitas enim et non bonitas ex negligentia Dei cognoscitur si cum fecerit suum permittit opus corrumpi et id quidem magis quam si non ab initio fecisset hominem. Nam si non faceret non esset qui imbecillitatem argueret; cum autem fecerit et eum inesse produxerit, absurdissimum fuit opera perdi et maxime in conspectu eius qui fecerat. Non igitur permittendum fuit ut homines corruptione ferrentur, cum indecorum id esset et indignum bonitate Dei.

Sed quemadmodum hoc necesse erat, ita e contrario rursus obiicitur quod Deo par fuit, ut in lege quam de morte tulerat verus esse appareret. Absurdum enim erat propter utilitatem perpetuitatemque nostram Patrem veritatis apparere mendacem. [2] Quid igitur de hoc etiam fieri oportuit? Vel quid Deo faciendum fuit? An exigere ab hominibus super transgressione poenitentiam? Hoc enim quispiam dixerit Deo dignum fuisse ut quemadmodum ex transgressione venerant in corruptionem, ita ex poenitentia redirent ad integritatem. Sed nec poenitentia quidem servabat quod Deo conveniebat. Mendax enim denuo mansisset nisi detinerentur in morte homines. [3] Ad haec poenitentia non revocat ab his quae naturalia sunt, sed peccatis tantummodo liberat. Si ergo peccatum solum esset nec deinde corruptio sequeretur, bene tunc poenitentia fuisset. Quod si transgressione semel occupante homines in naturali corruptione detinebantur et ea quae secundum imaginem est gratia privati erant, quid aliud fieri oportuit? Vel cuius ad hanc gratiam et revocationem usus fuit nisi Dei Verbi qui ab initio cuncta ex nihilo fecit? [4] Ipsius enim erat quod corruptum fuit ad integritatem reducere. Et qui prae omnibus esse possidet [***], consequenter omnia solus regenerare poterat et pro omnibus pati et de omnibus ad Patrem legatus erat idoneus.

Hac igitur de causa incorporeus et incorruptibilis et immaterialis Dei Filius in regionem nostram venit, qui nec antea quidem procul erat. Nulla enim pars creationis ipso vacua relinquitur, sed omnia complet ipse per omnia, cum Patre suo manens. Venit autem cum sua in nos humanitate et apparitione descendens. [2] Et conspicatus rationale genus periens et mortem ipsis corruptione dominantem; conspicatus deinde transgressionis minas corruptionem adversum nos corroborantem et quod absurdum erat solvi legem priusquam impleretur; conspicatus praeterea quod contigerat dedecus ut quorum ipse artifex fuerat ea tollerentur; conspicatus interea superabundantem hominum malitiam quod eam ipsi contra se paulatim protendissent haudquaquam tolerabilem; conspicatus etiam omnes homines morti obnoxios esse; genus nostrum miseratus et infirmitatem clementia prosecutus et cum nostra etiam corruptione submissus et mortis victoriam minime perpessus ne quod factum erat perderetur et opus Patris sui vanum efficeretur, sibi ipse corpus assumit et a nostro minime alienum. [3] Neque enim temere voluit in corpore nasci, nec solum apparere voluit [***] et per aliud praestantius divinam ipsius apparitionem facere, sed nostrum corpus assumit et hoc non inconsulte, sed ex pura et intemerata viri nescia Virgine purum vereque abhorrens a commixtione virorum. Ipse enim cum potens sit et rerum omnium opifex, in Virgine sibi ipse templum praeparat corpus et hoc suum sibi quasi organum facit in quo cognoscatur et habitet, et cum nostris hoc modo corpus simile sumpsisset quod omnes eramus corruptioni mortis obnoxii pro omnibus illud morti exponens Patri obtulit; idque humaniter fecit ut omnibus morientibus lex de corruptione hominum in eo solveretur tanquam mortis potestas in dominico corpore impleta esset, nec deinde contra eiusmodi homines locum haberet. [4] Homines autem utpote ad corruptionem revolutos proprietate corporis et gratia resurrectionis ad incorruptionem ipse redigeret et eos a morte suscitaret, mortem ab eis quasi stipulam igne resolvens.

Sciens enim Verbum quod hominum corruptio non aliter solveretur quam omnino per mortem, cum Verbum mori non possit quod immortale est et Patris Filius, ob eam rem corpus sibi ipse quod mori posset assumit, ut hoc, quia Verbi in omnibus particeps esset, pro omnibus morte sufficiens fieret et propter Verbum quod in ipso habitaret incorruptibile permaneret et in reliquum ab omnibus gratia resurrectionis corruptio desisteret. [2] Quam ob rem tanquam sacrificium et victimam omnis expertem maculae corpus quod sibi ipse assumpserit morti destinans, mortem continuo ob omnibus sibi similibus mutui oblatione delevit. Nam Verbum Dei quod prae omnibus esse possidet convenienter templum corpusque suum exponens instrumentum creatum praetium animae pro omnibus, id quod debebatur in morte persolvit. Et quoad fieri potuit propter similitudinem quam cum omnibus habet incorruptibilis Dei Filius, omnes incorruptionem induit promissione resurrectionis. [3] Nam et ipsa in morte corruptio locum adversus homines non habet propter Verbum quod in his per unum corpus inhabitat. Et quemadmodum si rex magnus magnam urbem quandam ingressus in aliqua eius domo habitaret, talis omnino urbs honore multo dignaretur nec deinde quispiam inimicus eam atque praedator insultans everteret, sed potius omni cultu digna duceretur propter regem videlicet qui in una eius domo habitaret; ita etiam de rege omnium fuit. [4] Ipse enim cum in regionem nostram venisset et in uno similium corpore habitasset, omnes deinde hostium in homines cessarunt insidiae et mortis est sublata corruptio quae diu adversus eos invaluerat. Perierat enim genus humanum nisi omnium Dominus et Salvator Dei Filius ad finiendam mortem venisset.

Hoc autem opus vere magnum bonitatem Dei maxime decuit. Si enim rex domum vel urbem quam ipse condidit prae negligentia eorum qui inhabitant a praedatoribus oppugnari omnino non negligit, sed eam velut opus proprium ulciscitur et liberat, non eorum qui inhabitant negligentiam sed suam ipsius dignitatem respiciens; multo magis Deus omnis boni Patris Filius non neglexit hominum genus quod per ipsum factum est in corruptionem praecipitari, sed mortem quae contigerat proprii corporis oblatione delevit, negligentiam autem eorum sua ipsius doctrina correxit, qui res omnes hominum sua ipsius potestate regit. [2] Haec etiam theologis ipsius Salvatoris hominibus quispiam credere potest si forte in eorum Scripturas inciderit ubi dicunt: «Dilectio enim Christi continet nos cernentes hoc quod unus pro omnibus mortuus est. Ergo omnes moriebantur et pro omnibus mortuus est ut nos non etiam nobis vivamus, sed ei qui pro nobis mortuus est et resurrexit a mortuis, Domino nostro Iesu Christo». Et rursus: «Paulo minus ab angelis minutum videmus Iesum propter passionem mortis gloria et honore coronatum, ut gratia Dei pro omnibus mortem gustaret». [3] Deinde et causam cur non alium quam ipsum Verbum Deum incarnari decuerit significat dicens: «Decebat enim ipsum, propter quem omnia et per quem omnia, multos filios in gloriam ducentem principem salutis eorum per passiones perficere». Hoc autem significat dicens quod alterius non fuit ab ea quae erat corruptione homines reducere quam Dei Verbi qui iam inde ab initio fecerat eos. Quod autem corpus et ipse Dei Filius sibi sumpserit quia sacrificium de similibus erat corporibus, hoc quoque significant dicentes: «Quoniam igitur filii participes fuerunt sanguinis et carnis similiter et ipse particeps fuit eorum, ut per mortem evacuaret eum qui potestatem mortis habebat, hoc est diabolum, et hos liberaret quicunque metu mortis per omnem vitam obnoxii erant servituti». [4] Nam proprii corporis sacrificio legi quae contra nos erat finem imposuit et vitae principium nobis renovavit, spem resurrectionis praebens. Nam quia ex hominibus in homines mors victoriam obtinebat, iccirco per incarnationem Verbi Dei rursum destructio mortis facta est et resurrectio vitae, dicente viro qui Christum gestabat: «Nam quia per hominem mors et per hominem resurrectio mortuorum. Sicut enim in Adam omnes moriuntur, ita in Christo omnes vivificabuntur», et quae deinde sequuntur. [5] Neque enim nunc etiam quasi damnati morimur, sed tanquam excitati communem omnium resurrectionem expectamus, quam temporibus suis Deus, qui eam operatus est atque donavit, ostendet; et haec quidem prima fuit incarnandi Salvatoris causa. Sed ex his etiam aliquis bonam ipsius ad nos praesentiam rationabiliter factam esse cognosceret.

Deus enim, qui rerum omnium potestatem habet, cum genus humanum per proprium Verbum faceret, eorum imbecillitatem naturae perspiciens quod non sufficeret non cognoscere opificem, nec omnino Dei cogitationem capere cum hic esset increatus, illud vero ex nihilo factum, hic incorporeus, homines ex inferiori corpore creati et omnino facta multum a factoris comprehensione et cognitione distare, miseratus denuo genus humanum, ut qui bonus est, non reliquit eos ipsius cognitione destitutos ut esse haberent non inutile. [2] Quid factis enim esse profuisset non cognoscentibus Deum factorem suum? Vel quomodo rationales essent non cognoscentes Patris Verbum in quo etiam facti sunt? Nihil enim ne a brutis quidem animalibus differrent, si nihilo plusquam terrestria cognoscerent. Ecquid vero Deus fecisset eos a quibus cognosci nollet? Quare hoc ne fieret, cum bonus sit, propriam eis communicavit imaginem Domini nostri Iesu Christi et eos fecit ad imaginem et similitudinem suam, ut per hanc gratiam, considerantes imaginem, Verbum dico Patris, per id possint ipsius Patris cogitationem capere et factorem cognoscentes vitam vivant foelicem et vere beatam. [3] Sed rursus stulti homines, sic etiam data sibi gratiam negligentes, Deum averterunt usque adeo et animam suam eo usque perturbarunt ut non solum cogitationis Dei obliviscerentur, sed etiam sibi alia confingerent et idola sibi pro veritate formarunt et ea quae non sunt Deo qui est praeposuerunt, creaturae pro creatore servientes, et hoc utique peius quod ad ligna etiam et lapides et materiam omnem et ad homines Dei honorem transtulerunt. [4] Et his ampliora facientes, ut in superioribus dictum est, usque adeo facti sunt impii ut etiam daemonas deinde colerent ac deos pronuntiarent quo libidines suas explerent. Sacrificia nanque brutorum animalium et immolationes hominum, ut ante dictum est, in eorum munus retribuerunt cum ipsi se magis illorum furoribus astringerent. [5] Ob hoc igitur et veneficia apud eos discebantur et vaticinia homines in loco fallebant et omnes quae ad nativitatem et esse suum pertinerent, stellis ac caelestibus signis attribuebant, nihil praeterea quam quae viderentur considerantes. Et omnino impietatis omnia plena erant et iniquitatis, et unus Deus cum Verbo eius non cognoscebatur, tametsi non invisibilem hominibus se ipsum absconderet, nec eis simplicem cognitionem suam praeberet, sed eam varie et per multos explicaret.

Siquidem gratia quam ex similitudine habemus ipsa per se sufficit Deum Verbum et per ipsum Verbum Patrem ostendere, sciens autem Deus hominum infirmitatem providit eorum negligentiae ut, si Deum per se ipsos cognoscere negligerent, opificem possent per creationis opera non ignorare. [2] Quoniam vero negligentia hominum in deteriora paulatim labebatur, providit item Deus huic eorum infirmitati legem prophetasque mittens ut ipsis monitores essent, ut si etiam oscitarent caelum suspicere factoremque cognoscere, doctrinam ex domesticis haberent. Nam de praestantioribus rebus homines ab hominibus discere familiarius possunt. [3] Licebat enim suspicientes eos magnitudinem caeli et contemplantes creaturae concordiam cognoscere eius principem Patris Filium, qui sua in res omnes providentia Patrem omnibus notum esse facit; et propterea moventur universa ut Deum omnes per ipsum agnoscant, vel si hoc eis tardum erat, cum sanctis colloqui poterant et per eos discere rerum omnium opificem Deum Christi Patrem et cultum idolorum sacrilegium esse et rem omni impietate plena. [4] Licebat et legem cognoscentes eos ab omni iniquitate desistere et vitam secundum virtutem vivere. Neque enim lex propter Iudaeos solum erat, nec prophetae propter eos solum mittebantur, sed ad Iudaeos quidem mittebantur et eos Iudaei persequebantur; ipsi autem erant universo orbi sanctum divinae cognitionis et vitae quae ad animam pertinet instituendae praeceptum. [5] Cum igitur tanta Dei bonitas esset tantaque humanitas, homines tamen paratis voluptatibus et daemonum illusionibus illecebrisque victi, veritatem non respiciebant, sed se ipsos amplioribus vitiis atque peccatis explebant, ut non iam rationales viderentur, sed irrationales prae moribus putarentur.

Sic igitur efferatis hominibus, sic diabolico errore quicquid ubique erat inumbrante et veri Dei cognitionem tenebris involvente, quid Deum facere oportuit? Tantamne rem tacitum ferre et homines permittere a daemonibus seduci ne Deum cognoscerent? Et quidem profuisset hominem ab initio factum esse ad similitudinem Dei? Oportuit enim simpliciter ipsum tanquam irrationalem fieri vel rationalem factum, irrationalium vitam non vivere. [2] Quid vero profuisset ipso ab initio cogitationem de Deo accepisse si nunc eam indignum esset accipere? Oportebat nec ab initio quidem datam esse. At factori Deo quid emolumenti vel quae gloria fuisset si ab eo facti homines ipsum non colerent, sed alios sui factores esse putarent? Deus enim videretur aliis eos, non sibi creavisse. Ad haec humanus rex condita ab ipso loca aliis dediticia servire non sinit nec ad alios confugere, sed litteris eos commonefacit, saepe etiam amicos eis mittit, quinetiam, si opus fuerit, adest ipse tum demum praesentia componens, modo ne aliis serviant et opus eius inane reddatur. [3] Nonne multo magis Deus pepercerit operibus suis ne ab ipso deficiant et inanibus rebus serviant, cum praesertim haec illis defectio perniciem et exitium ferret? Sed his pereundum quibus semel communicata erat imago Dei. Quid igitur Deum facere oportuit, aut quid faciendum fuit nisi ut renovaretur denuo quod secundum imaginem fuerat, ut per ipsum rursus homines eum cognoscere possent? [4] Haec autem quonammodo facta fuissent nisi ipsa Dei affuisset imago Salvatoris nostri Iesu Christi? Per homines enim fieri non poterat, nam et ipsi ad imaginem facti sunt; sed nec per angelos, nam neque ipsi imagines sunt. Quapropter Dei Verbum per se ipsum affuit ut, qui est tanquam Patris imago hominem qui secundum imaginem est regenerare posset. [5] Quinetiam natus non fuisset nisi mors et corruptio tolleretur; propterea convenienter mortale corpus assumpsit ut in ipso mors deinceps aboleri posset et homines item qui iuxta imaginem sunt renovarentur. Ad hoc igitur alio non fuit opus quam imaginem Patris.

Ut enim si picta in ligno forma exterioribus maculis deleatur, opus est adesse rursus eum cuius forma est ut in eadem materia renovari possit imago (nam propter illius picturam ipsa quoque materia in qua pictus est non abiicitur, sed in ipsa reformatur); eodem modo sanctus omnino Patris Filius, qui est imago Patris, venit in regiones nostras ut hominem qui secundum eum factus erat renovaret et qui propemodum perierat, hunc per peccatorum remissionem inveniret, ut et ipse inquit in Evangeliis: «Veni quod perierat invenire et salvare». [2] Hinc et ad Iudaeos dicebat «Nisi quis regeneratus fuerit» non ex muliere generationem significans, sicut illi suspicabantur, sed animam ostendens quae in eo regeneratur et instauratur, qui secundum imaginem est. [3] Quoniam vero idolorum insania et impietas terrarum orbem occuparat et cognitio obtenebrata Dei erat, cuiusnam interfuit orbem docere de Patre? Hominis inquiet aliquis? Sed non suum est hominum omnem quae sub sole est peragrare terram, qui neque natura tantum percurrere valent, nec fide digni tanta de re fieri possunt, neque contra daemonum fraudem et illusionem ipsi per se stare sufficiunt. [4] Nam cum omnes diabolica fraude ac idolorum vanitate animam saucii forent atque turbati, qui fieri potuit ut humanam animam humanamque mentem flecterent quas nec videre quidem possunt? Quod autem non videt aliquis docere quonammodo poterit? Sed creationem dicet fortasse aliquis sufficere. At si creatio sufficeret, mala tanta nunquam facta fuissent. Erat enim creatio, et tamen homines in ipsum de Deo praecipitaverant errorem. [5] Rursus igitur quis opus erat, nisi Dei Filius qui et animam et mentem videt, qui et universa in creatione movet et per ea Patrem notum esse facit? Nam qui per propriam providentiam et gubernationem universorum de Patre docet, eius etiam fuit eandem renovare doctrinam. Quomodo igitur, inquiet fortasse aliquis, factum est istum? Per eadem enim licebat ut ea quae ad ipsum pertinent per opera denuo creationis ostenderet. [6] Sed neque hoc tutum erat, non utique. Id enim homines antea contempserant et tum quidem non sursum oculos sed deorsum tenebant. Qua ex re convenienter homines iuvare volens descendit ut homo, simile illis corpus assumens, et ex his quae inferiora sunt, per corporis inquam opera iuvare volens, ut qui eum noluerant ex ipsius in res omnes providentia et imperio cognoscere, saltem per ipsius corporis opera Dei Filium in corpore cognoscerent et per Filium Patrem.

Ut enim bonus praeceptor qui discipulorum suorum curam agit, si ex maioribus proficere non possunt, eos omnino per minora descendens doctiores facit, ita et Dei Verbum, quemadmodum et Paulus inquit: «Quoniam enim in sapientia Dei non cognovit mundus per sapientiam Deum, voluit Deus per stultitiam praedicationis salvare credentes». [2] Nam quia Dei contemplationem homines averterant et oculos velut in profundo submersi deorsum tenentes in generatione sensibilibusque rebus Deum requirebant, cum mortales homines ac daemonas sibi ipsi deos confingerent, hac de causa humanus et communis omnium Salvator Dei Filius sibi ipsi corpus assumit et in hominibus tanquam homo versatur et omnes hominum sensus induit, ut qui Deum corporeis in rebus cogitabant ex his quae Dominus per corporis opera faceret veritatem intelligerent et per Filium Patrem considerarent. [3] Homines autem cum essent et humana omnia saperent, quocunque suos ipsorum sensus tetendissent, ibi se ipsos suscipi et veritatem ex omni parte doceri videbant. Sive enim creationem admirarentur, at eam fateri videbant Christum Dominum; sive in hominibus mens eorum occupata esset ut eos putaret deos esse, at ex operibus Salvatoris ipsis quoque iudicibus unus apparebat in hominibus Salvator Dei Filius, cum apud illos talia non essent qualia a Dei Verbo fiebant; sive in daemonibus occupati fuissent ut eos item putarent esse deos, at cum eos a Domino eiici viderent cognoscebant unum esse hunc Dei Verbum et daemonas non esse deos; sive in mortuis mens eorum detenta esset ut heroas quique apud poetas dii nominantur colerent, at cum Domini resurrectionem viderent falsos eos esse fatebantur et unum Dominum verum Patris Filium qui etiam morti dominatur. [4] Propterea et natus est et homo apparuit et mortuus est et resurrexit, res hominum qui unquam fuere per sua ipsius opera obtundens et obscurans ut ubicunque homines occupati fuerint, eos inde reducat et verum Patrem suum doceat. Sicut et ipse dicit: «Veni salvare et invenire quod perierat».

Nam cum semel in res sensibiles mens hominum cecidisset, Verbum se ipsum submisit ut per corpus appareret, ut ad se homines ipse tanquam homo transferret et sensus eorum ad se revocaret et illis deinde qui eum tanquam hominem videbant persuaderet ab operibus quae faciebat ipsum non hominem esse solum, sed Deum etiam et Dei veri Verbum ac sapientiam. [2] Hoc et Paulus significare volens ait: «In caritate radicati et fundati ut valeatis comprehendere cum omnibus sanctis quae latitudo et longitudo et profundum et altitudo et cognoscere caritatem Dei quae superat omnem sensum, ut impleamini in omni perfectione Christi». Verbum enim cum se in omnem partem extenderit sursum et deorsum, in profunditatem et latitudinem, sursum quidem in creationem, deorsum in incarnationem, in profundum ad inferos, in latitudinem ad mundum, omnia Dei cognitione complevit. [3] Ob hoc autem cum in ipsis esset sacrificium pro omnibus exhibuit, corpus morti tradens ipsumque suscitans, per quod se invisibilem fecit, immo vero per hoc se visibilem constituit, in eo manens et opera eiusmodi perficiens quae ipsum non etiam hominem sed Deum esse ostendebant. Utrunque enim Salvator per suam humanitatem humaniter fecit. Nam et mortem e nobis tollens nos renovavit, et cum occultus esset et invisibilis per opera se ipsum indicavit et ostendit Verbum Patris esse universi principem atque regem.

Non enim circumscriptus erat in corpore, neque in corpore quidem erat, alibi vero non erat, neque illud movebat; universa autem operatione eius et providentia carebant. Sed quod obstupescendum est, cum Verbum esset, continebatur a nullo, universa ipse continebat. [2] Et quemadmodum cum in omni creatione sit, extra omnia est per substantiam, in omnibus per virtutem; cum omnia gubernet, ad omnia in omnibus providentiam suam extendat, singula pariter et universa vivificet, omnia comprehendat, a nullo ipse comprehendatur sed in solo Patre suo totus per omnia sit, ita et in corpore humano cum esset et ipsum ipse vivificaret, convenienter universa etiam vivificabat et in omnibus erat et extra omnia, et ex corpore quidem per opera cognoscebatur, sed neque ex universorum operatione indicari non poterat. [3] Animae quidem opus est quae extra proprium corpus sunt consideratione contemplari, nec tamen extra proprium corpus operari, vel quae ab eo procul sunt praesentia sua movere. Nunquam igitur homo, cum ea considerat quae procul sunt, eadem etiam movet ac transfert; neque siquis domi sedeat et ea consideret quae in caelo sunt, solem iam movet caelumque convertit, sed ea moveri et facta esse videt, non tamen efficere potest ut ea operentur. [4] Iam talis non erat Dei Filius in hominem; neque enim corpori connexus erat, sed hoc potius ipse continebat; itaque et in ipso erat et in omnibus consistebat et extra res omnes erat et in Patre solo requiescebat, et quod mirum est tanquam homo gubernabatur; et tanquam Verbum spirantia cuncta gignebat, et tanquam Filius cum Patre manebat. [5] Unde nec parturiente quidem Virgine patiebatur ipse, nec cum in corpore esset polluebatur, immo vero corpus sanctificabat. Nec enim cum in omnibus sit omnium particeps est, sed ab eo spirantia cuncta gignuntur et aluntur. [6] Si enim sol qui ab eo factus est et conspicitur a nobis caelum circumflectere, non sordescit terrestria contingens corpora, nec obscuratur a tenebris, sed eas ipse illuminat potius ac purgat, multo magis sanctus omnino Dei Filius, solis auctor ac Dominus, in corpore cognitus non polluebatur, immo vero incorruptibilis ipse corpus quod mortale erat vivificabat purumque reddebat, «Qui peccatum», inquit, «non fecit nec inventus est dolus in ore eius».

Quando igitur edentem et bibentem et nascentem illud theologi dicunt qui de hac re loquuntur, cognosce quia corpus nascebatur et habilibus cibis nutriebatur. Ipse vero qui cum corpore erat Deus Verbum omnia gubernans, per ea quae in corpore faciebat se non hominem sed Deum Verbum ostendebat. [2] Haec autem de ipso dicuntur quando quidem et corpus edens et bibens et patiens et nascens non alterius cuiusdam erat, sed Domini et ipsius hominis facti; decebat haec tanquam de homine dici ut verum et non imaginarium corpus habere videretur. Sed quemadmodum ex his cognoscebatur corporaliter adesse, ita ex operibus quae per corpus faciebat se ipsum Dei Filium ostendebat. [3] Unde et ad incredulos Iudaeos clamabat dicens: «Si non facio opera Patris mei ne credite mihi, si autem facio et mihi non creditis, operibus meis credite, ut intelligatis et cognoscatis quia in me Pater et ego in Patre». Ut enim, cum invisibilis sit, ex creationis operibus cognoscitur, ita homo factus et in corpore locatus ex operibus cognosci potest, quia non homo sed Dei virtus et Filius est qui talia operatur. [4] Nam daemonibus imperare ipsum et eiicere illos non humanum est sed divinum opus. An qui eum videbat curare morbos, quibus humanum genus subiacet, hominem deinde et non Deum esse putabat? Leprosos enim mundabat, claudos ambulare faciebat [***] et omnes summatim morbos ac debilitates ab hominibus propulsabat; quibus ex rebus cuiusvis hominis fuisset divinitatem eius intueri. [5] Quis enim qui eum vidisset hominibus id reddere in quo eis natura defuisset et illius qui a nativitate caecus fuisset oculos aperire, non intellexisset hominum ei subiectam esse naturam et huius opificem eum esse atque factorem? Nam qui homini reddit quod a natura non habuit, hunc manifestum est naturae Dominum esse. [6] Ob hoc etiam ad nos ab initio descendens ex Virgine corpus sibi ipse formavit ut breve divinitatis suae documentum omnibus praeberet, quod qui hoc formavit ipse universorum etiam factor est. Quis enim cum videat sine viro corpus ex sola Virgine progredi non cogitat quod in eo manifestum est aliorum etiam corporum factorem ipsum ac Dominum esse? Quis cum videat aquarum substantiam permutari in vinumque converti, non eum considerat qui hoc fecit aquarum omnium substantiae Dominum et creatorem esse? [7] Ob hoc enim tanquam Dominus mare ascendebat et quasi super terram gradiebatur, ut hoc intuentibus suae in res omnes dominationis notitiam praeberet. Qui vero ex paucis rebus multitudinem tantam pascebat et ex inopia copiosus ipse ut ex quinque panibus quinque milia saturarentur et aliud tantundem relinqueretur, nihil aliud significabat quam ipsum universorum providentiae Dominum esse.

Haec autem omnia facere Salvatori convenire videbatur, ut quoniam ipsius in res omnes providentiam homines ignorabant nec divinitatem eius per creationem cognoscebant, saltem per corporis ipsius opera respicerent et per ipsum cognitionem Patris cogitatione conciperent ipsius in universa providentiam, ex particularibus, ut ante dixi, ratiocinantes. [2] Quis enim cum videat ipsius in daemonas potestatem, vel quis cum videat fateri daemonas hunc suum Dominum esse, mentem posthac habebit ambiguam hic ne sit Dei Filius et sapientia et virtus? Neque enim creaturam ipsam tacere fecit, sed quod mirandum est in morte etiam immo vero, in ipso de morte trophaeo, dico autem in cruce, omnis creatura fatetur eum qui cognoscebatur et patiebatur in corpore non simpliciter hominem esse, sed Dei Filium et Salvatorem omnium. [3] Quando enim sol conversus est terraque mota et scissi montes, attoniti sunt omnes et haec eum qui in cruce pendebat Christum Deum esse ostendebant, ipsius vero servam creaturam omnem ac metu praesentiam Domini testificantem. Sic igitur per opera se ipsum Deus Verbum manifestavit hominibus. [4] Consequens autem esset narrare ac dicere quid ita in corpore vixerit, quid peragrarit, et eiusmodi mors eius corporis fuerit, idque potissimum quod haec fidei nostrae summa est et omnes pariter homines de hoc verba faciunt, ut ex hoc etiam Deum Christum et Dei Filium nihilominus cognosci perciperes.

Causam igitur praediximus apparitionis eius corporeae quantum ex parte fieri potuit quantumque nos intelligere valuimus, quod alterius non fuit id quod corruptum erat ad incorruptionem transferre praeter quam Salvatoris ipsius, qui ab initio universa ex nihilo fecit; nec alterius fuit id quod secundum imaginem erat hominibus reparare praeter quam imaginis paternae; nec alterius fuit immortale ex mortali restituere praeter quam eius qui per se vita est, Dominus noster Iesus Christus; nec alterius fuit docere de Patre et idolorum expurgare cultum praeter quam Dei Verbi qui omnia gubernat quique unius Patris verus est Filius unigenitus. [2] Quoniam vero id etiam quod ab omnibus debebatur oportebat deinde persolvi – debebatur autem, ut ante dixi, omnino mori, ex quo vel maxime descendit –, hac de causa postquam divinitatem suam ex operibus ostendit, tum demum sacrificium pro omnibus obtulit, templum morti pro omnibus tradens, ut omnes veteri transgressione solutos ac liberos faceret se ipsum vero mortis victorem ostenderet, planum faciens suum incorruptibile corpus universorum resurrectionis esse primitias. [3] Ne vero admiratus fueris si de iisdem eadem saepe dicimus. Nam quia de voluntate Dei loquimur, eundem sensum per plura interpretamur, ne forte aliquid praeterire videamur et accusandi simus tanquam minus aliquid dixerimus. Etenim melius est superflui sermonis reprehensionem subire, quam eorum aliquid quae scribenda sunt praeterire. [4] Corpus igitur, ut quod communem et ipsum cum omnibus substantiam haberet (corpus enim erat humanum), tametsi nova quadam admiratione ex sola Virgine constiterat, tamen mortale cum esset, consequenter pro aliorum similitudine moriebatur. Verbi autem accessione non etiam pro natura propria corrumpebatur, sed pro inhabitante Dei Verbo procul a corruptione factum erat. Et utrunque in ipso praeter opinionem fieri contingebat ut et mors omnium in corpore dominico impleretur, et mors atque corruptio propter Verbum quod cum eo erat abolerentur. [5] Mortis enim necessitas erat et mortem pro omnibus esse oportuit, ut id esset quod ab omnibus debebatur. Qua de re cum Verbum, ut dixi, mori non posset (immortale enim erat) corpus sibi ipsi assumpsit quod mori posset, ut ipsum tanquam proprium pro omnibus offerret et tanquam Dei Filius pro omnibus patiens (nam ad corpus ipse accesserat) evacuaret eum qui mortis potestatem habebat, diabolum scilicet, et eos liberaret quicunque servituti mortis prae metu subiecti erant.

Quippe communi Salvatore pro nobis moriente, non nunc etiam ut antea secundum legis minas morimur qui in Christo credimus. Talis enim poena destitit. Sed corruptione cessante ac pereunte in resurrectionis gratia secundum mortale tantummodo corpus resolvimur tempore quod Deus statuit unicuique, ut victricis resurrectionis compotes simus. [2] Nam more seminum quae in terra sparguntur, dissoluti minime perimur, sed tanquam seminati resurgemus evacuata morte secundum Salvatoris gratiam. Ob hoc etiam beatus Paulus, sponsor resurrectionis omnibus factus, «Oportet», inquit, «corruptibile hoc induere incorruptionem et mortale hoc induere immortalitatem. Cum autem mortale hoc induerit immortalitatem, tunc fiet fermo qui scriptus est: Absorta est mors in victoria. Ubi est, mors, stimulus tuus?». [3] Quid igitur, inquiet aliquis, si necesse erat ipsum pro omnibus morti corpus tradere, quid non hoc ut homines vulgo deposuit, sed ad crucifixionem usque processit? Decebat enim ipsum honorifice potius deponere corpus quam contumeliose mortem eiusmodi sustinere. Sed vide nunquid non humana haec obiectio sit. [4] Quod autem ad Salvatorem factum est vere divinum et ipsius divinitate multipliciter dignum. Primo quidem mors quae hominibus contingit pro eorum imbecillitate naturae advenit. Nam cum diu durare non possint, tempore dissolvuntur. Ob hoc enim ipsis morbi contingunt et languescentes moriuntur. Dominus autem non imbecillis est, sed Dei veritus et Dei Verbum et per se vita. Quo si forte vulgo et pro hominum consuetudine in lecto corpus deposuisset, putaretur et ipse hoc secundum naturae imbecillitatem pati et nihilo plus habere quam caeteri hominum. [5] Sed quoniam vita erat et Dei Verbum et oportebat mortem pro omnibus esse, ob eam rem cum vita et virtus esset corpus in ipso corroborabat. Cum vero mors deberetur non sibi ipse sed ab aliis perficiendi sacrificii occasionem capiebat, quando quidem nec aegrotare oportuit Dominum qui morbos curabat alienos, sed nec corpus item debilitari in quo aliorum debilitates roborabat. [6] Quid non igitur mortem sicut et morbum prohibuit? Quia propter hoc corpus habebat et prohibere indecorum erat ne resurrectio impediretur; sed item indecorum fuit morbum morti praecedere ne ipsius qui in corpore erat imbecillitas putaretur. Non famescebat igitur? Et famescebat quia proprium id corporis erat et fame non peribat quia Dominus ipsum ferebat. Quare etiam si propter omnium redemptionem mortuum est, non tamen vidit corruptionem: integrum enim resurrexit, quia nullius rei praeter quam ipsius vitae corpus erat.

Sed oportuit, inquiet aliquis, illum se ab insidiis Iudaeorum subripere, ut suum ipse corpus immortale servaret. Audiat hic iam indecorum id quoque omnino fuisse. Ut enim par non fuit Dei Filium, qui vita est, mortem suo ipsum corpori dare, ita nec ab aliis datam fugere, sed ipsam potius destruendam persequi decuit. [2] Qua ex re convenienter nec suum ipse corpus deposuit, nec rursus Iudaeos insidiantes subterfugit. Hoc autem non imbecillitatem Verbi ostendebat, sed ipsum potius Salvatorem ac vitam esse indicabat, quia mortem destruendam expectabat et quae pro omnium salute dabatur, mortem absolvere properabat. Quin etiam Salvator venerat non ut suam, sed hominum mortem absolveret. [3] Qua ex re corpus non propria morte deposuit, quam ipse, qui vita erat, nullatenus habebat, sed eam ab hominibus accepit ut in suo etiam corpore advenientem omnino destrueret. Praeterea ex hoc etiam videret aliquis non irrationabiliter dominicum corpus eiusmodi interitum habuisse, quod praecipue Domino curae fuit resurrectionem corporis quam facere debebat (id enim erat de morte trophaeum) omnibus ostendere fidemque praestare factum ab eo corruptionis exitum et corporum deinceps immortalitatem; cuius tanquam sponsionem omnibus et universae resurrectionis futurae notitiam, suum ipsius corpus servavit incorruptum. [4] Igitur si corpus item aegrotasset et sub omnium conspectu Verbum ab eo segregatum esset, indecorum fuisset eum qui alienos morbos curaverat suum ipsius corpus morbis tabescens negligere. Quomodo enim creditus esset aliorum expulisse debilitates si suum in ipso templum debilitaretur? Aut enim irrisus esset ut qui morbos propellere non posset, aut qui posset et non faceret inhumanus etiam in alios putaretur.

Si vero sine morbo, sine dolore ullo privatim et per se ipsum in angulo vel solitudine, vel habitaculo, vel quovis in loco abdidisset corpus et posthac denuo repente visus dixisset se ipsum a mortuis suscitasset, fabulas apud omnes dicere iudicatus esset. Multo autem minor fides fuisset si de resurrectione dixisset, cum nullus omnino esset qui testimonium de ipsius morte perhiberet. [2] Atqui resurrectionem mors praecedere debet: neque enim resurrectio foret nisi mors praecederet; qua ex re sicubi clam mors corporis fuisset, morte non apparente nec sub arbitris facta, ipsius etiam resurrectio incerta et sine teste fuisset. Vel quid ita resurgens resurrectionem praedicaret, mortem vero occulte faceret? Vel quid daemonas sub omnium conspetu eiiceret et a nativitate caecum respicere faceret et aquam in vinum converteret, ut per haec Dei Filius crederetur? At vero quod mortale erat non sub omnium aspectu immortale ostenderet, ut ipse vita esse crederetur? [3] Quomodo autem et discipuli eius de resurrectione Verbi dicere auderent nisi dicere possent quod ante mortuus erat? Vel quonammodo fidem facerent dicentes mortem primo fuisse, deinde resurrectionem, nisi eos mortis testes habuissent apud quos liberius loquebantur? Nam si sic etiam, cum sub omnium conspectu mors et resurrectio foret qui tunc erat, Pharisaei credere noluerunt, sed resurrectionem eos qui viderant ipsos negare cogebant, haec si occulte omnino gesta fuissent quantas illi occasiones incredulitatis excogitassent? Quomodo autem mortis exitus et quae de morte parta est victoria ostenderetur, nisi sub omnium conspectu provocans ipsam corporis integritate mortuam in posterum et exinanitam argueret?

Sed quae ab aliis etiam dici possent, ea nos responsionibus proponere necesse est. Nam et hoc fortasse inquiet aliquis: si mortem huius in conspectu omnium et sub testibus fieri oportuit ut resurrectio Verbi crederetur, oportuit etiam ipsum sibi ipsi gloriosam excogitare mortem, ut vel crucis ignominiam fugeret. [2] At si hoc fecisset suspicionem de se ipso praebuisset, quod non adversum quamlibet mortem vires haberet, sed unam tantummodo quam sibi ipse excogitasset; et fuisset item de resurrectione nihilo minor incredulitatis occasio. Quare non ab se ipso sed ex insidiis mors corpori fuit, ut quancunque illi mortem Salvatori attulissent, hanc ipse destrueret et veluti pugil strenuus prudentia et fortitudine magnus, non sibi ipse concertatores deligit ne timiditatis apud aliquos suspicionem praebeat, sed id spectatorum potestati permittit et praecipue si iam inimici fuerint, ut cuicunque ipsum congredi voluerint, hunc ipse allidens omnibus fortior esse credatur. [3] Ita et omnium vita Dominus et Salvator noster Christus non a se ipso mortem corpori excogitavit, ne aliam quasi timere videretur, sed quae ab aliis afferebatur et praecipue ab inimicis quam illi gravem et ignominiosam et execrabilem esse putabant, hanc ipse excipiens in cruce sustinuit, ut etiam hac sublata ipse vita esse crederetur, mortis autem potestas funditus evacuaretur. [4] Factum est autem mirabile quiddam et praeter opinionem, quam enim putabant ignobilem inferre mortem, haec fuit de ipsa morte trophaeum. Propterea nec Ioannis quidem passus est mortem ut capite truncaretur, nec ut Hesaias crematus est, ut indivisum corpus et integrum etiam in morte servaret, ne his occasio daretur qui Ecclesiam dividere vellent.

Et haec quidem ad externos qui se ipsos cogitationibus opprimunt. Siquis autem ex nostris etiam quaesierit, non quasi contendere velit, sed discere quid non aliam mortem sustinuerit quam crucem, hic quoque audiat quod alia praeter hanc nobis non expediebat et hanc pro nobis Dominus recte sustinuit. [2] Nam si venit ut maledictionem portaret quae contra nos erat, quomodo aliter maledictio fuisset nisi eam quae pro maledictione fuit mortem excepisset? Haec autem crux est, sic enim scriptum: «Maledictus qui pendet in ligno». Praeterea si mors Domini redemptio est omnium et morte saepis huius paries intermedius solvitur et gentium vocatio efficitur, quomodo nos vocasset nisi crucifixus fuisset? [3] In sola enim cruce manibus extensis moritur aliquis, propterea hoc etiam Dominum sustinere decuit et manus extendere ut altera antiquum populum, altera Gentes traheret, et utrunque in seipsum connecteret. Hoc enim et ipse dixit significans qua morte omnes redempturus esset: «Cum exaltatus», inquit, «fuero, omnes ad me traham». [4] Ad haec si diabolus, generis nostri inimicus, caelo delapsus circa aerem hunc inferiorem vagatur et illic daemonum qui cum eo sunt in contumacia similes potestatem habet ac per eos his qui decipiuntur illusiones operatur, hos autem qui ascendunt impedire mollitur – et de hoc Apostolus ait: «Ad principem potestatis aeris qui nunc operatur in filiis diffidentiae» –, Dominus venit ut diabolum prosterneret, aerem vero expurgaret et reditum nobis in caelum praepararet, sicut Apostolus inquit: «Per vellum, hoc est per carnem ipsius»; hoc autem fieri oportebat per mortem. [5] Haec igitur quanam alia morte fierent quam quae in aere fuit, hoc est in cruce? Solus enim in aere moritur qui in cruce conficitur, et propterea convenienter hanc Dominus sustinuit. Sic enim exaltatus aerem, ab omnibus diaboli ac daemonum expurgavit insidiis dicens: «Videbunt Satanam tanquam fulgur cadentem». [6] Reditum vero in caelum praeparans renovavit dicens: «Attollite portas principes vestras et elevamini portae aeternales». Non enim ipse Dei Filius portarum reseratione indigebat cum sit omnium Dominus, nec eorum quae fecerat quicquam factori clausum erat, sed ea nos indigebamus quos ipse per proprium sui corpus restituebat. Ut enim ipsum pro omnibus morti obtulit, ita per ipsum denuo reditum in caelum praeparavit.

Decens igitur et consentanea mors fuit quae pro nobis in cruce facta est, et eius causa per omnia rationabilis apparet et considerationes habet non iniustas, quod non aliter salutem omnium quam per crucem fieri oportuit. Etenim nec ita quidem se ipsum incognitum, nec in cruce dimisit, sed ex superabundanti creaturam Domini sui praesentiam testari fecit. [2] Corpus autem templum suum non diu mortuum passus, sed tantisper dum morti congreditur ostendens tertio statim die suscitavit, trophaeum ac victoriam de morte referens immortale corpus atque divinum. Poterat statim sub mortem excitare corpus et denuo vivum ostendere, sed hoc Salvator non fecit recte providens. Diceret enim aliquis ipsum non omnino interiisse, vel ne plena quidem morte tractum fuisse si statim resurrectionem ostendisset. [3] Fortasse etiam si par mortis intervallum ac resurrectionis fuisset incerta fieret de immortalitate gloria. Quapropter ut mortuum ostenderetur corpus Verbum diem unum intermedium sustinuit et tertio immortalem omnibus ostendit. Ergo ut in corpore mortem ostenderet ipsum tertio die suscitavit. [4] Ne vero si diutius permansisset et omnino corruptum fuisset postea resurgens non idem sed alterum corpus referre crederetur (futurum erat enim ut aliquis propter tempus apparenti non crederet et eorum quae facta erant oblivisceretur), iccirco non plus quam tres dies sustinuit. [5] Nec in longum traxit eos qui de resurrectione ipsum audierant, sed cum Verbum adhuc insonans aures sentirent, oculi expectarent, mens errecta esset et qui eum occiderant adhuc in terris viverent et in loco essent ac testimonium de dominici corporis morte perhiberent, ipse Dei Filius tridui spatio corpus quod mortuum fuerat immortale et incorruptibile ostendit et planum omnibus factum est corpus non naturali imbecillitate Verbi quod in eo habitabat mortuum esse, sed virtute crucis mortem in eo sublatam fuisse.

Nam quod mors deleta fuerit et victoriam ex ea crux pepererit, nec in posterum vires habuerit sed ipsa vere mortua fuerit, notitia non parva est et clara fides hanc ab omnibus Christi discipulis contemni. [2] Omnes in eam res novas struere nec deinceps istam metuere, sed signo crucis ipsam Christo fretos quasi mortuam calcare. Nam superiori tempore, priusquam divina Salvatoris descensio fieret, mors ipsis quoque sanctis terribilis erat et qui moriebantur quasi pereuntes lugebantur ab omnibus. Nunc vero, cum Salvator suscitaverit corpus, non iam terribilis mors est, sed eam quasi nihil sit proterunt omnes in Christo credentes et mori potius deligunt quam Christi fidem abnuere. [3] Sciunt enim vere quod morientes non pereunt sed vivunt et incorruptibiles per resurrectionem evadunt. At vero malus ille diabolus qui antiqua morte insultabat, devictis doloribus eius solus vere mortuus ipse permansit. Et huius rei signum est quod homines antequam in Christo credant mortem terribilem vident ipsamque formidant; ubi vero se ad ipsius fidem doctrinamque contulerint mortem usque adeo contemnunt ut in eam cupide ruant et resurrectionis testes fiant quae contra mortem a Salvatore facta est. [4] Etenim infantes adhuc aetate mori festinant, et adversus mortem praeludia meditantur non viri solum, sed etiam foeminae, adeo imbecillis facta est, ut quae prius ab ipsa deceptae fuerant mulieres eam nunc quasi mortuam abiectamque ludificent. [5] Ut enim si profligatus fuerit a legitimo rege tyrannus, hunc deinde pedibus manibusque vinctum transeuntes omnes pulsatione illudunt atque convitiis, nec iam propter victorem regem ipsius furorem ac feritatem metuunt; ita mortem devictam et in cruce a Salvatore triumphatam, pedibus manibusque vinctam omnes in Christo transeuntes proterunt et Christo facti testes mortem verbis mordacibus illudunt, quae de ipsa sunt antiquitus scripta dicentes: «Ubi mors stimulus tuus? Ubi iam victoria tua?».

Nunquid igitur imbecillitatis eius parvum hoc argumentum fuerit, vel victoriae quam de morte Salvator peperit demonstratio parva quando pueri atque puellae praesentem hanc vitam in Christo contemnunt et mori meditantur? Homo enim mortem naturaliter timet et corporis separationem. [2] Hoc autem est praeter opinionem, ut qui fidem crucis induerit naturalia contemnat et propter Christum mortem non timeat. Et quemadmodum siquis de igne qui naturam habet urendi aliquid esse diceret quod incendium eius non timeat, quale iam apud Indos dicitur amianton, et esset qui hoc non crederet ac deinde periculum eius in rei facere vellet, cum illud accepisset quod uri non potest et admovisset igni tum denique ignis imbecillitatem crederet; vel quemadmodum siquis vinctum tyrannum spectare vellet, in regionem et imperium victoris profectus videt eum qui terribilis erat imbecillem factum; [3] ita siquis incredulus nunc etiam post res tantas, post illusam quottidie mortem ab his qui in Christo vivere perseverant, si tamen adhuc dubius animi sit mortem exhaustam esse atque finitam, recte quidem facit rem tantam admirans, sed ne in contumacia durus neve in re tam manifesta impudens esto, sed veluti qui amianton accepit illud ab igne intactum esse cognoscit et qui tyrannum vinctum spectare volens in dicionem victoris proficiscitur, sic et is qui de mortis victoria non credit fidem Christi accipiat seque in eius doctrinam conferat et mortis imbecillitatem partamque ex ea victoriam aspiciat. [4] Multi enim cum prius non crederent ac ludos facerent, posteaquam in fide confirmati fuere mortem usque adeo contempserunt ut ipsius Christi martyres fierent.

Quod si crucis signo et in Christum fide mors pessundatur, veritate iudice, planum est alium non esse quam Christum ipsum qui de morte trophaeum atque victoriam ostendens illam debilitari fecit. Et si prius mors vires habebat et iccirco terribilis erat, nunc autem post Salvatoris adventum et corpoream mortem eius ac resurrectionem contemnitur, manifestum est mortem esse devictam. [2] Ut enim si post noctem sol oriatur et ab eo universus orbis illustretur, nihil omnino dubium est quin sol spargens ubique lucem ipse est qui tenebras expulit et omnia lustravit; eodem modo cum mors contempta sit atque calcata, ex quo salutaris apparitio Salvatoris in corpore fuit et crucis honor, clarum est Salvatorem qui in corpore apparuit ipsum esse qui mortem exinanivit quique trophaea quottidie in discipulis suis ostendit. [3] Nam siquis homines viderit qui natura sunt imbecilles in mortem prosilire, nec ipsius corruptionem refugere, nec descensus ad inferos metuere, sed ipsam alacri animo provocare, nec tormenta pavescere, sed potius mortis odorem huic vitae propter Christum anteponere; vel siquis spectator fuerit virorum ac foeminarum, iuvenum ac puerorum in mortem Christi pietate ruentum ac properantum, quis adeo stultus, vel quis adeo infidelis est, quisve adeo mentem occaecatus, qui non intelligat atque consideret Christum in quem homines credunt ipsum esse qui mortis victoriam unicuique praebet ac donat mortemque ipsam in omnibus languescere facit quicunque fiduciam in eo collocant et crucis signo custodiunt? [4] Etenim qui serpentem calcari videt cuius pristinam feritatem probe noverit, nihil deinde dubitat quin mortuus sit et penitus exanguis, praeter quam si mente captus fuerit, nec sanos corporis etiam sensus habuerit. Quis enim cum leonem viderit a pueris illudi, hunc nesciat vel mortuum esse, vel vim suam omnem perdidisse? Quemadmodum igitur oculis haec vera esse cernere licet, ita cum mors illudatur et contemnatur ab his qui in Christo credunt, non iam dubius sit aliquis nec incertus mortem a Christo exinanitam esse et corruptionem eius victam destitisse.

Quod igitur mors elanguerit et trophaeum de ipsa crux dominica fuerit, non mediocri argumento sunt ea quae praediximus. Quod autem immortalis deinceps resurrectio corporis a Christo facta sit, qui communis omnium Salvator est vereque vita, demonstratio per ea quae videntur clarior est quam per ea quae dicuntur, his quidem qui mentis oculum sincerum habent. [2] Nam si mors exhausta est, sicuti ratio monstravit, et propter Dominum omnes eam prosternunt, multo magis hanc ipse proprio corpore prostravit et exhausit. At vero morte ab eo exinanita quid aliud fieri oportuit quam suscitare corpus et hoc de ipsa morte trophaeum ostendere? Quonammodo enim mors evacuata apparuisset nisi corpus dominicum resurrexisset? Quod si forte haec de ipsius resurrectione demonstratio non sufficit, at ex his quae in oculis sunt credatur quod dicimus. [3] Nam qui mortuus est operari nihil potest, sed ad tumulum usque valet et in reliquum desinit. Actiones enim et quae ad homines pertinent, operationes virorum tantummodo sunt. Videat igitur quicunque vult et ex his quae videt iudex sit veritati consentiens. [4] Nam cum Salvator tanta in hominibus operetur et undique multitudinem tantam ab his qui Graeciam quique Barbariem incolunt quottidie in fidem suam transire ac doctrinae suae cunctos parere clanculum persuadeat, nunquid etiam dubitare quisquam poterit factane sit a Salvatore resurrectio et an Christus vivat? Immo vero ipse vita sit? An vero mortui fuerit hominum mentes compungere ut patrios mores abnegent et Christi doctrinam observent? Vel si non operatur, hoc enim suum est mortui, quomodo eos ipse qui operantur et vivunt ab opere cessare facit, ab adulterio moechum, a caede homicidam, ab iniuria nocentem, ab impietate sacrilegum? Quomodo si non resurrexit, sed mortuus est, mendaces deos et daemonas qui coluntur quique ab impiis vivere dicuntur, eos ipse agit, insequitur, fundit? [5] Ubicunque enim Christus nominatur, omnis inde idolatria tollitur, omnis daemonum fraus refellitur; nec daemon est qui vel nomen eius sustineat, sed tantum audiens continuo recedit. Hoc autem non est opus mortui, sed vivi et praecipue Dei. Alioquin ridiculum esset agitatos ab eo daemonas cum devictis eorum simulacris vivos dicere, agitantem vero mortuum qui sua virtute facit ut isti ne apparere quidem audeant, sed ipsum omnes Dei Filium esse fateantur.

Nec vero parvum sibi ipsi argumentum obiiciunt qui resurrectioni non credunt. Siquidem daemones omnes et ii quidem quos ipsi deos venerantur, Christum quem isti mortuum dicunt non persequuntur, sed Christus eos potius mortuos esse redarguit. [2] Nam si vero est mortuum nihil operari, operatur autem quottidie tanta Salvator ad pietatem trahendo, ad virtutem suadendo, de resurrectione docendo, caelestium desideria inducendo, Patris cognitionis revellando, virtutem contra mortem inspirando, se ipsum unicuique ostendendo, idolorum admirationem tollendo. Horum autem nihil possunt dii daemonesque impiorum, quinetiam Christi praesentia mortui efficiuntur, illusionem cassam habentes et inanem; signo autem crucis ars omnis magica desinit, veneficum omne languescit, simulacra omnia desolantur ac relinquuntur, voluptas omnis insana sedatur, unusquisque de terra in caelum suspicit. [3] Quis tanta operantem mortuum dixerit Deum? Non est mortui proprium operari, sed nihil omnino facientem exanimatum iacere, quod sum est daemonum et idolorum perinde ac mortuorum. Nam Dei Filius, qui vivus est et efficax, salutem omnium quottidie operatur et efficit. Mors ipsa quottidie languida ostenditur, simulacra potius ac daemones mortui sunt. Quo fit ut nemo iam de corporis eius resurrectione dubitet. [4] Videtur autem qui de Domini corporis resurrectione non credit, Dei Verbi ac sapientiae ignorare virtutem. Si enim corpus omnino sumpsit et hoc ut par erat proprium fecit, id quod ratio demonstravit, quid de hoc Dominum facere aut quem finem corporis esse oportuit, cum semel in eo Verbum resideret? [5] Non mori enim non poterat, ut quod genitum erat et morti pro omnibus offerebatur, cuius rei gratia Salvator ipsum sibi praeparaverat; manere autem mortale non poterat: ipsum enim vitae templum erat. Qua ex re mortuum quidem est veluti mortale; revixit autem quia ipsi vita inerat. Et resurrectionis quidem documenta sunt opera.

Si vero, quia non videtur, ideo resurrexisse non creditur, adverte quia id etiam quod naturale est non credentes negant. Est enim Dei proprium non videri, sed ex operibus cognosci, quemadmodum et in superioribus dictum est. Itaque si opera non sunt, recte invisibili non credunt; quod si opera clamant et planus ostendunt, quod ultro negant vitam resurrectionis adeo manifestam? Si enim capti etiam mente forent, at vel exterioribus sensibus irrefragabilem Christi potentiam ac divinitatem intueri licet. [2] Nam et caecus, tametsi solem non videat, tamen ipsius calorem excipiens solem novit super terram esse; pari ratione si nondum credunt adhuc etiam de veritate caecutientes, at cum caeterorum credentium virtutem cognoscant Christi divinitatem et resurrectionem quae ab eo facta est frustra non habeant. [3] Manifestum est enim Christus si mortuus esset nec daemonas fugaret, nec simulacra spoliaret: neque enim mortuo daemones parerent. Quod si nomine huius manifeste fugantur, planum est hunc mortuum non esset et praecipue quia daemones, cum ea etiam videant quae hominibus invisibilia sunt, Christum cognoscere an mortuus esset et ipsi omnino resistere potuissent. [4] Nunc autem, quod impii non credunt, daemones vident ipsum Deum esse et propterea fugiunt ac ipsi provolvuntur ea dicentes quae tunc etiam cum in corpore esset enuntiabant: «Novimus te quis es Sanctus Dei»; et: «Dimitte, quid tibi et nobis, Fili Dei? Oro te ne me torqueas». [5] Manifestum igitur fuerit quod cum daemones fateantur, tum etiam opera quottidie testificentur. Nec sit qui veritati insolescat quod et suscitavit suum ipse corpus Salvator, quodque Dei Filius verus est ex ipso ut qui proprium sit ex Patre Verbum et sapientia et virtus, qui posteris temporibus pro salute omnium corpus assumpsit et cum orbem terrarum de Patre docuit, tum vero mortem etiam exinanivit et omnibus immortalitatem donavit promissione resurrectionis, cuius primitias suum ipse corpus a mortuis suscitavit. Et hoc de morte mortisque corruptione trophaeum signo crucis ostendit.

Quare cum haec ita se habeant et manifesta demonstratio sit resurrectionis atque victoriae quam de morte Salvator peperit, age nunc et incredulitatem Iudaeorum et irrisionem Gentilium redarguamus. In his enim Iudaei fortasse non credunt, Gentiles autem rident crucis et resurrectionis Verbi Dei absurditatem ludificantes. Sed utrosque oratio invadere non hesitabit, praesertim cum certas adversus eos demonstrationes habeat. [2] Et Iudaei certe qui non credunt reprehensionem undique ex Scripturis incurrunt quas et ipsi legunt, cum totus omnino Deo plenus liber his de rebus clamet, sicut et ipsa verba indicant. Nam prophetae antiquitus de admiratione in Virginem et futuro eius partu dicentes praenuntiabant: «Ecce virgo concipiet et pariet Filium et vocabunt nomen eius Emanuel, quod est interpretatum nobiscum Deus». [3] Moyses autem, qui apud eos merito magnus ac veridicus esse creditur, de incarnatione Salvatoris dictum pro magno probans et verum esse cognoscens posuit dicens: «Exorietur stella ex Iacob et homo ex Israel et percutiet principes Moab». Et iterum: «Quam pulchrae domus tuae Iacob, tabernacula tua Israel tanquam valles inumbrantes et tanquam orti supra flumen et tanquam tabernacula quae statuit Dominus, tanquam cedri iuxta aquas. Egredietur homo ex semine ipsius et dominabitur gentium multarum». [4] Et rursum Hesaias: «Antequam sciat puer vocare patrem et matrem, accipiet potestatem Damasci et spolia Samariae in conspectu regis Assyriorum». Quod igitur homo apparebit ex his praenuntiatur, quod autem Dominus est omnium qui venit rursum praenuntiant dicentes: «Ecce Dominus, sedet super levem nebulam et veniet in Aegyptum et movebuntur manufacta Aegypti». Nam et inde Pater ipsum revocat dicens: «Ex Aegypto vocavi Filium meum».

Nec vero tacetur mors eius, sed dilucide nimis in sacris Scripturis apparet. Etenim causam mortis quod non pro se ipso sed pro immortalitate ac salute omnium passus est, et Iudaeorum insidias et ab eis factas in ipsum contumelias dicere non timuerunt, nequis eorum ignarus erraret. [2] Dicunt igitur: «Homo qui est in plaga et novit ferre langorem, quod aversa est facies eius, vituperatus est et consideratus non est. Ipse enim peccata nostra fert et pro nobis dolore affligitur et nos cogitavimus ipsum esse in dolore et plaga et tribulatione. Ipse autem percussus est propter peccata nostra et humiliatus est propter iniquitates nostras. Disciplina pacis nostrae super ipsum, plaga sua nos santi sumus». [3] Obstupesce Verbi humanitatem quia propter nos vituperatur, ut ipsi honorati sumus. «Omnes enim sicut oves erravimus. Homo a via sua declinavit et Dominus tradidit eum pro peccatis nostris et ipse cum tribularetur non aperuit os suum tanquam ovis ad occisionem ductus est et tanquam agnus in conspectu tondentis ipsum mutus, ita non aperiebat os suum; in humilitate ipsius iudicium eius sublatum est». [4] Deinde ne quis ipsum ex eo quod patiebatur communem hominem puteret, suspiciones hominum anticipat et virtutem eius et dissimilitudinem quam ad nos habet Scriptura declarat dicens: «Generationem eius quis enarrabit? Quia tollitur e terra vita eius, ab iniquitatibus populi ductus est ad mortem et dabo malos pro sepoltura eius et divites pro morte eius, quoniam iniquitatem non fecit, nec inventus est dolus in ore eius et Dominus vult conterrere ipsum plaga».

Sed qui de prophetia mortis audisti, quaeris fortasse de his etiam adiscere quae de cruce significantur. Nam neque hoc tacetur; demonstratum est autem a sanctis et omnino clare. [2] Moyses enim primus magna voce praenuntiat dicens: «Videbitis vitam vestram pendentem coram oculis vestris et non credetis». Et item posthac prophetae de hoc testificantur dicentes: «Ego autem tanquam agnus qui immolari ducitur non cognovi. Contra me cogitarunt malum dicentes: Venite et mittamus lignum in panem eius et excudamus ipsum de terra viventium». Et iterum: «Foedarunt manus meas et pedes meos, dinumerarunt omnia ossa mea, diviserunt sibi vestimenta mea et super vestem meam miserunt sortem». [3] Mors autem sublimis et in ligno non alia quam crux fuerit et in nulla rursus morte manus fodiuntur et pedes nisi in sola cruce. Quoniam vero Salvatoris praesentia gentes omnes Deum cognoscere ceperunt, nec hoc non significatum reliquerunt, sed de his etiam in sacris litteris memoria fit. «Erit enim», inquit, «radix Iessae, et resurgens dominabitur gentium, in eo gentes sperabunt». Et haec quidem pauca pro eorum demonstratione quae facta sunt. [4] Omnis autem Scriptura quae Iudaeorum incredulitatem reprehendit adimpleta est. Quis e iustis unquam sanctisque prophetis et patriarchis quorum in divinis Scripturis memoria traditur, ex sola virgine corporis generationem habuit? Vel quae mulier sine viro ipsa per se homines concipere potuit? [5] An non Abel ex Adam natus est? Enoch autem ex Iader, Noe ex Lamech et Abraam quidem ex Tharra, Isaac autem ex Abraam et Iacob ex Isaac? Non videas ex Iacob Moyses et Aaron ex Abraam? Non Samuel ex Helcana genitus, non David ex Iesse, non Solomon ex David, non Ezechias ex Achaz, non Hiosias ex Amos, non Hieremias ex Chelcio, non Ezechiel ex Buzi, nonne quisque suum patrem generationis principem habuit? [6] Quis igitur ex sola virgine natus? Quando quidem prophetae maximae curae fuit hac de re significare? Cuius vero generationem stella praecurrit in caelis, ut natum eum orbi terrarum significaret? [7] Moyses enim iam tum nascens a parentibus occultabatur, David autem nec a finitimis auditus est, quando ipsum nec magnus quidem Samuel noverat, sed interrogabat an esset filius Iessae. Magnus deinde Abraam natus vicinis cognitus est, sed generationis Christi testis est non homo, sed stella quae in caelo apparebat, unde etiam descendebat.

Quis unquam eorum qui nati sunt reges, priusquam patrem et matrem vocare posset, regnavit ac de hostibus trophaea tulit? An non trigenarius David, Salomon iuvenis factus regnavit? Non Ioas septem natus annos ad regnum accessit? Et item posterior Iosias circa septimum aetatis annum imperium suscepit? Sed hi tamen hoc aetatis erant ut patrem vocare possent sive matrem. [2] Quis ergo prius ferme quam nasceretur regnavit ac spoliavit hostes? Quis vero rex talis in Israel et Iuda fuit? Dicant Iudaei exquirentes, in quo scilicet gentes omnes spem posuerunt et cum undique infestarentur pacem habuerint? Nam ex quo Hierusalem condita fuerat, bellum ipsis inexorabile fuit, et omnes contra Israel bellum gerebant, Assyrii praemendo, Aegyptii persequendo, Babylonii invadendo, et hoc utique mirum quod ex finitimis Syros etiam hostes habebant. [3] An non in Moab David bellum gerebat et Syros evertebat, Iosias fines custodiebat, Ezechiel Senachirim superbiam formidabat, Amalec Moysi militabat et Amoraei Iesu Navae infesti erant, qui Hiericho habitabant infestas acies struebant? Et omnino pax inter gentes et Israel conciliari non poterat. Videndum est igitur quis sit in quo gentes spem posuerint; esse enim oportet, quando quidem propheta mentiri non potest. [4] Sed ex sanctis prophetis vel superioribus patriarchis cuiusnam mors pro salute omnium fuit in cruce? Vel quis pro incolumitate omnium percussus est et occisus? Quis autem e iustis ac regibus in Aegyptum profectus est, cuius reditu idola desierint? Abraam quidem profecus est et idolatria denuo inter omnes erat; Moyses ibi natus est et erat ibidem nihilominus falsa religio.

Quis autem ex his quos Scriptura testatur perfossus est manus ac pedes, vel omnino pependit in ligno et cruce pro omnium salute defunctus est? Abraam quidem in lecto deficiens mortuus est; Isaac autem et Iacob cum in lectum et ipsi ascendissent obierunt; Moyses et Aaron in monte obierunt; David in domo cum nullas a populis insidias passus esset, etsi enim a Saul petitus fuerit, attamen incolumis evasit; Hesaias sectus est quidem, sed non pependit in ligno; Hieremias contumelia affectus est, sed damnatus mortem luit; Iezechiel passus est, at non pro populo sed contra populum quae futura erant ostendens. [2] Praeterea hi etiam qui passi sunt homines erant, quales eiusdem naturae sunt omnes. Qui vero in Scripturis pro omnibus pati significatur non simpliciter homo, sed vita omnium dicitur et naturam quidem similis hominibus. «Videbitis enim», inquit, «vitam vestram pendentem coram oculis vestris», et «Generationem eius quis enarrabit?». Nam sanctorum omnium generationem qui didicerit potest ab antiquis narrare quis et unde natus est quisquam. Eius autem qui vita est generationem divini Sermones non effabilem esse demonstrant. [3] Quis igitur est de quo sacrae Scripturae talia dicunt? Vel quis tantus est ut et prophetae de ipso tanta praenunciant? Sed profecto alius nemo in Scripturis invenitur praeter communem omnium Salvatorem Dei Verbum, Dominum nostrum Iesum Christum. Hic enim est qui ex Virgine nascitur et homo in terra videtur et generationem carnis non enarrabilem habet. Neque enim est qui patrem ipsius quantum quidem ad carnem pertinet dicere possit, cum corpus eius non ex viro sit sed ex Virgine sola. [4] Ut igitur David et Moysae et omnium patriarcharum generationem aliquis recensere potest, ita Salvatoris ex viro generationem id quod ad canem spectat narrare nemo potest. Hic est qui stellam facit corporis generationem significare. Oportebat enim Verbum de caelo descendens signum etiam habere de caelo; oportebat et prodeuntem creaturae regem manifeste ab universo terrarum orbe cognosci; quippe in Iudaea nascitur et venerunt a Perside viri ut eum adorarent. [5] Hic est qui et antequam appareret in corpore de daemonibus victoriam et de idolatria trophaeum peperit. Omnes igitur undique a gentibus patriam consuetudinem et idolorum impietatem abnegantes, spem in Christo reponunt et se ipsos illi transcribunt, ut et oculis hoc cernere liceat. Neque enim alias unquam Aegyptiorum impietas destitit, nisi cum Dominus universi corpore illuc quasi nebula victus accessit et idolorum errorem evacuavit; omnes autem ad se et per se ad Patrem transtulit. [6] Hic est qui crucifigitur teste sole et creatura et his etiam qui ei mortem intulerant et ipsius morte salus omnibus parta est et creatura omnis redempta. Hic est omnium vita qui corpus suum animae praetium morti pro salute omnium tradidit, quanquam Iudaei minime credant.

Qui si haec minus ipsa per se sufficere putant, at vel aliis credant propter ea quae ipsi rursus habent oracula, de quo enim prophetae dicunt: «Apparui his qui me non desiderabant, inventus sum ab his qui me non quaerebant». Deinde: «Ecce, sum genti qui non vocarunt nomen meum, extendi manus meas ad populum non credentem et contradicentem». [2] Qui est igitur qui apparuit? Diceret aliquis ad Iudaeos. Si enim propheta est, dicant quando latuit et postea apparuit. Quis autem hic propheta est qui ex invisibili visibilis factus est et manus extendit in cruce? Iustorum quidem hominum nullus, sed solus Dei Filius qui naturaliter incorporeus est et propter nos in corpore visus et pro nobis passus. [3] Vel si nec hoc quidem ipsum per se sufficit eis, at revereantur alios cum evidentem adeo redargutionem inspiciant. Dicit enim Scriptura: «Fortificamini, manus remissae et genua debilia, hortamini pusilanimes mente, fortificamini ne timete. Ecce Deus noster iudicium retribuit, ipse veniet et salvabit nos; tunc apparientur oculi caecorum et surdorum aures audient; tunc saltabit claudus tanquam cervus et diserta erit lingua muti». [4] Quid igitur quoque de hoc dicere possunt? Vel quomodo ad hoc prorsus audent oculos attollere? Prophetia quidem Deum advenire significat, signa vero praesentiae quoque tempus ostendunt. Caecos enim respicere, claudos ambulare, surdos audire, linguam mutorum disertam fieri, de divina praesentia dicuntur. Quando igitur haec in Israel facta sunt signa? Vel ubi tale quicquam in Iudaea factum est? Dicant. [5] Leprosus mundatus Neeman, sed surdus non audiit, nec claudus ambulavit; mortuum suscitavit Helias et Helissaeus, sed a nativitate caecus non vidit. Magnum certe mortuum quoque suscitare, sed non simile tamen quale Salvatoris miraculum. Praeterea si de leproso et mortuo viduae Scriptura non tacuit, profecto si hoc etiam factum fuisset ut claudus ambularet et caecus aspiceret, ostendere non omisisset. [6] Quoniam vero tacetur in Scripturis manifestum est haec antea non fuisse. Quando igitur haec facta sunt, nisi cum ipse Dei Filius in corpore venit? Quando autem venit, nisi cum claudi ambularunt, muti locuti sunt et surdi audiverunt et a nativitate caeci viderunt? Nam et Iudaei hoc videntes, quia talia nunquam ante alias audiverant, propterea dicebant: «A saeculo nunquam auditum est ut aliquis caeci nati oculos aperuit. Nisi esset ipse a Deo non posset facere quicquam».

Sed haec et ipsi fortasse, ut qui manifestis rebus repugnare non possint, scripta esse non negabunt. Expectare autem ea et Verbum Deum nondum venisse affirmabant. Hoc enim ubique sermonibus iactitare non erubescunt, his quae aperta sunt impudenter renitentes. [2] Sed in hoc prae caeteris redarguentur non a nobis, sed a sapientissimo Daniele, qui praesens quoque tempus et divinum Salvatoris adventum significat dicens: «Septuaginta hebdomades abreviatae sunt super populum tuum et super urbem tuam sanctam, ut consumetur praevaricatio et finem accipiat peccatum et deleantur iniquitates et adducatur iustitia sempiterna et moliantur iniustitiae et impleatur visio et prophetia et ungatur Sanctus Sanctorum, et cognosces et intelliges ab exitu sermonis ut deliberetur et aedificetur Hierusalem usque ad Christum ducem». [3] Fortasse in aliis occasiones invenire possunt et in futurum tempus reiicere quae scripta sunt. Sed ad haec quid dicere vel omnino contra hiscere possunt, quando quidem et Christus significatur et qui ungitur, non homo simpliciter, sed Sanctus Sanctorum annuntiatur, et usque ad ipsius adventum Hierusalem consistit et in Israel prophetia deinde cessat et visio? [4] Unctus est David antiquitus et Solomon et Ezechias, sed Hierusalem adhuc locusque constitit; et prophetae vaticinabantur Gad et Asaph et Nathan et post eos Hesaias, et Osee et Amos et alii deinceps, qui et ipsi uncti homines vocati sunt sancti et non sancti sanctorum. [5] Quod si captivitatem obiiciunt et propterea Hierusalem non fuisse dicunt, quid de prophetis respondebunt? Etenim antiquitus descendente in Babylonem populo Daniel ibi et Hieremias fuerunt, vaticinabantur vero Iezechiel et Zacharias et Angaeus.

Nonne igitur fabulas Iudaei dicunt et quod nunc adest tempus supponunt? Quando enim propheta vel visio cessavit ab Israel, nisi nunc cum Sanctus Sanctorum Christus advenit? Signum autem est et inditium non mediocre adventus Dei Verbi non posthac etiam stetisse Hierusalem, nec excitatum esse prophetam, nec istis revellatam esse visionem. Et convenienter sane. [2] Nam ubi is venit qui significatus erat, quod deinde umbra opus fuit? Ob hoc enim vaticinabantur donec veniret qui per se ipse iustitia est quique omnium peccata redimit, ob hoc etiam Hierusalem tam diu constitit, dum ibi praemeditarentur veritatis figuras. Adveniente igitur Sancto Sanctorum convenienter visio conclusa est et prophetia et Hierusalem regnum cessavit. [3] Tantisper enim ungebantur apud eos reges donec unctus est Sanctus Sanctorum. Et Moyses etiam hucusque Iudaeorum stare regnum vaticinabatur: «Non deficiet princeps ex Iuda et dux ex foemore eius donec venerit qui mittendus est et ipse expectatio gentium». Unde et Salvator ipse clamabat dicens: «Lex et prophetae usque ad Ioannem vaticinati sunt». [4] Itaque si nunc est apud Iudaeos rex, vel propheta vel visio, recte negant venisse Christum. Si vero nec rex est, nec visio, sed omnis in posterum prophetia conclusa est, civitas et templum capta sunt, quid tantum impietatis admittunt et iniustitiae ut quae facta sunt videant, haec vero qui fecit Christum abnegent? Quod propterea cum videant Gentiles idola relinquere et in Deo Israel per Christum spem habere, negant ex radice Iessae secundum carnem natum esse Christum ac regnare deinceps? [5] Nam si alium Gentes deum colerent, nec Deum Abraam et Isaac et Iacob et Moysae faterentur, recte denuo causarentur non venisse Deum. Si vero eum qui Moysi legem dedit quique Abraae promissus est Deus, cuius Filium Iudaei vituperarunt, hunc Gentes observant, cur non eum cognoscunt, immo vero cur voluntarii negligunt? [6] Nam qui praenuntiatus a Scripturis Dominus affulsit orbi terrarum et in corpore apparuit ei, quemadmodum Scriptura dicit: «Dominus Deus apparuit nobis»; et iterum: «Misit Verbum suum et sanavit eos»; et rursus: «Non legatus, non nuntius sed ipse Dominus salvavit eos». Sed non aliter affecti sunt quam siquis mente captus terram quidem sole illustrari videret, solem vero qui eam illustret esse negaret. [7] Nam qui apud eos expectatur, huic venienti quidnam superesset facere? Gentesne vocare? At praevenit qui eas vocaret. Prophetiam tollere et visionem? Sed et hoc iam factum est. Idolorum impietatem confutare? At iam confutata est atque damnata. Mortem evacuare? Iam pridem exhausta est. Quid igitur factum non est quod Christum facere oporteat? Vel quid reliquum est quod impletum non sit, ut propterea gaudeant Iudaei et credere nolint? [8] Si ergo quemadmodum videmus iam neque rex, neque propheta, neque Israel, neque sacrificium est apud eos, sed terra omnis cognitione Dei plena est et Gentiles, relicta impietate, continuo ad Deum Abraae per Verbum Domini nostri Iesu Christi confugiunt, planum esset etiam valde impudentibus venisse Christum et suo lumine omnes omnino illustrasse et veram rectamque doctrinam de suo ipsius Patre docuisse. Ex his igitur amplioribus etiam quae sacris Litteris prodita sunt Iudaeos aliquis non immerito redarguerit.

At Gentiles valde etiam admiratus fuerit qui non ridenda rident, ipsi vere caeci in confusione sua quam in lignis et lapidibus reponentes non vident. Veruntamen cum oratio nostra demonstrandi non laboret inopia, age, hos quoque refellamus his potissimum quae nos ipsi videmus. [2] Quid enim absurdum vel quid ridiculum apud nos est? An id prorsus quod in corpore Verbum apparuisse dicimus? Sed hoc et ipsi fatebuntur non absurde factum, siquidem fuerint veritatis amici. Nam si omnino negant Dei Verbum esse, temere faciunt id de quo nesciunt irridentes. [3] Si vero fatentur Dei Verbum esse et hunc principem universi et in ipso Patrem fabricasse creaturam, et providentia huius illustrari universa et vivificari et existere, et ipsum in omnia regnum habere, qui ex operibus providentiae cognoscatur ipse et per se ipsum Pater, adverte, obsecro, si non contra se ipsi risum ignari concitent. [4] Mundum inquiunt philosophi Gentiles magnum corpus esse et vere quidem dicunt. Videmus enim ipsum et partes eius quae sensibus subiacent. Si ergo in mundo et ipso corpore Dei Verbum est et universis et singulis partibus eius insertum, quid mirum vel quid absurdum si et in homine ipsum dicimus insitum esse? Si enim absurdum est in corpore ipsum omnino esse, absurdum esset in universo etiam hunc insitum esse et sua ipsum providentia illustrare omnia atque movere. Corpus enim est etiam universum. [5] Si vero in corpore hunc inseri et in universum ipsum cognosci decet, decet humano in corpore etiam ipsum apparere et hoc ab ipso illustrari et moveri. Pars enim universi est hominum quoque genus. Et si partem absurdum est instrumentum ipsius ad cognitionem divinitatis fieri, absurdissimum esset eandem ex universo quoque mundo agnosci.

Sicut enim, cum universum corpus ab homine moveatur et illustretur, siquis diceret absurdum esse in digito pedis vim hominis esse, demens esse putaretur quia in universo concedens procedere ipsum et operari, in parte illum esse negaret; ita qui in universo Dei Verbum esse et universum ab eo illustrari et moveri concedit, non absurdum esse existimabit humanum corpus unum ab ipso moveri et illustrari. [2] Si vero id quod nos dicimus Salvatoris in homine apparitionem fuisse, hoc ideo non consentaneum putant quia creatum est humanum genus et ex nihilo factum, tempus est ut eum ipsi e creatione similiter eiiciant. Nam et haec ex nihilo producta est. Quod si creatura, quamvis facta sit, in ea Verbum esse non absonum est, non igitur nec in homine ipsum esse absurdum fuerit. [3] Quaecunque enim de toto cogitaverint, eadem necesse est etiam de Patre eius considerare. Nam, utmodo dicebam, totius pars est homo. Non igitur absurdum est prorsus in homine Verbum esse et omnia ab ipso et in ipso moveri et illustrari et vivere, quemadmodum etiam scriptores eorum tradiderunt quod «In ipso vivimus et movemur et sumus». [4] Quid ergo ridiculum dicimus si in quo Verbum est, hoc tanquam organo ad manifestationem sui Verbum usum esse defendimus? Si enim in ipso non esset, nec eo quidem uti potuisset. Si vero supra concessimus hunc in universo et in singulis partibus esse, quid incredibile si in quibus est in his etiam se ipsum ostendit? [5] Sicut enim Verbum, quoniam potestatibus suis unicuique et omnibus inseritur et omnia praeclare gubernat, si per solem vel lunam vel caelum vel terram vel aquas vel ignem voce uti et se ipsum et Patrem ostendere voluisset, nemo ipsum absurde fecisse dixisset, quando semel omnia ipse continet et cum omnibus et in ipsa parte consistit et invisibiliter se ipsum ostendit; eodem modo non fuerit absurdum si omnia ipse gubernans et universa vivificans et per homines cognosci volens, hominis corpore ad veritatis manifestationem et Patris cognitionem tanquam instrumento usus est. [6] Pars enim totius homo est, et veluti mens quae per totum hominem est a parte corporis, lingua videlicet, significatur et nemo propterea mentis substantiam minui dicit, ita Verbum, quod per omnia est, si humano usus est instrumento, minime id absonum esse videbitur. Si enim, ut ante dixi, absurdum est corpore usus fuisse instrumento, absurdum etiam erit ipsum in toto consistere.

Quod si dixerint quid non igitur per meliores alias creaturae partes apparuit et meliori instrumento, ut sole vel luna vel astris vel igne vel aethere usus est, sed homine solo, cognoscant venisse Dominum non ut se ostentaret, sed ut aegrotantes curaret atque doceret. [2] Ostentantis enim erat apparere solum ut videntes obstupefaceret; curantis autem et docentis non descendere simpliciter, sed pro eorum utilitate nasci a quibus desiderabatur, nec aliter apparere quam qui indigebant sustinere poterant, ne si esset aegrotantium necessitate praestantior eos ipsos qui indigebant confunderet et deitatis apparitio inutilis evaderet. [3] Nihil igitur eorum quae in creatione sunt a Dei cogitatione aberraverat nisi solus homo. Quippe non sol, non luna, non caelum, non stellae, non aqua, non aether ordinem praeterierant, sed opificem suum noscentes regemque Verbum manebant quemadmodum facta sunt. Homines autem, aversi a bono, falsa deinde pro veris finxerunt et in lapidibus honorem Dei et cognitionem ipsius daemonibus hominibusque dicarunt. [4] Non igitur absonum fuit quia tantum opus negligere bonitate Dei dignum non erat, si in universo dispensantem ipsum et moderantem cognoscere non poterant [***] at in parte non ignorarent, et si vim invisibilem aspicere nequibant, at ex similibus considerare ipsum et contemplari possent. Nam, cum homines essent, ex proportionabili corpore et divinis per ipsum operibus Patrem eius citius ac propius cognoscere poterant, concernentes quae ab ipso fierent non humana sed Dei opera esse. [5] Et si, ut ipsi volunt, absurdum esset Verbum per corporis opera innotescere, absurdum itidem esset hunc ex universi operibus agnosci. Ut enim, cum in creatione sit, nihil ipse creationis contrahit, sed omnia potius virtutis eius aliquid contrahunt; ita, cum et corpore uteretur instrumento, nihil eorum contraxit quae corporis sunt, sed potius ipse corpus sanctificavit. [6] Iam vero si et Plato, quem Gentiles admirantur, «Mundum», inquit, «conditor eius turbulentum videns et periclitantem, ne in locum dissimilitudinis praecipitet, cum ad animae gubernacula sederit opitulatur et errores omnes corrigit», quid apud nos incredibile dicitur si cum erraret homo Verbum sedit ad eum et apparuit ipse homo, ut turbulentum illum gubernatione et bonitate sua protegeret?

Sed his forsitam prae pudore consentient, attamen dicere volent Deum, siquidem docere homines et salvare volebat, id solo nutu fecisse oportuit, nec ipsius Verbum corpus attigisse, quemadmodum et ab initio fecit cum ex nihilo cuncta creavit. [2] Ad hanc eorum obiectionem haec non incongrue dicerentur. Ab initio quidem, cum nihil usquam esset, nutu opus fuit et voluntate sola ad universi opificium. Cum autem homo esset et necessitas urgeret non ea curare quae nusquam erant, sed quae iam facta fuerant, consequens fuit ut in rebus iam factis medicus et salvator accederet, ut ea curaret quae substantiam habebant. Factus est igitur homo et humano instrumento usus est corpore. [3] Nam quo alio modo Verbum veniret, cum instrumento uti vellet, aut unde hoc ipsum assumere oportuit, nisi ex his quae iam facta erant et per rem sibi similem divinitatis eius indigebant? Neque enim quae nusquam erant salutem desiderabant, ipso etiam iussu tantummodo contenta fuissent; sed homo, qui iam factus erat, corrumpebatur atque peribat. Qua ex re humano recte usus est instrumento et Verbum in omnia se ipsum extendit, hoc praeterea sciendum quod facta corruptio non extra corpus erat, sed corpori inhaerebat. [4] Et necesse fuit pro corruptione vitam accipere, ut quemadmodum in corpore mors erat, ita in eodem vita consisteret. Nam si extrinsecus mors fuisset, extrinsecus et vitam fieri oportuisset. Si vero corpori mors copulata erat et ipsum quasi cum eo unita premebat, necesse fuit et vitam corpori coniungere, ut vestitum vita corpus mortem abiiceret. Ad haec etiam Verbum, si extra corpus et non in eo fuisset, victa quidem ab ipso mors naturaliter fuisset, ut quae vires contra vitam non habeat, sed nihilominus corpori inhaerens corruptio mansisset. [5] Quamobrem non incongrue corpus Salvator induit, ne posthac in morte corpus, cui vita coniuncta sit, tanquam mortale remaneat, sed immortalitate vestitum, ubi resurrexerit, immortale persistat. Nam corruptionem semel indutum non resurrexisset nisi vitam induisset, et item mors non nisi in corpore suatim videretur; propterea corpus induit ut inventam in corpore mortem aboleret. Quomodo enim vita esse Dominus omnino apparuisset, nisi quod mortale erat vivificasset? [6] Et quemadmodum stipula quae naturaliter igne comburitur, siquis ab ea ignem prohibeat, non ardet illa quidem sed stipula manet omnino, stipula denuo minarum ignis trepida (est enim ignis naturaliter eius pernicies); siquis autem stipulam multo involverit amianto quod igni resistere dicitur, iam non timet ignem stipula cum tutamen habeat ex tegmine quod uri non potest; eodem modo quispiam dixerit de corpore et morte. [7] Si iussu tantummodo mors ab eo prohibita fuisset, nihilominus mortale rursus et corruptibile fuisset pro ratione corporum; sed ne hoc fieret incorporeum Dei Verbum induit. Itaque non iam mortem timet nec corruptionem, cum pro veste vitam habeat et cum in ipso corruptio periret.

Nunquid non congrue Dei Verbum corpus assumpsit et humano instrumento usus est ut corpus vivificaret, et quemadmodum in creatione per opera cognoscitur, ita et in homine operaretur et se ipsum ubique monstraret, nihil divinitate et cognitione sui vacuum relinquens? [2] Hoc enim Salvator fecit ut quemadmodum praesens omnia undique complet, ita etiam cognitione sui omnia compleret, sicut divina etiam Scriptura dicit: «Plena est omnis terra cognitione Domini». Sive quis in caelum suspicere vult, videt huius ornatum; sive in caelum suspicere non potest, ad homines autem solum respicit, videt ipsius incomparabilem ad homines virtutem et hunc inter homines solum Deum Verbum esse cognoscit; sive quis ad daemonas conversus in eos obstupuerit, hunc illos abigere videt et ipsum iudicat eorum Dominum esse; sive aquarum absorptus est natura et has Deum esse putat, hanc ab eo permutatam videt et harum creatorem Dominum esse cognoscit; sive quis ad Inferos quoque descenderit et in heroas qui illuc descenderunt quasi deos obstupuerit, huius resurrectionem factam videt et partam de morte victoriam et inter eos etiam solum Christum verum Dominum ac Deum esse considerat. [3] Omnes etenim creationis partes Dominus attigit, et omni omnia fraude liberavit et absolvit, quemadmodum Paulus ait: «Cum spoliasset imperia et potestates triumphavit in cruce», ne quis deinde decipi possit, sed ubique verum Dei Verbum inveniat. Sic enim postea conclusus undique homo et ubique, hoc est in caelo, in inferno, in homine, cum super terram deitatem Verbi extensam inspiciat, non iam de Deo fallitur, sed hunc solum veneratur et Patrem per ipsum probe cognoscit. [4] His igitur Gentiles etiam per ea quae probabilia sunt non incongrue refelluntur a nobis. Quod si verba ad confusionem eorum ipsa per se minus sufficere arbitrantur, at ex his quae in oculis sunt omnium fidem dictis adhibeant.

Quando enim idolorum cultum homines relinquere ceperunt nisi ex quo verum Dei Verbum inter homines fuit? Quando apud Gentiles et ubique oracula cessarunt et evacuata sunt nisi cum ad terram usque Salvator se ipsum manifestavit? Quando depraehendi ceperunt qui apud poetas dii dicuntur et heroes tantummodo homines esse mortales, nisi ex quo Dominus trophaeum de morte peperit et quod assumpserat corpus incorruptibile servavit, cum ipsum a mortuis suscitavit? [2] Quando daemonum fraus et insania contempta fuit nisi cum Dei virtus Verbum omnium et daemonum ipsorum Dominus propter hominum infirmitatem descendens in terra apparuit? Quando autem magica ars atque doctrina pessundari cepta est, nisi cum divina Verbi apparitio inter homines fuit? Quando denique Gentilium sapientia stulticia facta est nisi cum vera Dei sapientia se ipsam in terra monstravit? [3] Nam superiori tempore in idolorum cultu totus orbis et locus omnis errabat, et nihil aliud homines quam idola Deos esse putabant. Nunc autem per universum orbem idolorum superstitione relicta ad Deum Christum confugiunt et hunc Deum venerantes per ipsum etiam quem non viderunt Patrem agnoscunt. [4] Et hoc utique mirum cum varii innumerique ritus essent et suum quisque locus simulacrum haberet, quique apud hos dicebatur deus ad finitimum locum transire non posset ut ipsum a vicinis coli persuaderetur si inter suos tantummodo colebatur (nemo enim propinquae regionis deum coluisset, sed suum quisque simulacrum observabat quod omnium ipsum dominum esse rebatur), solus Christus apud omnes unus et ubique idem veneratur. [5] Et quod idolorum imbecillitas facere non potuit ut vicinis saltem persuaderet, hoc Christus fecit qui non vicinis solum, sed universo simul orbi persuaderet ut se unum et eundem colerent et per se ipsius Patrem Deum.

Et antea quidem omnia ubique plena erant oraculorum fraude, et responsa Delphis, in Dodona, Boetia, Lycia, Libya, Aegypto, Caberiz et Phitica sacerdos, hominum illusione admirabantur; nunc autem, ex quo Christus praedicatur, ubique horum cessavit insania, nec est praeterea qui inter eos vaticinetur. Et daemones antea, cum fontes vel fluvios vel ligna vel lapides occuparent, homines illusionibus fatigabant et amentes hoc pacto veneficiis obstupefaciebant; nunc autem, cum divina facta sit apparitio Verbi, istorum cessavit illusio. Homo enim signo crucis utens et uno, fraudes eorum propulsat. [2] Et antea, qui apud poetas dii dicebantur, cum homines essent, deos putabant Iovem, Saturnum, Apollinem et heroas et hos ipsi colentes errabant; nuper vero, cum Salvator inter homines apparuerit, depraehensi sunt illi quidem homines esse mortales. Unus autem Christus inter homines cognitus est esse Deus, veri Dei Deus Filius. [3] De magica vero quid quis dixerit arte quam illi admirabantur, siquidem illa priusquam peregrinaretur Verbum poterat ac pollebat apud Aegyptios, Chaldaeos et Indos et videntes obstupefaciebat, sed haec etiam veritatis praesentia et Verbi apparitione confutata est ac penitus exhausta? [4] Iam vero de Gentilium sapientia et philosophorum magniloquio neminem arbitror oratione nostra indigere, cum in omnium oculis admiratio sit quod cum apud eos tanta scripserint sapientes de immortalitate et honesta vita, nec paucos quidem ex finitimis locis movere potuerint, Christus unus per humilia verba, per homines minime eloquentes, compluribus in toto orbe conciliis hominum, persuasit mortem contemnere, immortalia sapere, temporanea negligere, aeterna prospicere, terrestrem gloriam nihil pendere, solam caelestem comparare.

Haec autem quae a nobis dicuntur non verbotenus sunt, sed re ipsa testimonium veritatis habent. Accedat enim quicunque vult et virtutis notitiam in Christi virginibus contempletur, in iunioribus pueris continentiam, in tanto martyrum coetu immoralitatis fidem. [2] Veniat qui praedictorum vult periculum facere et in ipsa daemonum illusione et oraculorum fraude et artis magicae potentis, et crucis quae apud ipsos ridetur signo utatur, Christum tantummodo nominans, et videbit quomodo per eam daemones fugiant, oracula cessent, magica omnis et veneficium exhaustum sit. [3] Qualis est igitur quantusque Christus iste, qui suo ipsius nomine et praesentia omnia undique obumbrat ac dissolvit, et unus contra omnes viribus sufficit et totum orbem sua ipsius doctrina complet? Dicant Gentiles qui nimium rident, nec erubescunt! [4] Nam si homo est et quomodo unus homo omnium qui apud eos sunt deorum vim superavit et eos sua ipsius virtute nihil esse probavit? Si vero magum ipsum dicunt, qui fieri potest ut a mago magica omnis solvatur et non potius constituatur? Nam si homines magos vicisset vel adversus unum tantummodo valuisset, recte apud eos aliorum artem sua meliori vicisse putaretur. Si vero de omni simul magica crux eius ipso nomine victoriam tulit, certum est non magum Salvatorem fuisse, quem et ab aliis invocati magis daemones tanquam Dominum fugiunt. [5] Quis igitur est? Dicant Gentiles, qui solum in ridendo studium ponunt! Fortasse daemonem etiam ipsum fuisse dicent et ideo tantum valuisse. Hoc autem si dicerent ultro ipsi ridendi nimium forent, qui prioribus confundi demonstrationibus possent. Qui enim fieri potest ut daemon sit qui daemonas fugat? Nam si daemonas simpliciter fugaret, recte putaretur daemoniorum principem adversum inferiores valere, quemadmodum Iudaei per contumeliam dicebant. Si vero omnis daemonum insania huius nomine pellitur atque fugatur, manifestum est in hoc etiam errare illos, nec esse diabolicam vim quandam, ut ipsi putant, Dominum nostrum et Salvatorem Christum. [6] Quas ob res, si neque homo simpliciter, neque magus, nec daemon quispiam Salvator est, sed et commenta poetarum et illusionem daemonum et sapientiam Gentilium sua ipsius divinitate dissolvit et obumbrat, planum fuerit et inter omnes conveniet hunc Dei Filium esse, qui Verbum et sapientia et virtus Patris est. Iccirco non humana sunt ipsius opera, sed supra hominem et haec vere Dei esse cognoscuntur, cum ex his quae videntur, tum ex ea quae ad homines est comparatione.

Quis enim hominum qui unquam fuere corpus sibi ipsi ex sola virgine constituit, vel quis unquam hominum tales morbos curavit quales communis omnium Dominus? Quis autem id reddidit quod naturae deerat et a nativitate caecum respicere fecit? [2] Aesculapius apud eos deificatus est quod medicinam exercuit et herbas aegrotantium corporibus salubres agnovit, quas non e terra ipse produxit, sed eas naturali quadam vi rationis invenit. Sed quid simile Salvatoris facto, qui non vulnus sanavit, sed generationem produxit et corpus restituit? [3] Hercules apud Gentiles tanquam deus veneratur quod adversum homines homo ipse pugnaverit et ingenio feras occiderit. Quid his simile quae a Verbo facta sunt? Morbos, daemonas, mortem ipsam hominum fugavit. Bacchus apud eos colitur quod hominibus ebrietatis magister fuerit, at Salvator vere Dominus universi, qui magister continentiae fuit, irridetur ab illis. [4] Sit ita sane. Quid alia divinitatis eius miracula? Quo moriente homine sol obscuratus est et terra commota? Ecce adhuc etiam moriuntur homines et antea quoque mortui sunt. Quando super ipsis tale quiddam miraculum fuit? Et ut gesta corporis eius omittam et ea commemorem quae post corporis resurrectionem fecit, cuius unquam hominum qui unquam fuere doctrina a finibus usque ad fines terrae una et eadem per universos obtinuit, ut cultus eius per omnem terram volitaverit? [5] Vel si homo Christus est, ut ipsi volunt, et non Deus Verbum, quid non a diis eorum cultus eius in eandem ubi ipsi sunt regionem transire prohibetur? Sed ipse potius Dei Filius peregre veniens doctrina sua ritus illorum tollit et eorum illusionem confundit.

Multi ante hunc reges fuerunt et domini terrarum multi apud Chaldaeos memoriae produntur, quique apud Aegyptios et Indos fuere sapientes et magi. Quis unquam eorum, non dico post mortem, sed et dum viveret, tantum obtinere potuit ut terram omnem sua ipse doctrina compleret et ab idolorum superstitione multitudinem tantam averteret quantam Salvator noster ab idolis ad se ipsum transtulit? [2] Philosophi Gentilium multa verborum lenocinio et arte scripserunt. Quid igitur tantum ipsi quantum Christi crux docuit? Nam eorum argutiae quoad mortem obirent persuasionem retinebant, quin etiam vivi quod obtinere videbantur non sine varia contentione ipsi inter se disputando vincebant. At Dei Filius, id quod obstupescendum est, nudis verbis docens confudit eos qui argutissimi erant, et cum ad se ipsum omnes traheret illorum quidem doctrinas evacuavit, suas vero ipsius ecclesias implevit. [3] Et hoc utique mirum quod cum ad mortem tanquam homo descenderet, sapientum de idolis magniloquia dissolvit. Cuius enim unquam mors daemonas fugavit? Vel cuius unquam sicut Christi mortem daemones timuerunt? Ubi enim crucis invocatur nomen, inde omnis abigitur daemon. Quis adeo aegritudines animi sustulit hominibus ut lenones respicerent, homicidae arma deponerent, timidi fortes evaderent? [4] Et summatim, Barbaris atque Gentilibus quis persuasit furorem omittere, pacem sapere, nisi fidem Christi signumque crucis? Quis alius tantam praestitit hominibus de immortalitate fidem, quantam Christi crux et corporis eius resurrectio? Etsi enim omnia Gentiles commenti sint, tamen idolorum suorum resurrectionem fingere non potuerunt, nec omnino quidem cogitarunt fieri posse ut post mortem corpus instauretur. In quo eos maxime quispiam ostenderit, cum talia sentirent, suae ipsos idolatriae imbecillitatem redarguisse, potestatem vero Christo reliquisse, ut ex his etiam Dei Filius apud omnes cognosceretur.

Quis igitur hominum post mortem vel etiam dum viveret de virginitate praecepit et fieri posse putavit ut haec inter homines virtus consisteret? Sed Salvator noster de hac tantum praecipiendo valuit, ut etiam puellae quae nondum ad legitimam aetatem pervenerant, virginitatem quae supra legem est profiterentur. [2] Quis unquam hominum percurrere tantum potuit ut ad Scythas, Aethiopes, Persas, Armenios, Gotthos et qui trans Oceanum dicuntur quique super Hyrcaniam sunt et omnino ad Aegyptios et Chaldaeos penetraret magicae artis peritos et supra quam natura patitur superstitiosos homines ac moribus efferatos, ut ad eos de virtute, de modestia, de idolorum impietate praedicaret, sicut omnium Dominus Dei virtus, Dominus noster Iesus Christus, qui per discipulos suos non solum praedicavit eis, sed etiam ex sententia persuasit ut morum feritatem deponerent, nec postea diis patriis immolarent, sed ipsum cognoscerent et per ipsum subinde Patrem colerent? [3] Nam superiori tempore, cum servirent idolis, Gentiles et Barbari bella inter se gerebant et in consanguineos cruenti erant et per inexorabilem inter eos pugnam non maria, non terras transire licebat, nisi qui gladiis manus armaverant. Etenim omnis vitae traductio illis per arma fuit et ensis erat eis pro baculo et totius opis sustentaculum. Et profecto idolis, ut dixi, serviebant et daemonibus victimas immolabant, et tamen qui haec sentiebant nihil ex idolorum superstitione proficere potuerunt. Cum vero se ad Christi doctrinam contulissent, statim ex improviso tanquam tacti veritate animum caedium crudelitatem exuerunt, nec deinde bellica tractarunt sed omnia illis quae ad pacem quaeque ad amicitiam spectabant cordi fuere.

Quis igitur haec fecit? Vel quis pace coniunxit qui se odio persequebantur, nisi dilectus Patris Filius, communis omnium Salvator Iesus Christus qui omnia caritate sua pro salute nostra sustinuit? [2] Nam et antiquitus oracula de pace fuerant quae ab eo ministrabatur, Scriptura dicente: «Conflabunt gladios suos in vomeres et enses suos in falces et non relinquet gens in gentem gladium et non discent posthac bellare». Nec hoc quidem incredibile quando nunc etiam Barbari, quibus insita est feritas morum, ubi adhuc idolis quae apud eos sunt sacrificant, tunc quidem insaniunt inter se, nec tempus ullum sine gladio patiuntur, ubi vero Christi doctrinam audiunt continuo pro bellis agriculturam exercent et manus quas gladiis armaverant ad preces tollunt, et qui bella inter se gesserant iidem contra diabolum ac daemones instruuntur, et eos continentia atque animi virtute debellant. [3] Hoc autem est divinitatis Salvatoris inditium: nam quod in idolis homines discere non potuerunt, hoc ab eo didicerunt; quod non parvum est daemonum ac idolorum imbecillitatis et inanitatis argumentum. Daemones enim imbecillitatis suae conscii, hac de causa homines inter se bellare compellebant, ne si a mutuo ipsorum certamine desisterent pugnam adversus daemonas converterent. [4] Quippe qui non ipsi inter se pugnant a Christo discentes, moribus et operibus virtutis contra daemonas parantur, et hos quidem persequuntur, sed diabolum, eorum ducem, illudunt in iuventute continentes, in temptationibus strenui, in laboribus fortes; contumeliam patiuntur, ignominiam contemnunt, et quod certe mirandum est mortem quoque despiciunt et Christi martyres fiunt.

Et ut unum dicam quod est omnino mirabile divinitatis Salvatoris inditium, quis unquam simpliciter homo vel magus vel tyrannus vel rex, tantis ipse per se congredi et omnem idolatriam, omnem diabolicam manum, omnem magicam artem, omnem Gentilium sapientiam, qui tantum valebant et tunc etiam vigebant et omnes obstupefaciebant, expugnare et uno momento omnibus resistere potuit, quemadmodum Dominus noster verus Dei Filius, qui uniuscuiusque errorem invisibiliter redarguit, unus omnes undique homines captivos abduxit ut qui simulacra venerabantur ea ipsi deinde calcarent, et qui magicam admirabantur libros comburerent, sapientes vero Evangeliorum interpretationem omnibus rebus anteponerent? [2] Quos enim antea colebant, hos nunc derelinquunt; quem crucifixum illudebant, hunc Christum adorant Deum ipsum confitentes; et qui apud eos dii nuncupabantur, eos nunc signo crucis persequuntur. At vero Salvator crucifixus in toto orbe Deus praedicatur et Dei Filius et qui apud Gentiles colebantur dii tanquam turpes damnantur ab eis. Qui vero Christi doctrinam accipiunt modestiorem quam illi vitam observant. [3] Haec igitur et eiusmodi, siquidem humana sunt, talia fuisse priorum facta demonstret ac suadeat; si vero non hominum haec sed Dei opera videntur et sunt, quid tantum impie agunt increduli ut qui talia fecit Dominum ignorent? [4] Similiter enim affecti sunt ut siquis ex operibus creaturae non agnoscat huius opificem Deum. Si enim ex potestate quam in res omnes habet ipsius divinitatem agnoscerent, cognovissent etiam Christi per corpus opera non humana esse sed Salvatoris omnium Dei Verbi. Hoc autem cognoscentes, quemadmodum Paulus inquit, «Non crucifixissent Dominum gloriae».

Ut igitur Deum, qui naturaliter invisibilis est nec omnino videtur, siquis videre vult ex operibus ipsum cognoscit atque comprehendit; ita qui Christum mente non videt, ex operibus saltem corporis hunc agnoscat et probet an humana sint vel Dei. Et si humana fuerint illudat, sin autem non humana sed Dei cognoscat, nec rideat quae ridicula non sunt, sed potius admiretur per rem adeo humilem divina nobis apparuisse, per mortem immortalitatem in omnes praevenisse, per incarnationem Verbi rerum omnium providentiam et huius largitorem opificemque ipsum Dei Verbum cognitum fuisse. [2] Ipse enim homo factus est ut nos dii efficiamur; ipse se ipsum per corpus ostendit, ut nos invisibilis Patris cognitionem caperemus. Ipse omnium hominum contumeliam sustinuit ut nos immortalitatem sortiremur. Nihil enim ipse detrimenti cepit cum pati et corrumpi non possit et ipse per se Verbum sit et Deus; homines autem qui patiuntur, pro quibus ista sustinuit, in sua ipsius divinitate servavit ac salvos fecit. [3] Et in universum Salvatoris opera quae per assumptionem humanitatis fecit talia tantaque sunt quae siquis narrare vellet similis esset his qui maris pelagus aspicerent et fluctus eius numerare velle<n>t. Ut enim fluctus omnes oculis comprehendi non possunt, cum supervenientes alii super alios temptantis sensum opprimant, ita qui omnia in corpore Christi opera virtutis comprehendere voluerit, is nec cogitatione quidem universa capere poterit, cum plura sint quae cogitationem eius praetereant, tametsi ea ipse comprehendisse existimet. [4] Melius igitur esset non omnia eum qui dicit aspicere, quorum nemo est qui vel partem consequi possit, sed unius tantummodo memoriam facere et universa tibi admiranda relinquere. Omnia nanque admirationem aequaliter habent et quocunque aliquis aspexerit, inde Verbi divinitate obstupescit.

Quas ob res, ut principium eorum quae iam dicta sunt exponamus, ad ea quae diximus hoc quoque discere dignum est et admirari nimium quod ubi Salvator advenit non augescit posthac idolatria, immo quae est minuitur et paulatim cessat; non posthac Gentilium sapientia crescit, sed quae est continuo evanescit; non posthac daemones illusionibus oraculis et magicis decipiunt, sed si tantum audeant et conentur, signo crucis confunduntur. [2] Et, ut summatim dicam, aspice ut Christi doctrina ubique augeatur: omnis idolatria et quicquid Christianae fidei resistit quottidie minuatur, debilitetur, labatur. Sic autem aspiciens cole Salvatorem omnium et potentem Deum Verbum et contemne quae ab eo franguntur atque delentur. Ut enim cum sol adest non iam tenebrae valent sed sicubi reliquum est propellitur, sic adventante divina Dei apparitione non iam valet idolorum obscuritas, sed omnis ubique terrarum locus et regio ipsius doctrina illustratur. [3] Et quemadmodum sicubi regnet aliquis nec se ostendat sed intus domi sedeat, improbi saepe nonnulli solitudine eius abutentes se ipsos reges pronuntiant et insignibus quisque regiis simplices illudunt et ita homines errant nomine qui regem appellari audiant ipsum vero non videant, cum praesertim nec domum ipsi quidem ingredi possint; sed ubi rex verus processerit et apparuerit tunc improbi illi qui deceperant ipsius praesentia convincuntur, homines autem cum illum videant vere regem eos deserunt a quibus decepti fuerant; ita et daemones antea quidem homines decipiebant cum sibi ipsis Dei honorem asciscerent. [4] Ubi vero Dei Verbum in corpore apparuit et nobis Patrem suum indicavit, nunc iam daemonum fraus evanescit et cessat. Homines qui verum Patris Verbum Deum aspiciunt idola deserunt et verum Deum protinus agnoscunt. Hoc autem signum est Christum Deum Verbum ac Dei virtutem esse, quod deficientibus rebus humanis et Christi permanente Verbo, planum est omnibus deficere quidem temporanea, permanere autem Deum ac Dei Filium verum unigenitum Verbum.

Haec quidem tibi a nobis tanquam signa quaedam et notae fidei Christianae paucis libata sint, o Christi amator homo. Tu vero capta hinc occasione, si forte in dicta Scripturarum incideris et ad haec ingenue animum intenderis, exinde quae a nobis dicuntur agnosces perfectius illa quidem planiusque tractata. Illa enim per theologos viros divinitus edita et scripta fuerunt; nos autem quae accepimus a theologis praeceptoribus qui in ea inciderant quique divinitatis Christi testes fuerant, haec tibi doctrinae studioso impartimur. [2] Cognosces autem ipsius et alteram ad nos apparitionem gloriosam ac vere divinam, quando non etiam cum abiectione veniet, sed in gloria sua; non etiam cum humilitate, sed in maiestate sua; non etiam ut patiatur, sed crucis suae fructum omnibus donet, dico autem resurrectionem et immortalitatem; non etiam ut iudicetur, sed iudicet omnes pro suis cuiusque operibus quae in corpore fecit, sive bona sive mala, ubi repositum est bonis quidem regnum caelorum, malis autem ignis aeternus et tenebra exterior. [3] Sic enim et ipse Dominus ait dicens: «Amodo videbitis Filium hominis sedentem a dextris virtutis et venientem in nubibus caeli in gloria Patris». Propterea etiam salutare Verbum nos ad illam diem praeparat et dicit: «Estote parati et vigilate quia qua hora non putatis veniet». Nam, ut vult beatus Paulus, «Omnes nos apparere oportet ante tribunal Christi, ut pro suis quisque ferat operibus quae in corpore fecit, sive bonum sive malum».

Sed ad inquisitionem cognitionemque veram Scripturarum opus est proba vita animaque pura et Christiana virtute, ut mens per eam incedens consequi quod cupit et comprehendere valeat quantum humanae naturae datur de Deo Verbo percipere. Nam sine pura mente, sine vitae sanctorum imitatione, nemo dicta sanctorum capere potest. [2] Ut enim siquis lumen solis videre vellet, oculum omnino purgat et abstergit, se ipsum perinde atque illud est quod videre concupiscit propemodum purificans ut oculus eo modo lumen ipse factus lumen solis aspiciat; vel quemadmodum siquis urbem videre vellet, sive regionem omnino ad locum spectandi gratia pervenit; ita qui theologorum mentem percipere voluerit, ratione vivendi animam prius abluere atque mundare et operum similitudine ad sanctos ipsos pervenire debet, ut cum ipsis degendo versetur et ea intelligat quae illis a Deo revellata fuerunt, et cum ipsis posthac veluti connexus peccatorum discrimen et eorum in die iudicii damnationem effugiat, his autem fruatur quae sanctis reposita sunt in regno caelorum, quae nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quanta his praeparata sunt qui cum virtute vivunt et Deum Patremque diligunt in Christo Iesu Domino nostro, per quem et cum quo ipsi Patri cum Filio in Sancto Spiritu honor, potestas et gloria in saecula saeculorum. Amen.