Divini cultus et universorum veritatis cognitio non tantum humana doctrina indiget quantum ipsa per se cognosci potest. Quottidie ferme rebus exclamat et sole clarius se ipsam per Christi doctrinam ostendit. [2] Sed tamen cupienti tibi de ea non nihil audire, age, o beate, pro viribus nostris de fide Christi pauca exponamus tibi quidem, qui cum ea ex divinis Eloquiis invenire possis, probe tamen ab aliis etiam audire concupiscis. Sacrae enim spiritualesque Scripturae ipsae per se ad professionem veritatis sufficiunt. Sunt autem et multi de his rebus sermones a beatis doctoribus nostris compositi, quibus siquis inciderit Scripturarum interpretationem quodammodo intelliget et quam appetit cognitionem consequi poterit. [3] Nunc vero, quoniam prae manibus doctorum scripta non habemus, necesse est quae ab illis didicimus ea nuntiare tibi et scribere, dico autem Salvatoris Christi fidem, ne quis villem existimet sermonis nostri doctrinam, nec absurdum esse arbitretur in Christum credere, quemadmodum Gentiles insultant et soluto risu nobis illudunt nihil aliud quam Christi crucem obiicientes. [4] In quo praecipue tarditatem eorum quispiam commiseratus fuerit quod crucem calumniantes virtutem eius non vident, quae totum terrarum complevit orbem, nec divinae cognitionis opera quae per eam patefacta sunt omnibus. Neque enim si et ipsi divinitatem eius diligenter considerarent, sapientiam tantam ludificarent, sed potius hunc agnoscerent Salvatorem universi et crucem non detrimentum creaturae, sed remedium extitisse. [5] Si enim surgente cruce omnis idolatria solvitur, omnis daemonum phantasia hoc signo propellitur, solus Christus colitur et per ipsum Pater agnoscitur, adversarii erubescunt et adversariorum quottidie animos latenter ipse convertit; quonammodo (sic enim ad eos non irrationabiliter quispiam dixerit), quonammodo humanum adhuc licet putare negotium et non potius Verbum Dei et Salvatorem universi qui ascendit in crucem? [6] Sed isti non aliter mihi videntur affecti quam siquis solem nubibus obtectum irrideat, lumen vero eius admiretur quod omnem ab eo creaturam illustrari videat. Ut enim bonum est lumen et luminis princeps sol melior, ita cum divinum praeceptum sit cuius cognitione universus orbis terrarum completus fuerit, necesse est huius bene gestae rei ducere ac principem Deum esse et Dei Verbum. [7] Dicamus igitur, quantum assequi possumus, primum arguentes infidelium stultitiam ut, confutatis mendaciis, veritas deinde ipse per se luceat et tu confidas, o homo, quod veritati credideris et Christum agnoscens deceptus non fueris. Tibi autem convenire arbitror, si Christum amas, de Christo disputare. Nam et te credo cognitionem huius et fidem rebus omnibus pretiosiorem ducere.

Ab initio quidem vitium non erat; nam ne nunc quidem in sanctis est, nec omnino per ipsos existit. Homines autem hoc postea cogitare ceperunt et per se ipsos fingere. Unde etiam idolorum opinionem sibi ipsi formarunt, falsa pro veris existimantes. [2] Opifex enim universi et rex omnium Deus, qui longe superat omnem substantiam et cogitationem humanam ut qui bonus superque bonus est, per proprium Verbum Salvatorem nostrum Iesum Christum humanum genus ad imaginem suam fecit, et hominem ipsum constituit contemplatorem rerum et cognitorem per similitudinem suam, cui dedit etiam propriae sempiternitatis intelligentiam et cognitionem, ut identitatem servans nunquam nec a Dei contemplatione desisteret, nec a sanctorum consuetudine recederet, sed, cum eius qui dederat gratiam haberet, haberet et propriam ex Patris Verbo virtutem, divinitate exultaret et cum ea colloqueretur vitam vivens laetam, vere beatam et immortalem. [3] Nam si nihil ei obstet ad Dei cognitionem, contemplatur semper puritate sua Patris imaginem et Deum Verbum, cuius etiam ad imaginem factus est. Obstupescit autem illius in omnia providentiam mente concipiens cum factus sit rebus sensibilibus et omni corporea perspicacitate superior, quin etiam quae in caelis divina sunt ac spiritualia mentis virtute pertingit. [4] Ubi enim mens hominum a corporibus sequestrata est nihil extrinsecus habet cum eorum cupiditate permixtum, sed tota secum ipsa est, velut ab initio fuit. Iam tum sensibilia et humana omnia transcendens sublimis evehitur et Verbum intuens videt in eo et Verbi Patrem ipsius, contemplatione capta; cuius etiam desiderio renovatur, qualem primum hominem sacrae Scripturae dicunt, qui etiam secundum Hebraeorum scripturam Adam nominatus est, ab initio liberiore licentia in Deum habuisse mentem et vixisse cum sanctis spiritualium rerum contemplatione, quam in loco illo habuit, quem etiam sanctus Moyses Paradisum metaphorice nominavit. [5] Potis est autem puritas animae Deum etiam ipsa per se speculari, quemadmodum et Dominus inquit: «Beati mundo corde quoniam ipsi Deum videbunt».

Sic igitur opifex, ut dictum est, hominum genus constituit et ita permanere voluit; homines vero, melioribus neglectis rebus in quibus etiam percipiendis oscitabant, ea conquisiverunt quae sibi propiora essent; propiora autem ipsis erant corpus et corporis sensus. [2] Hinc mentem suam spiritualibus rebus privarunt, se ipsos autem considerare ceperunt, et cum se ipsos cognoscerent corpori sensibilibusque aliis inhaerentes, propriis capti rebus in sui cupiditatem ceciderunt, sua ipsorum dignora putantes quam rerum divinarum contemplationem. Et cum versarentur in illis nec a propioribus desistere vellent corporis voluptatibus, animam suam addixerunt omni cupiditate perturbatam atque confusam. Postremo virtutis obliti sunt quam ab initio divinitus acceperant. [3] Hoc et ex primo formato homine quispiam verum esse cognosceret, veluti sacrae de illo Scripturae loquuntur. Donec mentem in Deum ac Dei contemplationem habuit, aversatus est corporis cogitationem; ubi vero serpentis consilio destitit ab intelligentia Dei seque ipsum considerare cepit, tunc et in corporis cupiditatem ceciderunt et se nudos esse cognoverunt et cognoscentes erubuerunt. [4] Nudos autem cognovere se ipsos non a vestibus tantum, sed quod divinarum rerum contemplatione spoliati erant et cogitationem in diversa contulerant. Cum enim ab eo qui unus est et verus (Deum dico), et ab eius desiderio cogitationem avertissent, consequenter in varias et singulas corporis cupiditates inciderunt. [5] Postea cuiusque rei et multarum, ut fieri solet, cupiditatem admittentes in his habitum etiam facere ceperunt ut propterea illas amittere timerent. Hinc animae insunt pavores et metus et voluptates et mortalium rerum sensus. Nam cum a cupiditatibus absistere nolit, mortem metuit et corporis separationem; rursus cum res eiusmodi cupiat et eas consequi non possit, occidere ac iniuriam facere didicit. Quomodo autem et haec faciat non absurdum est pro viribus ostendere.

Abducta a rerum spiritualium contemplatione, cum singulis abuteretur corporis actionibus et corporis cogitatione capta, bonam sibi voluptatem esse sentiret, aberrans boni nomine abusa est et ipsum vere bonum voluptatem esse putavit, ut siquis mente captus ensem adversus deceptores exquireret et hoc faciens respicere putaret. [2] Amplexa vero voluptatem varie illam explere cepit. Siquidem natura facile mobilis, tametsi res bonas aversetur, attamen moveri non desinit. Movetur ergo non iam ad virtutem nec ut Deum intelligat, sed vana considerans vim suam pervertit, qua in his abutitur cupiditatibus quas excogitavit. [3] Cum liberi creata sit arbitrii, potest enim sicut ad bona inclinare, ita ad mala converti; bonum vero adversata prorsus quae contraria sunt considerat. Neque enim omnino quiescere potest, quin moveatur quando quidem est, ut ante dixi, natura facile mobilis; et cum liberum sui ipsius arbitrium cognoscat, videt se ipsam posse ad utraque membris corporis uti, ad vera scilicet et falsa. [4] Vera sunt autem bona, falsa e contrario frivola. Et vera quidem appello bona, quoniam ex Deo qui vere est similitudinem habent; falsa autem dico mala, quoniam nulla cum essent hominum cogitationibus ficta sunt. Corpus enim cum oculos habeat ut creationem inspiciat et per concordem hanc rerum compositionem opificem cognoscat, auditum ut divina eloquia et mandata percipiat, manus ut in res necessarias exerceat et in Dei precationem tollat, anima a contemplatione bonorum et ab ea quae in his est inclinatione seiuncta consequenter aberrans in contraria movetur. [5] Porro, dum viam suam inspiceret et ea, ut ante dixi, abuteretur, cognovit quod etiam in contraria potest corporis membra movere. Et ob eam rem pro eo quod est creationem inspicere ad cupiditates oculum avertit et se hoc etiam posse demonstrat, et dummodo moveatur suam putat servare dignitatem neque peccare dum facit quod potest, quae nesciat non ideo se natam esse ut simpliciter moveatur, sed quod oportet ad id moveatur. Iccirco et vox apostolica pronuntiat: «Omnia licet, sed non omnia expediunt».

At vero hominum audacia non ad id quod expedit et decet, sed ad id quod potest intenta, perperam facere cepit. Hinc manus in adversum movens caedem praeparavi; aures traduxit in obauditionem; alia pro legitime generanda sobole membra in adulterium; linguam pro benedictione in blasphemiam, in convitia, in periuria; rursus vero manus in furta, in pulsationes hominum; narres in varia odorum genera venereorum; pedes in celeritatem effundendi sanguinem; ventrem in ebrietatem et crapulam inexplebilem, quae omnia vitia sunt animae atque peccata. Horum autem causa nulla est alia quam a rebus melioribus aversio. [2] Ut enim in stadio equis instans auriga, si metam contempserit quo intendere debet aversusque ab ea agitet equum temere quemadmodum potuerit (potest autem quemadmodum vult), in obvios plerunque impellit plerunque per praeceps agit, illatus quocunque se ipsum equorum velocitate pertulerit, ratus dum ita currit a meta non deerrare, fugae enim solus intentus est nec se videt extra metam evasisse; sic et anima divertens a via Dei, cum praeter honestum membra corporis impellat, sed ipsa potius cum his pariter a semet ipsa impellatur aberrat et malum sibi ipsa fingit, nec de via se declinasse videt et extra veritatis metam evasisse ad quam beatus Paulus, vir Christo plenus, intendens dicebat: «Ad metam festino, ad bravium supernae vocationis Christi Iesu». Intuens igitur bonum vir sanctus, malum nunquam faciebat.

Gentilium igitur nonnulli, cum aberrassent a via neque Christum cognovissent, peccatum in substantiam et per se ipsum esse dixerunt, bifariam errantes qui vel opificem privant ne sit rerum omnium factor (neque enim earum Dominus esset siquidem peccatum secundum eos substantiam per se ipsum haberet et essentiam); vel rursus, si universi eum volunt, mali etiam necessario factorem esse concedent, quando in his quae sunt placet et malum esse. [2] Hoc autem absurdum esse nec fieri posse manifestum est. Non enim ex bono malum, neque in ipsum est, neque per ipsum, quippe bonum esse desineret si mixtam naturam haberet, vel mali causa esset. Qui vero per haeresin ab ecclesiastica doctrina exciderunt et quod ad fidem pertinet naufragium fecerunt, hi quoque mali substantiam esse delirant et alterum sibi fingunt praeter verum Christi Patrem deum et hunc ingenitum, mali factorem et peccati principem et creationis opificem. Hos autem facile quispiam refellerit, et ex divinis Scripturis et ex ipsa hominum intelligentia, unde haec ipsi comminiscentes insaniunt. [3] Dominus igitur et Salvator noster Iesus Christus, in Evangeliis suis Moysae verba confirmans, quod «Dominus Deus unus est», «Confiteor tibi, Pater», inquit, «caeli et terrae». Si autem unus est Deus et hic caeli terraeque Dominus, quonammodo alius praeter eum Deus fuerit? Ubinam et ille, qui secundum ipsos Deus est, cum unus et verus Deus universa compleat quae caeli ac terrae ambitu continentur? [4] Quomodo rerum factor esset et alius quarum Deus ipse et Pater Christi dominatur, secundum Salvatoris vocem, nisi forte eorum quae boni sunt Dei malum, quasi aequa lance, dicerent dominari posse? Quod si hoc dicunt, vide quantum impietatis incurrunt. In his enim qui pari potestate sunt nec superius quicquam inveniretur nec fortius. [5] Etenim, si alter est altero nolente, par utriusque virtus et infirmitas: virtus quidem, quod ipsi inter se alter alterius voluntatem in eo quod sunt vincunt; infirmitas vero, quod nolentibus ipsis res praeter sententiam eveniunt. Est enim bonus praeter sententiam mali; est et malus praeter voluntatem boni.

Praeterea (hoc etenim inquiet aliquis), si ea quae videntur opera sunt mali, quodnam opus est boni? Videtur enim nihil praeter solam opificis creationem. Unde autem bonus esse cognoscetur, si nulla eius opera sint per quae cognoscatur? Ex operibus enim artifex agnoscitur. Quomodo autem duo fuerint sibi invicem contraria? Vel quid erit quod ista dividat ut separata sint? Simul enim esse non possunt, cum alterum ab altero destruatur. [2] Sed nec alterum esse potest in altero propter eorum disiunctionem dissimilitudinemque naturae. Tertium igitur surget aliquid dividens quod et ipsum Deus erit. Hoc vero tertium cuius naturae fuerit? Bonine an mali? Incertum esse apparebit. Nam utriusque ipsum naturae esse non potest. Cum igitur haec eorum sententia vim nullam habere comprobetur, necesse est ecclesiasticae cognitionis elucere veritatem quod nec a Deo malum est, nec in Deo, nec ab initio fuit, nec ipsius ulla substantia. [3] Sed homines, postquam boni contemplatione privati sunt, inania sibi et quae ipsi volunt cogitare et fingere ceperunt. Ut enim siquis lucente sole et omnem sua luce terram lustrante claudens oculos tenebras sibi ipse fingat et ideo tanquam in tenebris errans obambulet saepiusque cadat per praeceps subactus, nec lucem sed tenebras esse putet, quippe qui perspicere existimet cum omnino non videat; sic et anima hominum, oppresso oculo per quem potest intueri Deum, sibi ipsa composuit mala in quibus movetur demens, quae nihil cum faciat aliquid se facere existimat. [4] Siquidem inania fingit, nec ipsa qualis facta fuerat talis et perstitit, sed qualem se contaminavit talis quoque videtur. Facta enim fuerat ut Deum intueretur et ab eo illustraretur. Ipsa vero corruptibilia pro Deo quaesivit et tenebras, sicuti Spiritus quodam loco Scripturam inquit: «Deus hominem fecit rectum. Ipsi vero quaesiverunt cogitationes multas». [5] Inventio igitur et excogitatio peccati hominibus ab initio sic nata est atque formata. Quomodo autem ad idolorum quoque insaniam devenerint dicere iam necessarium est, ut cognoscas idolorum inventionem non a bono fuisse, verum a malo. Quod autem principium malum habet, nulla in re bonum esse iudicaretur cum omni ex parte malum sit.

Anima vero hominum, nequaquam peccati cogitatione contenta, se ipsam pedetentim cepit in deteriora deducere. Cum enim voluptatum varietates didicisset ac rerum divinarum oblivione detenta corporis delectaretur affectibus, praesentia solum intuens et gloriam eorum, nihil praeterea putavit esse amplius quam quae viderentur, sed bona esse temporanea solum atque corporea. [2] Aversa igitur et oblita se ad imaginem esse boni Dei, iam non videt sua ipsius virtute Verbum Dei per quod facta est, sed alienata a semet ipsa falsa considerat atque componit. Nam corporalium cupiditatum implicationibus, id quod in ipsa est speculum involvens quo solo Patris imaginem intueri poterat, iam non videt quae animam intelligere decet, sed passim vagatur et ea sola videt quae sensui obiiciuntur. [3] Hinc iam omni carnea cupiditate repleta et eiusmodi opinionibus perturbata, hunc deinde qui mente exciderat Deum corporeis denuo rebus ac sensibilibus fingit et his quae videntur Dei appellationem imponit, ea solum magnifaciens quae ipsa amat et quasi iocunda intuetur. Praecipua igitur idolatriae causa peccatum. Homines enim, sibi ut vanum peccatum concipere, sic et varios deos fingere didicerunt. [4] Veluti siquis in profundum abditus non iam lucem nec quae in luce videntur aspiceret, quod oculi ipsius ad imma inclinarent superque eum aquae infusio procumberet, quae vero in profundo sunt tantummodo sentiens nihil praeterea aliud esse quam quae abversaretur ei et vera eadem ac propria esse putaret; sic et primi hominum vecordes in carnis cupiditate et cogitatione demersi atque etiam divinae obliti contemplationis et gloriae nubila mente, sed amentia potius usi, ea quae videntur deos constituerunt, creaturam pro Creatore glorificantes et opera potius quam Dominum Deum, eorum auctorem et opificem deificantes. [5] Sicut autem in praeposito exemplo, qui in profundum abditi sunt. quanto magis descendunt tanto etiam obscuriora et profundiora incurrunt, sic et hominum generi evenit. Neque enim simplicem habuere idolatriam, nec unde ceperunt ibi et perstiterunt. Sed quanto diutius imprimis versati sunt, tanto inaniores sibi invenere superstitiones; et cum priorum satietatem non caperent, aliis denuo implebantur malis qui turpissimis rebus augescerent et impietatem suam in maius extenderent. Hoc etiam divina Scriptura testatur dicens: «Cum venerit impius in profundum malorum contemnit».

Nuper enim resiluerat mens hominum a Deo et cogitationibus homines ac opinionibus discendentes, caelo primum et soli ac lunae et astris divinum honorem attribuerunt, illos non solum deos esse, verum et alia consequi putantes quae secundum ipsos auctores essent. [2] Deinde, cum obtenebratis considerationibus dilaberentur, aetherem et aera et quae in aere sunt deos appellarunt. Procedentes vero in malis elementa etiam et primordia constitutionis corporum, calidam, frigidam, aridam humidamque substantiam deos concelebrarunt. Et quemadmodum prostrati omnino per terram volutantur terrestrium ritu coclearum, sic et impiissimi homines postquam ceciderunt ac deciderunt a contemplatione divina, continuo et homines et hominum formas quosdam dum viverent alios post mortem diis annumerarunt. [3] Ad haec autem peiore consilio et ratiocinatione in lapides etiam et robora et reptilia maris ac terrae, et immanes brutorum feras divinam augustamque Dei appellationem contulerunt eisque omnem Dei cultum attribuerunt et Deum verum, qui vere est, Deum Christi inquam Patrem, averterunt. Sed utinam actenus amentium stetisset audacia, nec ulterius progredientes se ipsos impietatibus contaminassent! [4] Nonnulli enim usque adeo cogitatione praecipites fuerunt et mente capti, ut etiam quae nusquam nullatenus essent nec in rerum natura apparerent, ea tamen sibi ipsi comminiscerentur deosque configerent. Siquidem humana iuncta cum brutis et quae dissimilia sunt natura in unum compacta veluti deos coluerunt, quales sunt apud Aegyptios cynocephali et ophiocephali et onocephali, et apud Libes criocephalus Hammon. [5] Alii vero partes corporis, caput et humeros et manus et pedes seorsum digesta unumquodque dedicarunt et pro diis habuerunt, ut quibus satis non esset ex universitate solidi corporis religionem habere. Caeteri foventes impietatem horum inventionis et sui ipsorum flagitii occasionem, voluptatem et cupiditatem deos faciunt ac venerantur, qualis est apud eos Cupido et in Papho Venus. [6] Quidam velut in peioribus ambitiosi ausi sunt principes suos vel etiam filios ipsorum in deos transferre, quod eorum vel imperium verebantur, vel tyrannidem metuebant, ut in Creta celebratus apud eos Iuppiter, in Arcadia Mercurius, apud Indos Bacchus, apud Aegyptios Isis et Osiris et Orus; et nuper Antinous in deliciis habitus ab Adriano imperatore romano, quem etsi hominem norint nec probum hominem, sed flagitii plenum, metu tamen principis observant. [7] Adrianus enim, cum in Aegyptiorum regione versaretur, morientem Antinoum voluptatis suae ministrum adorari iussit; id quidem ipse quod etiam post mortem puerum amabat, sed tamen contra se argumentum, contra omnem idolatriam testificationem praebuit, quod non aliter apud homines inventa fuerit quam propter eorum qui invenere cupiditatem, sicut et sapientia Dei testatur dicens: «Principium fornicationis cogitatio idolorum». [8] Nec sane admiratus fueris, nec procul a fide hoc dici putaveris quando quidem non multo ante vel nunc etiam fortasse Romanorum Senatus principes olim suos qui ab initio fuerunt vel omnes, vel quos ipsi volunt et censent inter deos decernunt et deos venerari scribunt; quos enim oderunt hos tanquam hostes iuxta naturam fatentur et homines nominant, quos autem caros habent hos iuxta virtutem adorari iubent, quasi deos facere in potestate habeant ipsi, cum sint homines nec se mortales esse inficientur. [9] Oportebat autem qui alios faciunt deos, ipsos potius deos esse: quod enim facit eo quod fit praestantius esse debet; et qui decernit eo qui decernitur dignior sit necesse est; et qui dat omnino gratificatur quod habet, [***] his vero qui accipiunt potior est et melior. Si ergo quos ipsi volunt hos deos esse decernunt, oportebat primum et ipsos deos esse. Sed hoc mirum est quod ipsi, cum moriantur ut homines, suum ipsorum arguunt falsum esse decretum de his quos ipsi deos facere.

Haec autem consuetudo nec nova est nec a Senatu Romano cepit, sed ab antiquo prius erat et praemeditabatur in cogitatione idolorum. Dii nanque apud Gentiles antiquitus celebrati, Iuppiter, Neptunus et Apollo, Ceres, Pallas et Diana, Vulcanus, Mercurius et Iuno; decretum est ut dicerentur dei iussis Thesei, cuius apud Graecos monumenta extant. [2] Et qui decreverunt tanquam homines mortui lugentur, qui vero decreti sunt tanquam dii immortales venerantur. O absurditatem et insaniam magnam! Cum eum norint qui iussit, eos qui iussi sunt dignores putant. Et utinam ad mares usque pergeret idolatrarum furor, nec in foeminas divinam appellationem conferrent! Nam et foeminas dei honore dignantur et cultu, quas nec rerum quidem publicarum consilio adhibere tutum est, sicuti quae iussae sunt a Theseo quemadmodum praediximus: apud Aegyptios vero Isis et Proserpina et Neotera et apud alios Venus; nam aliarum nomina nec dicere quidem pium esse arbitror, cum omni sint ludificatione plena. [3] Multi enim non modo superiori tempore, verum etiam aetate nostra, carissimis privati fratribus, cognatis, uxoribus, multae etiam viris, quos omnes natura arguit homines esse mortales, cum eos prae nimio luctu pinxissent statutis, feriis consecravere, quos deinde posteri propter imaginem et artificis ambitionem deos coluerunt, rem praeter naturam admittentes. [4] Quos enim parentes non ut deos fleverant (neque enim eos siquidem deos esse cognovissent tanquam perditos deplorassent, quippe qui eorum imaginem iccirco pingebant quod ipsos non solum deos non esse, sed nec omnino quidem esse putarent ut hoc ipsum, quod iam esse desierant per imaginis repraesentationem consolarentur), his tamen stulti homines tanquam deis supplicant et veri Dei honorem imponunt. [5] Itaque in Aegypto nunc etiam lamentatio de Osiridis et Ori et Typhonis et aliorum amissione celebratur; et Dodonae cymbala et Cretae Corybantes Iovem arguunt non deum esse sed hominem, et hunc effero de patre natum. Illud certe admirandum quod Plato, ille apud Graecos sapientissimus, qui se multa de deo scire iactitat, in Piraeum cum Socrate venit ut Dianam veneraturus hominis arte caelatam.

Has et eiusmodi insanas idolorum inventiones superiori tempore et multo ante Scriptura docuit dicens: «Initium fornicationis cogitatio idolorum, inventio autem ipsorum corruptio vitae. Neque enim fuerunt ab initio neque in saeculum erunt. Inanis enim hominum gloria venit in mundum et propterea brevis finis eorum consideratus est. Acerbo enim lucto cruciatus pater amissi celeriter filii fecit imaginem, et hominem qui tunc cadaver erat nunc tanquam viventem veneratus est, et his qui sub sua potestate erant mysteria tradidit et ferias. Procedente deinde tempore impia consuetudo obtinuit et quasi lex observata fuit et tyrannorum iussis adoravere sculptilia, et quos in oculis quia procul habitabant colere non poterant, eorum formam expresserunt et insignem honorati regis imaginem fecerunt ut prae studio adularentur absenti tanquam praesenti. Ad augendum vero cultum ignaros homines artificis etiam ambitio convertit, qui dum principi fortasse placere studet arte similitudinem expressit venustiorem, sed vulgi multitudo artificii lenocinio capta quem paulo ante hominem coluerat eum deinde numen esse censuit. Et hoc vitae debebatur ad fraudem ut vel calamitate homines vel tyrannide victi, nomen quod communicari non potest lapidibus ac lignis imponerent». [2] Cum igitur idolorum inventio eiusmodi apud homines, teste Scriptura, inceperit ac fabricata fuerit, nunc reliquum est ut tibi adversus eam argumenta declaremus coniecturam, non tam extrinsecus capientes quam ex quibus isti gloriantur. Nam ut ab his primum inferioribus incipiam, siquis eorum qui apud eos dii nominantur res gestas inspexerit, ipsos inveniet non solum deos non esse, verum etiam hominum turpissimos fuisse. [3] Quale enim, quale est videre Iovis apud poetas amores atque flagitia? Quale est apud eos audire illum modo Ganimedem rapere et furtiva excercere adulteria, modo timere atque pavere ne praeter sententiam eius Troianorum moenia evertantur? Quale est videre illum Sarpedonis filii mortem graviter ferre, cui cum vellet opitulari non poterat? [4] Insidiis etiam ab aliis diis circumvenire, Pallade inquam et Iunone atque Neptuno, sed a foemina Thetide iuvari ac centimano Aegeone, et voluptatibus vinci qui mulieribus serviret propter quas in brutorum animalium formis quadrupedum ac volatilium periclitabatur; et rursus latere quidem ipsum propter patris insidias Saturnum vero ab illo vinciri et patrem a filio evirari? Hunccine igitur dignum fuerit arbitrari deum qui tanta reus perpetrarit, quanta nec communes Romanorum leges his etiam qui simpliciter homines sunt facere permitterent?

Ut enim ex multis pauca prae multitudine commemorem, quis cum eius viderit in Semelem, in Ledam, in Alcumenam, in Dianam, in Latonam, in Maiam, in Europem, in Danaem, in Antiopem nequitiam et corruptionem, quis cum eius viderit in propriam sororem vim et audaciam, quod eandem et sororem habuit et uxorem, quis haec, inquam, cum viderit non irrideat ac morte condemnet? [2] Non solum quod adulter fuerit, verum etiam quod ex adulterio natos sibi filios deos fecerit et consecrarit, praetextum nequitiae speciem deificationis astituens, quorum Bacchus et Hercules sunt, Gemini, Mercurius, Perseus et Sospita. Quis cum ad Troiam deorum inter se viderit implacabile certamen Graecorum Troianorumque causa non depraehendat imbecillitatem eorum, qui quod ipsi inter se contenderent, homines etiam concitabant? [3] Quis cum vulnerari viderit a Diomede Martem et Venerem, ab Hercule Iunonem et Orchum, quem deum Plutonem vocant, et a Perseo Liberum patrem, ab Archade Minervam et claudicantem praecipitari Vulcanum, quis non eorum naturam percipiat et posthac deos dicere abhorreat, quos cum corruptibiles ipsos ac vulnerabiles audiat, nihil aliud eos quam homines esse et homines imbecillos intelligat, et eos magis qui vulnerarunt quam qui vulnerati sunt admiretur? [4] Vel quis cum viderit Martis cum Venere concubitum et Vulcanum utrisque dolos tendere aliosque deos ad concubitos spectaculum a Vulcano concitos venire et flagitium illorum conspicere, quis non haec rideat et eorum fatuitatem reprehendat? Vel quis non rideat cum Herculis in Omphalem ex ebrietate insaniam viderit atque libidinem? [5] Nam eorum propter voluptatem, facinora, insanos amores, simulacra deorum aurea, argentea, aenea, ferrea, lapidea, lignea, non sunt studiose refellenda, cum res ipsae per se abominationem habeant et sponte sua notitiam erroris ostendant. [6] Quibus in rebus delusos homines quispiam maxime commiseratus fuerit, qui cum insidiantem suae cuiusque uxori adulterum oderint, adulterii magistros deos facere non verentur; et qui suis ipsi sororibus non commiscerentur, hoc qui fecerunt eos venerantur; et qui pueros corrumpere malum esse fatentur, huiusmodi culpae qui affines sunt eos divino cultu dignantur; et quae nec humanae quidem leges concedunt ea his attribuere quos ipsi deos vocant non erubescunt.

Deinde lapides et ligna adorantes non vident quae pedibus calcant et igne comburunt, eorum se partes deos appellare, et quae paulo ante in usum rapiebant, eadem sculpta per insaniam adorant. Rem omnino non vident neque considerant, qui non deos sed sculptoris artem venerantur. [2] Nam et lapidem, donec rudis est, et sylvam donec informis, pedibus premunt et his etiam ad suos usus plerunque sordidos utuntur. Ubi vero in eisdem artifex peritiae suae liniamenta deduxerit et vel viri vel mulieris in materia formam effinxerit, tum vero artificis gratia tanquam deos colunt quos pretio de sculptore coemunt. [3] Saepe etiam statuarius eorum quae fecit oblitus suis ipse operibus supplicat, et quae paulo ante secabat, incendebat, sculpebat, eadem post adhibitam artem deos appellat. Oportebat autem, siquidem haec admirari licet, periti hominis artificium admittere, non ficta fictori praeponere. Non enim materia artificium, sed artificium materiam ornavit ac deum fecit. [4] Multo igitur aequius fuerat artificem venerari quam quae ab eo facta sunt, quod et prior fuit artificialibus diis et quemadmodum voluit ita et facti sunt. Nunc autem posthabita aequitate peritiam et artem aspernantur, quae vero cum peritia et arte facta sunt admirantur. Cumque is qui ea fecit moriatur, quae ab eo facta sunt tanquam immortalia venerantur, quae nisi quottidiana diligentia serventur, omnino propter naturam temporis vetustate dilabuntur. [5] Quomodo non eos quispiam ob id etiam miseratione dignos duxerit, quod ipsi qui vident non videntes adorant, et ipsi qui audiunt non audientes supplicantur, et animati et rationabiles natura homines eos qui nec omnino quidem moventur sed inanimi sunt quasi deos appellant? Et hoc utique admirandum quod ipsi quos servant et sub potestate habent, his tanquam dominis serviunt. Nec me putaveris haec dicere nequicquam vel adversum eos mentiri. Nam et oculis ipsorum fides occurrit et volentibus talia videre licet.

Validum etiam de his est sacrae Scripturae testimonium praemonentis antiquitus atque dicentis: «Simulacra Gentium argentum et aurum, opera manuum hominum. Oculos habent et non videbunt, os habent et non loquentur, aures habent et non audient, narres habent et non odorabunt, manus habent et non palpabunt, pedes habent et non ambulabunt, non clamabunt in gutture suo. Similes illis fiant qui faciunt ea». [2] Nec prophetica procul ab his est vituperatio. Sed hic etiam adversus eos reprehensio Spiritus dicentis: «Erubescent qui Deum fingunt et sculpunt omnia vana et omnes unde facti sunt aruerunt, et muti ab hominibus congregentur omnes et stent simul et convertantur et revereantur simul, quoniam acuit faber ferrum et ascia elaboravit illud et statuit ipsum brachio fortitudinis eius et famescet et infirmabitur et non bibat aquam. Lignum enim eligens faber statuit ipsum in mensura et in glutine aptavit illud, et ipsum fecit tanquam formam viri et tanquam hominis pulchritudinem statuit ipsum in domo, et quod cecidit lignum e sylva, et quod plantavit Dominus et pluvia produxit ut sit hominibus ad comburendum et capiens ab eo calefiat et comburentes coxerunt panes in eo. Reliquum vero fabricarunt in deos et adoraverunt ipsos. Cuius dimidium ipsius combusserunt igni, et super dimidio eius tostas carnes comedit et impletus est et calefactus inquit: Iocundum mihi quod calefactus sum et vidi ignem. Reliquum vero adoravit dicens: Eripe me quoniam deus meus es tu. Non noverunt sapere quoniam offuscati sunt ne videant oculis suis et intelligant corde et non consideravit in corde suo neque consideravit in anima sua, nec cognovit intellectu quod dimidium eius combussit igni et coxit super prunis eius panes et tostas carnes comedit, et reliquum eius in abominationem fecit et adoravit illud. Cognoscite quod cinis cor eorum et errant et nemo potest eripere animam eorum. Videte et non dicetis quod mendatium in dextera mea». [3] Quomodo non apud omnes sacrilegi esse iudicentur qui a Divina Scriptura impietatis arguuntur? Vel quomodo non fuerint cacodaemones qui manifeste a Deo reprehenduntur, res inanimas pro veritate colentes? At vero quae spes istis, vel quae venia ipsis fuerit, qui brutis et immobilibus confidunt, quae pro vero Deo colunt?

Debuerat enim, debuerat saltem sine forma deos illis fingere artifex ne manifeste argui possent quod sensu careant. Fefellissent enim opinionem simplicium tanquam sensibilia forent simulacra, siquidem signa non haberent sensuum, ut oculos et narres et aures et manus et os quae non moventur ad sensus usum sensibiliumque rerum susceptionem. [2] Nunc autem habentes non habent, et stantes non stant, et sedentes non sedent; neque enim eiusmodi officium faciunt, sed quemadmodum fictor voluit ita et positi manent; Dei quidem vestigium nullum habent, sed inanimi prorsus solum hominis arte compositi videntur. Debuerant etiam falsorum eiusmodi deorum praecones et vates, poetas dico et scriptores, simpliciter deos ipsos scribere, nec facinora eorum exponere quae ipsos procul a divinitate ac civicis moribus fuisse redarguunt. [3] Poterant enim solo divinitatis nomine veritatem usurpare, vel potius a veritate multitudinem seducere. Nunc vero Iovis amores prosequentes et flagitia, aliorum etiam puerorum raptus et foemineas in voluptate suspiciones, metus, pavores et alia eorum vitia, nihil aliud quam se ipsos arguunt non solum non diserere de diis, sed nec de probis quidem hominibus, verum de foedissimis et ab honesto remotis verba facere.

Sed in his fortasse homines malepii confugient ad id quod poetarum est proprium et dicent suum esse poetarum scribendi genus ea quae non sunt fingere et in fabulis mentiri ut audientes delectent. Cuius rei gratia de diis quoque talia finxisse iactabunt. Sed haec omnium maxime ratio debilis esse ostenditur ex his quae ipsi de illis sentiunt atque proponunt. [2] Nam si res apud poetas fictae falsaeque sunt, falsa erit et ipsa Iovis et Saturni et Iunonis et Martis et aliorum nuncupatio. Fortasse enim id quod ipsi aiunt ficta sunt et nomina, nec est omnino Iuppiter, neque Saturnus, neque Iuno, neque Mars, sed eos quasi sint comminiscuntur poetae ut audientes capiant; quod si poetae falsa componunt, cur eos quasi veros adorant? Vel id enim rursus fortasse dicent nomina quidem non fingunt, facinora tantum adversus eos mentiuntur? Sed hoc ad illorum excusationem nihilominus infirmum est. [3] Si enim facinora mentiti sunt, prorsus eorum mentiti sunt et nomina, quorum facinora esse dixerunt; vel si de nominibus veridici sunt, de facinoribus quoque necessario veridici. Praeterea qui deos istos esse dicunt, noverunt probe quid deum agere deceat, nec diis unquam hominum cogitationes annecterent, sicuti neque ignis officium quisquam aquae attribueret: alter enim urit, altera e contrario substantiam frigidam habet. [4] Si ergo facta deis conveniunt, dii sunt qui ea fecerunt; sin hominibus et hominibus non bonis, ut adulteria et quae praedicta sunt facinora, homines et non dii sunt qui ea fecere. Res enim substantiis congrue oportet ut qui fecit ex eo quod factum est probari et quod factum est ex substantia cognosci possit. [5] Ut igitur siquis de aqua disputaret et igne, cum eorum effectus enunciaret aquam urere, ignem refrigerare non diceret, nec siquis de sole ac terra disereret terram diceret illustrare, solem vero herbis ac fructibus seri, quod qui diceret omnem insaniam excederet; ita nec scriptores apud illos, et maxime omnium excellentissimus poeta, siquidem novissent Iovem cum reliquis deos esse, talia istis facinora ascripsissent quae ipsos non deos esse coarguunt, sed homines potius et homines haudquaquam honestos. Aut si contra eos mentiti sunt tanquam poetae tuque etiam mentiris, cur non in virtute mentiuntur heroum et pro fortitudine ignaviam, pro ignavia fortitudinem fingunt? Oportebat enim sicut in Iove atque Iunone, ita et in Achille imbecillitatem mentiri, in Thersite vires admirari et Ulixis quidam cavillari stultitiam, Nestoris confingere insaniam, Diomedis et Hectoris molliciem, Hecubae vero fortia facta comminisci. In omnibus enim poetas, ut ipsi dicunt, fingere oportet atque mentiri. [6] Nunc vero in hominibus veritatem servarunt, in his quos deos vocant mentiri non timuerunt. Et illud fortasse dixerit aliquis: in his quae ad illorum flagitia pertinent facinoribus mentiuntur; in laudibus vero, cum patrem deorum et supremum et Olympium et in caelo regnantem dixerint Iovem, non comminiscuntur sed veridici sunt. [7] Hanc rationem quivis, non ego solum, contra eos esse argueret. Rursus enim ex his quae modo demonstrata sunt veritas adversus eos stare apparebit, siquidem facta homines ipsos esse confirmant. Praeconia vero hominum naturam excedunt, horum autem sibi invicem utrunque repugnat. Nam nec eorum qui caelum habent proprium est talia facere, nec eos qui talia faciunt deos arbitrari quisquam potest.

Quid igitur intelligendum relinquitur nisi falsa quidem et assentatoria esse praeconia, vere autem contra eos loqui facinora? Et hoc aliquis ex consuetudine verum esse cognoscet. Nemo enim quos laudat eorum mores vituperat, sed potius quorum facinora turpia sunt eos, propterea quod hinc vituperabiles sunt, laudibus extollunt, ut earum magnitudine captis auditoribus illorum iniquitatem occultet. [2] Quemadmodum igitur siquis nonnullos sibi laudare proposuerit nec propter eorum turpitudinem ex moribus et virtute animi laudandi occasionem invenerit, aliter tamen extollit eos ipsis supra quam sint attribuens; sic et praeclari apud illos poetae, turpibus eorum quos deos vocant facinoribus offensi, nomen ipsis plusquam humanum applicuerunt, nescientes quod eiusmodi supra hominem opinionibus res eorum humanas haudquaquam obtenebrant, sed potius humanis ipsorum delictis dei opiniones ab eis alienas esse demonstrant. Et ego utique arbitror ab his etiam praeter voluntatem libidines eorum et facinora prodita esse. [3] Cum enim honorem Dei et appellationem quae, ut ait Scriptura, communicari non potest, ipsi illis imponere studerent qui non dii, sed homines erant mortales, cumque id quod audebant magnum esset et impium, iccirco a veritate coacti sunt inviti etiam eorum aegritudines exponere, ut in eiusmodi scriptis perturbationes istorum positae quae ipsos deos non esse coarguunt posteris omnibus appareant.

Horum igitur superstitiosis hominibus quaenam defensio fuerit? Quae demonstratio ut hi dei sint? Ex his enim quae paulo ante dicta sunt, homines eos et homines nequaquam probos fuisse monstravit oratio. Sed ad illud fortasse vertentur atque adeo in his gloriabuntur quae ab ipsis inventa sunt humanae vitae conducibilia et eos propterea dicent haberi deos quod hominibus utile fuerunt. [2] Iuppiter enim fictilem tenuisse artem dicitur, Neptunus gubernatoriam, Vulcanus fabrilem, Minerva textoriam, Apollo musicam, Diana venatoriam, Iuno cultum corporis, Ceres agriculturam et alii alia quemadmodum scriptores de ipsis tradidere. Sed has et eiusmodi artes non ipsis tantummodo oportebat ascribere, sed communi hominum naturae ad quam homines intenti artes inveniunt. [3] Multi enim artem ipsam dicunt naturae esse imitationem. Si ergo quibus quisque studuit artibus earum periti facti sunt, non propterea et ipsos putare deos necesse est, sed potius homines: non enim ex ipsis artes, sed in his ipsis naturam imitati sunt. [4] Nam cum homines secundum eorum diffinitionem naturaliter sint susceptibiles scientiae, nil mirum est si humana cogitatione suam ipsorum naturam intuentes, eius cognitionem assecuti, artes excogitarunt, vel si eos propter artium inventiones deos renuntiari dignum dicunt. Tempus est aliarum quoque artium inventores eadem ratione deos et ipsos renuntiari qua et illi hoc nomine dignati sunt. [5] Litteras enim invenere Phoenices, poesin heroicam Homerus, dialecticam Zeno Eleates, rhetoricam artem Corax Siracusanus; et fructum quidem apum Aristaeus, frumenti sationem Triptolemus, leges vero Licurgus Spartiates et Solon Atheniensis; atqui litterarum ordinem et numeros et mensuras et pondera Palamedes invenit; et res alias alii varias humanae vitae, prout homines testificantur, conducibiles professi sunt. [6] Quod si deos scientiae faciunt et propter eas sculptiles sunt, eos etiam qui post illos fuere aliarum inventores deos secundum ipsos esse necesse est. Vel si non hos dei honore dignantur sed homines fuisse cognoscunt, sequitur ut Iuppiter et Iuno et reliqui non dii nominentur, sed homines et ipsi fuisse credantur, et praecipue quod homines fuere non probi, quandoquidem et ab ipsa statuarum sculptura nihil aliud quam homines fuisse confirmant.

Quam enim aliam ipsis formam sculptores iniiciunt quam virorum vel mulierum et quae his etiam sordidiora sunt animalium ratione carentium, volucrum variarum, quadrupedum domesticorum et agrestium et reptilium quaecunque terra, pontus et omnis aquarum natura producit? [2] Homines enim cum in perturbationum et libidinum insaniam incidissent, nihil videntes praeterea quam voluptates et carnis cupiditates, ut qui in rebus ratione carentibus cogitationem haberent, in brutis etiam rem divinam statuerunt, deos pro suae cuiusque libidinis varietate fingentes. [3] Quadrupedum enim imagines et reptilium et volucrum apud eos sunt, quemadmodum divinae ac verae pietatis interpres ait: «Evanuerunt in cogitationibus suis et obscuratum est stultum cor eorum; dicentes esse sapientes stulti facti sunt et commutarunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudine imaginis corruptibilis hominis et volatilium et quadrupedum et reptilium, propter quod tradidit eos Deus in passiones ignominiae». [4] Nam cum animum antea libidinum, ut dixi, temeritate occupassent, in eiusmodi fictionem deorum praecipitarunt. Praecipitati deinde veluti caecutientes dum Deum avertunt, in ipsis volutantur et mutis animalibus Verbi Patrem Deum assimilant. De his convicti qui apud Gentiles docti et sapientes dicuntur, eos qui ipsis videntur dii hominum brutorumque formas et figuras esse non negant, respondentes autem eos propterea habere dicunt ut per hos numen ipsis respondeat et appareat. [5] Neque enim aliter ipsum quod est invisibile cognosci posse quam per simulacra eiusmodi atque mysteria. Qui vero his sapientiores esse et profundiora dicere putantur, haec inquiunt iccirco parari et fingi ut invocentur et appareant angeli ac potestates divinae et per haec ipsis oblati Dei cognitionem significent, et hos hominibus quasdam quasi litteras esse quibus occurrentes de comprehensione Dei ex ipsa quae per ea fit divinorum angelorum visione cognoscere possint. [6] Haec quidem illi ita fabulantur, non de Deo loquuntur, absit enim! Siquis vero rationem diligentius inquisierit, horum opinionem non minus falsam inveniet quam quae superius dicta sunt.

Diceret enim aliquis ad eos qui cum veritate iudice adesset: quomodo per haec deus repondet vel agnoscitur? Utrum per inhaerentem ipsis materiam an per formam quae in eis est? Si enim per materiam, quid opus est forma et quid non priusquam ea formentur per omnem passim materiam deus apparet? [2] Nequicquam isti templa condiderunt, lapidem unum aut lignum includentes vel auri partem, cum omnis terra eiusmodi substantia plena sit; quod si forma inhaerens causa est apparitionis dei, quod opus est materia auri et aliarum eiusmodi rerum, et non potius per natura ipsa animalia quorum simulacra formae sunt deus apparet? [3] Melior enim de deo pro eorum ratione fuisset opinio si per animalia viventia rationalia et irrationalia appareret, quam si in mutis et immobilibus rebus expectaretur, in quibus maxime contra se ipsos impietatem operantur. Nativa siquidem animalia quadrupedes et volucres et reptilia abominantur et avertunt, vel propter feritatem vel propter immunditiam, et tamen horum formas in lapidibus lignis auroque caelatas deificant. Oportebat autem eos ipsa potius colere viventia quam horum figuras in statuis adorare. [4] An fortasse horum nihil, neque forma neque materia causa est divinae praesentiae, sed ars sola scientiae coniuncta deum excitat, ut videlicet quae ipsa est imitatio naturae? Si vero propter artem sculptilibus admovetur numen, quid rursus opus est materia, cum in hominibus scientia sit? Nam si omnino propter artem deus apparet et propterea tanquam dii simulacra coluntur, oportebat homines tanquam deos coli et adorari, quando et rationales sunt et scientiam in se ipsis habent.

Iam vero de secunda eorum ac profundiori responsione consequenter aliquis ita diceret: “Si haec vobis, o Gentiles, contingunt non propter ipsius dei apparitionem, sed propter angelorum qui illic sunt praesentiam, quid simulacra per quae invocatis virtutes meliora et supra ipsas invocatas virtutes esse ducitis? [2] Formas enim sculpitis ut deum comprehendatis, et ipsius dei propemodum honorem et appellationem sculptibilibus attribuitis, rem admittentes minime piam; qui cum fateamini dei potestatem simulacrorum exiliati praecellere et iccirco deum per ipsa invocare non ausi, inferiores potestates invocatis; his deinde praetermissis cuius ipsi praesentiam timetis, eius appellationem lapidibus ac lignis imponitis et deos pro lapidibus et humana ante nominatis et colitis. [3] Nam quod haec vobis tanquam litterae sint nimium a Dei contemplatione aberratis, par non est ut ea quae significant his digniora sint quae significantur. Non enim siquis nomen regis scriberet et rege scripturam dignorem duceret sine periculo esset, sed hic mortis poena damnaretur. Litterae vero scriptoris scientia formatae sunt. Itaque nec vos, siquidem sanam conditionem haberetis, tantam dei significationem in materiam conferretis, sed nec sculpturam sculptore digniorem putaretis”. [4] Nam si etiam omnino Dei apparitionem tanquam litterae significant et propterea veluti quae deum significent deificatione digna sunt, attamen eum a quo caelata sunt et insignita, artificem dico, multo magis deificare oportebat ut qui longe illis potentior longeque divinior esset, quando et illa pro voluntate ipsius levigata sunt atque formata. [5] Si ergo admirationem litterae merentur, eas qui scripsit propter artem et animi scientiam multo magis admiratione praecellit. Quod si ipsos non ob eam rem deos nominare dignum est, an non illos rursus quispiam interroget de idolorum insania huiusmodi formae causam adiscere cupiens?

Si quia humanae formae numen est iccirco ita effingitur, cur ei brutorum quoque imagines circumdant? Sin autem figura eius mutorum est animalium, cur ipsum humana etiam effigie vestiunt? [2] At si utrunque simul est et ex utrisque deum percipiunt, quod et hominum formas et brutorum habeat, cur ea separant quae coniuncta sunt et hominum ac mutorum animalium effigiem dividunt et non ubique ipsum ex utrisque confingunt, qualia in fabulis portenta sunt Scylla et Charybdis et centauros et apud Aegyptios cynocephalus Anubis? Oportebat enim eos aut ita geminos tantummodo dipingere, aut si unam solum naturam habent non et aliam adversus ipsos annectere. [3] Rursus, si viriles horum sunt formae, cur et foemineas eis circumdant effigies? Sin autem foemineae, cur et viriles in eos mentiuntur imagines? Quod si denuo simul utrunque sunt, non dividere sed ambo connectere oportebat et efficere quales hermaphroditi dicuntur, ut non modo impietatem et calumniam, sed et risum intuentibus eorum superstitio praeberet. [4] Et omnino si corporeum arbitrantur numen, ut et ventrem et manus et pedes et item colum et pectora et alia quae sunt generis humani membra in eo cogitent et effingant, vide quantum impietatis et sacrilegii mens eorum incurrat qui talia de Deo coniiciant. Sequitur enim ipsum et alia pati omnia quae corporis sunt, ut et caedi et dividi et omni ex parte resolvi possit. Haec autem et his similia non Dei sed corporum potius terrestrium propria sunt. Deus enim incorporeus est et incorruptibilis et immortalis, nullius in rem quampiam indigens. [5] Haec autem et corruptibilia sunt et corporum signa et quae sui ipsorum usu indigent, sicut et ante dictum est. Saepe igitur inveteratos renovari et quos tempus vel pluvia vel animalia terrae demolita sunt, hos refici videmus. In quibus stultitiam eorum quivis depraehenderit ut quorum ipsi factores sunt hos deos pronuncient; et quos artibus procurant ne corrumpantur ab his ipsi salutem petunt; et quos non ignorant sua ipsorum cura indigere ab his suam ipsorum indigentiam suppleri dignum dicunt; et quos angustis domunculis includunt hos caeli totiusque terrae dominos appellare non verentur.

Neque ex his solum impietatem eorum quispiam didicerit, verum etiam quod in ipsis idolis eorum est opinio discors. Si enim ipsi dei sunt, ut dicunt ac de ipsis philosophantur, quis cui praestiterit eorum et quos ex eis potentiores esse censuerint, ut vel deum adorando confidant, vel numen, ut aiunt, in ipsis cognoscendo non ambigant? [2] Non enim iidem apud omnes nominantur dii, sed ut plurrimum quot gentes sunt, tot etiam dei finguntur. Est etiam ubi una regio unaque civitas inter se de idolorum superstitione dissentiunt. Phoenices igitur deos nesciunt qui apud Aegyptios dicuntur, neque Aegyptii eadem cum Phoenicibus simulacra venerantur; et Scythae quidem Persarum, Persae Syrorum deos non admittunt, sed et Pelasgi Threicios deos calumniantur, Thraces Thebanos ignorant; Indi vero ab Arabibus, Arabes ab Aethyopibus, Aethyopes ab illis de idolatria dissentiunt; [...] Bithynii alios, alios Armeni sibi ipsi finxerunt. [3] Et quid mihi de multis? Alienos ab insulis continens, a continente insulae deos venerantur et celebrant. Et omnino urbs omnis et vicus finitimorum ignara deorum suos quaeque colit et hos solum deos esse putat. Nam de Aegyptiorum abominationibus nec dicere quidem attinet, cum in oculis sint omnibus civitates quam varias quamque repugnantes inter se cerimonias habeant cum finitimi propinquis adversa colere studeant. [4] Apud alios crocodilus veneratur ut deus; idem apud finitimos abominatio putatur; apud hos leo quasi deus colitur, hunc vicini non modo non colunt, sed eum ubi invenerint tanquam feram occidunt; ab his piscis consecratur, idem ab aliis cibus exquiritur. Hinc bella sunt atque discordiae, et est apud ipsos omnis occasio caedium, omnis voluptas libidinum. [5] Et hoc utique mirum quod, ut scriptores narrant, cum ab Aegyptiis Pelasgi deorum omina didicerunt, hi deos Aegyptiorum nesciunt, sed ab illis diversos colunt et omnium omnino qui in simulacris deorum insaniunt opinio varia est atque religio, nec eadem apud eosdem inveniuntur. Et iure quidem hoc patiuntur: nam cum ab unius Dei cogitatione excidissent, in res multas et varias praecipitarunt, cumque verum Patris Verbum Salvatorem omnium Christum avertissent, mentem consequenter habuerunt in multa delaerantem. [6] Et veluti qui solem avertunt, si in obscuris locis fuerint, multos viarum ambitus circumflectunt et praesentes quidem non cernunt, qui vero nusquam sunt eos quasi praesentes contemplantur et videntes non vident; eodem modo qui Deum averterunt animum obtenebrati mentem habent delaerantem et ea quae non sunt tanquam ebrii et nihil cernentes animis fingunt.

Haec autem sunt impietatis eorum haud mediocre argumentum. Cum enim varii sint et multi per urbes et loca dii, et alter alterius deum tollat, omnes ab omnibus tolluntur. Etenim qui apud hos nominantur dii, victimae sunt et hostiae eorum qui apud alios celebrantur, et aliorum victimae e converso horum dei sunt. [2] Aegyptii bovem colunt et Apin qui vitulus est, et hos alii sacrificant Iovi. Etsi enim ipsos illos non immolent quos consecrarunt, veruntamen quia eius generis animalia sacrificant eadem sistere videntur. Arietem Libes quem Hammonem vocant deum habent et hic diis multis pro sacrificio immolatur ab aliis; Indi Liberum colunt, ipsum mystice vinum appellantes, sed hunc libant aliis alii; fluvios et fontes plerique et omnium maxime Aegyptii venerantur aquam et deos appellant, sed tamen alii et ipsi qui hos colunt Aegyptii aliorum et suas ipsorum sordes aquis abluunt, et quod reliquum fuerit contemptum effundunt. [3] Et omnes ferme dii Aegyptiorum victimae sunt apud alios deorum, quo fit ut ab ipsis illis etiam ludificentur, quod non deos, sed quae aliorum apud ipsos quoque piacula et hostiae sunt, ea divinis honoribus dignentur.

Iam vero nonnulli eo impietatis et insaniae devenerunt ut et ipsos homines quorum effigies sunt et formae falsis eorum dei immolent et pro victimis sistant, nec vident impii quod immolatae hostiae exemplaria sunt deorum qui ab eis finguntur et adorantur. Et his homines immolant similia ferme similibus, vel potius meliora deterioribus. [2] Nam et viva inanimis sacrificant et rationalia mutis immolant. Scythae, hi qui Taurii vocantur, Virgini (sic apud eos appellatur) naufragos homines et ex Graecis quotquot ceperint sacrificium exhibent. Adeo contra sui generis homines impie faciunt, sic etiam deorum ipsorum crudelitatem ostendunt. [3] Quos enim providentia periculo aris eripuit, hos ipsi providentiae propemodum infesti iugulant et illius beneficium sua ipsorum efferata mente supprimunt. Alii vero postquam a bello victores redierint captivos per centurias dividunt et ex singulis unum sumentes tot Marti iugulant quot ex una quaque centuria delegerint. [4] Atqui non Scythae solum propter ingenitam barbaris ipsis feritatem haec admittunt abominanda, sed id proprium est idolorum ac daemonum malignitatis facinus. Nam et Aegyptii antiquitus tales Iunoni hostias immolabant; Phoenices vero et Cretes filiorum sacrificiis Saturnum placabant, et veteres Romani Iovem quem Latialem vocant humanis hostiis colebant et alii aliter, et omnes passim polluebant et polluebantur. [5] Polluebantur quidem ipsi homicidia perpetrantes; polluebant vero templa sua eiusmodi sacrificiis adolentes. Hinc iam hominum mala in vulgus penetrarunt, qui cum daemones suos his rebus delectari viderent, statim et ipsi in eiusmodi peccatis deos suos imitati sunt, proprium virtutis opus arbitrati meliores ut ipsi opinantur aemulari. Eo evenit ut homicidiis, parricidiis et flagitiis omnibus homines dediti sint. Etenim omnis ferme civitas flagitiis plena est, deorum suorum moribus similis facta, nec est in idolatria probus nisi qui apud eos flagitii documentum dederit.

Mulieres igitur in idolis Phoeniciae antiquitus prostabant, diis illis primitias exhibentes sui ipsarum corporis mercedem deamque suam ratae meretricio placari et ab ea veniam hoc pacto exorari. At viri naturam inficiantes, cum masculi deinceps esse nolint, vertuntur in foeminas, tanquam exinde matri deum (sic enim apud eos dicitur) obsequia et honorem exhibeant. [2] Omnes autem una cum turpissimis vivunt et secum ipsi peioribus certant, et quemadmodum inquit sanctus Christi minister Paulus: «Mulieres eorum permutarunt naturalem usum in eum qui est praeter naturam. Similiter autem et mares omittentes naturalem usum mulieris incensi sunt in cupiditate ipsorum ad invicem, mares in maribus turpitudinem operantes». [3] Haec et eiusmodi perpetrantes confitentur et arguunt deos suos vitam similem egisse. Nam ex Iove sodomitium et adulterium, ex Venere lenocinium, ex Rhea flagitium, ex Marte homicidium, ex aliis alia didicere similia, quae cum leges puniunt, tum vero probus omnis avertit. [4] Nunquid igitur dignum fuerit hos etiam putare deos et non potius mutis animalibus ac rebus inanimis miserabiliores ducere? Nam si animi sui vim considerassent nunquam in his rebus omnino praecipites revoluti verum Deum Christi Patrem repudiassent.

Sed fortasse qui his altius evaserunt et creaturam admirati sunt, abominationum reprehensionibus offensi, haec facilia cognitu et reprehensibilia apud omnes non negabunt et ipsi. [2] Illam vero opinionem firmam ipsis et irrefragabilem esse putabunt de caelo caelique partibus quas religiose coluerunt. Neque enim se lapides et ligna et formas hominum atque brutorum volatiliumque et reptilium et quadrupedum passim, sed solem et lunam et omnem caeli ornatum et terram rursus et universam aquae naturam colere et observare praedicabunt, et neminem esse dicent qui hos quoque ostendere possit non deos esse natura, cum palam sit omnibus haec non inanima neque irrationabilia consistere, sed hominum naturam excellere quae partim caelos, partim terras inhabitent. [3] Sed de his etiam videre dignum est et inquirere. Prorsus enim et in his ratio inveniet certam adversus eos reprehensionem. Sed antequam videamus et demonstrandi principium faciamus, potest contra eos sufficienter creatura ipsa ferme suffragari et ostendere factorem suum et opificem deum ipsius et universi regem Patrem Domini nostri Iesu Christi, quem vani sapientes avertunt et creaturam quae ab eo facta est adorant atque deificant, quae tamen adorat et ipsa Dominumque fatetur eum quem illi propter ipsam negant. [4] Sic enim homines partibus creaturae stupentes probe offenderit ipsarum partium mutua necessitas; ostendit autem et significat Verbi Patrem qui etiam ipsorum Dominus et factor est obedientiae praecepto irrefragabili quo divina legis sanctio dicit: «Caeli enarrant gloriam Dei, opera autem manuum eius annuntiant firmamentum». [5] Fides autem horum non obscura est, sed valde clara his certe qui mentis oculum non omnino occaecatum gerunt. Siquis enim creaturae partes ipsas per se sumpserit et unumquodque separatim consideraverit, ut solem per se ipsum solum et lunam seorsum et terram et aerem et calidam et frigidam et aridam et humidam substantiam, ab ea quam inter se habent connexione dirimens, unumquodque per se ipsum exceperit et separatim contemplatus fuerit, inveniet omnino nullam sibi ipsi sufficere, sed omnia mutuo usu indigere et alterius inter se adminiculis consistere. [6] Sol enim universo caelo circumfertur et in eo continetur, nec unquam extra illius ambitum existeret; luna vero et alia sidera testantur quid habeant a sole adminiculi; terra item apparet non sine pluviis fructus reddere, at pluviae non sine usu nubium in terram descenderent; sed nec nubes unquam sine aere per se ipsae apparerent atque consisterent; et aer non a se ipso sed ab aethere incenditur, a sole vero illustratus clarificatur; et fontes fluviique nunquam sine terra consisterent; terra quoque non in se ipsa firmata est, sed super aquarum substantia consistit, continetur autem undique et ipsa in medio colligata universi; mare et qui universam terram ambit oceanus ingens movetur a ventis et agitur quocunque ipsum vis ventorum impulerit; ipsi vero venti, quemadmodum de his tradidere, non in se quidem sed ex eo qui est aetheris ad aerem ardore atque calore in ipso aere consistunt, et per ipsum ubique spirant. [7] Nam de ipsis elementis ex quibus corporum natura consistit, calidam dico et frigidam et aridam humidamque substantiam, quis adeo mente confusus est ut nesciat haec simul connexa consistere, divisa vero et per se posita continuo alia invicem ab aliis interimi prout vis eius fuerit quod superabit? Calidum enim a frigido superante destruitur; frigidum e contrario vi calida exhauritur; aridum rursus ab humido liquescit et hoc item ab alio torretur.

Quomodo igitur haec dii fuerint quae alia aliorum adminiculo indigent? Vel quomodo ab his aliquid petere convenit cum ipsa mutuum inter se usum requirant? Nam si de Deo dicitur nullius ipsum rei indigentem esse, sed per se ipsum sufficientem et sui ipsius plenum et in ipso omnia consistere et potius ipsum omnibus inolescere, quomodo solem et lunam et alias creationis partes quae tales non sunt, sed mutuo indigent usu, deos praedicare dignum fuerit? [2] Sed fortasse fatebuntur et ipsi, quando ipsa in oculis demonstratio est, haec si divisa fuerint et per se sumpta imperfecta esse, simul autem connexa omnia et magnum unum perficientia corpus, totum hoc deum esse dicent. Nam si totum unitum fuerit, iam non ipsis extrinsecus necessitatem fore, totum vero sibi ipsi satis et per se ad omnia suffecturum esse vani sapientes, ut hinc quoque reprehendantur, disputabunt. [3] Haec autem ratio non minus quam quae supradicta sunt, immo vero magis eorum summa cum ignorantia impietatem ostendet. Si enim singula connexa totum perficiunt totumque ex singulis quibusque consistit, totum igitur ex partibus constat et unumquodque totius partes sunt. Hoc autem procul est valde ab his quae de Deo cogitantur. [4] Deus enim totum est et non partes neque ex differentibus consistit, sed rerum omnium constitutionis factor est ipse. Vide sane qui haec diserunt quantae adversus divinitatem impietatis auctores sunt. Si enim ex partibus consistit, prorsus ipse sui ipsius dissimilis esse et ex dissimilibus perfectionem habere depraehenditur. Nam si sol est, luna non est; si luna est, terra non est et si terra foret mare non esset. [5] Itaque singula quispiam sumens huiusmodi rationis eorum absurditatem inveniet. Hoc et ex humano corpore nostro siquis perspiceret, contra eos esse cognosceret. Sicut etenim oculus non est auris, nec auris manus, nec venter pectus, nec item cervix est pes, sed horum unumquodque suum habet officium et ex his differentibus unum conficitur corpus quod partes habet modo connexas secundum usum, modo divisas, secundum tempus quod tunc aderit cum ea quae iunxit natura dissolverit pro Dei voluntate, qui praeceptum imposuit. [6] Veniam det ipse qui praevalet orationi; eodem certe modo si creationis partes in unum corpus connexas Deum praedicant, necesse est ipsum secundum se ipsum sibi ipsi, ut ostendimus, dissimilem esse, rursum vero dissolvi secundum partium naturam quae dissolvibilis est.

Alio quoque modo impietatem eorum quispiam pro veritatis contemplatione reprehenderit. Nam si Deus natura incorporeus est et invisibilis et impalpabilis, quomodo corpus deum esse cogitant, et quae videntur oculis, palpantur manu, divino honore dignantur? [2] Et item si id valet quod de Deo dicitur ipsum ire per omnia posse, nihil ipsius capax, ipsum omnium capacem ac Dominum esse, quomodo non vident qui creaturam deificant ipsam ab hac Dei diffinitione seclusam esse? Solis enim ubi sub terra fuerit lumen, terra ne videatur inumbrat. Lunam interdiu sol fulgore lucis offuscat, et terrae fructibus grando saepius nocet; ignis vero siqua fuerit aquarum inundatio restinguitur; et hiems quidem truditur vere, ver aestate terminos praeterire non sinitur, et haec item suas horas autumno prohibetur excedere. [3] Quod si dii essent oportebat eos non a se ipsos invicem subigi ac premi, sed una semper esse et communia pariter officia complere. Solem oportebat simul et lunam reliquumque stellarum coetum interdiu ac noctu aequum lumen habere idque omnibus lucere et ab ipsis oriri. Oportebat aestatem simul et hiemem, ver et autumnum impermutabiliter itidemque consistere. Mare oportebat permisceri fontibus et communem potum hominibus praebere. Oportebat tranquillitatem atque procellas promiscue fieri, ignem simul et aquam communem et vinum hominibus usum praebere. [4] Nihil enim, nihil quisquam ex his detrimenti cepisset quippe qui dii sunt ut ipsi volunt, nec ut noceant quicquam, sed ut prosint potius omnia faciunt. Quod si haec fieri oportebat, fieri autem non possunt propter eam quam inter se retinent discordiam, qui fieri potest ut ea nomine vel honore divino celebrentur quae inter se contraria et repugnantia sunt et eadem simul stare non possunt? [5] Quae vero inter se natura sunt seditiosa, quomodo aliis pacem supplicantibus praebuerint, vel ipsis concordiae interpretes extiterint? Quae cum ita sint, nec sol recte, nec luna, nec alia quaevis pars creationis multo autem minus quae in lapidibus et auro et alia materia sunt simulacra, nec in fabulis apud poetas celebrati Iuppiter et Apollo et reliqui, vere dii fuerint, quemadmodum ratio demonstravit. [6] Sed ex his quaedam creationis partes sunt, nunnulla vero inanima, plerique tantummodo homines fuere mortales. Propterea et religio in his ac deificatio non divini cultus, sed sacrilegii et impietatis est introductio et magni erroris argumentum, erroris inquam ab eius cognitione qui unus est et solus vere Deus, Christi dico Patrem. [7] Cum igitur haec ita confutata sint et idolatriam apud Gentiles totius impietatis plenam esse constet introductamque eam non quae sit hominum vitae conducibilis sed perniciosa, age, quod reliquum est errore confutato, sicut ab initio promisit oratio, veritatis viam ingrediamur et Patris Verbum quod princeps est et opifex contemplemur, ut per ipsum eius etiam Patrem consideremus, ut Gentiles norint quod procul a veritate se ipsos exterminarunt.

Nam quae supradicta sunt, nihil aliud quam errorem vitae redarguerunt. Veritatis autem via ad eum qui vere est Deus animum perducet. Ad huius cognitionem accuratamque perceptionem nulla re alia nobis opus est quam nobis ipsis, nec ut ipse Deus est super omnia, ita et via quae ad eum ducit procul a nobis vel extra nos est, sed in nobis est et a nobis statim inveniri potest, sicut et Moyses docebat dicens: «Verbum fidei intra cor tuum est»; quod Salvator significans atque confirmans dicebat: «Regnum Dei intra vos est». [2] Nam si fidem regnumque Dei habemus in nobis, actutum contemplari et intelligere possumus universi regem, salutare Patris Verbum. Nec se Gentiles excusent idolis dediti, nec alius quisquam omnino se ipsum decipiat quasi viam eiusmodi non habeat et propterea suae ipsius impietatis occasionem quaerat. Omnes enim ad eam accessimus, omnes eam habemus tametsi non omnes eam ire, sed declinantes praeterire volunt propter voluptates vitae quae ipsos extrinsecus trahunt. [3] Et siquis interroget quaenam ea sit, dico suam cuiusque animam et in anima mentem esse per quam solam Deus cogitari et intelligi potest, nisi forte impii sicuti Deum inficiantur, ita et animam ipsos habere negabunt. [4] Convenienter sane hoc prae caeteris dicerent. Neque enim eorum est qui mentem habent Deum ipsius factorem artificemque negare. Quod igitur animam unusquisque hominum habeat et eam rationalem, hoc quoque propter rudes necessarium est paucis ostendere, quando quidem et hoc inprimis nonnulli haereticorum negant, hominem nihilo plus esse arbitrantes quam quae videtur corporis forma, ut, cum hoc ostensum fuerit, manifestius ipsi per se confutationem idolorum habere possint.

Primum igitur argumentum est, nequaquam parvum, rationalem esse hominis animam quod differt a brutis. Haec enim iccirco irrationalia vocare natura consuevit, quia rationale est hominum genus. [2] Deinde hoc etiam ad probandum haud mediocriter valeret quod solus homo ea quae extra se sunt considerat et absentia cogitat ac denuo colligit, et ex his quae cogitavit quod melius est iudicio deligit; bruta vero praesentia solum intuentur et quae in oculis sunt ad ea tantummodo feruntur tametsi deinceps nocuerint. [3] Homo autem non ad ea quae videt impellitur, sed quae oculis cernit ratione diiudicat. Saepe igitur cupiditate impulsus ratione abstinuit, et quae cogitaverat denuo collegit; et quisque sentit, si veritatis amicus fuerit, aliam esse a corporeis sensibus hominum mentem. Ob hoc igitur quod alia est ipsorum sensuum iudex efficitur. Et quae illi admittunt, haec ipsa discernit et reminiscitur et ostendit eis quod melius est. [4] Oculorum enim est solum videre, aurium audire, oris gustare, narris odores admittere, manuum palpare; at quae videnda sunt et audienda, quaeque palpanda, gustanda et odoranda, non etiam sensuum est, sed animae atque insitae in ea mentis discernere, siquidem potest et manus ensem capere et os venenum gustare; sed haec, nisi mens discreverit, noxia esse non novit. [5] Et hoc, ut in similitudine contemplemur, haud dissimile videtur lyrae quae instructa sit probe et musico qui eam teneat non imperito. Ut enim in lyra nervi suum quisque sonum habent, hic gravem, ille acutum, quidam medium, aliquis argutum, alius alium, eorum autem sine artifice nec discerni concordia, nec dignosci compositio potest (tunc enim concinnitas et ordo rectus ostenditur cum is qui lyram tenet nervos pulsaverit et singulos concinne tetigerit); eodem modo cum sensus in corpore sint tanquam lyra compositi, si docta mens ipsis imperaverit tunc vero discernit anima et novit quid faciat et agat. [6] Hoc suum est hominum solum, haec humanae animae ratio qua dum utitur distat a brutis et se aliam vere demonstrat quam quod in corpore videtur. Saepe igitur humi corpore strato quae in caelis sunt homo contemplatur et cogitat; saepe quiescente corpore et silente ac dormiente movetur interior homo et quae extra se sunt intuetur et peregrinatur et regiones obambulat et amicis occurrit, et ex his plerunque diurna sui ipsius negotia vaticinatur et praevidet. Hoc vero quid aliud fuerit quam rationalis anima, in qua homo quae supra se sunt ratiocinatur et cogitat?

Et siquis adhuc inclinat ut impudenter neget rationem, id ei pro accurata demonstratione fuerit. Si corpus naturaliter mortale est, quomodo ea considerat homo quae de immortalitate sunt et pro virtute nonnunquam sibi ipse mortem accersit? Vel cum temporaneum sit corpus, quomodo sempiterna cogitat homo, ut quae ante oculos sunt contemnat, illa vero ardenter concupiscat? [2] Corpus igitur talia sibi de se ipso non cogitaret nec ea scilicet quae extra se sunt consideraret; etenim mortale est ac temporaneum. Necesse est autem aliud esse quod ea ratiocinetur quae contraria sunt et praeter corporis naturam. Quid igitur hoc demum fuerit nisi rationalis et immortalis anima? [3] Haec enim corpore, sicut musicus lyra, non extrinsecus quae meliora sunt, sed intrinsecus canit. Rursus autem cum natus sit oculus ad videndum, auditus ad audiendum, quomodo alia respuunt, alia deligunt? Quis a videndo visum avertit? Quis ab audiendum auditum excludit, audire naturaliter aptum? Quis ab impulso naturali gustum prohibet gustare natura appetentem? Quis ab alicuius rei tactu manum reprimit quae nata est operari? Quis ab odorando olphatum avertit, qui et ipse natus est odorare? Quis haec adversus corporis naturam operatur? [4] Vel corpus, cum sit natura perversum, quonammodo pro alterius consilio convertitur et pro illius nutu gubernatur? Haec etenim aliud nihil ostendunt quam rationalem animam corpori dominantem. Neque enim corpus sibi ipsi natum est moderari, sed agitur ac fertur ab alio, quemadmodum nec equus se ipsum regit, sed a domino regitur. [5] Hinc igitur hominibus leges bona facere, mala respuere. Brutis vero mala caeca manent et indiscreta, ut quae rationis et iuxta rationem cogitationis experta sunt. Esse igitur in hominibus rationalem animam ex his quae dicta sunt demontratum arbitror.

Quod autem et immortalis facta sit anima, id etiam in ecclesiastica doctrina scire necessarium est ad confirmationem destructionis idolorum. Haec autem notitia cum ex corporis cognitione, tunc ex ipsius et animae differentia magis perspicua fuerit. Nam si animam aliud quam corpus esse ratio demonstravit. [2] Est autem corpus natura mortale, animam igitur immortalem esse necesse est, quoniam corpori dissimilis est. Et rursus si anima corpus movet, ut dictum est, neque ab aliis ipsa movetur, consequens est animam a se ipsa moveri et ubi corpus humi repositum fuerit, moveri denuo ipsam a se ipsa: non enim anima est quae moritur, sed propter ipsius discessum corpus interit. [3] Quod si ipsa moveretur a corpore, consequens esset recedente eo quod movebat interire ipsam. Si vero anima corpus movet, ipsam magis se ipsam movere necesse est. Et cum ipsa per se moveatur, post mortem etiam corporis necessario vivit. Motus enim animae nihil aliud est quam vita ipsius, quemadmodum sane et corpus tunc vivere dicitur quando movetur, et tunc mortuum esse cum moveri desinit. [4] Hoc vero etiam dum est in corpore ab ipsius demum operatione manifestius viderit aliquis. Nam si corpori quoque insidens et cum ipso coniuncta non pro corporis brevitate dimensa contrahitur, sed plerunque dum illud in lecto iacet, immo vero quasi in morte dormit, haec iuxta vim suam vigilat et corporis naturam excedit et quasi ab eo peregrinetur manens in corpore, quae super terram sunt contemplatur et cogitat. Saepe etiam terrenis egressa corporibus, sanctis occurrit et angelis et ad eos mentis puritate freta pervenit. [5] Quomodo non magis et multo magis soluta corpore, ubi ille volet qui eam connexuit Deus, clariorem habebit immortalitatis cognitionem? Nam si connexam cum corpore vitam sine corpore vivebat, multo magis post corporis interitum vivet, nec unquam vivere desinet propter Deum qui talem fecit eam per Verbum suum Iesum Christum Dominum nostrum. [6] Iccirco enim immortalia et aeterna ratiocinatur ac sentit, quoniam et ipsa immortalis est. Et quemadmodum corpus et corporis sensus, quia mortales sunt, mortalia considerant, sic et anima quoniam immortalia contemplatur et cogitat immortalem eam esse semperque vivere necesse est. [7] Contemplationes enim et cogitationes immortalitatis nunquam eam deserunt, cum in ea insitae maneant et quaedam quasi inustio ad immortalitatis confirmationem impressae sint. Hanc igitur ob rem divinae contemplationis cogitationem habet et sui ipsius via efficitur, nec extrinsecus sed ex se ipsa Dei Verbi cognitionem ac perceptionem assumit.

Dicimus igitur, ut dictum est antea, sicuti deum negant et res inanimas colunt, ita et se animam rationalem non habere putantes, insaniae mercedem habent in brutis connumerati, et propterea tanquam muti in rebus mutis superstitionem habentes commiserandi docendique sunt. [2] Si vero animam se habere dignum ducunt et in eo quod rationales sunt valde gloriantur et id quidem recte, quid, ita quasi animam non habeant rem absurdam audent et ea quae audenda non sunt [***], sed se ipsos divinitate praestantiores faciunt qui cum animam immortalem et sibi ipsis invisibilem habeant, Deum visibilibus rebus ac mortalibus assimilant? Vel quid non sic omnes ad Deum confugiunt quemadmodum ab eo defecerunt? [3] Possunt etenim, sicuti Deum cogitatione averterunt et quae non sunt ea deos esse finxerunt, ita mente animi ascendere et ad Deum se denuo convertere. Convertere autem possunt si quam induerunt cupiditatis labem deposuerint et eo usque purgarint quoad animae concretam deformitatem exuerint et eam sicuti facta est simplicem reddiderint, ut hoc modo possint in ea Verbum Patris contemplari per quod ab initio facti sunt. [4] Facti sunt enim ad imaginem et similitudinem Dei, quemadmodum et divina Scriptura significat ex persona Dei dicens: «Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram». Inde ubi omnem peccati labem a se ipsa reiicerit et puritatem solam iuxta imaginem servaverit, hac illustrata consequenter velut in speculo Verbum contemplatur Patris imaginem et in eo ipso Patrem speculatur, cuius est Salvator imago. [5] Vel si prae his quae ipsius mentem extrinsecus perturbant animae doctrina id quod est augustius ipsa per se intueri non potest at contra ex his quae videntur cognitionem Dei percipere licet, cum creatura prae ordine et concordia rerum quibusdam quasi litteris suum ipsius Dominum factoremque significet ac praedicet.

Nam cum bonus sit et humanus Deus et animarum quas ipse fecit curam agat, quoniam invisibilis est ipse natura et imperceptibilis, ut qui super omnem substantiam generatam existat, ob quam rem futurum erat ut genus humanum cognitionem non assequeretur (alia enim ex nihilo facta sunt, ipse vero increatus), huius rei gratia suo ipsius Verbo creationem Deus ita composuit, ut ex operibus suis ab hominibus cognosci possit. [2] Ac veluti de fictore Phidia perhibent quod eius opera ex aptitudine et membrorum inter se proportione Phidiam quamvis absentem spectantibus repraesentarent, pari ratione intelligere oportet ex ornatu mundi factorem eius et opificem Deum, tametsi corporeis oculis non videatur. Non enim abusus est Deus invisibili natura sui (nemo hoc praetenderit), nec se hominibus ignotum omnino dimisit, sed, ut ante dixi, creationem ita composuit ut ipse tametsi natura sit invisibilis, tamen ex operibus cognoscatur. [3] Et hoc non ex me ipso loquor, sed ex quibus didici theologis viris, quorum unus est Paulus Romanis ita scribens: «Invisibilia enim ipsius a creatione mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur». [4] Lycaonibus autem aperte loquens dicebat: «Et nos corruptibiles sumus ut vos, homines evangelizantes ut a rebus vanis convertamini ad Deum viventem qui fecit caelum et terram et mare et omnia quae in eis sunt, qui in praeteritis generationibus permisit omnes gentes ire in viis suis, et tamen non intestatum se ipsum reliquit benefaciens, caelitus vobis dans imbres et tempora frugifera implens esca et laetitia corda vestra». [5] Quis enim cum caeli videat orbem et solis ac lunae cursum et aliorum siderum situs ac revolutiones contrarias quidem et varias, sed in varietate ordinem unum pariter ab omnibus servari, quis non cogitet haud ipsa se regere, sed alium qui ea regat auctorem esse? Quis cum videat interdiu solem oriri, noctu lunam apparere et eam iuxta dierum aequalem omnino numerum impermutabiliter hauriri et impleri, et sidera partim errabunda varie permutare cursum, partim certa nihil variare motum, non in eam cogitationem veniat esse omnino qui ea gubernet opificem?

Quis cum ea videat quae natura contraria sunt connecti et concinam habere concordiam, ut calidum frigido, aridum humido temperatum et haec sibi invicem non repugnare, sed unum quasi ex uno corpus perficere, non apud animum suum praeponat esse aliquem extrinsecus qui ista connectat? [2] Quis cum videat hiemem cedere veri, ver aestati, aestatem autumno, et haec natura esse contraria, quidam enim refrigerat, aliud incendit, illud nutrit, hoc maturat, omnia tamen usum hominibus parem et innoxium praebent, quis non, inquam, mente percipiat praestantiorem his esse quempiam tametsi non eum videat qui omnia coaequet, omnia gubernet? [3] Quis cum videat vere subvehi nebulas et in nebulis aquarum detineri pondus non in mentem eius veniat qui ista detinet ac fieri iubet? Vel quis cum videat terram ipsam super aqua firmatam et in ea, quae natura mobilis est, immobilem ipsam manere, non agnoscat aliquem esse qui ista disponat faciatque Deus? [4] Quis cum terram videat in tempore frugiferam et caelitus imbres fluviorumque cursus et fontium scatebras et animalium ex dissimilibus foetus, et haec non semper sed statutis temporibus fieri; et in universum quis cum intelligat in dissimilibus et contrariis rebus ordinem ab ipsis aequum similemque servari, non cogitet viam quandam esse quae ista comparet atque disponat, quemadmodum ea sibi optime manere videntur? [5] Ipsa enim sponte sua non consisterent nec unquam apparere possent, cum inter se naturaliter contraria sint. Aqua enim est natura gravis fluensque deorsum; nebulae vero leves et ex his quae agilia sunt et sublime tolluntur, et tamen graviorem aquam videmus in nebulis ferri; et item gravissima est terra, hac rursus levior est aqua, et tamen a levioribus graviora vehuntur, nec ad inferiora descendunt, sed terra stetit immobilis; non idem mas est et foemina et tamen in unum conveniunt et una ab utrisque eiusdem animalis generatio perficitur. [6] Et ut summatim dicam, frigus contrarium est calori et humidum arido repugnat; coeuntia tamen non inter se contendunt, sed ex concordia corpus unum ac rerum omnium generationem perficiunt.

Non igitur haec se ipsa coniungerent quae repugnant et contraria sunt natura, nisi praestantior aliquis esset et Dominus qui ipsa coniungit, cui et elementa ipsa tanquam servi domino, dicto audientes, cedunt ac parent; nec suam ipsius naturam unumquodque spectans cum alio certat, sed cum eum qui ipsa connexuit Dominum agnoscant, concordiam inter se agunt, natura quidem contraria sed voluntate gubernantis amica. [2] Nisi enim praestantioris imperio unum eorum esset temperamentum, quomodo grave agili, aridum humido, teres oblungo, ignis frigori, vel omnino aqua terrae, sol lunae, sidera caelo, aer nubibus, permiscerentur atque coirent cum alterius alteri natura dissimilis esset? Magna enim inter eos seditio fuisset cum illud incenderet, hoc refrigeraret, grave deorsum, leve e contrario sursum traheret; et sol quidem illustraret, aer vero obscuraret; nam et astra inter se contendissent cum alia superius pars inferius sita sint; iam vero nox diei nusquam cessisset, sed permansisset ipsi omnino repugnans atque dissentiens. [3] Quod si haec fierent, reliquum esset non iam ornatum cernere sed deformitatem, non ordinem sed confusionem, non constitutionem sed interitum universi; non modum, sed vastitatem, siquidem rerum omnium seditione et pugna vel omnia destruerentur, vel quod vinceret solum superesset et hoc item universi deformitatem ostenderet. Solum enim cum esset et aliorum usu careret universum informe redderet, veluti si pes unus relinqueretur et una manus perfectum corpus non servaretur. [4] Qualis enim mundus esset si sol tantummodo appareret, vel luna solum circuiret, vel nox sola esset, vel dies semper existeret? Quae denuo convenientia foret, si solum caelum esset absque sideribus, vel sidera absque caelo? Quid vero conducibile si mare solum esset, vel sola terra sine aquis et aliis creationis partibus iaceret? Qui tandem appareret homo vel prorsus animal in terris, si elementis inter se pugnantibus unum vinceret, nec ipsum posset ad corporum constitutionem sufficere? [5] Neque enim ex solo calore vel frigore, ex solo humido vel arido aliorum quippiam consisteret, sed essent permixta omnia et composita prorsus, quin etiam ipsum illud quod vincere videretur consistere non posset absque aliorum adminiculo; nam nec nunc quidem constitit.

Quando quidem igitur non confusio est sed ordo universi, non vastitas sed modus, non deformitas sed ornatus et compositio mundi omni ex parte conveniens, necesse est cogitare et opinionem eius concipere Domini qui ista coniunxit et copulavit et concordiam inter ea conciliavit. Horum enim principem conditorem et regem, tametsi non videatur oculis, attamen ex ordine et convenientia rerum contrariarum percipere licet. [2] Sicut enim civitatem quae ex multis et variis hominibus constituta sit magnis et parvis, divitibus et egenis, et item senibus ac iunioribus, maribus ac foeminis, si recte coli videamus et homines in ea varios quidem, sed tamen inter se concordes esse, nec divites egenis, nec parvos magnis, nec iuvenes senioribus infestos, sed omnes aequo iure pacem agentes, haec si videamus principem omnino adesse cogitamus qui concordiam suggerit, tametsi eum minime conspicimus (confusio nanque licentiam significat, ordo autem principem declarat); et cum in corpore quod membrorum concordiam videmus, nec auribus oculum repugnare, nec pedi manum dissentire, sed suo quemque officio concorditer fungi, ex hoc percipimus esse omnino eorum principem in corpore animam, tametsi eam nequaquam videamus; eodem modo in ordine et convenientia universi necesse est principem universi intelligere Deum, et hunc unum et non multos; atqui ordo ipse dispositionis et cum consensu rerum omnium concordia non multos sed unum principem eius ac ducem Verbum esse declarat. [3] Neque enim si multi principes essent hic rerum omnium ordo servaretur, sed essent rursus confusa omnia propter multos, cum ad suam quisque voluntatem omnia traheret et alius aliis repugnaret. Quemadmodum dicebamus multitudine deorum deitatem tolli, ita multitudine principum imperium destrui necesse est. Nam si imperium alter alterius initium faceret, nullus deinde princeps relinqueretur, sed essent privati omnes. Ubi vero princeps non est ibi confusio prorsus efficitur, et e contra multarum rerum ac variarum unus ordo atque concordia unum etiam principem indicat. [4] Non aliter quam siquis procul audiat lyram multis variisque nervis instructam et concentus eorum concordiam admiretur, quod non gravis solum nervus, nec acutus tantum vel medius sonum perficiat, sed omnes pari inter se repercussione concinant et ex his omnino lyram intelligat non se ipsam movere neque a multis pulsari, sed unum esse musicum tametsi eum non videat, qui ut apte consonent uniuscuiusque nervi sonum docte temperat; pari ratione, cum ordo sit in toto mundo omni ex parte conveniens, nec superiora cum inferioribus certent vel e contra, sed una omnium series perficiatur, consequens est non multos, sed unum totius creationis principem ac regem intelligere, qui suo ipsius lumine omnia illustret ac moveat.

Neque enim multos arbitrari oportet creationis principes atque factores, sed ad pietatem accuratam et veram pertinet unum eius opificem credere, cum id etiam creatio ipsa manifeste demonstret; signum enim hoc certum est unum esse factorem universi, quod non multi sed unus est mundus. Oportebat enim siquidem multi fuissent dii multos etiam variosque mundos esse. [2] Nam neque multos mundum unum condere, neque unum a multis fieri decebat. Id enim multipliciter absurdum perhibetur. Primo quia si mundus unus a multis conditus esset, eorum qui condidissent imbecillitas foret; opus enim a multis unum perfectum fuisset, hinc signum esset minime contemnendus imperfectam singulis esse faciendi scientiam; nam si unus sufficeret, multi quod minus esset aliud in alio nequicquam implerent; in Deo autem dicere aliquid minus esse non modo impium est, verum etiam plusquam nefas. [3] Nam et artificem inter homines perfectum nemo diceret, sed imbecillem si non solus, sed cum multis opus unum perficeret. Quod si totum singuli perficere poterant, ideo autem omnes operati sunt quia res communis fiebat; hoc quidem ridiculum esset si propter gloriam unusquisque operatus est, ne non potens esse existimaretur; at inanem gloriam rursum dicere in diis rerum omnium absurdissimum est. [4] Deinde si ad universi opificium singuli satis erant, quid multis opus fuit cum per se unus ad omnia sufficeret? Alioquin nefas et absurdum videretur cum id quod factum est unum sit, factores eius multos ac varios existere. Naturalis enim ratio est unum et perfectum pluribus differentibus excellere. Illud quoque sciendum si mundus factus esset a multis diversos et sibi ipsi dissimiles motus habuisset. Diversos enim factores observans diverse moveretur. [5] In diversitate vero, sicut ante dictum est, confusio rursus et universi deformitas esset. Nam et navis quae a multis gubernatur recto cursu non utitur nisi gubernator unus clavum tenuerit, nec lyra quae a multis pulsatur concordem sonum perficit nisi artifex unus eam pulsaverit. [6] Cum igitur creatio una sit et mundus unus et unus eius ordo, unum etiam ipsius regem et opificem intelligere oportet. Iccirco enim et ipse opifex universum mundum unum condidit, ne multorum constitutione multi etiam artifices putarentur, sed cum id quod factum est unum sit, unus etiam factor eius esse credatur. Nec quia unus est opifex iccirco unus est mundus (poterat enim et alios facere Deus), sed quia unus factus est mundus, unum etiam eius opificem credere necesse est.

Quis igitur hic fuerit? Nam et hoc ostendere imprimis ac dicere necessarium est, ne quis harum rerum ignorantia seductus alienum aliquid arbitretur et eandem cum superioribus impietatem incurrat. De hoc autem puto neminem ambiguam habere sententiam. [2] Iam enim qui apud poetas dii dicuntur, si deos non esse oratio patefecit, et qui creationem deificant eos errare convicit, et ut summatim dicam, Gentilium idolatriam sacrilegium et impietatem esse monstravit. His confutatis necessarium omnino relinquitur piam apud nos religionem existere et hunc solum Deum verum qui a nobis colitur et praedicatur et creationis Dominum et omnis substantiae opificem esse. [3] Quis igitur hic, quis nisi sanctissimus ille et super omnem generatam substantiam Christi Pater, qui tanquam gubernator optimus propria sapientia proprioque Verbo Domino nostro Iesu Christo quicquid ubique est salubriter omnia gubernat, disponit facitque, ut ipsi bene habere videntur? Bene autem habent quemadmodum facta sunt et fieri videmus. Sic enim vult et hoc nemo non crediderit. [4] Si enim irrationabilis esset creationis motus et universum temere vagaretur, haec aliquis quae dicta sunt recte non crederet. Quod si verbo et sapientia et scientia constitutum est et omni ornatu distinctum, necesse est praesidem et moderatorem eius non alium quenquam esse praeter Dei Verbum. [5] Verbum autem dico non quod est nascentium unicuique coniunctum et connaturale, quod etiam seminabile quidam appellare consueverunt, sine anima quod nihil ratiocinatur, nihil cogitat, sed externa tantum arte operatur iuxta scientiam rei quae ad illud pertinet; nec quale habet rationale genus verbum, quod ex syllabis componitur et in aere significat; sed summi boni ac Dei universorum viventem ac potentem Deum ipsum Verbum dico, qui alius est quam quae facta sunt et omnino creata, proprium et solum boni Patris Verbum, qui sua ipsius providentia universum hoc distinxit et illustrat. Nam boni Patris bonum est Verbum, rerum omnium ordinem ipse disposuit, contraria contrariis annectens, concordiam ex his unam comparavit. [6] Hic cum Dei virtus et Dei sapientia sit, caelum quidem vertit, terram autem suspendens re nulla nitentem proprio nutu stabilivit, hoc sol illustratus terrarum orbem irradiat, per hunc in nebulis aqua libratur, pluviae terram inundant, mare circumluditur, terra variis frondescit arboribus et gramine spargitur. [7] Tametsi quaerat de his quae dicimus infidelis quidam an sit omnino Verbum Dei, sed tamen habet ex his quae videntur indicium, omnia Verbo Dei ac sapientia constitisse et eorum quae creata sunt nihil stabilitum iri, nisi id Verbo fieret et Verbo, ut dictum est, divino.

Verbum autem est quod, ut dixi, non pro hominum similitudine componitur ex syllabis, sed sui ipsius Patris imago est impermutabilis. Homines enim ex partibus compositi et iidem ex nihilo facti, suum habent compositum et resolubile Verbum. Deus autem substantia est incomposita, ideo et Verbum eius substantia est incomposita. Unus et unigenitus Deus qui ex Patre quasi fonte bono bonus procedit, et omnia disponit et continet. [2] Causa vero cur omnino Dei Verbum rebus creatis praesideat, vere admirabilis est et cognoscere facit non aliter decuisse fieri quam sicut et factum est. Rerum enim creatarum natura, si per se comparetur, fluxa quaedam et infirma et mortalis est, ut videlicet quae ex nihilo subsistat. Deus autem universorum natura bonus superque bonus est, iccirco et humanus. [3] Bono quippe rei nullius invidia fuerit, quare nec esse quidem cuiquam invidet, sed omnes esse vult ut humanitatem meditari possit. Videns igitur naturam omnem creatam quantum quidem propriis eius inest rationibus labilem esse atque resolvi, ne hoc pateretur et rursus ad nihilum resolveretur universum, ob eam rem, cum omnia suo ipsius et aeterno Verbo fecisset et substantiam creationi dedisset, non permisit eam sua ipsius natura ferri et agitari ne retro ad nihilum periclitetur, sed eam omnem utique bonus, Verbo suo qui et ipse Deus est, gubernat et regit, ut Verbi ductu et providentia et dispositione illustrata creatio stabiliter possit permanere, ut videlicet quae veri ex Patre Verbi particeps facta sit et per eum inesse sustentatam ne patiatur quod certe passa fuisset, dico autem nihil esse nisi eam Verbum Dei servasset, «Qui est imago Dei invisibilis primus parens totius creaturae», quia per ipsum et in ipso constituta sunt omnia visibilia et invisibilia et ipse est caput Ecclesiae, ut in sacris litteris ministri veritatis docent.

Ipse est igitur omnipotens omnino perfectus et sanctus Patris Verbum, qui praesidet omnibus et in omnem partem vires suas pandit et omnia illuminans visibilia et invisibilia in se ipso continet atque coartat, nihilque potestate sua destitutum relinquens sed omnia et per omnia et unumquodque seorsum et omnia coniunctim pariter vivificans atque conservans, totiusque substantiae sensibilis primordia quae calida sunt et frigida, humida et arida in unum contemperans, ea non dissentire, sed unam et concordem convenientiam perficere iubet. [2] Per ipsum et potestatem eius neque ignis frigido repugnat, nec humidum arido, sed tanquam amica et cognata ipsa quidem per se contraria, cum in unum coierint, animalia visibilia generant et corporibus essentiae primordia fiunt; huic obedientia Verbo Deo animalia et in terris nascuntur et in caelis consistunt; per hunc mare universum et oceanus ingens motum suum propriis finibus retinent et omnis arida gramine vestitur, ac diversis, ut dixi, frondescit arboribus. [3] Et ne in manifestis rebus singula dinumerans tempus teram, eorum quae sunt quaeque nascuntur nihil est quod non in eo et per eum factum fuerit et maneat, sicut et vir theologiae dicit: «In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum, omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil». [4] Ac veluti siquis lyram musicus tendat et acutis obtusa et media reliquis arte concordet propositam unam cantilenam absolvet, sic et sapientia Dei universum tanquam lyram tenens cum aerea terrestribus, aereis caelestia et singulis universa connectat et ea suo ipsius nutu ac voluntate circumducat, mundum unum et unum eius ordinem bene et eleganter absolvit, ipse quidem stabilis cum Patre manens omnia prout quicquam Patri visum fuerit sua ipsius constitutione movet. [5] Illud enim divinitatis eius obstupescendum est, quo uno et eodem nutu omnia simul non ex intervallis sed continenter oblonga, rotunda, supera, media, infima, humida, frigida, callida, visibilia, invisibilia, pro unuscuiusque natura circumducit et moderatur. Oblongum enim recte, rotundum vero circumagitur, medium quoque sicuti est movetur, callidum calescit, aridum arescit et universa quemadmodum eorum natura fuerit ab eo vivificantur et constituuntur, et per ipsum admirabilis quaedam et vere divina concordia perficitur.

Et ut hoc intelligatur exemplo sit quod dico in similitudine chori magni. Quemadmodum igitur chorus qui ex variis hominibus constiterit, pueris ac mulieribus et senioribus, item ac etiam iunioribus duce uno imperante pro sua quisque natura et virtute apparebit vir ut vir, puer ut puer, senex ut senex, et iuvenis ut iuvenis, omnes autem concordiam unam perficient, velut anima nostra eodem tempore in nobis sensus pro cuiusque operatione movet ut una re proposita omnes pariter moveantur, oculus ad videndum, auditus ad audiendum, manus ad palpandum, olphatus ad odorandum, gustus ad gustandum. [2] Saepe etiam aliae corporis partes, ut pedes ad ambulandum, velut tertio id quod dico ostendatur exemplo. Simile est prorsus magnae urbi conditae quae colitur in praesentia conditoris eius principis et regis. Illo enim praesente et imperante et oculum ad omnia intendente procedunt omnes: alii ad agriculturam, alii aquatum festinant, pars frumentatum pergit, hic ad Senatum vadit, ille templum ingreditur, iudex ut ius dicat, princeps ut leges ferat, ferat autem iuste; artifex ad operam, nauta ad mare descendit, faber ad fabricandum, medicus ad curandum, architectus ad aedificandum; hic in agrum proficiscitur, ille ab agro revertitur; alii circa urbem agitant, nonnulli ab urbe recedunt, quidam ad urbem redeunt; haec autem omnia principis unius praesentia et imperio fiunt et constituuntur. [3] Similiter et in omni creatione, tametsi parvum sit exemplum, maiori tamen cogitatione intelligendum est. Sub uno etenim ictu nutus Dei Verbi omnia simul reguntur et quae sua cuiusque sunt a singulis geruntur et ab omnibus pariter unus ordo perficitur.

Nutu enim praesidis et principis universorum divini ac paterni Verbi caelum volvitur, sidera moventur, sol apparet, luna vagatur, aer ab eo illustratur, aether incenditur, venti spirant, montes in altum expliciti constant, mare fluctuat et quae in eo sunt animalia nutrit; terra manens immobilis fructificat, homo nascitur et vivit deinde ac moritur; et in universum omnia animantur atque moventur, ignis comburit, aqua refrigerat, fontes scaturiunt, amnes inundant, tempora et anni partes redeunt, imbres descendunt, nubes implentur, grando generatur, nix et glacies concrescunt, volucres volant, reptilia reptant, aquatilia natant, mare navigatur, terra seritur et pro suis temporibus herbam producit, arbores vegetant; et alia quidem adolescunt, illa maturescunt, quaedam crescentia senescunt atque deficiunt, pars evanescunt, nonnulla gignuntur et apparent. [2] Haec autem omnia et his etiam plura quae prae multitudine dicere non possumus, obstupescendum et admirabile Dei Verbum illustrans atque vivificans suo ipsius nutu movet ac regit et mundum unum perficit, nec invisibiles potestates suas a se ipso dimittit. Nam et has rursus, ut qui earum factor est, in universis comprehendens suo ipsius nutu et providentia continet atque vivificat, neque hoc fuerit ad incredulitatem viaticum. [3] Sicut enim ipsius providentia corpora crescunt et anima rationalis movetur et vim cogitandi habet ac vivendi quod haud multa indiget approbatione (videmus enim ea quae fiunt), ita et ipsum Dei Verbum uno ac simplici nutu sua ipsius vi mundum visibilem invisibilesque potestates movet et continet suam cuique operationem distribuens, ut et divina invisibiliter moveantur, visibilia vero eodem quo videntur modo. [4] Ipse vero super omnibus omnium dux et rex et constitutio factus omnia ad gloriam et cognitionem Patris operatur, et ferme per ea quae fiunt opera eius docet ac loquitur: «Ex magnitudine ac pulchritudine rerum auctor propemodum spectatur».

Ut enim cum in caelum suspicimus ornatum eius lumenque siderum cernentes cogitare licet Verbum conditorem eorum, ita cum Verbum Dei intelligimus et Patrem eius Deum intelligere necesse est, ex quo procedens congrue Patris sui interpres et nuntius dicitur. Et hoc ex rebus quae ad nos pertinent aliquis intelligeret. [2] Si enim procedente ex hominibus Verbo mentem cogitamus fontem eius esse et Verbo intenti mentem quae significatur consideratione intuemur, multo maiori contemplatione et incomparabili excellentia potentiam Verbi spectantes in cogitationem venimus boni Patris eius, sicut ipse Salvator inquit: «Qui me videt, videt et Patrem». [3] Haec autem manifestius et maiorem in modum Scriptura praedicat tota Deo inspirata, quibus et nos freti haec tibi scribimus et tu in eadem incidens eorum quae dicimus fidem habere poteris. Oratio enim a praestantioribus confirmata probationem habet irrefragabilem. [4] Superiori igitur tempore ab idolorum haeresi Iudaeorum populo divinum Verbum cavebat dicens: «Ne feceris tibi idolum nec omnino simulacrum quaecunque in caelo sursum et in terra deorsum». Causam vero abolitionis eorum alibi significat dicens: «Simulacra gentium argentum et aurum opera manuum hominum. Os habent et non loquentur, oculos habent et non videbunt, aures habent et non audient, narres habent et non odorabunt, manus habent et non palpabunt, pedes habent et non ambulabunt». [5] Nec vero tacuit de doctrina creationis, sed cum probe sciret rerum ipsarum pulchritudinem, ne aliqui speciem earum intuentes non tanquam opera Dei sed tanquam deos colerent, cavet hominibus dicens: «Et ne suspiciens oculis et videns solem et lunam et omnem ornatum caeli captus adoraveris eos. Haec tribuit Dominus Deus tuus omnibus gentibus quae sub caelo sunt». [6] Tribuit autem non ut dii sint ipsis ea, sed ut horum operatione cognoscant gentes rerum omnium opificem Deum, quemadmodum ante dictum est. Antiquus enim Iudaeorum populus doctrinam maiorem in modum habuit quod non modo ex operibus creationis, verum etiam ex divinis Scripturis Dei cognitionem habuerunt, et in universum homines ab idolorum errore et irrationabili cogitatione reprimens inquit: «Non erunt tibi dii alieni praeter me». [7] Nec vero quasi dii sint alii hos vetat ipsos habere, sed ne quis verum Deum aversatus falsos sibi deos facere incipiat quales apud poetas et scriptores, qui cum dii non sint nominantur tamen et perhibentur; et dictio ipsa eos non esse deos ostendit per quam dicit non erunt tibi dii alieni, quod de futuro significat. Nam quod in posteris fit, tunc non erat cum ista dicebantur.

Nunquid igitur cum Gentium vel idolorum impietatem tolleret plena Deo doctrina reticuit et humanum genus divinae cognitionis expers passim ferri permisit? Non utique, sed occurrit cogitationi dicens: «Audi, Israel, Dominus Deus tuus, Dominus unus est». Et rursus: «Diliges Dominum Deum tuum in toto corde tuo et ex totis viribus tuis». Et iterum: «Dominum Deum tuum adorabis et ipsi soli servies et ipsi adhaerebis». [2] Quod autem per omnia et in omnibus Verbi providentia et regimen ab omni divinitus inspirata Scriptura corroboratur, haec sat erit dicere ut Verbi fidem ostendant, sicuti viri theologi dicunt: «Fundavit terram et permanet constitutione sua, permanet dies». Et rursus: «Psalite Deo nostro in cithara qui circuit caelum in nubibus, qui praeparat terrae pluviam, qui educit e montibus foenum et herbam servituti hominum et qui dat iumentis pabulum». [3] Per quem autem dat nisi per quem et omnia facta sunt? Nam per quem facta sunt, per eum consequenter est et omnium providentia. Quis igitur hic fuerit nisi Dei Verbum? De quo et alibi dicit: «Verbo Dei caeli firmati sunt et Spiritu oris eius omnis potestas eorum». Etenim omnia per ipsum et in ipso persistunt facta. Unde et nobis persuadet dicens: «Ipse dixit et facta sunt; ipse praecepit et creata sunt». [4] Quemadmodum et magnus per omnia Moyses in principio creationis mundi hoc dictum affirmat exponens et inquiens: «Et dixit Deus: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram». Etenim cum et caeli et terrae et rerum omnium generationem ipsi subiceret Pater dixit: «Fiat caelum et congregentur aquae et appareat arida et producat terra herbam et omne animal». [5] Unde et Iudaeos aliquis reprehenderit qui parum ingenue Scripturis intendunt. Cum quo enim loquebatur quaeret aliquis? Quando quidem loquitur qui iubet? Si his quae fierent iubebat et loquebatur, supervacaneus fuit sermo. Nondum enim fuerant, sed futura erant. Nemo autem in eo qui non est loquitur, nemo quod factum nondum est ei ut fiat iubet et loquitur. [6] Nam si his iubebat quae futura erant, dicere oportuit “Fias o caelum, fias terra et egredere herba et fias homo”. Nunc autem hoc non dixit, sed iubet dicens faciamus hominem et egrediatur herba. Quapropter ostenditur Deus his de rebus cum aliquo quasi diserere qui penes eum erat. Necesse est igitur aliquem fuisse cum eo qui cum loquens universa faciebat. [7] Quis igitur fuerit nisi Verbum eius, cum quo enim dixerit aliquis Deum loqui nisi cum Verbo ipsius? Vel qui cum eo erat cum substantiam omnem creatam faceret nisi huius sapientia quae dicit «Quando caelum et terram faciebat cum eo aderam»? Sub caeli autem ac terrae appellatione omnia in caelo et in terra creata comprehendit qui vero simul cum eo, ut sapientia, ut Verbum erat, Patrem intuens universum fabricabat, constituebat, ornabat, et qui virtus Patris est universa corroborabat ut existere possent. [8] Sicut etiam Salvator inquit: «Omnia quaecunque video Patrem facere et ego similiter facio». Per ipsum vero et ad ipsum omnia facta esse sancti eius discipuli docent et cum bonus ex bono foetus sit verusque Filius, virtus est Patris et sapientia et Verbum, et haec non per participationem neque extrinsecus ipsi adveniunt, sicut his qui participes sunt eius et per eum sapientes et in eo compotes ac logici facti sunt; sed per se sapientia, per se Verbum, per se veritas, per se iustitia, per se virtus; nec non et character et illuminatio et imago, et ut brevi complectar, fructus Patris perfectus est et unicus Filius, impermutabilis imago Patris.

Quis igitur Patrem recensuerit ut et Verbi eius potestates inveniat? Ut enim Patris Verbum est ac sapientia, sic et rebus creatis influens efficitur ad genitoris notitiam et cogitationem per se sanctificatio, per se vita et ianua et pastor et via et rex et dux et in omnibus salvator et vivificans et lumen et providentia rerum omnium. [2] Cum igitur tale de se bonum Pater habeat et opificem Filium, non abdidit ut clam esset hominibus, sed ipsum quottidie revellat omnibus ea quae per ipsum est rerum omnium constitutione ac vita. In ipso autem et per ipsum se quoque significat, quemadmodum Salvator inquit «Ego in Patre et Pater in me», ut necesse sit et Verbum in generante et genitum in Patre per saecula vivere. [3] Cum haec igitur ita se habeant et nihil extra ipsum sit, sed caelum et terra et omnia quae in eis sunt ab ipso dependeant, stulti tamen homines cogitationem eius et cultum retractantes falsa veris digniora duxerunt et pro eo qui vere est Deus inania deificarunt, «Qui creaturae et non creatori servirent», rem admittentes stultam et impiam veluti siquis opera supra artificem admiretur, vel moenibus urbis obstupefactus eorum conditorem pessundet; vel siquis instrumentum musicum laudet, eum vero qui composuit et conglutinavit eiiciat. [4] Dementes et visu omnino privati quomodo enim aedificium aliter novissent, vel navem sive lyram, nisi faber aedificasset, architectus condidisset, musicus composuisset? Quemadmodum igitur qui talia cogitat furit atque omnem insaniam superat, sic mihi malesani esse videntur qui Deum non agnoscunt et Verbum eius non adorant Salvatorem omnium Dominum nostrum Iesum Christum per quem Pater omnia gubernat et continet et providet universis. [5] In quem tu fidem ac divinum cultum intendens, o amator Christi, gaude et bene spera, quoniam fidei et pietatis in eum fructus est immortalitatis regnumque caelorum, si modo anima secundum leges ipsius ornata fuerit. Ut enim praemium his est qui secundum eum vivunt aeterna vita, sic his qui adversum et non virtutis iter gradiuntur confusio magna et inexorabile discrimen in die iudicii, quoniam cum virtutis viam cognovissent his quae cognoverant contraria fecerunt.

[1] Magnum opus atque difficile suscepi, reverende pater, tua potissimum voluntate compulsus, ut sancti Athanasii doctoris magni sermones latinos efficerem. Neque enim quod te velle intelligebam, singularis cuiusdam observantiae virum id mihi fas esse arbitrabar non implere pro viribus (nam pro dignitate dicere non audeo). Quis enim illius beati viri eloquentiam imitetur, ut orationis eius copiam, elegantiam, gravitatem, dignitatem exhibere possit, quo nemo est inventione locupletior, disputatione subtilior, contentione robustior, locutione splendidior? Et si ea cuiusquam facultas esse potest, mea certe non est, qui parum ingenio, minus exercitatione valeam.

[2] Cum igitur aliquamdiu fluctuasset animus, hinc rei magnitudine deterritus, inde auctoritatis tuae cohortatione revocatus, evicit tandem ut in hac re temptarem quid efficere possem, et primum sermonem qui ab eo sancto viro scriptus est contra Gentiles in nostram linguam vertere studui. Quem ad te mitto, reverende pater, ea lege ut, si tibi probabitur, reliquos aggrediar, sin minus, vano deinceps conatu supersedeam. Nec me tamen inchoati laboris poenitebit, ex quo, si nihil aliud, hoc certe consecutus ero ut potestas tua reverenda quod ipsa expectabat, id me praestare non potuisse magis quam noluisse cognoscat.

Commendo me humiliter reverendae potestati tuae, quam bene ac diu valere exopto.