In multis Scripturae locis, beatissime pater, dolum quasi inimicum Dei legimus, sed praecipue ubi Dominus dixit disperdere omnia labia dolosa. Et recte quidem: nam si Deus veritas est, contrarium nihil magis habet quam falsitatem. [2] Et repetentibus sanctorum virorum monumenta persuaderi facile potest aliam vim nullam fuisse quae bellum Ecclesiae Romanae gravius aut periculosius intulerit.

Idolatria primum Gentes non tam errore seductas, quam illecebris suis captas, aliquandiu tenuit. Mox, ubi veritas de terra orta est et lux de caelo prospexit, cum ipsa per se vanitas facile redargueretur, tum vero ineptiis suis homines magis magisque erubescere incipientes, Christum Dominum quidam spe alacres aperte sequebantur, pars meritu perculsi sentiebant melius quam fatebantur. [2] Nam caeteri grassabantur in eos quia suis cupiditatibus impliciti novae legis sanctimoniam videre non poterant, vel certe nollebant, quippe adversantem voluptatibus suis, quas illi magnopere amplexi tenentes cum aliter non possent, vi ac terrore tueri parabant, donec iam fide confirmati complures, ferrum ac tormenta peterent mortemque ipsam pro Christo contemnerent. Nec viri solum et foeminae, sed pueri etiam atque puellae, ut ab se terrorem in eos qui inferebant metuendi magis quam metuentes converterent et id quod novum est victoriae genus, caesi de occidentibus triumpharent. Nam quos vincens ratio non flexerat, eosdem mors devincta frangebat.

Iamque omnes propemodum in una Ecclesia Domino ac Deo Christo dicata coalescebant cum subito haereseos dolus exoritur, quo nulla pestis perniciosior dici aut fingi potest, qui mentes hominum securas ipsas et praetextu pacis securiores factas circumvenit, siquidem sese ostentat armis nostris et insignibus instructus, ut incautos opprimat nihil minus quam bellum expectantes. [2] Dolus enim, ut mihi videtur, nihil aliud est quam falsa miscere cum veris, bona cum malis, ut vinum aqua vitiatum, aut aurum vel argentum aere confusum adulteratur; sic veritas, quotiens sanctis verbis prophana inseruntur. Eo evenit ut multis antea tempestatibus perfidus hic hostis fidem nostram insidiis suis obsitam pene ad interitum deduxit, cum adversus rem christianam filios prope innumeros ediderit. Hic Eunomios extulit, hic Nestorios, hic Samoteos, hic Marciones et Manichaeos, hic Herodianos, hic Eutychios, hic Sadducaeos Arabesve protulit aliosque multos quos omnis longum esset enumerare.

Sed novissime dirum nefas Arium progenuit, sicut in fabulis tellus Gigantum indignata caede monstrum in deos peperisse fertur immanius. Nam alii tametsi magnas in re Christiana calamitates fecerint, eos tamen aliquando nostri nominis theologi viri singulos singuli excipientes profligavere. Nunc vero in unum conversi omnes (tantum enim fallendi arte pollebat!), vix tandem subigere potuerunt. [2] Et ut alios omittam Christianae fidei pugiles, ex nostris notissimi sunt Hieronymus et Augustinus, duo, ut ita dicam, hereticorum scopuli. Ex Graecis duos prae caeteris in Arianos scripsisse comperio, Cyrillum et Athanasium, quorum alter librum edidit in quo vir ille omnes ambages eorum evolvere ac refellere studet; Athanasius autem, orator locuplex, disputator acutus idem ac vehemens, subdolum et ipse Arium multiplicemque pertentat, ut ipsius ad Aegypti et Libyae episcopos epistola indicat, et altera ad Serapionem de Spiritu Sancto, quatuorque sermones, nec non divinus ille cum Ario dialogus, ubi ex illo dilabente ac diu multumque renitente veritatem extorquet.

Haec Athanasii contra Arium scripta divinitus, cumque his homelias duas, contra Gentiles unam, alteram de humanitate Christi, magno studio traducenda suscepi, quae nomini tuo, beatissime pater, Dei benignitate traducta, devoveo. Nam etiam si tanti viri characterem exprimere non potui ut quantum ille dicendum tantum ego vertendo consequerer, tua tamen lectione, beatissime pater, non indigna putavi nec absona quidem ab ea cogitatione in qua mens tua tota versatur, ut hanc a grege tuo belluam pastor avertas quae cervicibus nostris iam dudum imminere videtur. [2] Nam ut illi de quibus modo dicebam sanctissimi viri, ne veritatem inultam desererent, extrema omnia pati non dubitabant, iniurias, contumelias, relegationes, exilium, mortem denique ipsam, si falsitati aliter obviam ire non poterant, sic tu nuper, beatissime pater, nullum laborem, nullum periculum recusasti, ut communi omnium saluti consuleres. Non longitudinem viae, non locorum asperitates horruisti, omnia vitae incommoda pro nihilo habuisti, ut qui iam tum Ecclesiae cardo, nec aetati, nec valitudini parceres, sed quod Dominus dixit re ipsa prestares: «Pastor bonus animam suam pro ovibus ponit».

O te felicem Christiane populus, qui talem tantumque patrem sortitus fueris! O benignum potius misericordemque Deum, qui tempora nostra miseratus gregem suum pastori vero demandaverit! Iam vero spe bona vos esse iubeo, Christiani. Profecto tantum promptitudinis Deus tantumque studii minime contemnet. [2] Nam si veteres illi patres in dolo inimico Dei expugnando qui, ut ab initio docui, perniciosissimus est (capit enim improvidos, utpote sacris palliatus eloquiis), si in ambiguo inquam refellendo quod sub veri specie latebat sancti viri praesentia sua tantum valuere ut a veritate Romanos etiam imperatores stare compulerint, quid in periculo propulsando tam certo tamque explorato sanctissimus Pater quantum efficiet? Nonne conspectu ipso principum ac regum animos movebit ut se ad hanc expeditionem accingant tam honestam tamque necessariam? Sanctorum enim virorum non verba solum, sed frons etiam et oculi vim divinam quandam prae se ferunt. Apparebunt igitur maiestati tuae, sanctissime pater, cum caeteri omnes tum vero Itali duces, tam armis quam periculo primi. [3] Nam te, Itale, te inquam appello, quem ista procella petit, cui minatur exitium. Quid dubitas? Quid tergiversaris? Te belli necessitas sequitur si eam refugis; quin expergiscere tandem populosque prior in bella converte; quod profecto facies si bene te tuorumque ingenia novi. Neque enim fortissime credo iussa aliena pati et dominos dignabere Teucros. Sic enim se appellant tantumque sibi vanitate nominis arrogant, ut Romanum imperium, si Deo placet, tanquam debitum repetant. Sed me iamdudum proemii metas egredi sentio. Quare Athanasio caedam ut ubi volueris, beatissime pater, virum audias praeclare cum Ario de Christi fide certantem.

Photius archiepiscopus Constantinopolis ad fratrem suum Tharasium de sermonibus magni inter sanctos Athanasii archiepiscopi Alexandriae.

In sermonibus, inquit, ubique locutione clarus est et brevis et simplex; acutus tamen et altus et argumentationibus omnino vehemens et in his tanta, inquit, ubertas ut admirabilis sit. Logicis autem methodis nihil tenuiter, nihil iuveniliter ut pueri et rudes, sed philosophice, sed magnifice utitur. Scripturarum testimoniis ac demonstrationibus ad vincendum communitus est et in primis sermo ille qui de humanitate Verbi Dei habitus est, et quinque in Arium librorum volumen, quod est de omni haerese trophaeum sed de Ariana potissimum.

Et siquis theologum Gregorium et divinum Basilium diceret ex hoc libro tanquam fonte quodam haurientes orationis suae pulchros illos ac perlucidos contra errorem fundere fluvios, non iret, ut arbitror, procul a similitudine. Scripta sunt autem ab eo, inquit, et in Ecclesiasten commentaria et in Cantica Canticorum, sicut et in Psalterium et alibi in multis. Gratia tamen et ornatu vere excellunt sermones contra Apolinarium et epistolae quotquot sui ipsius exilii excusationem continent.

Providentia Dei carissimis cum fratribus meis profectus iter, ad servos Dei mihi amantissimos habebam. Cum vero propter corporis imbecillitatem remissius cum his quos dixi fratribus incederem, vir quidam, itineris socius, me de sermone Domini interrogavit dicentis: «Qui misit me pater, maior me est». Et ego ad interrogationem quam proposuerat: “Dulcissime inquam frater, nunc quidem quaestione hac supersedeas. Ubi vero in domesticis, Deo favente, diverterimus, exquisitionem huius sententiae firmissimam faciemus”. [2] Et cum hoc dixissem, repente cor meum religionis cogitatio quaedam incessit; loquebar autem mecum ita: “Haud temere beatus Paulus Timotheo scribens discipulo suo, dicebat: «Te ipsum exerce ad religionem». Vere enim divinus thesaurus est religio Dei, ineffabilibus et incomparabilibus bonis plena;” – loquebar in animo mecum – “magnifica est et gloriosa religio, et quae salvare potest quicunque pulchritudini suae appropinquaverit”. [3] Succurrebat autem mihi et Domini mei Iesu Christi de beata religione parabola, quod maxima illa est et perpetuis plena divitiis et raro inter homines invenitur, nisi certe ex multis pauci sincera mente pulchritudinem eius vix consecuti fuerint, et hi quidem non propria virtute amabilem eius speciem adepti sunt, sed amore in Deum praediti, assiduis precibus usi. Hanc a Deo donum acceperunt ut sempiternam gratiam pectore concipiant, qui speciosam huius dignitatem speculantur.

Dominus inquit: «Simile est regnum caelorum thesauro abscondito in agro, quem qui invenit homo prae gaudio vadit et vendit omnia quae habet et emit agrum illum». Deinde, tanquam ipse cordi meo insisteret, blande mihi loquebatur, et “O homo”, inquit, “tametsi multa sint peccata tua, religionem Dei obnixius retine. Per hanc enim remissio peccatorum a Deo tribuitur et mors victa subigitur, et in regnum caelorum homo introduci optime potest”. [2] Ad haec autem illud etiam mente concepi: novit Deus pios eripere, iniquos ad diem iudicii servare qui cruciantur aeterno igne. Etenim iniquus iste, impius etiam existit: ex impietate vero peccatum nascitur, mater ergo malorum omnium impietas, nutrix autem improborum omnium ignorantia. Beatus igitur religionis filius, quoniam iste filius Christi vocabitur.

Iamque locum tetigeramus quo nobis impetus fuit et amicos nacti libenter omnes commorabamur, nos quod digni habiti essemus sanctos aspicere, illi quod sibi fratres videre contingeret. Et cum de his quae ad venerandam religionem pertinent multo inter nos ordine atque modestia colloqueremur, repente in nos de radice Arii Christum impugnantis fera sub humana forma prosiluit. [2] Et cum religionis verba non diu acciperet, impatiens in haec verba prorupit: “Aut me”, inquit “opinionem vestram docete, aut ego vos meam docebo sententiam”. Cui ego: “Non omnes”, inquam, “provocaveris; magni enim viri sunt in domo Dei, quod si me unum minimum coram tecum exquirere, hoc tibi libentissime dederim. De quo conquiratur propone prior quaestionem; sincere modo exquisitionem faciamus, nec ad verba quae ab altero divinitus infusa proferentur contentiosus disponamur”.

ARIUS Mihi videtur – inquit – ante omnia diffiniendum utrique mihi et tibi de quibus quaeratur et sub compendio uterque nostrum exponat quae de Deo sentit et Christo et Spiritu Sancto, ut ad signum verba mittamus, nec in cassum verborum certamen intendamus, sed manifesta sit opinio victrix pariter et victa. [2] Nam de fide tecum quaerere volo praecipue cum vos non recte de Dei fide ac religione colloqui audiverim.

ATHANASIUS Divinitus omnia tibi comparata sunt. Ego autem quid sentiam sub compedio dicam. Credo in unum Deum, patrem omnipotentem, Deum patrem qui semper est; et in Deum Verbum, unigenitum Dei Filium, quoniam Patri suo consubstantialis est et ex substantia Dei Patris Filius existit, et aequalis Patri Filius est et par honore Deo Filius, et ubique divinitati cum Patre ipsius adest et omnia comprehendit substantia sua et a nullo comprehenditur Dei Filius, quemadmodum Deus Pater ipsius; [2] et in Spiritum Sanctum, quoniam substantiae Patris est et coaeternus est Patri et Filio Spiritus Sanctus. Verbum dico in carne natum esse.

ARIUS Credo – inquit – et ego in unum Deum aeternum, et in Filium eius quem ante saecula genuit ut Deus et Filium fecit, et omnia quaecunque habet Filius, cum non haberet, accepit a Patre, quoniam nec aequalis est Filius, nec par honore Patri, sed, veluti factura, minor est gloria Dei, minor est virtute Dei; [2] et in Spiritum Sanctum a Filio factum. En et ego haec sentio.

ATHANASIUS Ergo tota scientia quaestionem incipe. Video enim ingentibus te malis detineri, tametsi tu maxime delinquens nos in culpa posueris, quasi non recte nos de Patre et Filio et Spiritu Sancto sentiamus. ARIUS Quomodo Deum dicis semper Patrem, qui cum solus Deus esset propria voluntate genuit Filium eius, sicuti scriptum est? [2] ATHANASIUS Ubi scriptum est solum fuisse Patrem? ARIUS Apud Paulum – inquit – apostolum. Ait enim: Nobis autem unus Deus ex quo omnia. ATHANASIUS Lege quae sequuntur apostoli dicta; dicit enim: «Et unus Dominus Iesus Christus per quem omnia». ARIUS Vides quia minister est Filius et non auctor ipse, nisi quod Patrem facere viderit; quemadmodum de se ipse dixit quaecunque enim Pater fecerit haec et Filius facit. Attende quomodo minister est et non opifex. [3] ATHANASIUS Vide ne contra veritatem pugnes. Quod enim Pauli de Deo Patre dictum affirmare videris, hoc et de Filio invenies ab eodem apostolo dici; ait enim: «Et ipse posuit in Ecclesia primum apostolos, deinde prophetas, alios evangelistas, alios pastores ad praeparationem populorum, ad opus ministerii, ad structuram corporis Christi, quousque descendamus omnes ad unitatem fidei et cognitionis Filii Dei in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi, ut non etiam simus infantes fluctuantes et agitati omni vento doctrinae in nequitia hominum et malicia ad insidias erroris, confirmati vero in caritate augeamus in ipsum omnia cuius caput est Christus, ex quo totum corpus quod construitur et connectitur iunctura contributionis» et reliqua. Vide quia haec vox unus communiter de Patre et Filio praedicatur et tu simpliciter de Patre capiebas.

ARIUS Recte de hoc monuisti universum apostoli processum. Sed ego praedictum a me Domini eloquium fide dignius arbitror quam apostoli dictum. Dicit enim Dominus non posse a se ipso facere quicquam nisi Patrem facere viderit. ATHANASIUS Quid fecit in principio Deus? ARIUS Caelum, terram, mare et omnia quae in eis sunt, quemadmodum scriptum est. ATHANASIUS Nunquid igitur potest a te demonstrari quos primum caelos, terram, mare et quae in eis sint, Deus fecerit, quos deinde conspicatus Filius Patri similiter effinxerit? ARIUS Nefas esse arbitror dicere primum a Deo fabricatum esse mundum, alterum a Filio, cum secundus ostendi non possit. Constat enim apud omnes unum esse mundum qui videtur. [2] ATHANASIUS Ergo Filius a se ipso fabricat universum. ARIUS Dic, obsecro, mihi: quomodo a se ipso? Non est qui hoc dixerit. ATHANASIUS Sapiens consilium suum ubi invenit? ARIUS In sapientia sua. ATHANASIUS Christus autem, iuxta beatum Paulum, est necne Dei virtus et sapientia? ARIUS Nimirum Christus Dei virtus et sapientia. ATHANASIUS Sapientia igitur nunquid aliunde sapit? ARIUS Minime. ATHANASIUS Ergo a se ipsa omnia facit sapientia. ARIUS Ita est – inquit –. Ergo Pater nihil fabricavit. [3] ATHANASIUS Audi, nec temere profer quae nec dicere nec audire fas est, quasi nemo haec convertere posset; veruntamen mihi de quo interrogo responde. Quisquis potis est, quomodo id operatur quod potest? ARIUS In virtute sua facit quodcunque facit. ATHANASIUS Convenit autem Christum Dei virtutem esse. ARIUS Convenit. ATHANASIUS Ergo, cum Christus Dei virtus sit, quaecunque virtus, idest Christus, fabricat, ea Pater fabricat.

ARIUS Quomodo quaecunque fabricat Christus ea fabricat Deus? ATHANASIUS Virtus nunquid ab eo separatur qui potis est? ARIUS Minime. Quis enim unquam in palestra vidit athletam seorsum certare ipsum, seorsum virtutem eius? Nam si hoc esset, ad utrunque videlicet palma referretur atque corona. ATHANASIUS Recte dicis. Si hoc igitur in homine existimas neque virtutem separatim facere quicquam, nec item corpus seorsum operari aliquid, ergo Christus, qui paterna virtus est, inseparabiliter quaecunque Pater facit ea ipse facit. [2] ARIUS Sit ita sane inseparabiliter omnia Filium fabricare cum Patre; non ideo tamen potest aequalis esse Deo, quemadmodum et tu Salvatorem audisti dicentem: «Qui me misit Pater, maior me est». ATHANASIUS Interrogabo te, tu vero mihi responde. Salvator meus nunquid contraria sibi ipse locutus est? ARIUS Nequaquam. Ubique enim sibi ipse constat Dei Filius. ATHANASIUS Quomodo igitur alio loco Dominus dicit «Ego et Pater unum sumus»? [3] ARIUS Tu Sabellius es. ATHANASIUS Cur Sabellius sum? ARIUS Quia dixisti Pater et Filius unum est. ATHANASIUS Adversum me falsa ne dixeris; non enim ita dico Pater et Filius unum est, sed Dominus inquit «Ego et Pater unum sumus». ARIUS Haec Sabellii haeresis est. ATHANASIUS Ergo Dominus qui dixit «Ego et Pater unum sumus» Sabellius fuit. Nonne Iesum Christiani omnes Dei filium novimus? Tu vero Sabellium eundem et magistrum dicis. ATHANASIUS Absit ut hoc sentiam. Nam de concordia Salvator dicebat «Ego et Pater unum sumus». [4] ATHANASIUS Cur talia dixit Dominus? Quid prae se ferre volebat? Concordiamne, pro sententia tua, an divinitatem, pro recta ratione? Nam si concordiam, ut tu sentis, ergone testes adversus Patrem astruebat ne forte emanciperetur a Patre? Siquidem id ita est tanquam ingratus nec stans foederi paternae concordiae; si vero, et hoc ita est ut tu quidem vis, Patrem accusat, cognosce igitur quonam tua te sententia deducat.

ARIUS Quid tandem nos dicere vis? An quod Pater et Filius unum est? ATHANASIUS Dominus Iesus non dixit ‘ego et Pater unum sum’, sed sumus; et dualitatem plenam ostendit quia dixit unum sumus, sed unum dicens significavit id quod est substantiae. Tu vero, parum advertens, absurditatem incurristi. [2] ARIUS Nonne Dominus dixit: «Qui me misit Pater, maior me est»? ATHANASIUS Nonne Salvator dixit: «Ego et Pater unum sumus», et rursus «Qui me videt, videt et Patrem»? Sed tamen et apostolus aequalitatem Filii, quam cum suo ipse Patre habet, plene ostendit dicens: «Qui cum in forma Dei esset non rapinam arbitratus est esse aequalem Deo, sed se ipsum exinanivit». Vides quod aequalis est Patri suo Filius et non minor? ARIUS Multa mihi quidem, ut nunc est, videtur discordia Scripturarum. [3] ATHANASIUS Absit ut homo Scripturis divinis et divinitus infusis contradicat, quasi non haec omnia concorditer enuntientur; sicut enim castigatum examen, ita Scripturae omnes secum ipsae consentiunt. ARIUS Quomodo consentiunt? Salvator dicit: «Qui me misit Pater maior me est»; rursus idem dicit: «Ego et Pater unum sumus»; et aliter: «Qui me videt, videt et Patrem», per quod impermutabilem significat ideam suam quam habet cum Patre suo, quemadmodum et Paulus dixit aequalem Patri suo Filium esse. [4] ATHANASIUS Audi, homo, et intellige ut sententia illa quae dicit qui me misit Pater maior me est nihil ab aliis sententiis dissidet. ARIUS Si hoc demonstraveris, quod locum non habet, fortasse et me facies opinioni tuae adhaerere.

ATHANASIUS Dei Filius estne Deus an non? ARIUS Deus creatus a Deo. ATHANASIUS Mihi ut vis de quo interrogo responde. Dei Filius omnia facit necne? ARIUS Demonstratum est ante omnia fecisse, ut qui virtus est et sapientia Dei. ATHANASIUS Non igitur Dei Filius quae ab eo facta sunt omnia, visibilia scilicet ac invisibilia, comprehendit? ARIUS Ita est inquit. [2] ATHANASIUS Ergo ubique adest substantia magnitudinis suae; si ubique adesse negaveris, opera igitur opifice maiora esse dices. ARIUSAbest ubique. ATHANASIUS Si ergo praesens ubique adest Verbum Dei, quomodo illum dicis «Qui me misit Pater maior me est»? Redde mihi rationem. ARIUS De hoc quidem dubito. Sed dic, obsecro: qua ratione Salvator dixit Patrem se ipso maiorem? [3] ATHANASIUS Nisi prius dixeris quod interrogo tibi, non dicam quod iubes. ARIUS Dic quid velis. ATHANASIUS Angeline an homines incorporei sunt? ARIUS Homines in corpore sunt; angeli autem, cum sint spiritus, sine corpore existunt. ATHANASIUS Utri ergo fatigantur, hominesne an angeli? ARIUS Angeli incorporei sunt ne dum ministrant lassitudinem experiantur; hominis autem proprium est fatigari propter gravem corporis mollem. ATHANASIUS Dominus igitur quomodo fatigatus est? Scriptum est enim: «Iesus fatigatus ex itinere sedebat». [4] ARIUS Deduxisti me quo volebas angelorum et hominum exemplo. Non ut Deus Verbum fatigatus est, sed ut eam ostenderet quam prius Verbum et Deus non habebant assumpsisse carnem; propterea carni, quod suum est, pati concessit ut se carnem esse ostenderet.

ATHANASIUS Memineris hoc iam inter nos convenire quod ubique Verbum et Deus adest. ARIUS Convenit. ATHANASIUS Ergo si ubique adest, cur dixit «Qui me misit Pater maior me est»? ARIUS Obsecro te ne pigeat quod littera vellatum est revellare quam primum. Valde enim solicitor. ATHANASIUS Quis est qui fatigatus est: homone an Deus Verbum? ARIUS Homo. [2] ATHANASIUS Tuum est igitur reliquum percipere. ARIUS Mentem tuam hoc sermone percepi: Deum Verbum, cum ubique sit, hoc dixisse «Qui me misit Pater maior me est», propter carnem videlicet, quae itineris labore fatigatur et de loco in locum migrat. Nimirum hoc recte habet.

ATHANASIUS Dictum igitur illud cogita mihi quod dixisti “Deus Verbum creatus est”. Unde principium sumemus? Non audeo sic intrepide loqui de ipsius Filii divinitate sempiterna. ARIUS Ego quidem a Scripturis dico illud. Tu vero unde sempiternum dicis Filium? [2] ATHANASIUS A Scripturis divinitus infusis didici quod sempiternus est Filius Dei. ARIUS Ubi Scripturae sunt quae sempiternum Dei Filium dicunt? ATHANASIUS Veniens celebratus Paulus veritati testimonium dabit: «Invisibilia enim ipsius», inquit, «a creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur, et sempiterna ipsius virtus et divinitas, ut inexcusabiles sint quia cum Deum cognoscerent, non tanquam Deum glorificarunt, vel gratias egerunt». ARIUS De Patre hoc dicit Scriptura. [3] ATHANASIUS Nonne igitur beatus Paulus accusat eos qui cum Deum Dei Filium cognovissent, qui corpore apparuerat, sempiternae divinitati eius gubernantis omnia gratias non egerunt? Nam opifici, ex magnitudine pulchritudinis aedificiorum proportionabiliter cognito, gratia debebatur. Manifestum est autem omnia quae facta sunt, per Verbum facta esse et sine ipso factum esse nihil; et te igitur oportebat ex elementorum mira compositione opificem rationabiliter considerare et tui ipsius arbitrum esse quod mundus sempiterni Dei opus est, non naturae creatae, quae ad res tantas esse non potest.

ARIUS Esto sempiternus Filius; sed sempiterne creatus sempiternitatem habet. ATHANASIUS Si sempiternus est Filius, creatura non fuit; si creatura est, sempiternus non fuit. ARIUS Non enim haec ego ex auctoritate propria dico; Filius dixit quod ipsum Deus primum omnium creavit. [2] ATHANASIUS Tibine soli revellatum est an et aliis hoc de Dei Filio mysterium? ARIUS Non omnium fides est, veruntamen non mihi soli cognita, sed et aliis multis. ATHANASIUS Unde vobis revellata est: ex Deo an ex hominibus? ARIUS Ex Deo. ATHANASIUS Audistin tute ipse, an alii de hoc tibi narrarunt? ARIUS Non mihi narrarunt, sed sancti in spiritu Dei loquentes multi dixerunt creatum esse Filium. [3] ATHANASIUS Quinam isti sunt? Nonne et nos cognoscere possumus? ARIUS Nosti et ipse quod et prophetae et apostoli multis in locis Filium creaturam esse loquuntur. ATHANASIUS Audivi te modo asserentem quod Filius dixisset, nunc ad apostolos et prophetas transisti; veruntamen declara: quisnam propheta de hoc talia dixerit? ARIUS Et nunc assero Deum per sanctos prophetas et apostolos dicere, sicut et per Solomonem ait: «Dominus creavit me in initio viarum suarum ad opera eius». Vides quod ante omnia creavit eum Dominus propter opera quae ipsius gratia futura erant. [4] ATHANASIUS Ergo creaturarum occasio, pro sententia tua, creandi Filii causa fuit. ARIUS Ita est – inquit. ATHANASIUS Nunquid igitur Deo preciosora sunt quae creantur ab eo? Quomodo fieri potest? Nam si ille, ut tu sentis, propter haec factus est et non propter hunc illa, nimirum haec preciosora sunt illo. Sed absit ut haec sentiamus nos. Nam propter Filium omnia, sicuti scriptum est: «Decebat enim», Apostolus inquit, «propter quem et per quem omnia, multos filios in gloriam ducentem principem salutis eorum per passiones perficere».

ARIUS Mihi ignosce qui dixerim propter omnia creatum esse Filium. Ante omnia tamen creatus est. ATHANASIUS Quis ante omnia opera creatus est? ARIUS Filius, propterea et primogenitus scriptus. ATHANASIUS Siquis Satanam adoraret benefacere necne? ARIUS Impius et sacrilegus est iste, nec humanae quidem entis compos quem fas est non hominem dicere, sed extra hominem. [2] ATHANASIUS Deus, Iob respondens, sic de Satana loquitur: «Hoc est principium figmenti Domini factum ut illudatur ab angelis meis». Tu igitur primam facturam adorans Satanam adoras, quemadmodum ratio demonstravit. Quod si cavillari volueris ut Satanas factura sit Filii prima, antiquiorem igitur illum Spiritu Sancto dicis. Sic enim diffinisti Filium quidem a Deo creatum, Spiritum vero a Filio genitum confirmasti. [3] ARIUS Veritas me, non tu circumscribis. Sed tamen quando tu me huc deduxisti et ego te multis circumcludam testimoniis quae Filium asserunt creaturam esse. ATHANASIUS Prome de thesauro quae reposita sunt a patre tuo. ARIUS Pater meus est, quem adoro, Deus. Attamen de hoc mihi responde «Dominus creavit me», ubi Dominus fatetur se ipsum a Patre suo creatum esse. ATHANASIUS Dictum hoc vim aliam spiritualem reconditam habet et thesaurum inclusum possidet. [4] ARIUS Non in verbis solum statuo Solomonis vocem. Neque enim nescius sum, sed scio spiritualem sensum a doctis contemplari. Quare et ego, doctrinae non expers, ita dico «Dominus creavit me» hoc quidem secundum verba esse, habere autem interius vim maiorem quam ego video. Tu non intelligens, ignorantia victus tergiversaris. Mali autem hominis est invidere melioribus. <ATHANASIUS> Quae igitur sentis dic et mihi absque invidia; sic enim tibi pulchrum videri ostendis.

<ARIUS> Nam Dominus creavit me pro ‘me genuit’ accipio. ATHANASIUS Si ergo genitus est Filius, profecto non creatus; si vero creatus non genitus. ARIUS Tu vero vim istam non intelligis. ATHANASIUS Ne te pigeat, obsecro, sustinere me donec intellexero. ARIUS Ne corporalis affectus cogitaretur Creavit me Dominus dixit: in Deo igitur creare idem est ac generare. [2] ATHANASIUS Ergo, si creare in Deo idem est ac generare, omnia a Deo creata generata sunt. Si vero haec ita sunt, ergo, secundum te, omnium frater est Dominus quae per se ipsum facta sunt. Ubi ergo unigenitus Dei? ARIUS Unigenitus pro electo quodam et excellenti et maximo ponitur. [3] ATHANASIUS Nonne videtur tibi caelum maximum esse? ARIUS Et valde quidem. ATHANASIUS Ergo Filius est, ut ipse vis; terra et aqua filiae. ARIUS Nequaquam. Unum enim Deus fecit Filium solum. ATHANASIUS Videnturne tibi omnia eodem fine generationis unigenita esse, an non? ARIUS Est ita sane. ATHANASIUS Ergo si Filius, ut reliqua opera, factus est, quomodo Dei Filius est? ARIUS Obsecro te, tu quomodo intelligis Dominus creavit me?

ATHANASIUS Tibi non responderem, ne dubita, sed propter eos qui audiunt dicam. Solomon, iustus cum esset et sapientia plenus, habitus est dignus cui praefiguraretur aedificium templi, hoc est corporis Domini Iesu, quemadmodum ipse Dominus Iudaeis dixit: «Solvite templum hoc et triduo excitabo illud: hoc autem dicebat de templo corporis sui», ut ait Ioannes. [2] Sed tamen et Solomon de his ipsis rebus planius dixit ita distinguens: «Sapientia aedificavit sibi domum et sustentavit septem columnis, immolavit victimas suas et temperavit in cratere vinum suum et praeparavit mensam suam; misit servos suos convocans alta voce ad craterem suum dicens: Qui demens est, declinet ad me». Et mente captis dixit: «Venite, comedite panem meum et bibite vinum quod temperavi vobis; relinquite dementiam ut vivatis». [3] Convenienter sapientia Deus Verbum est, qui cum dives esset, propter ineffabilem suam et Patris humanitatem factus est pauper ut paupertate sua divites efficeremur; qui cum in forma Dei esset, in forma servi factus est; et cum aequalis esset Patri suo, tanquam servus et conservus nobiscum versatus est, perfectus in divinitate, perfectus in humanitate. [4] Hic ergo Verbum et Deus sapientia et virtus paterna, incorporeus sicuti Deus et Pater eius, propter nostram salutem corpus creavit in ventre Mariae matris Dei sine viri commixtione, et homo, ut dixi, factus est, et se ipsum totius virtutis fecit exemplar, ut qui sequi volunt quasi per semitam divinitatis speculum habeant, ad quod ipsi se formantes divinae naturae participes fiant, sicuti Vas electionis ait: «Imitatores mei estote, sicut et ego Christi». [5] Post passionem igitur suam et resurrectionem, sapientia, virtus, Verbum et Deus, apostolos ad amentes omnes misit, Gentiles videlicet imprudentes qui Deum non noverant, mensam proponens, hoc est altare sanctum, et in eo panem caelestem et incorruptibilem, sacrum et venerabilem corpus suum, donans omnibus vitam qui participes eius sunt, et vinum, quod cor laetificat et sobrietatem cuiusque animae ingenerat qui ex eo libaverit. Sic ad craterem mixto sanguine suo vocatos et electos invitavit per apostolos suos; et qui vocem ipsius audiunt, amentiam omnem deserentes, eos regni caelorum cives declarat.

ARIUS Quoniam dictum hoc Dominus creavit me ad corpus pulchre deduxisti, et ego tecum per testimonium scriptum paciscor. Et tu igitur ad veritatem perge, neque aliter feceris. ATHANASIUS Quid vis faciam? Paciscor et ego quod veritati amicum est. ARIUS Testimonium perhibebo tibi quod aliter interpretari non poteris; planum est enim quod de Verbi substantia loquitur, quoniam a Patre factus est. [2] ATHANASIUS Si mihi a divinis Scripturis testimonium exhibueris, de his confirmare non dissimulo. Id modo caveas ne vos pro vestra voluntate nuper scripseritis, et ego dicta vestra non patiar. ARIUS Ne adversum nos dixeris quasi qui Deum non vereamur. Apostoli vox est quam me obiicere dixi. ATHANASIUS Loquere ex ea. [3] ARIUS Illustrissimus apostolorum Petrus, cum testimonium de eo ferret qui praepositus erat Israel, sic ait: «Firmiter ergo cognoscat omnis domus Israel quod ipsum et Dominum et Christum Deus fecit». Nunquid hanc nos vocem simulavimus? ATHANASIUS Non simulastis vos, sed dissimulastis. ARIUS Te ipsum vidisti circumscriptum et ad contumeliam versus es. Quin age, siquid ad haec potes vel te ipsum veritati dede. [4] ATHANASIUS Lege sententiam totam. ARIUS «Firmiter ergo cognoscat omnis domus Israel quod ipsum et Dominum et Christum Deus fecit». ATHANASIUS Ne praecideris verba Scripturae. Nam et corpus, si quemadmodum ab initio formatum est, manserit, formosum est; si vero absque membro fuerit, manu videlicet vel pede vel digitis, deforme ostenditur. Dic ergo Scripturarum ea etiam quae sequuntur. ARIUS Hoc est: «Iesum quem vos crucifixistis».

ATHANASIUS Quis crucifixus est, Deus Verbum, an corpus quod Deus Verbum ex Maria virgine sumpsit? ARIUS Tune Verbum non fateris crucifixum esse? ATHANASIUS Ego Deum Verbum factum hominem fateor, crucifixum esse carne. ARIUS Quid est carne? Nonne Filius Dei passus est? ATHANASIUS Tu quod sentis primum dicito. [2] ARIUS Etiam si tu non dixeris, ego dicam: Deus Verbum una cum carne crucifixus et passus est. ATHANASIUS Per similitudinem repraesentare oportet demonstrationem an Verbum et Deus passus fuerit. ARIUS Dic quid velis. ATHANASIUS Crucine unquam affixum vidisti quampiam? ARIUS Quidni. ATHANASIUS Nunquid igitur donec in cruce corpus detinetur clavis, detinetur et anima ut quae a corpore non possit secedere? ARIUS Secedit, quoniam spiritus est anima. [3] ATHANASIUS Secedit videlicet quia non detinetur in cruce, hoc est ligno et clavis, et ita res habet. Nam dum corpus detinetur, anima, quae libera est atque soluta, relicto corpore in locum suum proficiscitur. ARIUS Et hoc quidem ita est. ATHANASIUS Si in homine noxio concedis non pati animam in corporis praesenti supplicio, quomodo Verbum et Deum dicis una cum corpore passum? ARIUS Concedatur Deum Verbum simul cum corpore passum non esse. [4] ATHANASIUS Ergo Apostolus verbum affirmavit, qui neminem prae ignorantia perire volebat. Nam cum filii Israel eum, qui secundum nos Christus est, hominem esse putarent, testimonio significavit quia electus est iste Dei et ait: “tametsi vos eum tanquam hominem iustum crucifixistis, hunc ne ignoraritis quod eum Christum et Dominum Deus fecit”. ARIUS En ergo Christus et Dominus a Deo factus est. [5] ATHANASIUS Deus Verbum, Dei Filius, ante passionem Dominus erat an non? ARIUS Ita est: Dominus erat. ATHANASIUS Petrus ait quem Iudaei crucifixerunt, hunc factum esse Dominum. ARIUS Quid hoc est “crucifixerunt Christum dominum factum”? Scire vellem quod dicas.

ATHANASIUS Deus Verbum Dominus est omnium, qui semper Dominus est. Postquam autem, subacta peccato carne, carnem assumpsit, ut scriptum est «Et Verbum caro factum est» (carnem autem dico hominem perfectum quales et nos sumus, id solum quod homines sumus; nam ipse absque peccato factus est homo), hunc igitur Christum et Dominum Deus fecit hominem de semine David, subiciens ei principatus et potestates et dominationes et homines et angelos, et, ut summatim dicam, omnium quae subiecta sunt ei Christus et Dominus factus est. [2] Christus, propter effusionem Spiritus Sancti quae in eum caelitus instar olei facta est; Dominus, quia rerum omnium potestatem accepit. ARIUS Seorsum igitur Filius et Dominus est Verbum et Deus, et seorsum homo? ATHANASIUS Nequaquam. ARIUS Age igitur quomodo Deum Verbum Dominum dicis et templum ipsius, hoc est hominem, Dominum. Ego vero duos dominos esse existimo. ATHANASIUS Duo non sunt, absit hoc. Unus est enim Dei Filius, qui pro nobis homo factus est. Dic age: nunquid rex terrestris seorsum homo regnat, seorsum purpura eius? ARIUS Qui fieri potest ut et homo per se regnet et purpura eius privatim imperet? Attamen video quid afferre velis exemplo. [3] ATHANASIUS Si ergo absurdum est duos dicere reges de rege uno, de homine dico et purpura, quomodo procedit aliud Verbi ac Dei regnum dicere, aliud sanctae et venerandae carnis, quasi purpureae vestis imperium profiteri quae regis Verbi Dei vestis facta est? Veruntamen et apostolus Paulus potestatis unitatem, quam humanitas simul cum corpore habet, plane significat cum dicit: «Quorum patres et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus in saecula. Amen». Videsne quia et Deum super omnia [***].

<ARIUS> [***] Deum dicit hominem? ATHANASIUS Paulus non timuit neque ego timeo, quoniam Dei dispositionem ex parte video. ARIUS Quamne dispositionem? ATHANASIUS Ut homo fiat qui est super omnia Deus. ARIUS Ut homo fiat Verbum consentio et ego; ut autem Deus super omnia sit qui crucifixus est dicere vereor. [2] ATHANASIUS Audi et admirare vehementius quia et Deum super omnia confiteor, nec Deum qui semper est considerari posse alterum ab eo qui factus est homo et pro nobis crucifixus. ARIUS Ubinam hoc scriptum est longe magis admirandum? ATHANASIUS Apud Hieremiam prophetam; ait enim: «Hic Deus noster non considerabitur alter ab ipso. Invenit omnem viam scientiae et dedit ipsam Iacob filio suo et Israel dilecto suo. Post haec in terra visus est et cum hominibus versatus est». Ergo qui visus est Deus fuit et hic est, aequo non aliter considerabitur Deus; an non ita est? [3] ARIUS Pro verbis prophetae ipse est Deus. Nefas enim de Patre dicere quia visus fuerit vel quia homo factus cum hominibus habitaverit, cum res manifesta sit Deum Verbum factum esse hominem. ATHANASIUS Nonne igitur Filius unus qui est ante omnia saecula cum Patre suo, cum Deus esset invisibilis, homo factus est visibilis? ARIUS Quod unus sit Dei Filius convenit. Non est tamen cum Patre infinitus. [4] ATHANASIUS An non cum Patre et Spiritu Sancto sapientia est et virtus? ARIUS Ita quidem. ATHANASIUS Unus igitur Filius Dei, qui est invisibilis et visus, incorporeus et corpore unitus, immortalis et morte carnis expertus, impalpabilis et palpatus. ARIUS Consentio quae dixisti. ATHANASIUS Hic ergo propter Verbi et carnis connexionem Dominus et Deus est, neque divisim et proprietates quidem dicuntur, sed Filius Dei Iesus Christus Verbum et Deus unus est.

ARIUS Quod de incarnatione dicis recte mihi quidem ostendi videtur. Attamen verus Deus non est Filius sicuti Pater. ATHANASIUS Unde hoc sumptum ad nos detulisti? ARIUS Numquamne legisti Evangelium quomodo ad Patrem suum Dominus dicit: «Haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum verum Deum et quem misisti Iesum Christum»? Vides quia Patrem solum verum Deum dixit, quasi qui verus Deus non sit ipse. [2] ATHANASIUS Haec est verborum coniunctio praedictorum atque sequentium quae disiunctionem non facit, et constant apud omnes qui bene sentiunt; id etiam coniunctum esse convenit quod a Domino dicitur. Veruntamen patienter audi quod dico. Siquis amicum admoneat de Constantino loquens in hunc modum: “Firmiter tene solum Augustum terrae marisque principem imperatorem, Constantinum et Constantium filium eius.” Nunquid non complexus est cum patre filium? [3] ARIUS Non mediocre periculum est dicere non cum patre suo Constantino regnare Constantium, ex quo hic illi subiunctus est. ATHANASIUS De Constantino quidem et Constantio vides periculum ingens, at de Christo Iesu et Patre eius non vereris talia loqui? Hanc te oportet in Dominum habere pietatem quam et in Constantinum habes. Nec a filio eius Constantio removes, non ipsum videlicet Augustum, non omnia quae de patre eius paulo ante dicta sunt, dignitatis unitatem non aliunde quam ab ipso dignoscens. ARIUS Declinasti ad syllogismos. Da mihi demonstrationem scriptam si Deus verus est Filius, sicut et ego evangelicam vocem adduxi. [4] ATHANASIUS Audi scriptam quoque de hoc demonstrationem, nec deceptus fueris. Ioannes apostolus sic ait: «Et scimus quia Filius Dei venit et dedit nobis intelligentiam ut cognoscamus verum Deum, et sumus in vero Filio eius Iesu Christo. Hic est verus Deus et vita aeterna». Vides quia de Filio voces ac de Patre feruntur aequalem Patri Filium docentes? Sicut enim de Patre dixit: «Haec est vita aeterna ut cognoscant te solum verum Deum»; ita et hic de Filio dicit: «Hic est verus Deus et vita aeterna», hoc est igitur «et quem misisti Iesum Christum [***]», ut cognoscant Filium tuum verum Deum quemadmodum et te Patrem. Item et alibi hoc dixit Dominus: «Ego sum veritas». Veritas autem nunquam mendacium fieret.

ARIUS Consentio et ego quia verus est Deus Dei Filius. Nunquid etiam dicere potes simul Deus simul Filius? ATHANASIUS Quid ais simul Deus, simul Filius? An quia Filius simul Filius Dei est, Deus enim Verbum Deus est, qui Patris est Filius? ARIUS Non ita dico, sed quia dicere non potes simul Deus Pater, simul cum Patre Filius. ATHANASIUS Quam ob rem hoc dicere non possum? ARIUS Quia Deus Pater ingenitus est, Filius autem genitus. [2] ATHANASIUS Haec vox ingenitus de Deo solum dicitur an de aliis quibusdam? ARIUS Absit ut aliud quippiam ingenitum dicam; nam quod ingenitum est, hoc et principio caret. ATHANASIUS Haec vox ingenitus substantiane est an substantiae significativa? ARIUS Substantia est. ATHANASIUS Falleris: non est substantia, sed substantiae significativa. ARIUS Nam quid significare vult? [3] ATHANASIUS Quia nec facta est nec genita Dei substantia, unde substantiam Dei commode ingenitam dicimus. Interea dic mihi: Adam genitus est an non? ARIUS Non genitus est, sed formatus. ATHANASIUS Genitus esset, non creatusne esset interrogavi. ARIUS Non genitus est. ATHANASIUS Ergo secundum te principio carebit, sed et Eva non genita est, verum creata; sed quid ais de eo qui nec dum genitus est: genitumne an ingenitum? ARIUS Recte ingenitus nuncupatur. Quocirca Pater quidem ingenitus erit, Filius vero genitus. [4] ATHANASIUS Quid igitur ex hoc inducere vis? ARIUS Filius genitusne est an non? ATHANASIUS Genitus est. ARIUS Vides quia priusquam gigneretur non erat. Quod si erat, ut tu vis, ingenitus erit; si vero hoc ita est, Filius genitus negabitur. ATHANASIUS Deus estne Pater simul an non? ARIUS Potentia quidem semper est Pater, actu vero non semper.

ATHANASIUS Nunquid potentia apud Deum mundus ab aeterno fuit an non? ARIUS Ita est quidem. ATHANASIUS Ergo sicuti mundum voluntate fabricavit Deus, ita et Filium, pro sententia tua, genuit. ARIUS Non sicuti mundum, meministi enim eorum quae ante concessa sunt; sed ante saecula dico voluntate habuisse Filium, breve autem generationis Filii concedo intervallum ut genitus sit. [2] ATHANASIUS Deo pulchrumne est ut Pater sit, an turpe? ARIUS Absit ut turpitudo annectatur Deo, sed omnino pulchrum est ipsum esse Patrem. ATHANASIUS Ergo Deus, pro verbis tuis, a deterioribus ad meliora processit. Nam si cum Pater non esset postea factus est Pater, ergo a minoribus ad maiora convertitur. Sin autem dixeris ipsum antequam Pater esset meliorem fuisse, ergo a melioribus ad peiora praevenit. Quod si ita est, quomodo immutabilem dicemus divinitatem per se perfectam, nec ad meliora progredi, nec rursum a melioribus in peiora desinere? Corruptibilium enim proprium est nunc a melioribus ad deteriora, nunc ab inferioribus ad praestantiora mutari. [3] ARIUS Ictum oculi dare non vis quo Filius priusquam gigneretur non fuerit? ATHANASIUS Non do quod non est. ARIUS Quam ob rem? ATHANASIUS Quia scriptum est: «Non erit in te Deus recens». Breve autem si dedero tempus in quo aliquando non fuerit, recens erit qui a me concedetur, quod absit ut ita sentiat christianus homo, ea concedens quae divinis Scripturis contraria sunt. ARIUS Quaenam contrarietas si dixerimus ictum oculi priusquam gigneretur fuisse ne non genitum intelligamus? [4] ATHANASIUS Valde mihi quidem hoc videtur adversari divinarum rerum cultui, quae ubique testantur Filium Dei semper fuisse, nec unquam tempus ullum ubi non fuerit. An non tibi videtur, si hoc dixerimus, contraria sentire Scripturis divinitus infusis?

ARIUS Da mihi testimonia. ATHANASIUS Audi Ioannem qui dicit: «In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum; hoc erat in principio apud Deum». Quis sanctorum prophetarum et apostolorum talia tecum dixit? Dic mihi. An et mente concipi potest tempus aliquando fuisse in quo Verbum non fuerit? Quod si ita cogitaretur, tempus quandoque fuisset cum Deus Pater Verbo caruisset. [2] ARIUS Filium igitur dicis pronuntiabile Verbum. ATHANASIUS Nequaquam. Verbum enim substantialem dico et non Verbum quod dissolvitur, nec videlicet quod ex Patre processerit et in Patrem denuo resolutum fuerit, iuxta Sabellium; sed ineffabiliter genitum dico Filium cum Patre consistere. Nam uti animam sine verbo cogitare non licet, ita nec Deum Patrem sine Filio credere; sicut enim Pater principio caret, ita et Verbum et Deus Dei Filius. [3] ARIUS Quomodo principio caret Filius, qui se ignorare dicit consumationis diem? ATHANASIUS Dic, homo, mihi quod interrogo: architectus, sumpto calamo, mensuras ponit, caenacula deinde superiora et inferiora describit, gemina dico et trigemina tecta. Si primum transegerit tectum cognoscit quia in secundo occupari debet; ubi vero secundum tectum condiderit aedificii, consumationem haud procul esse intelligit. Sed cum in eo erit ut tertium tectum attollat, prout habitacula duo vel tria fuerint, procul dubio finem operis adesse cognoscit. Haeccine ita sunt an non? ARIUS Consentio ita esse. [4] ATHANASIUS Ergo Filius Dei, qui omnia ex nihilo fecit, qui hoc aptavit elementum, qui mundum providet et aedificat usque ad perfectionem sicut et ipse Dominus ait «Pater meus usque ad perfectionem operatur et ego operor», hic non cognoscit quando finitur opus quod ipse fabricat? Quin etiam fac, inquam, periculum. Age, de perfectione mensis interroga ex imperito homine qui mensem triginta dierum ignorat. Nunquid tibi de quo quaesieris respondebit? Quod si perito quaestionem proposueris, continuo tibi dicet mensis illius, si quintus decimus agetur, dimidium esse; si vigesimus octavus, finem instare; pari ratione de Luna, nec non etiam de anno. Si doctum virum interroges, scientia quam tenet expertus, quia undecimo perfecto mense duodecimus incepit, annum dicet non procul esse quin perficiatur.

ARIUS Est ita ut dicis. ATHANASIUS Si ergo architectus scit quando perficitur aedificium, et vir doctus ex numero quando finitur mensis et ex peritia orbicularis cursus quando Luna completur, tum etiam quando decrescens finitur, deinde tempore plenus conficiatur annus, quonam modo nos Dominum Iesum, qui mundum fecit et eum consumaturus est, diem ignorare dixerimus? Si enim ignoraret, quomodo interrogatus de consumatione saeculi huius et secundo ipsius adventu, veritatem respondendo dicere potuisset? Eorum enim qui rerum scientiam, quae sunt quaeque geruntur, non obscure tenent proprium est veritatem exponere. [2] Quocirca Salvator, cum et ipse cognosceret, veritatem interrogatus significavit. Nam cum discipuli interrogarent quodnam signum adventus Domini Iesu et consumationis saeculi huius, respondens ita dixit: «Videte ne quis vos seducat. Multi enim in nomine meo venient dicentes “Ego sum Christus” et multos seducent. Audituri autem estis bella et opiniones bellorum. Videte ne turbemini. Oportet enim haec fieri, sed nondum finis. Surget enim gens contra gentem, regnum contra regnum, et erunt fames, pestilentiae et terremotus per loca. Haec autem omnia initium dolorum. Tunc vos tradent in tribulationes et interficient vos, et eritis odio omnibus gentibus propter nomen meum. Et tunc scandelizebantur multi et invicem tradent, et odium habebunt ad invicem, et multi pseudoprophetae consurgent et seducent multos, et quia multiplicabitur peccatum, refrigescet caritas multorum. Qui autem perseveraverit usque in finem hic salvus erit, et praedicabitur evangelium regni in toto mundo». [3] Et paulo post dicit: «Erit tribulatio magna qualis non fuit a principio mundi usque nunc, nec quidem erit; et nisi abreviati essent dies illi, non salvaretur omnis caro. Tunc siquis vobis dixerit “Ecce hic Christus”, ecce illic ne credideritis». Et reliqua deinde: «Nam sicuti fulgur exit ab Oriente et apparet usque ad Occasum, sic erit adventus Filii hominis. Ubicunque autem fuerit corpus, ibi congregabuntur et aquilae. Statim post tribulationem dierum illorum sol obscurabitur et lunam non dabit lumen suum et stellae caeli cadent et virtutes caelorum commovebuntur. Et tunc apparebit signum Filii hominis in caelo». Et paulo post dicit: «Amen dico vobis; non praeteribit generatio haec donec haec omnia fiant. Caelum et terra transibunt, verba autem mea non praeteribunt. De die autem et hora nemo novit, neque angeli caelorum, nisi Pater solus». [4] Ergo eorum omnino est qui bene sentiunt ex his quae a Salvatore praesignata sunt de die et hora percipere, quia probe novit quando venturus est, ut omnia pro inseparabili Patris sui voluntate constituat, sicuti praefinitum est. Nam Evangelium manibus sume et de quo quaestio est lege Matthaei progressum, et omnia tibi dilucida erunt, quia de die non ignorat Dominus. Quod si ignoraret, quomodo signa et pericula diem praecurrentia, quae neque dum sunt neque fuerunt, praedicere potuisset? Nam usque ad consumationem et adventum suum signa et qualitates eorum praemonstravit, ut studiosi homines et industrii tempus ex hisque a Domino praemonita sunt cognoscere possint.

ARIUS Si vere diem novit cur dixit ipse «Nec Filius novit diem illum»? ATHANASIUS Non dixit Dominus “nec ego novi diem illum”: consequens enim erat ut ita diceret Dominus siquid se ipsum ostendere vellet quasi qui rei notitiam non haberet. Et in Matthaeo quidem non dicitur quia “nec Filius novit diem illum”; reliqui autem evangelistae huius rei narrationem praetermittunt. Solus autem Marcus ait: «Neque Filius novit diem illum». Et Marci narrationem animadverte quia non ignorat Dominus diem illum. [2] Dicit enim Dominus Iesus: «De die autem et hora illa nemo novit, neque angeli caelorum, neque Filius, nisi Pater». Cum enim se ipsum nihil a Patre secundum substantiam distaret, sed Patri suo divinitate unitum esse cognosceret, praescientiam suam in Patris praescientia consistere significavit, sicut ipse Dominus ait: «Ego et Pater unum sumus»; et rursus: «Omnia quaecunque Pater habet mea sunt». [3] Non creatarum rerum causa hoc Salvator dixit «Omnia quaecunque Pater habet mea sunt», sed quaecunque divinitati Patris conveniunt haec sua esse Dominus dixit, quale est immortale, incorruptibile, invictum, immutabile, incomprehensibile, potens, praesciens et quaecunque Patris sunt haec et Filii propria sunt. Ignorare autem ait, ut modo dictum est, angelos et Filium.

ARIUS Nunquid alius est Filius? ATHANASIUS Unus quidem verus est Dei Filius Verbum et Deus. Est autem alius quasi Filius adoptatus per templum corporis ipsius Domini nostri Iesu Christi, sicut ait divinus Apostolus: «Non enim accepimus spiritum servitutis iterum in timore, sed accepimus Spiritum adoptionis in quo clamamus Abba Pater». [2] Plane ad apostolos dixit: «Filioli mei, adhuc modicum vobiscum sum et vado ad eum qui me misit». Ad Iudaeos autem in parabolis ita dixit: «Homo quidam, cum duos filios haberet, accedens seniori dixit: “Vade operare in vineam meam”. Hic respondens ait: “Ego domine”, et non abiit. Deinde accedens alteri dixit: “Vade operare in vineam meam”. Hic ait “Non volo”, postea vero, poenitentia ductus, abiit». Interrogat autem Dominus quis fecit voluntatem Patris eius; respondentes Iudaei dixerunt: «Ultimus filius». [3] Convenienter vero Pater universorum Deus est; vinea semitae iustitiae in quibus seniorem filium operari iubebat; hic parvo intervallo praeceptum post habuit et praeceptorem contempsit, est autem Iudaeorum populus, qui propter incredulitatem contemptor, factus est adoptionis; filius autem iunior patris populus est ex gentibus, qui per initia vocationis incredulitate rebellis idolatria detentus, deinde poenitentia ductus et fidelis paterni praecepti observator apparuit. [4] Ex obedientia vero carus et heres tanquam Patris Filius declaratus est, omni honore et gratia dignus a Patre habitus, praeter quam quod diei illius et horae consumationis dico; signa tantummodo cepit ne, si ignoraret prope finem adesse, dies illa repente imparatum offenderet.

ARIUS Consentio recte hoc dictum esse de die. Illud autem Filium Patri unitum esse substantia non recte habere dico. ATHANASIUS Quoniam studium est tibi non parvum recta vituperandi quaeque inter pios recte conveniunt, redde igitur rationem quid est substantia. ARIUS Omne quicquid est in subiecto id substantia est. ATHANASIUS Recte dixisti. Audi ergo. ARIUS Dic quid velis. [2] ATHANASIUS Nosti quia Deus, sub specie infirmitatis nostrae submissus, per Scripturas divinitus infusas nos saepe alloquitur humanius, ut caelestia et divina mysteria ex his quae pro habitu et essentia nostra dicta fuerint humana natura intelligere possit. ARIUS Ita est – inquit -. ATHANASIUS Nonne igitur Deus, cum ad Filium suum per prophetam dicit «Ex utero ante luciferum genui te», Filii de paterna substantia generationem significat? ARIUS Uterum ergo Pater habet? [3] ATHANASIUS Praeveniens dicebam tibi Scripturas sanctas multotiens, propter imbecillitatem nostram, sub humana specie divinitatem enuntiare, non quia Deus talis sit, sed ut nos, corporeis exemplis, res divinas pie intelligamus. Nullam igitur ob rem aliam uterum nominat [...]. Quod si ita non est, dic tu quonam modo dictum hoc intelligi debeat. [4] ARIUS Scriptura dicit ex persona Patris: «Eructavit cor meum Verbum bonum». Eructavit ergo Verbum, Filium dixit. ATHANASIUS Bene hoc ut alia omnia Scriptura dixit. Tu vero dictum accipiens male pervertisti. ARIUS Dic tu nobis quando ego, ut ipse vis, male perverti.

ATHANASIUS Deus estne spiritus qui pati non potest, an non? ARIUS Ita quidem. ATHANASIUS Cum igitur Scriptura dicit «Ex utero genitum esse Filium», ingenuitatem Filii ex divina substantia existere significat. Ne vero genus humanum, quod est imbecille, Christi generationem arbitretur humanam, dixit «Cor meum eructavit Verbum bonum». Siquis item conatus auderet pronuntiabile Verbum dicere Filium, reminiscetur ex utero et a prava statim cogitatione desistet. [2] Circumscripsit ergo Scriptura sensum omnem humanum ne insania haeretica tenentur adversus sempiternam et incomprehensibilem Filii Dei generationem. Si enim ex utero est, quomodo ex cordi processit? Si vero a corde est, quomodo ex utero prodiit? ARIUS Quid igitur dicere ac intelligere debemus? ATHANASIUS Nihil aliud his documentis percipimus quam Filium ex substantia Dei et Patris genitum esse. ARIUS Si consubstantialis erat Patri Filius, quid non hoc discipulis suis praesens assecuit? ATHANASIUS Quis locus ubi non constet Patri Filium consubstantialem esse? ARIUS Si hoc ostendere potes unum ex his quae obscura sunt. [3] ATHANASIUS Non ex obscuris eruere conamur, sed ex dilucidis rebus veritatem ostendere volumus. Meministi dixisse quicquid Deus est, hoc substantia est. Nunquid hoc Filius est an non? ARIUS Nullatenus. ATHANASIUS Quomodo igitur dominus ait «Ego et Pater unum sumus» falsumne dixit an verum? Absit illud: nunquam enim veritas mendatium fuit. Sed hoc etiam «Qui me videt, videt et Patrem», nihil aliud ostendit quam sanctam divinitatem. [4] Nam si substantia diversus est a Patre Filius, quomodo Pater in Filio contemplari potest? Nunquid enim effigies hominis ex ligno fabricata cognosci potest in lapide qui eius substantiae non est? Quod si locum non habet lignum in lapide cognosci et lapidem in ligno, secundum substantiae rationem, relinquitur ut Deus omnipotens in consubstantiali eius Filio cognoscatur. Visibilia enim eiusdem speciei quorum una substantia est, invisibilium cognitionem repraesentant.

ARIUS Quomodo igitur Dominus dicit «Ego sum vitis vera et Pater meus est agricola»? Nunquid potest vitis et agricola consubstantiales esse? ATHANASIUS Nec praecideris dominica vocem, sed ut posita est lege: «Ego sum», inquit Dominus, «vitis vera, vos palmites, Pater meus agricola est». Dic ergo mihi si Filius Patri consubstantialis non est ex similitudinis vitis et agricolae: ipsumne hominibus consubstantialem dicis? ARIUS Absit hoc quidem. [2] ATHANASIUS Audi placide et mihi ad haec responde. Vitisne ac palmites consubstantiales sunt an non? ARIUS Constanter haec ita sunt. Quaeso igitur succinte huius quoque sententiae declarationi sub compendio finem imponere velis, ut et me talem facias qualis et ipse es. ATHANASIUS Nisi prius de quo quaero responderis non consequere quod petis. ARIUS Dic quod velis et ego quicquid locum habet ut fieri posset responsio dabo. [3] ATHANASIUS Quam ob rem scriptum est de Deo manus et brachium? ARIUS Haec et eiusmodi pro his intelligimus quae adiciuntur quaeque sequuntur, ut siquis hoc dixerit «Manus tuae fecerunt et plasmaverunt me», hic Deum opificem cognoscimus; cum autem dixerit «Brachium Domini revellatum est alicui» manifestum est quia de Filio dicit. Praeterea illud «Dextera Domini fecit virtutem» convenienter de Filio significat, per quem omnia facta sunt. ATHANASIUS Brachium cuius est brachium consubstantiale est an non? ARIUS Ita sane. ATHANASIUS Et dextera cuius est dextera consubstantialis est. ARIUS Et hoc ita est. Sed quid ais? Mene divinitatem compositam fateri vis? Nunquamne audisti Clementem, qui Petrum apostolum secutus est, quo pacto eiusmodi opinionem destruit? [4] ATHANASIUS Memento quae dicta sunt, o homo, et non captaberis. Ego enim simplicem, incompositam, incircumscriptam divinitatem colo, sicut ex sanctis divinisque Scripturis didici et ab his qui per successionem episcopatum acceperunt. Nullam igitur aliam ob rem brachium et dexteram Scriptura vocat Filium nisi ut pie intelligamus Patri Filium consubstantialem esse; quia fieri non potest ut aliquis existimet brachium in homine vel dexteram vel digitum, sicut inter se dissimilia sunt, ita etiam differre substantia. ARIUS Consentio Patri Filium consubstantialem esse. Responde igitur de vite.

ATHANASIUS Duo genera vitis divina Scriptura memorare consuevit: unam quidem utilem atque fructiferam, Dominum nostrum Iesum Christum, quae laetificat cor hominis et exhilarat; alteram vero, diabolum, quae rabiem et venenum spargit, ut scriptum est: «Vitis enim eorum ex Sodoma et palmes eorum ex Gomorra; uva eorum, uva fellis, botrys amaritudinis, vinum eorum ira aspidum insanabilis». [2] Sed et populus vitis nominatus est, et iusti multis in locis vocati sunt vineae, et hoc quidem communiter et late, illud vero praecipue «Ego sum vitis vera»; itaque Salvator ne ex cognomine praedictis vitibus annumeretur, non dico diabolo, sed tanquam viti quae translata est ex Aegypto et plantata ut uvae fructum faceret, fecit autem spinas, iccirco cum addictione dixit ego sum vitis vera, cuius fructus vita, gaudium, pax, caritas, iustitia, fides purissima, cognitio, pietas, castimonia, maiestas, humanitas, mansuetudo, modestia et quae similia sunt. [3] Et quoniam verae vitis palmites eadem generositate fructum vitis similem cuius palmites sunt producere debent, ideo palmites appellavit apostolos, cum simul praepararet ut in fide permanerent, nec a vera vite, sicuti Iudas, aversi, steriles persisterent. Nam qui dilapsi fuerint a caritate Dei ac fide, veluti palmites abscissi a rebus divinis eiiciuntur. [4] Itaque discipulos hortatur ut sobrii sint et impigri cum dicit «Pater meus agricola est», quasi diceret “scire vos velim quia si quem Pater meus excoluerit, hic fructum meum reddet”, cum fructum alienum in veris palmitibus vitis pullulare non sinat, siquidem obambulans in vinea, hoc est in penetralibus animae, quicquid corruptum est et insanum amputat ne lasciviens qualem non cupit agricola fructum producat. Hinc nobis ad id quod quaeritur incipiendum est, huius quoque rei narrationem exponere.

Cum vitis ante hiemem robusto germine ac palmite relicta hiemis impetus fortiter exceperit, hiems vero, gelidissimo ictu sui frigoris invecta, frondes eius aliquas extinguere ceperit quae sensim labefactae cacumina linquunt desuper in terram fluentes, vitis deinde valido palmite manet, hiemis procellae resistens quae nudi frigoris pertinatia nonnullos palmites laedit. [2] Vitis tamen reliquis palmitibus integris hiemem repugnando exigit donec hibernum laborem effugerit. Sed ubi ver nacta, qui novus annus est, requiescere videtur, repente agricola instans, adhibita falce, primo quidem palmites omnes accurate speculatus, incipit quenque frigore laesum excidere, sed et integros subinde a tertio quartove oculo praecidere; vitis igitur, populata ferro, sublimis stetit in caelum suspiciens, nec non in lacrimas triduum resoluta. [3] Cum vero divina providentia voti compos lacrimare desierit, repente numerosam palmitum turbam effundens, eadem qualis et ante fuerat, immo vero gloriosior, apparet. His praemonstratis erunt iam tibi planissima quae de vera vite dicuntur.

Dominus igitur ramosae et opacae vitis instar, propter discipulorum et stipantis turbae multitudinem quae ad eum auxilii gratia confluebat. Erat enim multitudo incomparabilis quae in eum credebat, cui prae desiderio insatiabiliter inhaerebant, cum eo tanquam palmites coniuncti; quidam spiritualis commodi gratia, qui nihil aliud cum eo esse volebant nisi ut eum consequerentur; nonnulli remedia valitudinis assequi sperabant; alii, quod Christum venire audiverant, convenientes novum spectaculum videre cupiebant, Deum in corpore cum hominibus versantem. [2] Et erant passim omnia gaudio plena Domino praesente, qui quacunque iret, tanquam vitis abundans (turba enim illum innumera prosequebatur), cum se uni omnes insinuarent, desiderio circumspiciebatur. Cum vero in consensum turbae prosequentis eum flatus hiberni de montibus spirare cepissent, a vivida statim vite cui iam inhaerebant, languescentes veluti frondes, cecidere non pauci. Alii, metu pontificum ne absque synagoga fierent, Christum, vitam suam negabant, quemadmodum et nunc eadem haec fieri videmus. [3] Ut enim illi, ita et nostri hypocritae homines eorum malunt qui Ecclesiam persequuntur quam Dei opinionem eligere. Nonnulli, cum divina et spiritualia Domini verba male sentirent, retroversi, crimen et vitium benefactori ascripserunt dicentes: «Quis illum audire potest»? Quod etiam aetate nostra nonnulli dicunt qui cum veritate ambulare nolunt. Tribulationes enim et temptationes fidem sequuntur. “Quis enim”, inquit, “praeceptorum Domini ac fidei traditionem observare potest?”

Quin etiam Iudae incredulitatem hiemis vehementia redarguit, quemadmodum et nunc mundi amicitia detenti, cum aliquando discipuli essent et amici et comites Christi, coetus adversus Christum nefarios concitant; et hi quidem quibus thesauri custodia commissa est, non quod eorum molliciem Dominus ignoraret, sed ut eos dum res Domini administrant promptiores redderet pro Domino fortiter facere quam amiciciae mundi occasione contra regem suum militare. Hi, degeneres et steriles, quasi palmites ab agricola excisi, aeterni ignis esca efficiuntur. [2] Sed cum vis hiemis verae viti plurrimum instaret, dico autem Iesu Christo, hunc scribae et pharisaei nunc quidem lapidare volebant; sed veriti ne a turbis occiderentur qui Dominum amabant a proposito destiterunt. Nunc vero comprehendere conabantur cum se Iesus teneri prohiberet quoad tempus veniret ac dies ab ipso Domino ante saecula praestitutus, in quo ipsum pati oportebat. Fuere etiam qui illum non nunquam praecipitare temptarent et ipse per medium eorum tranquillus incessit. Et innumera supervenere pericula quae cum ingruerent prohibita in cassum cecidere. [3] Iamque aderat anni novi principium quo tempore Pasca immolari, sicut oracula de Domino praenuntiabant, cum ad eos divinum praeceptum prodiret ut iustitiae vinculum omne dissolverent, elemosynis expiati se ipsos Deo conciliarent, inimicitias cum proximo non agerent, siquidem eos mala nulli hominum pro communione generis struere iubet, sed pace purissimos divini cultus obsequium exhibere.

Dominus igitur, quasi in tempore pacis ac celebritatis, cum discipulis suis in Hierosolyma venit, non qui ignoraret quae sibi eventura erant, sed valde et cognosceret, quippe qui discipulis suis futura praedixit: «Ecce ascendimus in Hierosolyma, et Filius hominis tradetur in manus seniorum et scribarum, et tradent eum gentibus et condemnabunt eum morte». [2] Ut ergo iniquitas iniustitiae congregationis Iudaeorum appareret, pax ingressa est Hierosolyma; inimici vero pacis, cum eam vidissent, perturbati sunt; pax enim seditiosis et homicidis inimica est, qui solent malis potius quam bonis operibus et pacis ubertate gaudere. Cum igitur observassent, repente strictis gladiis, instantes loco ubi Iesus cum discipulis erat, inter primos conspicati scelestas manus suas ipsi iniecerunt cum adhuc discipulis suis stipatus esset. Hic vero truculentis mansuete loquitur: «Si me queritis, sinites hos abire». Discipuli cum gravia pericula vidissent, quibus Spiritus Sancti virtus nondum inerat, relicto ipso praeceptore et domino in fugam conversi sunt. [3] Sed domestici Satanae, cum Iesum comprehendissent, in Calvariae locum duxerunt ut ibi eum crucifigerent, consumatis omnibus quae de illo iam pridem scripta fuerant; et ipsum cruci, tanquam vitem tollentes, valo fixerunt. Qui relictus in cruce solus, cum duobus quasi palmitibus vel certe tribus, siquidem in obliquum manus in Orientem, caput et pectus et cum his pedes quoque tetenderat, omni umbra reliquorum palmitum sublata, clavis saucius et hasta, in rivi modum sacri sanguinis lacrimas fundebat. [4] Repente vero die tertio resurrexit, nihilo deterior factus quam antea fuerat; quin etiam gloriosior apparuit et ea fide discipulorum corda replevit ut eum crederent vitam suam esse, et germen edidit discipulorum turbam post resurrectionem latius quam antea, non etiam in Iudaea solum, sed «Palmites suos ad mare usque porrexit, umbra eius montes texit et arbusta eius cedros Dei». Haec verae vitis materia pie, pro viribus, tractata est.

ARIUS Rectissime – inquit – omnia. Restat subinde mihi de Sancto Spiritu quaerere. Nam de Filio et ego ipsum per omnia aequalem Patri praeter quam omnipotentem esse confiteor. ATHANASIUS Nihil eorum fateris quae religioni conveniunt. ARIUS Quam ob rem? ATHANASIUS Constanter aequalis est Patri suo Filius et omnium Dominus est quorum Pater eius. [2] ARIUS Ego de omnipotentia dixi, non de dominatione, quin omnibus dominetur Filius quibus et Pater. ATHANASIUS Quid est omnipotentia? ARIUS Omnia posse. ATHANASIUS Filius ergo, ut ipse vis, omnia non potest. ARIUS Et hoc recte cum reliquis; omnia enim potest Filius et omnipotens est, sicut et Pater. Nam cum una sit Patris et Filii substantia, una etiam eorum est divinitatis omnipotentia. Ergo de Spiritu Sancto quaeramus, cum tu praesertim ab initio diffinieris ipsum Patri et Filio consubstantialem esse, ego vero contra dico, qui demonstrationem ex sanctis Scripturis accipiam, ipsum videlicet creatum esse, et huius rei affirmationem paucis absolvam. [3] Ubi Ioannes affirmat omnia per Filium facta esse, non etiam Spiritum Sanctum in ea oratione comprehendit, quin etiam a Patre caelitus mittitur; quicquid autem de loco migrat in locum substantiae permutabilis est. Ex quo planum est creatae illum esse naturae et non increatae, nec beatae illius substantiae esse, Patris dico Filiique solum, quae omnia comprehendit et ubique substantialiter adest, quemadmodum abs te dictum est antea et a me consecutum, non tibi sed veritati, cum etiam Deus per prophetam dicat: «Ego firmans tonitrum et creans Spiritum». Quibus, ut arbitror, contradicere non potes.

ATHANASIUS Scriptum est: «Sancti estote, quoniam ego sanctus sanctificans vos»; et rursus Salvator ad Patrem suum pro sanctificatione discipulorum sic ait: «Pater, sanctifica eos in veritate tua»; et rursus Salvator de se ipso inquit: «Sum veritas». [2] Haec cum ita sint, Patris et Filii divinitas sancta est atque sanctifica, rationabilia cuncta sanctificans quae ex liberi arbitrii cognitione ac studio digna habentur, ut in communione sanctificationis sanctam beatamque substantiam suscipiant. Si ergo ex Patris et Filii substantia Spiritus Sanctus non est, cur eum in signo sanctificationis Filius Dei connumeravit? Ait enim Dominus ad discipulos: «Euntes, docete omnes gentes baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti». [3] Quod si gentes omnes quae credunt et sanctificantur, beatissima Trinitatis nuncupatione sanctificantur, iccirco planum est ex Patris et Filii divinitate Spiritum Sanctum esse, quia substantialiter sanctus est ipse, et sanctos facit omnes qui communioni eius adhiberent, quemadmodum apostolos ipsos alloquitur quibus ait: «Abluimini et sanctificamini in nomine Domini nostri Iesu Christi et in Spiritu Sancto eius». [4] Si vero substantiae non est Dei Patris et Filii, quaero iterum: quomodo Patri et Filio connumeratus est? An quasi non possit ad sanctificationem sufficere fidelibus, Patris et Filii divinitas Spiritum Sanctum, qui non sit substantiae suae, ad plenitudinem sanctificationis assumpsit? Quod si ita esse putaretur, quomodo divinitatem diceremus nullius egentem, per se perfectam, nullatenus ab alio desiderare quicquam ut benefacere possit?

ARIUS Si Spiritus Sanctus sempiternae divinitati consubstantialis esset, prorsus ubique substantialiter adesset, nec missus de loco migraret in locum. ATHANASIUS Sancti angeli Spiritum Sanctum habent an non? ARIUS Et valde quidem. ATHANASIUS Semperne cum ipsis est, an ad tempus sanctis virtutibus Spiritus Sanctus inesset? Num quis angelos modo sanctos esse dixit, modo non sanctos? [2] Nam Spiritus Sancti praesentia sancti essent, eius autem absentia non sanctos esse manifestum est, iuxta illud quod a Deo dictum est: «Non permanebit Spiritus meus cum hominibus generationis huius, quia caro sunt». Et Paulus ait: «Siquis autem Spiritum Christi non habet, hic non est eius». Mala igitur opera, si causa sunt ut cum peccatoribus non sit Spiritus Sanctus, aliquos Christi non esse ostenditur eo quod in his nec sit Spiritus Sanctus, nec inhabitet. [3] Ergone ministri peccati essent angeli sancti si non semper Spiritum Sanctum haberent? Quomodo igitur apparent iugiter gloriae Dei si non sancti sunt et Spiritus Sancti participes? ARIUS Sanctae virtutes Spiritum Sanctum semper habent. ATHANASIUS Et sancti patres, qui ab aeterno probati sunt Deo, secum habuerunt et nunc quoque habent Spiritum Sanctum an non? ARIUS Et habuerunt et habent inseparabiliter sancti omnes Spiritum Sanctum. ATHANASIUS Cum apostolis, dum in carne viverent, eratne Spiritus Sanctus an non? ARIUS Nefas est dicere cum apostolis non fuisse Spiritum Sanctum. [4] ATHANASIUS Profectine sunt simul omnes ut regnum caelorum praedicarent, an in partes mundi duodecim sparsi? ARIUS Corpore divisi sunt ab invicem, ut gentes omnes docerent in Christo fidem. ATHANASIUS Ergo si cum angelis est Spiritus Sanctus, cum sanctis animabus patrum Spiritus Sanctus, cum apostolis qui longis erant inter se disiuncti intervallis ut regnum caelorum praedicarent, Spiritus Sanctus relinquitur ut omnia compleat ubique substantialiter praesens, sicut et Deus Pater et unigenitus Filius eius.

ARIUS Concedatur Spiritum Sanctum ubique substantialiter esse. Cur igitur propheta ex Dei persona dixit «Ego Dominus Deus vester firmans tonitrum et creans Spiritum», si non est creata virtus? ATHANASIUS Semperne creatur Spiritus Sanctus vel semel, ut tu vis, creatus est? ARIUS Quaestiones obliquae non induxeris. Ante omnia saecula Spiritum creatum esse dico. [2] ATHANASIUS Propheta creans dixit quasi semper Deus creet vox prophetae demonstrat. Non ergo de Spiritu Sancto creans dicit, sed de flamine ventorum ad recreationem rerum omnium. Erit autem tibi huius rei manifesta cognitio ex his quae sequuntur, cum ea sumpto propheta nactus fueris. Nam si Spiritus Sanctus, ut ipse dedisti, ante omnia saecula creatus est, dixisset “Ego Deus qui tonitrum firmo et Spiritum creavi”; nunc autem non ita dixit. [3] ARIUS Observatum igitur hoc recte dixisti. Illud autem «Omnia per ipsum facta sunt» omnia complectitur, ut et Spiritus Sanctus, cum in omnium numero computetur, virtus quamvis maxima in opificio substiterit. ATHANASIUS Ergo, pro sententia tua, universorum Dominus Pater Domini nostri Iesu Christi a creata natura percipitur. ARIUS Absit ut hoc unquam dixerim. Etenim audiamus a Salvatore dictum: «Nemo Filium cognoscit nisi Pater, nec Patrem quis novit nisi Filius». [4] ATHANASIUS Estne homo qui a suo ipse spiritu cognoscitur an non? ARIUS Apostoli vox est quae dicit: «Alterum nescire quae alterius hominis sunt, nisi tantum a suo quenque spiritu cognosci». Quod ita non esse qui dici potest?

ATHANASIUS Altitudines igitur Dei quis novit, creata natura an increata substantia? Dicesne increatam substantiam a creatura percipi? Quod si ab in creata dixeris relinquitur ut consubstantialem Patri et Filio confitearis Spiritum Sanctum, iuxta beatum Paulum qui dicit: «Nullus hominum novit quae hominis sunt, nisi spiritus hominis qui in ipso est; eodem modo et quae Dei sunt nemo novit, nisi Spiritus Dei». [2] ARIUS Omnia Dei, quaecunque ipsi visa fuerint, ea Spiritus novit, consilia videlicet quaecunque illi Deus aperuerit. ATHANASIUS Ergo nihil Spiritui supra genus hominum concesseris, siquidem rem Deus faciet etiamsi non revellaverit servis suis prophetis. ARIUS An non tibi quaecunque Dei sunt ipsius videntur esse consilia? ATHANASIUS Dei omnia dicuntur et operationes et quae ab eo facta sunt visibilia et invisibilia; dicuntur autem ipsius et consilia, et multa sunt quae Dei nominantur. Nunc igitur dic tu mihi: suasne res homo spiritu revellat, an spiritus hominis, qui in eo est, omnia a se ipso novit quaecunque ab homine aguntur, cum ab ipso videlicet spiritu ad omnia moveatur homo quae facit? ARIUS A se ipso spiritus hominis scit quae in eo sunt. [3] ATHANASIUS Spiritui hominis dedisti a se ipso omnia scire, Spiritui vero Dei nec ita quidem scientiam habere concedas? Ad haec autem dic mihi: altitudines Dei quid intelligis? ARIUS Oportet qui quidem veritati sit amicus primum fateri omnia quaecunque Dei sunt Spiritum a se ipso cognoscere; deinde altitudines Dei dicere infinitum et inmensum id esse, et ita esse Deum. Quae ego profiteor. [4] ATHANASIUS Si haec igitur profiteris infinitum et inmensum, et id esse et ita esse Deum, huncne dices a creata natura percipi? Quod si ita habet, pro tua iam sententia non est inperceptibilis a quacunque enim creata natura Deus percipiatur, inperceptibilis dici non potest. ARIUS Da mihi e sacris Scripturis testimonium, sicuti de Filio dedisti, Spiritum Sanctum Deo consubstantialem esse.

ATHANASIUS Scriptum est in lege Dei: «Non sumes nomen Dei tui in vanum [...]». Et de Spiritu scriptum invenimus a Salvatore; dicit enim ad filios Belzebul qui contra eum insolescere volebant: «Omne regnum in se ipsum divisum desolabitur, et omnis civitas vel domus divisa in se ipsam cadit. Et si Satanas Satanam eiicit et in se ipsum insurrexit et divisus est, quomodo stabit regnum eius? Vel quomodo potest aliquis spolia fortis diripere, nisi prius domum ingressus fortem ligavitur? Nunc domus eius diripit. Et si ego in Belzebul eiicio daemonia, filii vestri in quo eiiciunt? Si autem ego in Spiritum Dei eiicio daemonia». [2] Et paulo post: «Propterea dico vobis quia omne peccatum et blasphemia remittetur hominibus, Spiritus autem blasphemia non remittetur. Et quicunque dixerit verbum in Filium hominis remittetur ei; qui autem dixerit in Spiritum Sanctum non remittetur ei, nec in hoc saeculo nec in futuro». Vides quia Deo parem honore Spiritum et hic et in futuro cognoscimus. Ut enim qui blasphemat in Patrem non purgabitur, quin sit aeterni reus supplicii, ita qui in Spiritum Sanctum blasphemaverit sempiterno peccato reddetur obnoxius, cum peccati labes non remittatur. [3] Nam si servus esset Spiritus, non qui in eum delinquit perinde sempiterno supplicio puniretur atque ille qui blasphemat in Dei magnitudinem increatam. Sed quem hic Spiritum Dei Dei Filius dixit, hunc ex discipulis Christi quidam, cum de ipso ageret, digitum Dei nominavit. Reminisci velis eadem via Filium investigatum esse et invenies sempiternam Spiritus Sancti virtutem ideo Patri consubstantialem, quia digitus dicitur. Ob hoc videlicet magi inexpugnabilem Spiritus Sancti virtutem in Aegypto contemplati clamabant dicentes: «Hic digitus Dei est». [4] Nihil aliud per digiti Dei vocem quam Spiritus Sancti virtutem facebantur quam habet Deo Patri consubstantialem, quam ex a diverso fas est intueri neminem. Et ne quis cavillari vellet non recte a Magis dictum esse, apostoli immo vero in ipsis Dominus quae ad se dicta erant tanquam recte dicta confirmavit; nam et ipse ait: «Si ego in digito Dei eiicio daemonia».

ARIUS Spiritus ubinam scribitur Deus? ATHANASIUS Ubique divinae Scripturae testantur quia Deus est Spiritus Sanctus, nec separatus a Dei et Patris et Filii eius unigeniti gloria. Dicit enim Petrus in Actibus ad Ananiam: «Nonne manens tibi, manebat et venditum in tua potestate erat? Quodque posuisti in corde tuo rem istam, mentiri te Spiritui Sancto? Non mentitus es hominibus, sed Deo». Vides ut in superioribus quem Spiritum Sanctum dixerat, in posterioribus Deum dixit. [2] Quin etiam beatus Paulus in secunda ad Thessalonicenses epistola sic ait: «Dominus autem dirigat corda nostra in caritatem Dei et in patientiam Christi». Quid vis in epistola intelligere? Quem Dominum appellari? Omniumne Dominum Deum Patrem, an Spiritum Sanctum? Nam Christum subiunxit. Spiritus enim, si Patrem praestitueris, Deus est; si Spiritum ipsum praefatus fueris, Dominus est, quod si Dominus ergo Deus. Scriptum est enim: «Ego sum Dominus Deus tuus». [3] Sed quaere et invenies ubique scriptum aequalis esse operationis Spiritum Sanctum, nec a Patris et Filii gloria seiunctum. ARIUS Quid igitur nusquam Scriptura dicit Spiritum cum Patre et Filio venerari? ATHANASIUS Sacrae Scripturae omnia aperte diserunt. Quod autem nunc agimus, sanctae virtutes omnes, quae in caelis sunt, Spiritum Sanctum, ut Hesaias ait, cum Patre et Filio sine fine venerantur. ARIUS Cum Patre et Filio Spiritum Sanctum venerari scriptum est nusquam.

ATHANASIUS Falleris. Cum Domini gloriam et sanctarum virtutum exercitus Hesaias vidit, quid eas ait in divinis canticis dicere clamantes? Nonne «Sanctus, sanctus, sanctus»? Quidque hunc numerum, nec supra repetendo celebrant, nec infra praetereundo minuunt laudem? Quia prorsus neminem fas est praeter Trinitatem hoc honore dignari et hymnum nefas est quenquam minuere propter sanctam et beatam Trinitatis divinitatem, quae per se est in unitate sufficiens. [2] Quid deinde Moyses populum docuit ter verticem et genua flectentem adorare? Nonne propter Trinitatis adorationem, quae in una divinitate consistit? Sed Elias etiam, Deo plenus, in sufflatione tertia viduae filium excitavit nihil aliud ostendens nisi posse neminem aeterna vita dignari, qui non prius per venerandam fidem animo conceperit vivificam parem honore eandemque substantia Trinitatem, quae velut ignis peccata pereuntia perdentiaque animam cuncta consumit et ipsius compotem aeterna vita vivificat. [3] Iam vero et Paulum Christo plenum non potuisse aliter ad tertium usque caelum ascendere nisi indebilem et consubstantialem Trinitatis fidem pectoribus suis possideret; hoc Deus effecit ostendere volens neminem posse caelorum regnum ingredi qui non ea fide sit quae in Paulo penitus habebat. Quid autem et lavacrum quod peccatorum remissionem praebet et vivificum et sanctificum, sine quo regnum caelorum nemo videbit? Nonne in ter beata nominatione fidelibus datur? Sed ad haec omnia Ioannes etiam dicit: «Et tres unum sunt».

ARIUS Vere beati sunt omnes qui hanc fidem habent et eam usque ad mortem confitentur et vitam perinde exigunt, atque ea dignum est. Nunc enim ego revixi resurgens a mortuis. Mortuis enim error mortem affert possessori suo et animam inducit comitem suam, ut flagitiis involvatur. [2] Hinc ad ea resurrexi quae in oculis sunt aeternae vitae signa, ab homine non demonstrata; dereliqui mortem et filium eius errorem, vendicavi me ipsum vivificae fidei: homo enim, cum unus sit, unam habere debet Trinitatis aeternae consubstantialisque fidem. Qua enim ex perfidia me Deus eripuit, ubi non una fides, sed tres comprobantur: Patris unius aeterni, Filii alterius creati et Sancti Spiritus facti. [3] Iam vero manifestum est fidem illic ex multis nec unam quidem esse. Quae cum ita sint, gratias ago Trinitati Sanctae. Adoro Patrem, Filium et Spiritum Sanctum. Ergo dilecte congratulemur. Ego enim indumenta erroris omnia, per misericordem Deum exutus, abieci.

ATHANASIUS Adhuc etiam vestem, gestas erroris, cognitam abicies et ipsam cum reliquis praevaricationis operibus et una poterimus congratulari. ARIUS Si mihi aperte non dixeris, conscius mihi ipse non sum habere quicquam furiosae illius haereseos. [2] ATHANASIUS Dignitas quae cleri appellatur tibi ab haerese demandata nonne fraudis membrum esse videtur, quae extrinsecus speciem pietatis ostendit, intrinsecus autem plena est impietatis, ut homo instrumentum sit spiritus gigantei contra Deum sacrilegio pugnare paratus? ARIUS Iam iam tibi consentio. Non coalescit vita mea nisi et hanc certe, si consulis, ex anima pepulero inanis gloriae tyrannidem. [3] ATHANASIUS Ergo si partes erroris componuntur virtuti, virtutis et veritatis partes partibus erroris multo minus congruunt. Nam et veritati mendacium et mendacio veritas opponitur. Horum autem unumquodque ex fructu cognoscitur quemadmodum veritas dixit. Finis.