[1] Duo quidam novi et inusitati, serenissime Princeps, ceterorum omnium continuorum ac per spatium dierum circiter sexaginta quotidianorum terremotus, tuis felicibus fortunatisque temporibus, quadringentesimo quinquagesimo sexto supra millesimum christiane salutis anno, in medio hiemis, altero ingentiori secundo nonas decembris noctu, altero vero interdiu secundo kalendas Ianuarii, cum magna plurium pagorum ac opidorum urbiumque eversione atque seva et truculenta multarum gentium strage, non modo per universam Campaniam Veterem, sed per totam quoque Lucaniam ac Samnium et Abrutiam totamque Apuliam usque ad quasdam Brutiorum partes, nuper apparuere. [2] Qui quidem nos, Neapoli apud Maiestatem tuam in precipuis duarum singularium dignitatum gradibus presidentes ac nonnulla maiora et digniora divinarum rerum genera antea conscribere et cogitationes nostras iampridem litterarum monumentis mandare aggressos penitus revocarunt atque ad intermissa naturalis philosophie studia parumper converterunt.

[3] Verum, cum veteres ac novos plurimorum et Grecorum et Latinorum philosophorum codices perscrutandi gratia diligenter accurateque evolveremus, ut quicquid de terremotibus sentirent inter nos animadverteremus ac noviter recognosceremus, factum est ut interlegendum eos ipsos varia ac diversa sentientes inter seque dissentientes inveniremus. [4] Unde ad alios non indignos quarumcunque rerum scriptores utpote poetas, historicos, iurisconsultos ac theologos eisdem causis adducti e vestigio contendimus. Sed cum predictos auctores et inter se convenire et a philosophorum quoque ac astrologorum opinionibus longe dissentire reperiremus, non inutile fore existimavimus si nunc oblata presertim scribendi occasione novum quoddam opus componeremus, in quo quicquid de terremotibus a commemoratis auctoribus scriptum antea fuerat in unum congereremus, ut ex omnibus per hunc modum simul congestis veriorem quandam et probabiliorem ac certiorem sententiam iure deligere valeremus.

[5] Atque id nobis non immerito contigisse videtur: nam si L. Anneum Senecam virum Cordubensem, licet doctissimum philosophum ac Rome ea tempestate sub Neronis imperio commorantem, novus quidam illius temporis terremotus, qui eandem Veteris Campanie regionem vehementer invasisse ac lesisse scribitur, integrum quintum De questionibus naturalibus librum ad scribendum de terremotibus vel maxime compulit, cum antea particularem quendam de eadem re codicem ab eo ipso scriptum fuisse constaret, quid hi duo, de quibus mentionem fecimus et quos propriis oculis vidimus et quos etiam propriis auribus audivimus, terremotus erga nos Florentinos ac Neapoli sub tuo Regno, ut diximus, degentes operabuntur? Nonne, cum universa queque eius provincie et nonnullarum quoque finitimarum regionum loca multo vehementius quam ullo unquam tempore antea conquassaverint, nos ita concutient ut ad scribendum compellant? [6] Quod propterea non iniuria fecisse videmur, quia hi de quibus agimus terremotus, cum diuturnitate temporis tum quoque longitudine atque amplitudine vexati et lacerati spatii tum maioribus denique damnis, illi ipsi eiusdem Senece predicto plurimum preferendi fore censentur. [7] Quocirca si ille multo ex preallegatis rationibus minor Senecam ad scribendum compulit, profecto hi duo longe illo maiores non immerito nos pariter admonere ac movere debuerunt, ut aliquid scriberemus. Sed cum ad quem huiusmodi scripta nostra dirigeremus, parumper cogitaremus nulla dignior nobis inter nos cogitantibus quam tua, gloriosissime Princeps, regia regalisque persona occurrebat, cum, quia ceterorum omnium, quorum pace dixerim, non modo hominum, sed cunctorum quoque principum longe dignissimus habebaris, tum etiam quia singula queque conquassata et lacerata loca sub tuo imperio degebant. [8] Ad hec accedebat fortunata ac fausta et felix nativitas tua, que cum dignitate terremotus non immerito idcirco apparuisse videtur, ut futuram Maiestatis tue magnitudinem plane aperteque portenderet, ceu de Iesu Christo et Alexandro rege ac Platone et de quibusdam aliis admirabilibus viris legisse meminimus. Quod eo libentius fecimus, quia celsitudini tue, cui omnia debemus, vel maxime obsequi atque in primis gratificari cupiebamus.

[9] Accipe igitur, quesumus hilari gratoque animo, hoc quodcunque est novi operis quod De terremotibus appellare voluimus et quod tuo nomini ob duas duntaxat causas dedicavimus. Primo nanque amplificandi nominis tui gratia id ipsum ad te transmisimus; deinde ut ex hac transmissione Maiestati tue certe huiusmodi vel naturalium vel supernaturalium rerum cognitionis avidissime morem gereremus. Cum igitur, predictis causis adducti, de terremotibus noviter scribere instituerimus, multa de hac materia cognitu difficillima presertim ad te scribentes cum aliqua dignitate conscribere atque cogitationes nostras litteris mandare contendemus.

[10] Nam primo libro diversas cunctorum pene excellentium scriptorum de hac re opiniones recitabimus dignioresque ad invicem conferemus, sicque collatas cum propriis distinctionibus ad unionem concordiamque reducemus. Secundo deinde omnes a creatione orbis paulo grandiores terremotus ab idoneis auctoribus scriptis suis usque ad hec tempora nostra celebratos paulo brevius enarrabimus. In tertio denique quanti qualesque fuerint hi duo ultimi terremotus, que loca vexaverint, quam multa et quam magna damna per longinqua terrarum spatia circunquaque intulerint, et quomodo cum ceteris omnibus antea commemoratis conferri possint, quoad fieri valuerit, brevissime disseremus.

[1] Cum itaque poete, historici, iurisconsulti ac theologi terremotum plerunque ab omnipotenti Deo (contra omnium astrologorum philosophorumque sententias, qui, de rebus naturalibus diligentissime simul atque accuratissime perscrutati, ab ipsa natura originem trahere et dicunt et sentiunt) mirabiliter provenire opinentur, prius eorum opiniones singillatim referemus. Astrologorum deinde physicorumque sententias recensebimus.

[2] A poetis igitur, quos historicis et oratoribus ac ceteris huiusmodi scriptoribus antiquiores fuisse manifestum est, incipientes, a Sibilla non iniuria initium summemus, quam inter poetas idcirco connumerare maluimus quoniam carmina composuit. [3] Sibilla itaque, sive Eritrea sive Cumea, cum de novissima illa tremendi iudicii die vaticinaretur, his carminibus sic cecinisse videtur:

Non erit in rebus hominum sublime nec altum. Iam equantur campis montes et cerula ponti. Omnia cessabunt, tellus confracta peribit: Tartareumque chaos monstrabit terra dehiscens.

[4] Orpheus deinde, in carminibus que De verbo sacro composuit, quodam loco ita canit: «Nemo illum», de Deo loquens, «nisi caldeo de sanguine quidam progenitus vidit. Quem celorum aurea sedes sublimisque tenet, cuius se dextra tetendit occeani ad fines, quem de radicibus imis concussique tremunt montes», et cetera huiusmodi. [5] Et alibi «Deus», inquit, «in celo aurea in sede firmus sedere cognoscitur. Terra vero sub pedibus eius est. Manum autem eius dextram ad fines occeani extendit. Montium radices tremiscunt, nec viribus eius resistere possunt». [6] T. quoque Lucretius ita ait:

Quem gravis insequitur sonitus, displosa repente Opprimere ut celi videantur templa superni. Inde tremor terras graviter pertentat, et altum Murmura percurrunt celum; nam tota fere tum Tempestas concussa tremit fremitusque moventur.

[7] Virgilius postmodum in decimo Eneidos inter cetera carmina hec ponit:

Tum Pater omnipotens, rerum cui summa potestas, Infit eo dicente Deum domus alta silescit Et tremefacta solo tellus, silet arduus ether.

[8] Ovidius insuper pluribus Metamorphoseos locis idem sentire videtur. Ubi in primo ita dicit: «Ipse tridenti suo», de Neptumno loquens, «terram percussit. At illa / tremuit motaque vias patefecit aquarum». [9] Et in secundo sic canit:

Non bene conveniunt nec in una sede morantur Maiestas et amor; sceptri gravitate relicta, Ille pater rectorque deum, cui dextra trisulcis Ignibus armata est, qui nutu concutit orbem, Induitur faciem tauri mixtusque iuvencis Mugit et in teneris formosus obambulat herbis.

[10] Et in septimo huiusmodi versus vulgo leguntur:

Vivaque saxa sua convulsa robora terra Et silvas moveo, iubeoque tremiscere montes Et mugire solum manesque exire sepulchris.

[11] Et paulo post ita ait:

Mille locis lachrimavit ebur, cantusque feruntur Auditi sacris et verba minantia lucis. Victima nulla litat, magnos instare tumultus Fibra monet cesumque caput reperitur in extis, Inque foro circunque domos et templa deorum Nocturnas ululasse canes umbrasque silentum Erravisse ferunt motam tremoribus urbem.

[12] Seneca preterea quodam prime tragedie loco «Tellus», ait, «gigante Doris excusso tremens / supposita monstri colla terrifici levet». Et in eadem subdit:

Cur subito labant Agitata motu templa? Cur mugit solum? Infernus imo sonuit e mundo fragor.

[13] Lucanus denique in primo, cum de portentis Romane libertatis amissionem portendentibus ageret, his carminibus quodam loco ita cecinit:

superique minaces Prodigiis terram implerunt, ethera, pontum. Ignote obscure viderunt sidera noctes Ardentemque polum flammis celoque volantes Obliquas per inane faces crinemque timendi Sideris et terris mutantem regna cometem.

[14] Et paulo inferius sic inquit:

Flamma latinas Scinditur in partes geminoque cacumine surgit Thebanos imitata rogos. Tunc e cardine tellus Subsedit, veteremque iugis nutantibus Alpes Discussere nivem.

[15] Et reliqua huiusmodi prodigia in calce primi prosecutus est. Et in secundo ita infit:

Ipse situs putrique facit iam robore pallor Attonitos; non vulgatis sagata figuris Numina sic metuunt: tantum terroribus addit, Quos timeant, non nosse deos. Iam Fama ferebat Sepe cavas motu terre mugire cavernas Et procumbentes iterum consurgere taxos.

Id ipsum etiam Romanos veteres, quorum laus apud unamquanque gentem maxima et celeberrima est, sensisse videtur.

[16] A. Gellius secundo Noctium Atticarum (auctor est cuius propria verba hoc loco ponere curavimus, ut res ipsa clarius elucescat) sic enim inquit: «Quenam esse causa videatur quamobrem terremotus fiant, non modo his communibus hominum sensibus opinionibusque compertum, sed ne inter physicas quidem philosophias satis constitit ventorumne vi accidat specus hiatusque terre subeuntium an aquarum subter in terrarum cavis undantium fluctibus pulsibusque, ita uti existimasse videntur antiquissimi Grecorum, qui Neptumnum enoch sichthon, hoc est terram moventem, appellaverunt, an cuius alie rei causa alteriusve dei ac numinis nondum etiam, sicut diximus, pro certo creditum. [17] Propterea veteres Romani, cum in omnibus aliis vite officiis, tum in constituendis religionibus atque in diis immortalibus animadvertendis castissimi cautissimique, ubi terram movisse senserant nuntiatumve erat, ferias eius rei causa edicto imperabant, sed ei nomen, ita uti solet, cui servari ferias oportebat, statuere et edicere quiescebant, ne alium pro alio nominando falsa religione populum alligarent. [18] Eas ferias si quis polluisset piaculoque ob hanc rem motus esset, hostiam sive deo sive dee immolabant, idque ex decreto pontificum observatum esse M. Varro dicit, quoniam et qua vi et per quem deorum dearumve terra tremuerit incertum esset», cum in aliis magnis fortuitisque casibus ceu in vastis aquarum inundationibus Neptumno et valitudinis causa Apollini et in maximis pestibus Esculapio et in terrarum sterilitatibus annoneque caritate Cereri semper sacrificare et immolare consuessent. [19] Quod etiam historici asserere et confirmare videntur, qui frequenter terremotus inter prodigia, ostenta, monstra, portenta ominaque reponunt. T. enim Livius tertio Ab Urbe condita verba hec ponit: «Eo anno celum ardere visum, terra ingenti concussa motu est. Bovem locutam, cui rei priore anno fides non fuerat, credita. Inter alia prodigia et carnem pluit, quam in brevi ingens numerus avium intervolitandum raptasse fertur». [20] Et in septimo etiam sic dicit: «Eodem anno, seu motu terre seu qua vi alia, Forum medium ferme specu vasto collapsum in immensam altitudinem ducitur neque eam voraginem coniectu terre, cum pro se quisque gereret, expleri potuisse, priusquam deum monitu queri ceptum quo plurimum populus Romanus posset; id enim illi loco dicandum vates canebant».

[21] Plinius insuper Secundus octavo Historie Naturalis libro ita inquit: «Factum est et hoc semel, quod equidem Etrusce discipline voluminibus inveni ingens terrarum portentum, L. Martio Sex. Iulio consulibus, in agro Mutinensi: nanque montes duo inter se concurrerunt crepitu magno», et reliqua. [22] Et paulo post sic ait: «Neque vero simplex malum aut in ipso tantum motu periculum est, sed par aut maius ostentum. Nunquam enim urbs Roma tremuit, ut non futuri eventus alicuius id prenuntium esset». [23] Svetonius preterea in Vita Neronis quodam loco verba hec scribit: «Statimque tremore terre et fulgure adverso pavefactus audivit e proximis castris clamorem militum et sibi adversa et Galbe prospera ominantium». [24] Et in Vita Galbe sic ait: «Magna et assidua monstra inde a principio exitum rei, qualis evenit, portenderunt. Cum per omne iter dextra sinistraque opidatim victime cederentur, taurus securis ictu consternatus rupto vinculo essedum eius invasit elatisque pedibus totum cruore perfudit; ac descendentem speculator impulsu turbe lancea prope vulneravit. Urbem quoque et deinde Palatium ingressum excepit terra et tremore assimilis quidam mugitui sonus», et reliqua.

[25] Id ipsum et Antoninus cognomento Pius imperator, in quadam eius ad universos Asie populos qui christianos enixe ad necem persequebantur epistola, ceu Eusebius in quarto Ecclesiastice historie libro refert, his verbis inter cetera declarasse videtur. Sic enim inquit: «Ego quidem non ambigo etiam ipsis diis cure esse nequis noxius lateat, multo enim magis ipsis convenit punire eos qui sibi ipsis immolare volunt, quam vobis. Sed vos confirmatis eorum quos persequimini sententiam quam de vobis habent animam ponere pro Deo suo, et mortem libenter amplecti quam vobis talibus acquiescere et in vestre religionis iura concedere. [26] De motibus autem terre qui olim facti sunt vel etiam nunc fiunt, absurdum non erit merorem vestrum iusta commonitione solari, quoniam quidem comperi quod in huiusmodi rebus ad illorum invidiam communes casus transfertis: in quo illi maiorem fiduciam accipiunt apud Deum», et cetera huiusmodi.

[27] Iurisconsulti quodam Diggestorum suorum loco terremotus inter casus fortuitos reponere et connumerare videntur. Quod et imperator Iustinianus in Auctenticorum et Codicis libris paulo latius et evidentius explanasse creditur, ubi ita ferme inquit: «Cum vir nubit in feminam, hinc pestilentie, fames terremotusque oriuntur; propter huiusmodi enim delicta talia generantur et fiunt». [28] Unde terremotus non naturales sed potius fortuitos esse opinantur. Huic poetarum, historicorum iurisque consultorum opinioni, utpote vere et certe, veteres ac moderni et novi nostri temporis theologi plane et aperte assentiri et consonare videntur.

[29] Quippe Moyses, ut a vetustioribus ordiamur (nam eius scripta ceteris omnibus, que apud nos extant, sive Greca sive Latina sive alia quedam barbara sint, antiquiora referuntur), in libro Geneseos, de illius prime ac celeberrime turris edificatione scribens, ab una lingua in multas tunc hominum genus confusum fuisse asserit. [30] Et Abidenus his verbis illi attestatur. Sic nanque ait: «Primos homines ferunt e terra natos, robore ac magnitudine confisos, diis spretis, turrim eo loco, ubi nunc Babilon est, ad celum usque tollere contendisse; cumque iam fere ad celum edificando pervenisset, vim ventorum diis adfuisse qua super eos diruta turris cecidit». [31] De cuius quidem ruina et confusione linguarum etiam Sibilla meminit dicens: «Cum omnes uno uterentur sermone, turrim edificare constituerunt qua in celum ascenderent, eam dii ventis diruerunt et lingua hominum mirabili varietate confusa effecit, ut ea civitas Babilon vocaretur». [32] Alexander historicus quidam, qui multarum rerum peritiam habuit, in volumine De Iudaica historia Eupolemum ait nescio quem hec de Iudeis scripsisse, «Civitas», inquit, «Babilon ab iis condita primum fuerat qui a diluvio evaserant, quos omnes gigantes fuisse constat, sparsos per universam terram extitisse, postquam turris quam edificabant divinitus concussa cecidit. [33] Quod cum ea funditus a fundamentis rueret aliter quam per terremotum (qui, utpote res nova et inusitata, hominibus adhuc rudibus et in suis puris naturalibus constitutis non dum innotuerat) contingere evenireve non poterat»; [34] Artabanum deinde, vetustissimum quendam historicum, de Moyse loquentem et inter cetera ita dicentem, inducit: «Cum Moyses quotidie a Deo liberationem populi peteret, quodam die repente coram eo ignem, ubi nulla incendio materies apta erat, subito erupisse, ac vocem editam fuisse liberandos sibi esse Iudeos et in antiquam patriam conducendos. [35] Hac re fretum, priusquam exercitum comparasset, ad regem Egyptiorum, Raguelis soceri consilio usum, descendisse dixisseque orbis Domini iussu liberandos esse Iudeos; quo audito, in carcerem missum fuisse intrusum. Unde nocte custodibus mortuis et repente portis patentibus armisque omnibus que ibi fuerant fractis exivisse rectaque via in regiam usque ad regis cubiculum ianuis apertis ad ipsum regem intrasse. [36] Interrogatumque a sapiente rege quodnam esset Dei nomen a quo missus esset, cumque a cervicibus inclinatus Moyses sibi in aure dixisset, audientem mutum cecidisse et a Moyse suscitatum fuisse». [37] Et non multo post in hec verba prosequitur: «Tunc, a Moyse terram baculo percussam, muscas venenosas, deinde rursus percussam, ranas, locustas aliaque huiusmodi monstra produxisse. Unde apud Egyptios ubique in templo Isidis bacillum deponitur atque colitur: terram enim Isidem esse que bacillo percussa monstra producebat. [38] Tandem cum grandine percuteretur et terremotu Egyptus universa quateretur, quo domus et templa multa ceciderunt, perfractum calamitatibus regem Iudeos liberasse, quos ab Egyptiis argentea aureaque vasa, vestem et aliam gazam mutuo accepisse, ac tertio die postquam recesserunt ad mare pervenisse», et reliqua huiusmodi.

[39] Et in libro postea Numerorum Choran, Dathan et Abiron, propter seditionem adversus sese et Aaron initam, repentino terre hiatu absortos ac devoratos fuisse scribit. Et quamquam nulla particularis et expressa in illo hiatu eos absorbente de terremotu mentio facta fuisse videatur, veteres nihilominus et approbati mosayci Pentateuci explanatores Hebrei talem hiatum per terremotum evenisse testantur. [40] In libro deinde Iudicum in hunc modum scriptum fuisse non dubitamus:

Domine, cum exires de Seyr, Et transires per regiones Edon, Terra mota est, celi Ac nubes stillaverunt aquis. Montes fluxerunt a facie Domini, Et Sinai a facie Domini Dei Israel.

[41] Et in Libro Hester ita ad verbum legitur: «Apparuerunt voces et tumultus et tonitrua et terremotus et turbatio super terram; et ecce duo dracones magni et parati contra se in prelium». [42] Iob etiam quodam loco de Deo loquens sic ait:

Qui transtulit montes, et nescierunt Ii quos subvertit in furore suo; Qui commovet terram de loco suo, Et columne eius concutientur.

Et non multo post subdit: «Columne celi contremiscunt et pavent ad nutum eius». [43] Et infra ita scribitur: «Ad silicem extendit manum suam, / subvertit a radicibus montes». Et in calce libri sic legimus:

Nunquid post ortum tuum precepisti diluculo Et ostendisti aurore locum suum? Nunquid et tenuisti concutiens extrema terre?

[44] David Psalmo decimo octavo, secundum translationem nostram quam, ut sine arrogantia sincera et pura veritas exprimatur, cum textu hebreo diligenter accurateque emendavimus,

Commota est, inquit, et contremuit terra, Et fundamenta montium conturbabuntur Quoniam iratus est eis.

[45] Et in quadragesimo sexto sic ait:

Idcirco non timebimus dum turbabitur terra, Et dum movebuntur montes in cor marium. Fluctuabunt, conturbabuntur aque sue, Contremiscent montes in altitudine sua semper.

[46] Et in sexagesimo octavo ita canit: «Terra tremuit et celi distillaverunt a facie Dei Israel». Et in septuagesimo septimo sic scribit:

Vox tonitrui tui in rota; Illuminaverunt fulgura orbem Commota est et tremuit terra.

[47] Et in octuagesimo secundo infit: «Non cognoscent et non intelligent: in obscuritatem ambulabunt; / movebuntur omnia fundamenta terre». Et in nonagesimo septimo tradit:

Illuminaverunt fulgura eius orbem, Vidit et contremuit terra. Montes velut cera tabefacti sunt a facie Domini, A facie dominatoris universe terre.

[48] Et in nonagesimo nono: «Dominus regnavit, commoveantur populi. / Sessor cherubin, concutiatur terra». Et in centesimo quarto dicit: «Qui conspicatur terram et tremit, / tangit montes et fumigabunt». [49] Et in centesimo decimo quarto

Quid, inquit, montes subsiluistis ceu arietes Colles quasi filii ovium? A facie Domini contremuit terra, a facie Dei Iacob.

[50] Salomon quodam Proverbiorum suorum loco

Per tria, dicit, movetur terra Et quartum quod non potest sustinere: Per servum, cum regnaverit, Per stultum, cum saturatus fuerit cibo, Per odiosam mulierem, cum in matrimonio fuerit assumpta Et per ancillam, cum fuerit heres domine sue.

[51] Et Ecclesiasticus ait:

Ecce celum et celi celorum,Abyssus et universa terra et que in eis sunt, In conspectu illius commovebuntur; Montes simul et colles et, Cum conspexerit illa Deus, tremore concutientur,

et reliqua huiusmodi. Et infra subiungit: «In conspectu eius commovebuntur montes». [52] Esaias ad vocem duorum Seraphin superliminaria cardinum mirum in modum his verbis commota fuisse testatur: «Seraphin stabant super templum; sex ale uni et sex ale alteri: duabus velabant faciem eius et duabus velabant pedes eius et duabus volabant, et clamabant alter ad alterum et dicebant: “Sanctus, Sanctus, Sanctus, Domine, Deus exercituum: plena est omnis terra gloria eius”. Et commota sunt superliminaria cardinum a voce clamantis, et domus repleta est fumo», et reliqua. [53] Ac paulo post «In ira», inquit, «Domini exercituum conturbata erit terra, / et erit populus quasi esca ignis». Et inferius ita dicitur: «Super hoc celum turbabo, et movebitur terra de loco suo propter indignationem Domini exercituum et propter diem ire furoris eius». [54] Que quidem duo Hieronymus in Explanatione Esaie his verbis explicare videtur, ubi ita ait: «Unde et in ira Domini terra contremuit et populus ignis factus est pabulum, quia tanta fuit in eo crudelitas, ut nec carissimo germanitatis nomini parceret», et reliqua. [55] Ac paulo inferius in hunc modum subiungit: «Vel eo sensu accipe, quo supra de stellis et sole et luna et orbe exposuimus; vel hyperbolicos, quod ad indignationem Dei et celum triste sit, et terra moveatur, elementa quoque omnia iram Creatoris agnoscant». [56] Et paulo post ita subdit: «Et commovebitur terra et turbabitur, quia evigilavit contra Babilonem cogitatio Domini ut ponat terram Babilonis desertam et inhabitabilem». Et infra «Concutiam», ait, «celum et movebitur terra de loco suo. Celum enim et terra pertransibunt non sua voluntate et proprio arbitrio, ut plerique existimant animantia esse credentes, sed propter indignationem Domini exercituum et propter diem furoris eius». [57] Et non multo post idem Esaias sic scribit: «concutientur fundamenta terre. Confractione confringetur terra, contritione conteretur terra, commotione commovebitur terra, agitatione agitabitur terra sicut ebrius», et alia huiusmodi. [58] Et inferius ait: «Concussa sunt Basan et Carmelus. Nunc consurgam, dicit Dominus, nunc exaltabor, nunc sublevabor». Et paulo post inquit: «Ego Dominus, primus et novissimus ego sum. Viderunt insule et timuerunt extrema terre». [59] Et in fine libri sic scribitur: «Utinam dirumperes et descenderes! A facie tua montes diffluerent! Et sicut exustio ignis tabescerent, aque arderent igni, et notum fieret nomen tuum inimicis, a facie tua gentes turbarentur. Cum feceris mirabilia, non sustinebimus. Descendisti, et a facie tua montes defluxerunt». [60] Quod Hieronymus explanare volens quodam Explanationis sue loco hoc ait: «Eo tempore dicebatur, quando nec Dominus Salvator advenerat, nec de utero virginali assumpserat hominem quem salvaret». [61] Quod quidem si in adventu Domini impletum creditur, profecto terram tunc motam fuisse pium est credere, ut per huiusmodi ostentum tantus omnipotentis Dei in carnem adventus aliquatenus significaretur, quemadmodum etiam in eius passione ac resurrectione accidisse et evenisse in Evangelio legimus. [62] Et ut id ipsum abundantius credamus illud nos non absurde admonere et erudire posse videtur quod de Ioanne Baptista evangeliste manifeste retulerunt. Et enim dum Dominum baptizaret, «celos apertos et Spiritum Sanctum, in speciem columbe, celitus descendentem» ipsum vidisse et aspexisse testantur.

[63] Hieremias «A voce», inquit, «innituum pugnatorum eius commota est omnis terra», et que secuntur. Ac paulo post

Dominus, ait, Deus verus est, ipse Deus vivens et rex sempiternus. Ab indignatione eius commovebitur terra, et non sustinebunt gentes commotionem eius. A voce ruine eorum commota est terra. A voce captivitatis Babilonis commota est terra.

Et in fine libri verba hec posuit: «Et commovebitur terra et turbabitur, / quia evigilavit contra Babilonem cogitatio Domini». [64] Ioel, de Deo loquens,

A facie, inquit, eius contremuit terra, moti sunt celi, sol et luna obtenebrati sunt, et stelle retraxerunt splendorem suum. Et Dominus de Sion rugiet et de Hierusalem dabit vocem suam, et movebuntur celi et terra, et Dominus spes populi sui,

et alia huiusmodi. [65] Amos prophetiam suam in principio libri ita inchoavit: «Verba Amos, qui fuit in pastoralibus Thecue: que vidit super Israel in diebus Ozie regis Iuda et in diebus Ieroboam filii Ioas regis Israel, ante duos annos terremotus». Et

contremuit terra a facie eius et orbis et omnes habitantes in eo ante faciem indignationis eius quis stabit? et quis resistet in ira furoris eius?

[66] Abacuch «In fremitu», ait, «conculcabis terram, / in furore et obstupefacies gentes». Aggeus «Factum est», inquit, «verbum secundo dicens: “Loquere ad Zorobabel ducem Iuda dicens: Ego movebo celum pariter et terram / et subvertam solium regnorum / et conteram fortitudinem regni gentium”» et reliqua. [67] Zacharias «Rescindetur», ait, «mons Olivarum ex media parte eius ad orientem et ad occidentem, preruptus grandi valle, et separabitur montis medium eius ad aquilonem et medium eius ad meridiem. Et fugietis ad vallem montium eorum, quoniam coniungetur vallis montium usque ad proximum, et fugietis sicut fugistis a facie terremotus in die Ozie regis Iuda», qui officium pontificis sacerdotisque usurpare voluit, ceu in secundo Paralipomenon scribitur: «Unde factus est terremotus, ut per illum certum quoddam omnipotentis Dei signum de intoleranda eius arrogantia ira divina ostenderetur».

[68] At hec omnia ex Veteri Testamento diligenter accurateque excerpta impresentiarum dicta sufficiant. Nunc vero ad novum humane eterneque salutis instrumentum multo brevius accedemus. Mattheus evangelista cum certa quedam ultimi tremendique iudicii signa, secundum quandam Iesu Christi Domini nostri designationem, predicere atque antea significare vellet, «Consurget», inquit, «gens contra gentem et regnum in regnum, et erunt pestilentie et fames et terremotus per loca». [69] Et paulo post subdit: «Iesus autem iterum clamans voce magna emisit spiritum. Et ecce velum templi scissum est in duas partes a summo usque deorsum, et terra mota est, et petre scisse sunt, et monumenta aperta sunt, et multa corpora sanctorum que dormierant surrexerunt de monumentis de quibus exeuntes post resurrectionem venerunt in sanctam civitatem et apparuerunt multis». [70] Quod Iuvencus presbyter Hispanus, qui exametris versibus Evangelia composuit, in hunc modum paulo latius explicavit:

Nec enim tellus sine clade fuit, que talia cernens, Funditus intremuit, dubioque in fine supremum Expavit natura modum.

[71] Et denique Mattheus in fine Evangelii sui verba hec posuit: «Vespere autem sabati, que lucescit in prima sabati, venit Maria Magdalene et altera Maria ut sepulchrum conspicarentur. Et ecce terremotus factus est magnus. Angelus enim Domini descenderat de celo et accedens revolverat lapidem et sedebat super eum. Erat autem aspectus eius sicut fulgur, et vestimentum suum quasi nix», secundum translationem nostram quam, ut sine arrogantia sincera et pura veritas breviter exprimatur (quemadmodum de Psalterio supra dixisse meminimus), cum Grecanica veritate pene ad verbum in singulis quibusque concordare et consonare profitemur: «Pre timore autem eius exterriti sunt custodes et facti sunt velut mortui». [72] Quos quidem tres terremotus, paulo superius a commemorato Mattheo in calce Evengelii sui apertissime recitatos, ceteri evangeliste expressis quibusdam eorum attestationibus manifestissime simul atque verissime confirmarunt. [73] Et in Actibus Apostolorum quodam loco ita legitur: «Et, cum orassent, motus est locus, et repleti sunt omnes Spiritu Sancto et loquebantur verbum Dei», et reliqua. Et paulo post sic scribitur: «Subito vero terremotus factus est magnus, ita ut moverentur fundamenta carceris. Et statim aperta sunt omnia ostia et universorum vincula soluta sunt», et cetera. [74] Et Ioannes in Apocalipsi quodam loco ita inquit: «et facta sunt tonitrua et fulgura et terremotus magnus». Et paulo inferius sic ait: «Et in illa hora factus est terremotus magnus, et decima pars civitatis cecidit, et occisa sunt in terremotu nomina hominum septem milia; et reliqui in timorem sunt missi». [75] Et paulo post «Apertum est», inquit, «templum Dei in celo, et visa est arca testamenti eius in templo, et facta sunt fulgura et voces et tonitrua, et terremotus factus est magnus, qualis nunquam fuit, ex quo homines fuerunt super terram, talis terremotus sic magnus. Et fracta est civitas magna in tres partes et civitates gentium ceciderunt», et que secuntur. [76] Paulus apostolus, in Epistola ad Hebreos, quodam loco verba hec ponit: «Si enim illi non effugerunt recusantes eum qui super terram loquebatur, multo magis nos, qui de celis loquentem nobis audivimus. Cuius vox movit terram, modo autem repromittit dicens: “Adhuc semel et ego movebo non solum terram, sed et celum”», et alia huiusmodi.

[77] Hec omnia que nos ex utroque Veteri ac Novo Testamento diligenter accurateque excerpsimus, et in hunc locum de industria congessimus, moderni ac novi nostri temporis theologi certis eorum opinionibus manifestisque sententiis asserere ac testificari perhibentur. Quod tum ex scriptis tum etiam vivis, ut aiunt, vocibus, hoc est privatis et publicis, ad populos simul et in unum congregatos predicationibus et homeliis plane et aperte ostendere ac demonstrare non dubitant.

[78] Quippe Eusebius in libro De preparatione evangelica quodam loco ita scribit: «Quid autem miramur si tyramnorum interdum ministerio effusas hominum iniurias Deus compescit, cum etiam sepius non aliorum opere sed per se ipsum terremotu, peste aliisque huiusmodi, quibus multas urbes desolatas videmus, id factitet?». [79] De publicis vero predicationibus et homeliis, cum ea ipsa luce meridiana clariora videantur et oculis quoque nostris quotidie fieri conspiciamus, ulterius explicare aut legentium auribus refricare quoniam superfluum quiddam foret, idcirco silentio pretermisimus. [80] Atque his omnibus poetarum, historicorum ac iurisconsultorum et theologorum consonis opinionibus ac sententiis, a nobis superius non sine singulari diligentia recitatis, universe christianorum populorum gentes vulgo ubique et omni quidem tempore assentiuntur, cum homines utriusque sexus et cuiuscunque etatis, magnitudine alicuius terremotus forte perterriti, statim ad preces et orationes privatim devotionibus suis et publice vulgatis letaniis semper converti consueverint. Quod nuper ab omnibus Neapolitanis, Nolanis, Salernitanis ac Beneventanis et Capuanis eorumque finitimis et convicinis hominibus die noctuque factitatum fuisse nos ipsi audivimus et vidimus.

[81] Nunc autem ad astrologos et philosophos nuper accedamus, qui unumquenque terremotum argumentationibus suis naturalem esse contendunt. Astrologi nanque, qui mathematicorum appellatione comprehenduntur ac vulgo mathematici et appellantur et sunt, ex astrorum cursu lapsuque siderum cunctas res humanas ita regi gubernarique arbitrantur, ut homines secundum diversas, ceu aiunt, constellationes varie disponantur diverseque ad singula queque negocia peragenda et ad fortunam prosperam vel adversam inclinentur; non ut omnino penitusque cogantur, ne liberum humane nature arbitrium usquequaque tollatur. [82] Unde natum est illud quod per cunctas eruditorum virorum scholas quasi loco proverbii celebratur: «Sapiens dominabitur astris», quam quidem sententiam Ptolemeus in Almagesti et Quadripartiti libris aliis verbis expressit. [83] Astrologi nanque et physici aliter et aliter de rebus naturalibus considerare videntur. Etenim astrologi omnes proprias considerationes ad corporum supercelestium influxus referunt, quorum cuncta queque naturalia effectus esse contendunt. At physici ea ipsa prout sunt causarum naturalium effectus considerant, veluti ex materia et forma efficiente fineque producantur. [84] Ceterum Ptolemeus in iis qui apud nos sunt libri (cum plura alia scripserit, ceu tres De armonia codices composuit, qui neque apud Grecos neque apud nos extant), maiorem de cometis quam de terremotibus mentionem facit. Primo, quia comete non solum effectus corporum supercelestium esse perhibentur, sed etiam quoniam certe quedam effectuum inferiorum cause videntur et sunt. Deinde, quia secundum opinionem antiquorum comete habentur stelle pro stellisque putantur et, licet non sint vere ac proprie stelle, secunde tamen stelle ab eo ipso appellantur et ita videntur. Quippe in libro duntaxat Quadripartiti de terremotu commemorat, cum in pluribus aliis operum suorum locis de cometis particularem mentionem faciat. [85] Ptolemei nempe et Albumassar aliorumque omnium et antiquorum et modernorum astrologorum de terremotu sententia est quod sit effectus quidam malus a Saturno, cum est in variis vel Tauri vel Geminorum vel Arietis signis in medium lucemque productus. Sed hec pauca de astrologorum sententia dixisse sufficiat, cum obscura, varia et incerta sit.

[86] Nunc ad philosophos accedamus. Omnes physici, etsi in hoc maxime convenire videantur, quod unusquisque terremotus naturalis sit ac suapte natura proveniat, de causis tamen eius utpote cuiusdam naturalis rei perscrutati multum, opinionibus suis ab invicem dissenserunt. [87] Quod pariter philosophis etiam moralibus in constitutione summi boni contigisse et evenisse cognovimus. Omnes enim qui aliqua de moribus hominum precepta tradiderunt, felicitatem summum bonum appellaverunt. Quid autem felicitas esset et in quo consisteret, plurimum ab invicem dissenserunt. [88] Nam alii in honoribus, alii in divitiis, alii in primis nature, alii in cognitione scientiaque rerum, alii in voluptatibus, alii in carentia dolorum (vel ut Greci expressius “analgesiam” dicunt, quod nos “indolentiam” nuncupamus), quidam vero in virtutibus, quidam denique in operatione et usu secundum virtutes consistere putaverunt.

[89] Sic pariter physicis, et cunctas rerum naturalium causas paulo diligentius perscrutantibus et aliquanto accuratius considerantibus, accidisse et contigisse perhibetur et creditur. Etenim terremotus res naturales esse confitentur et dicunt. Causas tamen quibus terra concutiebatur alii in aqua consistere, alii in igne, alii in ipsa terra, alii in spiritu et ventis esse existimaverunt. [90] Quidam in pluribus commemoratis, quidam in omnibus iis opinati sunt; qui quidem omnes rationibus suis proprias opiniones singillatim explicabant. At quidam aliquas ex iis, quas enarravimus, causis suis attestationibus confirmarunt, licet, ob maximam quandam huius rei difficultatem, que qualisque esset ea causa non immerito suspicaretur.

[91] Ceterum, ut res ipsa paulo clarius elucescat, a rudibus atque ineptis vetustissimorum philosophorum opinionibus parumper ordiemur. Orpheum, quem ante captivitatem Troie claruisse testantur, quamvis nonnulla egregiis carminibus mandaverit, quia tamen de rebus naturalibus diligenter tractasse perhibetur, inter philosophos hoc loco non absurde collocavimus. [92] Spiritu terremotum fieri censebat, sed hunc spiritum vitalem terre spiritum esse putabat. Fieri enim non posse credebat, ut terra spiritu vitali careret, cum omnia vivificare videretur que intra eam nascerentur. Hic spiritus, cum sine offendiculo per corpus terre spiraret, semper quiescebat; cum vero in aliquid offendebat iam fluctuabat ac terram concutiebat. Unde per hunc modum terremotum causari existimabat.

[93] Thales Milesius, unus ex Septem Sapientibus (quem Romulo regnante fuisse perhibent eumque, ut successores propagaret, cogitationes suas litteris mandasse tradunt), cum de causis naturalibus primus vel sapientum vel philosophorum tractasse referatur, sub terra aquam esse arbitrabatur, qua totus terrarum orbis instar grandis cuiusdam navigii per mare vel per aliquem magnum fluvium devecti sustineretur. Qui quidem, si de situ et non de motu terrarum ageretur, bene ac probe sentire et opinari putaretur. [94] Sed propriam terremotus causam, utpote rudis quidam et ineptus ex primis fere philosophantibus, nequaquam attulisse et assignasse traditur, quanquam ex illius grandis navigii similitudine eius opinio de causa terremotus non absurde deprehendi et colligi possit. [95] Ut enim grande illud navigium ad parvum quendam ac minimum aquarum motum haud quaquam movetur, sed potius quiescit, et idem ad magnam et ingentem aque motionem agitatur et movetur, ita pariter, terra, instar cuiusdam magni navigii, ad naturalem aque inferioris motum non movetur, sed quiescit; cum vero aliqua causa vehementius agitatur, tunc ad vehementem quandam eius agitationem illa ipsa concutitur; et ex ea concussione terremotum fieri opinatur. [96] «Quidam etiam motum terrarum aque, sed non ex eadem causa, tribuerunt. Nam per universam», inquiunt, «terram multa ac diversa aquarum genera decurrunt»; alicubi enim maximi perpetuique amnes continue ac semper fluunt, ceu Indus, Ganges, Nilus, Tigris, Euphrates, Araxes, Tagus, Danubius, Achelous, Eurotas, Alpheus, Meander, Inacus, Rhenus, Rodanus, Tiberis et Padus et plerique alii similes. Alicubi vero magna flumina ceu Cidnus, Iordanis, Astura, Vulturnus, Siler, Naritium, Addua, Ticinus, Rubicon, Metaurus, Arnus, Auxeris et ceteri huiusmodi. Alicubi patentissimi lacus ingentiaque stagna et immense paludes hinc inde patere et adiacere feruntur. [97] Ex quibus omnibus singillatim confluentibus et ad diversa loca coeuntibus facile terremotus provenire potest. Cum ingens commemoratorum vel aliorum fluviorum impetus per aliquam regionem inundantium nonnullas terrarum moles secum attraxerit, quibus laxis atque alio attractis, ea que superposita erant quodammodo quatiebantur: ac per hunc modum terremotum provenire autumabant.

[98] Anaximenes Milesius, auditor Anaximandri, commemorati Thaletis discipuli, huic aquarum sub terra perpetuo fluentium opinioni assentiri et acquiescere existimatur: quibus subtus continue fluentibus iuges et pluvias aquas cum pluit supervenire opinatur; que usque adeo terram deprimant, ut eam interdum agitent ad motumque compellant. [99] Democritus Abderites superiori aquarum sub terra fluentium cum imbribus supervenientibus sententie consentire et adherere videtur. Terram enim aqua suapte natura undique plenam ac referctam esse dicebat; quibus cum iuges pluvie supervenissent ac concavitates, quas ventres (sic nanque concava terre appellabat) nequaquam capere valerent, ita terram violabant ut eam ad agitationem motumque compellerent; et, quanquam ita sentiret, ignem tamen imis terre visceribus inclusum causam terremotus fieri posse non negabat.

[100] Anaxagoras Clazomenius, predicti Anaximenis auditor, sive universum totius terre situm orbicularem putabat, cuius pars una esset super terram altera vero subtus, quod de celo pariter sentiebat, cuius medietatem illam scilicet que super nos videbatur sursum, alteram vero que subtus nos erat deorsum nuncupabat. [101] Cum igitur aer, qui sub terra continebatur, ad hunc superiorem non impeditus ageretur, ad quem suapte natura utpote leve quiddam movebatur, quo quidem ad sui simile naturaliter descendente sequebatur, ut terra ad repletionem illius vacui descenderet: quod natura abhorrebat; sive etherem, quem aerem inflammatum appellabat, descendere inferius existimaret atque in terram propter eius subtilitatem penetraret. Ibique occultaretur et, cum exire conaretur, nec liberum aditum reperiret, ita agitabatur ut terram concuteret. [102] Cui quidem opinioni Pythagoras Samius assensisse videtur. Ignem nanque descendere atque in terram penetrare confitebatur; ibique clausus, terram ita fervidam reddebat ut, instar olle ingenti igne calefacte, ad ebullitionem commoveret; atque ex huiusmodi terrestri ebullitione terremotum causari et fieri opinabatur. [103] Unde Ovidius, de Pythagore institutis quinto decimo Metamorphoseos loquens, quodam loco sic canit:

In medium discenda dabat cetumque silentum Dictaque mirantum magni primordia mundi Et rerum causas et, quid natura, docebat; Quid deus, unde nives, que fulminis esset origo, Iupiter an venti discussa nube tonarent, Quid quateret terras, qua sidera lege mearent.

[104] Empedocles (quem, etsi de rebus naturalibus Grecis – ceu Lucretium apud nos Latinis carminibus – egregie tractavisse manifestum sit, in hoc tamen philosophorum quam in superiori poetarum catalogo connumerare maluimus) hanc ipsam Anaxagore opinionem, aliter tamen quam ille, confirmare videtur. [105] Ait enim quod ignis, in terra clausus, calidior efficitur quam si in propatulo pateret; unde corpora sibi propinqua vicinaque suapte natura paulatim consumit. Quocirca nonnunquam terrarum hiatus provenire consueverunt, qui absque terremotibus esse fierique non possunt. [106] Archelaus, preallegati Anaxagore successor, ventos in concava terrarum deferri autumabat, sed cum ob multiplicationem eorum ipsorum quecunque loca replerentur, que antea vacua videbantur, ultimus qui superveniebat spiritus priores premebat elidebatque, ac frequentibus plagis primo cogebat deinde perturbabat. Ac per hunc modum omnes angustias claustraque dimovens facile fieri putabat, ut sic terra moveretur. [107] Parmenides, Xenophanis auditor, terram propterea non moveri sed potius concuti censebat, quoniam in loco suo naturali consistens undique quiescebat quadrabatque, nec huc magis quam illuc inclinabatur (cum nullam causam in sese contineret, unde ad unum locum propensius quam ad alium vergere ac nutare videretur). Nullam tamen huius concussionis sue certam et expressam causam rationemve assignare et in medium proferre voluit. [108] Cui quidem opinioni et Plato idcirco assentire creditur, cum ipsius motus secundum locum sex duntaxat species esse diffiniverit: sursum enim ac deorsum, a dextris quoque et a sinistris, ante et retro motui locali assignabat, ac iuxta nullam harum motionum differentiam terram moveri, sed potius immobilem manere testabatur, cum nihil in se ipsa haberet quod eam ad ullam loci positionem movere posset. Quosdam tamen certos eius ipsius locos per raritatem aliquam concuti et conquassari ieiune exiliterque asserebat, sed et huius talis concussionis sue (ceu Parmenides antea fecisse videbatur) nullam certam causam rationemve in medium adducebat.

[109] Metrodori Chii, de voce alicuius per dolium cantantis quam aeris speluncis sub terra pendentibus similem imaginabatur, opinionem penitus omictamus, cum frivola atque omnino futilis a cunctis paulo doctioribus fuisse cognoscatur. [110] Epicurus, quamvis suis voluptatibus quibus summum bonum metiebatur prepeditus atque quodam modo irretitus esset, a rebus tamen naturalibus usquequaque non abhorrebat, quod in hac eius de terremotu opinione plane aperteque ostendit. [111] Omnes enim causas superius commemoratas pluresque alias fieri posse existimabat, que terremotum inducere valerent, ac per hoc eos redarguebat qui unam certam et solam eius ipsius rationem asserere et affirmare audebant. Unde et aquam et impressionem ventorum et aerem et calidam vim spiritus in ignem versam terram movere et agitare posse credebat; nullam tamen causam ipsius terremotus maiorem ac frequentiorem quam validum spiritum esse posse censebat. [112] Calisthenes ille (quem ab Alexandro Macedonum rege per iram vel furorem potius crudeliter et impie admodum interemptum fuisse constabat) spiritum per occulta quedam terre foramina transgredi ac transmeare putabat; sed cum postea exitum quereret ac tramitem illum per quem transiverat forte aliqua causa obstructum reperiret reditumque illi a tergo resistens aqua auferret, atque huc et illuc referretur et sibi ipsi occurreret, terram labefactabat: ac per hunc modum eam movebat et agitabat. [113] Straton, quanquam peripateticus esset, principalem tamen terremotus causam ventis attribuisse et assignasse perhibetur. Ideoque, antequam terra moveretur, mugitus quosdam audiri testabatur. Inde illud Virgilianum provenisse confirmabat: «Sub pedibus mugire solum et iuga celsa moveri». [114] Possidonius, et eius auditor Asclepiodotus, cuiuscunque terremotus sive succussionis sive inclinationis (duo enim et non plura terremotus genera existere opinabatur, licet tertia tremoris species a nonnullis aliis adiungeretur) ventos causam esse existimavit.

[115] Seneca (ideo Ciceronem non iniuria pretermittimus, quoniam opusculum illud De terremotu Ciceronis nomine inscriptum – cum a Plutarcho, accuratissimo historiarum scriptore, nulla in eius vita de opusculo ipso mentio facta fuerit – a Cicerone compositum fuisse non credimus) in quinto De questionibus naturalibus libro, cum diversas multorum philosophorum de terremotu opiniones recitasset, Calistheni ab eo superius allegato magis quam ceteris omnibus philosophis his verbis assensisse et adhesisse videtur; asserens sic enim ait: «Spiritum esse huius mali causam et ipse consentio. De quo», inquit deinceps, «disputabo». [116] Et paulo post ita subdit: «Quomodo intrat hic spiritus, utrum per tenuia foramina nec oculis comprehensibilia an per maiora patentiorave, et utrum ab imo an etiam per summa terrarum. Hoc incredibile est. [117] Nam in nostris quoque corporibus cutis spiritum respuit nec est illi introitus nisi per que trahitur, nec consistere quidem a nobis receptus potest nisi in laxioris corporis parte; non enim inter nervos pulpasve sed in visceribus et patulo interioris partis recessu commoratur. [118] Idem de terra suspicari licet vel ex hoc quod motus non in summa terra circave summam est sed subter et ab imo. Huius iudicium est quod altitudinis profunde maria iactantur, motis scilicet iis supra que fusa sunt. Ergo verisimile est terram ex alto moveri et illic spiritum in cavernis ingentibus concuti. Ceu in nobis, cum frigore inhorruimus, tremor sequitur, sic terras quoque spiritus intrinsecus accidens quassat. [119] Quod nullo modo fieri posse videtur. Algere enim debet, ut idem illi accidat quod nobis accidere consuevit, quos externa causa in horrorem agit. Accidere autem terre simile quiddam nostre affectionis, sed non ex simili causa concesserim. Illam altior iniuria debet impellere. Cuius rei argumentum vel maximum hoc potest esse quod, cum vehementi motu adapertum ingenti ruina solum est, totas nonnunquam urbes et recipit hiatus ille et abscondit.

[120] Tuchitides quidem ait circa Peloponessiaci belli tempora Athlantem insulam aut totam aut certe maxima ex parte suppressam. Idem Sidonie accidisse Possidonio crede. Nec adhuc testibus opus est. Meminimus enim terris interno motu divulsis loca disiecta et campos interiisse. [121] Quod iam dicam quemadmodum existimem fieri: cum spiritus magnus in vacuum terrarum locum penitus complevit cepitque rixari et de exitu cogitare, latera ipsa inter que latet sepius percutit, supra que urbes interdum site sunt. [122] Et nonnunquam in tantum percutit ut parietes in quibus fertur omne regimen cavi decidant in illum subtervallantem locum toteque urbes in immensam altitudinem vergant. [123] Si velis credere, aiunt aliquando Ossam Olimpo cohesisse, deinde terrarum motu recessisse et fissam unius magnitudinem montis in duas partes. Tunc effugisse Peleon, qui paludes quibus laborabat Thessalia siccavit, abductis in se que sine exitu stagnaverant aquis. Ladon fluvius inter Helim et Megalepolim medius est, quem terrarum motus effudit». [124] Et, cum ista dixisset, «Per hec», inquit, «quid probo? In lapsos specus, – quid enim aliud appellat loca vacua? – sub terras spiritum convenire; quod nisi esset, magna terrarum spatia commoverentur et una multa titubarent, nec exigue partes laborarent nec unquam per ducenta miliaria motus extenditur. [125] Ecce, qui implevit fabulis orbem, non transcendit Campaniam. Quid dicam, cum Calchis tremuit, Thebas stetisse? Cum laboravit Egina, tam propinquas illi Patrias de motu nihil audivisse? Illa vasta concussio que duas suppressit urbes, Elicem et Burim, circa Egeum constitit. Apparet ergo in tantum spatium motum pertendere quantum illa sub terris vacantis loci inanitas pateat. [126] Poteram adhuc probando abuti auctoritate magnorum virorum qui Egyptum nunquam tremuisse dicunt. Rationem autem huius rei hanc reddunt quod ex limo tota concreverit. Nam tantum, si Homero fides est, aberat a continenti Pharos quantum navis diurno cursu metiri plenis lata velis posset, sed continenti admota est. Turbidus enim diffluens Nilus multumque secum ceni trahens et id subinde apponens prioribus terris Egypti annuo incremento semper ultra tulit. [127] Inde pinguis et limosi soli est nec ulla inter se intervalla habet, sed crevit in solidum assistente limo huius pressa est et sedens structura, cum partes glutinarentur; nec quicquam immane intervenire poterat, cum solido liquidum ac molle semper acciderat. Sed si movetur Egyptus et Delos, quam Virgilius stare iussit: “Immotamque coli dedit et contemnere ventos raro moventur”, hanc Delon philosophi quoque, credula natio, dixerunt non moveri auctore Pindaro. [128] Tuchitides ait antea quidem immotam fuisse sed circa Peloponessiacum tremuisse. Calisthenes et alio tempore dixit hoc accidisse: “Nam inter multa”, inquit, “prodigia quibus denuntiata est duarum urbium, Helices et Buris, eversio, fuerunt maxime notabilia columna ignis et Delos agitata”».

[129] Verum cum hec superius a nobis commemorata et quedam insuper alia enarrasset, que nos brevitatis causa pretermisimus, paulo post ita ait: «He fere cause redduntur propter quas tremat terra. Ac tandem in predicti libri calce nonnulla de celebrato quodam ac famoso illius temporis terremotu propria describit, quorum rationem, et maxime de magno sexcentarum ovium grege in Pompeiana regione exanimato, reddere et assignare conatur». Ubi, post ingentes terrarum motus, quandoque pestilentiam fieri solere testatur et dicit. [130] Et, ratione huius duntaxat rei breviter assignata, de pluribus aliis evidentibus signis terremotum plerunqe subsequentibus nullam mentionem facit, quemadmodum in fine huius primi libri plane et aperte ostendemus, ubi de signis que precedunt et que terremotum ut plurimum consecuntur paulo latius et uberius disseremus.

[131] Plutarchus, quodam suorum librorum loco, oportunam de terremotu mentionem faciens, diversas multorum antiquorum philosophorum de eo ipso opiniones (utputa Thaletis, Democriti, Anaxagore, Parmenidis, Platonis, Epicuri, Aristotelis), nullo temporum ordine servato, promiscue confuseque recitavit; atque hac duntaxat recitatione contentus, quidnam ipse de terremotu sentiret, forte magna ipsius rei difficultate deterritus, nequaquam explicare et exprimere ausus est. [132] Boetius in primo De philosophica consolatione terremotus causam ventis attribuisse videtur. Quod hoc unico versiculo cursim expressit: «Quis volvat stabilem spiritus orbem». [133] Avicenna, inter auctores artis medicine celeberrimus magnusque philosophus, cum investigandis naturalium rerum causis sese diligenter accurateque exercuisset, ita Aristotelem imitatus est ut de cunctis illis in philosophia conscripserit de quibus ipse tanto antea tractaverat. [134] Unde et Physicorum et De celo et mundo et De anima et Metaurorum libros composuit. In quibus cum de terremotibus ageret, certam predicti Aristotelis sententiam secutus est; atque, in hoc toto philosophie naturalis opere, non secus quam Theophrastus eius discipulus laudatur; de quo Cicero in libro primo De finibus bonorum et malorum ita dicit: «Theophrastus mediocriterne delectat, cum tractat locos ab Aristotele ante tractatos?».

[135] «Aristoteles, longe omnibus Platonem», ut ait Cicero, «semper excipio» (sed mea quidem sententia si pro Platone semper excipio, neminem unquam excipio protulisset cunctorum platonicorum et gentilium et nostratium pace dixerim, multo melius veriusque dixisset) «prestans et ingenio et diligentia» et quolibet etiam doctrinarum genere undique affluens et singulari insuper ac precipuo scribendi ordine ceteris cunctarum gentium scriptoribus maxime preferendus est. [136] Quocirca, nos ei ipsi, utpote aliorum magistro et unico philosopho (commune enim philosophorum nomen excellentibus virtutibus suis sibi soli vendicavit, ideoque per antonomasiam vulgo ab omnibus Philosophus appellatur), ultimum et digniorem locum non iniuria reservavimus. [137] Cum igitur Philosophus noster multa ad artem dialectice ac rhetorice atque ad doctrinam economicorum, ethicorum, politicorum pertinentia diligentissime scripsisset, cogitationes suas de rebus naturalibus litteris mandare non dubitavit. [138] Quod quidem postea ita accurate absoluteque fecit, ut nihil ad perfectam et omni ex parte consumatam philosophiam deesse ac deficere putaretur, ceu in libris Physicorum, De celo et mundo, De generatione et corruptione, De anima, et in parvis illis codicibus quos communi et pervulgato verbo Parva Naturalia nuncupare consueverunt, et De problematibus, et De plantis, et De animalibus et in volumine denique Metaurorum, cunctis aliis velut apocrifis de industria pretermissis, manifestissime ostendisse et demonstrasse videtur. In cuius quidem primo libro, ut naturales impressiones paulo clarius et evidentius elucescerent, totum aerem in tres diversas regiones egregie admodum partitus est. [139] Itaque Aristoteles in predictis Metaurorum libris, tanquam acerrimus quidam cunctarum naturalium rerum indagator atque unicus et verus philosophus, omnium impressionum, que in singulis aeris regionibus frequenter ac sepenumero fiunt, certas et expressas causas perscrutari et investigare volens, nonnulla certa et evidentia presupposuit. [140] Unde hunc mundum inferiorem a corporibus supercelestibus, quibus continuus vel potius contiguus est cum natura vacuum maxime abhorreat, gubernari et conservari plane aperteque probat. Quod quidem ex continuis predictorum corporum motibus provenire manifestum est. Corpora enim supercelestia et maxime sol perpetuis et continuatis eorum motibus in ista inferiora continue agunt atque assidue operantur. [141] Quocirca, ex predictis operationibus, quotidiane ac diverse exalationes a terra et ab aqua ceu communes vapores paulo altius elevantur. Que quidem exalationes, per calefactionem corporum celestium luminosorum ac circulariter motorum sursum elevate, partim sunt calide et sicce, partim vero calide et humide; que licet aeri suapte natura plurimum convenire videantur, per accidens nihilominus ex continua quadam corporum celestium operatione in hunc modum alterantur. Aristoteles nanque harum impressionum omnium causam efficientem corpora celestia esse dicit et sentit. [142] Materialem vero (ceteris duabus formali ac finali – utpote ad principale eius propositum minime pertinentibus – penitus pretermissis) duplicem propinquam scilicet et remotam esse contendit. Propinqua est exalatio vel evaporatio. Remota aqua et terra, unde vapores illi elevantur. [143] Et, quemadmodum supra dictum est, tres diverse totius aeris regiones designate sunt: suprema videlicet que ex duabus causis calida et sicca redditur, primo quia est propinqua elemento ignis, secundo quia motibus circularibus corporum celestium magis appropinquare et adherere videtur; media vero est frigida, tum quia reverberatio radiorum solarium, que maxima et principalis huiusmodi calefactionis causa esse existimatur et creditur, nequaquam ad hanc regionem attingit; infima autem, que personas nostras circunstat, calida est et humida, tum ex assidua quadam radiorum solarium reverberatione, tum etiam ex vaporibus ab aqua et terra aliquatenus elevatis.

[144] Cum hec itaque a nobis strictim et quasi per transennam enarrata breviter ab Aristotele referantur, non inutile fore existimavimus si pro manifestiori quadam et dilucidiori huius aristotelice divisionis declaratione eius sententiam paulo latius et uberius explicaverimus. [145] Supremam itaque aeris regionem totum illum aerem Philosophus non immerito appellat, qui tam ex motu suo circulari quam ex caliditate ignis est calidior quam sua dispositio naturalis exigere et postulare videatur. Que quidem ab igne inchoare atque eo usque durare creditur, quoad eadem intensa caliditas reperiatur. Quocirca in hac regione nonnulle impressiones calefacientes et inflammantes generantur et fiunt. Huiusmodi sunt discurrentia sidera, ignes accensi, cometa, galaxia et alia huiusmodi. [146] Inferiorem vero aeris regionem totum illum aerem dicimus, qui aque et terre propinquus ac finitimus est, cum calidior sit quam eius natura requirat et exigat, eamque caliditatem ex radiis solaribus sibi ipsi nanciscitur. Unde a superficie aque et terre inchoare et ad eum locum terminare videtur, quo radii solares converti reflective non possunt. [147] Mediam autem aeris regionem totum eum aerem nuncupamus, qui inter supremum et infimum continetur: et ibi ob continuam eius frigiditatem pluvie, grandines et nives producuntur et fiunt. [148] Secundum igitur hanc triplicem totius aeris ac utilem ingeniosamque distinctionem Aristoteles predictos quatuor Metaurorum libros composuisse et conscripsisse traditur. In quorum primo tractat de impressionibus que fiunt in cunctis tribus commemoratis aeris regionibus, utputa de titionibus et capris, de sideribus que hinc inde discurrere videntur, de cometis, de Via Lactea, que Grece unico verbo elegantius “galaxia” appellatur (et Cicero «orbem lacteum» interpretatur), de pluvia, rore, grandine ac nive, de fontibus insuper et fluviis. [149] In secundo, de mari et eius natura, puta de salsedine et amaritudine ipsius, de ventis et de eorum generatione, de terremotu et eius proprietatibus, de tonitruo et corruscatione. In tertio, de ethesia, de turbine, de fulmine, de fulgure, de alone et iride, de virgis et paralellis, et de quibusdam preterea mineralibus utputa de sulfure, ferro, argento vivo argentoque vero, et auro et ceteris huiusmodi. In quarto denique et ultimo, de passionibus que fiunt in corporibus mixtis et de actione ac passione qualitatum invicem activarum passivarumque.

[150] At vero omnia, que seorsum et singillatim a predicto Aristotele in commemoratis Metaurorum libris diligentissime simul ac latissime explicantur, idcirco nos in hunc locum oportune adiecisse et congessisse videmur, ut, in eis de quibus agimus terremotibus, preclarissimo Philosopho (cum universum et immensum totius nature pelagus, sua admirabili diligentia incredibilique doctrina, mirabiliter perscrutatus fuisse intelligatur), in re presertim omnium difficillima, maior et certior a cunctis, qui hec in manus sument, auctoritas merito adhiberi posse existimetur.

[151] Cum igitur materia calida et sicca a terra, ex continua quadam corporum celestium in hec inferiora operatione, sursum elevata ad supremam aeris regionem pervenerit, tunc diverse impressiones ibidem causantur et fiunt. Nam si materia exalationis est multa, rara ac longitudinem latitudinemque contineat, impressio quedam efficitur: que quidem flamma vel stipula ardens appellatur. [152] Si vero careat latitudine, vel est uniformis vel contrarie dispositionis, ex materia multa contraria uniformitati, longitudinem continente latitudineque carente, tunc quedam impressiones producuntur, que discurrentibus sideribus assimilantur. Atqui ex materia multa uniformi, longitudinem continente latitudineque carente, fit quedam inflammatio que, si movetur, titioni vel capre saltanti assimilatur; si vero quiescit, tunc illa inflammatio exustio appellatur. [153] Si autem eadem materia erit multa, non rara sed densa et crassa, adiuvante aliquo sidere, utputa sole vel alio planeta, cometa generabitur; et ex eadem materia, puta per exalationem calidam et siccam sursum a terra elevatam, presertim si a multitudine astrorum adiuvabitur, Via Lactea producetur. Si enim motus unius duntaxat astri interdum usque adeo potens pollensque est, ut magnam huius materie, ex qua fiunt comete, copiam elevare posse videatur, profecto multo magis plura ac maxima sidera ingentem quandam huiusmodi exalationis abundantiam attrahere et elevare poterunt: ex qua galaxia vel Via Lactea generabitur. [154] Cum vero ex aqua elevabuntur vapores qui sunt calidi et humidi, et attingunt mediam aeris regionem, que semper suapte natura frigida est, tales ex magna frigiditate condensantur ac, sic conspissati gravesque facti, in terram cadunt et partim in pruinas, partim in rores, partim in pluvias, partim in grandines, partim in nives, secundum quantitates illorum vaporum rarorum densorumque, convertuntur, ceu in primo Metaurorum Philosophus plane et aperte declarasse et explanasse videtur. Quod nos hoc loco ponere noluimus, sed potius de industria vitavimus, ut ad inceptum propositum, unde parumper digressi sumus, paulo celerius ac libentius redeamus.

[155] Cum ergo Aristoteles primo de impressionibus tractaverit que plerunque apparent in suprema aeris regione, deinde de iis que in secunda producuntur et fiunt, reliquum est ut de illis deinceps agat que in infima circa terram et infra generantur. Unde de fontibus et fluviis in fine primi, et in principio secundi de mari et eius salsedine, de ventis deinde, postea de terremotu et corruscatione. [156] Primo itaque, de fontibus agens, per novam quandam continuarum aquarum generationem sub terris factam eos ipsos in hunc modum generari ac produci et dicit et sentit. Ut enim iam superius dictum ac probatum esse constat, vapores ab aquis elevati, cum sunt in media aeris regione, ob continuam quandam ac magnam illius loci frigiditatem condensantur condensatique gravescunt, gravesque facti suapte natura in terram cadunt, atque per hunc modum in aquas et in alias similes dispositiones convertuntur; ita etiam pariter infra terram accidere et evenire testatur. [157] Quosdam enim meatus subterraneos esse dicit, qui aere ob id pleni ac refercti esse noscuntur, ne forte vacuum in rebus naturalibus ullatenus reperiatur; qui quidem aer ob frigiditatem terre condensatur ac illo modo condensatus in aquam instar illius que est in media regione manifeste convertitur. Aquaque facta et ad locum suum erumpens extra scaturire et erumpere videtur; locusque relictus novo aere repletur atque, ob frigiditatem terre instar prioris condensatus, in aquam pariter convertitur; et aqua ad locum suum continue et semper erumpere et scaturire videtur. [158] Continua quedam ac perpetua huiusmodi eruptionis atque scaturiginis iteratio generatur ac producitur: quod est manifesta quedam et aperta quorundam fontium fluviorumque perpetuorum causa et origo. Quorum quidem perhemnes perpetuationes, cum semper et undique ad decliviorem terre locum suapte natura defluant profluantque, maximam quandam aquarum, hinc inde ad infimum locum contendentium ac congregatarum, copiam, aliqua salsedine et amaritudine non iniuria conditam, conficiunt. Quas, sic congregatas, mare, communi et trito verbo, latine nuncupamus, iuxta illum Sacre Scripture locum, ubi ita scribitur: «Congregationesque aquarum appellavit maria».

[159] Insuper, secundum ordinem ab eo propositum, deinceps de ventis ac terremotibus latissime disserit. De quibus, cum utrunque ad nostrum propositum vel maxime pertinere videatur, reliquis omnibus pretermissis, de utrisque paulo latius uberiusque tractabimus. [160] Efficientem ventorum causam Aristoteles solem esse dixit: qui caliditate sua, non formali, quam non habet (cum celi et astra cunctis primis et secundis qualitatibus carere videantur, quoniam peregrinas impressiones non admittunt), sed virtuali – ut philosophicis verbis, licet in Latina lingua inusitatis, de rebus naturalibus disserentes declarandi et explicandi gratia aliquando utamur – vapores calidos et siccos a terra attrahit elevatque. Quod quidem non solum fieri potest, sed etiam ita necessarium est, ut aliter effici et fieri nequeat. [161] Itaque materialis ventorum causa est exalatio quedam calida et sicca per solem ab ipsa terra attracta et elevata. Quod, si ita est, profecto antiqui philosophi falso opinabantur, cum ventum describentes aerem motum diffiniebant. Verum hec pauca de ventis dicta sufficiant, cum ad principale intentionis nostre propositum animo et mente concurramus.

[162] De terremotu igitur late agere atque ample tractare cupientes, primo et ante omnia dicemus quot modis terremotus considerari possit et valeat. Deinde quid sit terremotus, secundum communem ac vulgatam omnium gentium opinionem, proprie appellatus parumper declarabimus. «Omnis enim que de aliqua re», ut ait Cicero noster, «suscipitur institutio, debet a diffinitione proficisci, ut intelligatur quid sit id de quo agatur». [163] Motus terre pluribus modis, ut diximus, considerari potest. Primo enim si totum ipsius telluris elementum aliqua rectorum motuum specie moveretur; si deinde motu circulari agitaretur; si per calefactionem quoque et rarefactionem quarundam partium terre; si per ambulationem aliquorum etiam supra terram ambulantium atque eam circa superficiem frangentium ac sese omnino vel partim submergentium quateretur; si nonnulla insuper mineralia quandoque generarentur, ad quorum loca terra cadens descenderet; si preterea pluvie ingentes nonnunquam terram tumefacerent, atque exinde exire contenderent; si denique per exalationes quasdam, in visceribus et cavernis terre interclusas, exitum tentantes ac per aliquam terrestrium pororum obstructionem exire ac prodire non valentes, terra concuteretur: terremotum provenire non iniuria putaremus.

[164] Sed, ceteris pretermissis, de hoc ultimo ipsius terremotus modo, qui aliis frequentior est quique cunctis populis quam ceteri notior et crebrior habetur, secundum veram et celebratam Aristotelis (a cuius inventis, ut ait quidam idoneus auctor, natura nequaquam dissensisse videtur) sententiam, breviter disseremus. [165] Sol et stelle, continuis quibusdam et circularibus eorum motibus, ceu dictum est, in hec inferiora, utpote aquam et terram, semper operantur; ac per continuas eorum utpote luminosorum perpetuoque motorum in hec ipsa inferiora actiones omni tempore calefaciunt; atque terram in hunc modum calefacientes per assiduas quasdam exalationes calidas ac siccas multiplicare amplificareque videntur. [166] Que quidem, sub terra incluse, cum (partim ob frigiditatem, partim etiam ob imbres provenientes) pori omnes cunctaque foramina occludantur, ab exitu, ceu suapte natura appetunt, prohibite, in unum congregantur; et hoc modo, multiplicate per resistentiam (que Grece a philosophis etiam Latinis nedum a Grecis “antiparistasis” appellatur), magno impetu violenter egrediuntur ac per hoc terremotum inducere videntur. [167] Alio etiam modo terremotus generari posse existimatur et creditur, quando ex concussione aquarum, sub concavitatibus terre semper existentium ac continue fluentium, vapores multiplicantur et, supervenientibus iugibus pluviis, terrestres pori ac foramina occluduntur; unde vapores inspissati, cum exire conantur nec ob occlusionem talium foraminum egredi valeant, terram concutere ac per hunc modum movere perhibentur.

[168] Terremotus insuper ab exalationibus ventosis fieri et generari posse videtur, quando noctu predicte exalationes, nocturnam frigiditatem fugientes, terram ingrediuntur, nec eius ipsius foraminibus ob eam noctis frigiditatem occlusis exire et egredi possunt: tentantes itaque exitum et non invenientes, terremotum plerunque generant ac producunt. [169] Et quanquam hec omnia secundum hanc veram et certam Aristotelis sententiam dicta fuisse videantur, ab exalationibus tamen siccis, per actionem corporum supercelestium in humum continue agentium multiplicatis et amplificatis, terremotum frequentius produci et fieri iure existimamus et credimus. [170] Quod si ita est, ipsum sic diffinire ac in hunc modum describere non iniuria posse putamus: ut sit tremor terre productus et generatus ab exalationibus siccis sub terra per actionem corporum supercelestium multiplicatis et ab exitu prohibitis quem, ob fugam contrariorum, suapte natura petebant. Exalationes dicimus ob foraminum terrestrium obturationem, vel frigiditate vel siccitate vel pluviarum aquarum multiplicatione occlusorum, ab exitu naturaliter prohibitas. [171] Quod et Commentator in secundo Metaurorum libro plane et aperte asserere et confirmare videtur, ubi inter cetera ita inquit quod ad causationem terremotus tria necessario concurrant: oportet locus scilicet ac materia, et causa impellens. Locus, ut sit multa concavitas; materia, ut sit vapor calidus, et siccus ac crassus; causa impellens, ut sit vehemens quedam aeris agitatio. [172] Hic igitur terremotus, sic a nobis secundum celebratam et veram commemorati Aristotelis sententiam diffinitus, interdum ex ruina, interdum ex tremore, quandoque ex impulsu, quandoque ex turbatione, aliquando denique ex scissura hiatuque terrarum contingere et provenire potest.

[173] Theophrastus et Menedemus, duo clarissimi ceterorum omnium famosissimique Aristotelis discipuli, et tota peripateticorum turba (ab origine eiusmodi inventionis usque ad hec nostra tempora per tot annorum secula deinceps subsecuta) ab unico eorum preceptore nullatenus dissenserunt. Sed omnes eius opiniones, propriis scriptis, partim amplificaverunt, partim vero sententiarum obscuritatem paulo evidentius explanaverunt. Quod plurimi antiqui ac novi christiane religionis professores concesisse et confirmasse videntur. [174] Sed, ceteris omissis, egregiis duorum eruditissimorum optimorumque virorum testimoniis contenti erimus. Eusebius nanque, in libro De preparatione evangelica, quodam loco ita inquit: «Terremotus autem et pestilentie, fulminum, ictus et similia mala dicuntur, et non sunt. Nullius enim mali Deus causa est. Sed elementorum, que naturalis est, mutatione generantur, sed ad ea que necessaria et principalia sunt consecuntur». Quod et Beatus Thomas in Explanatione Metaurorum asserere et affirmare non dubitavit.

[175] Quapropter cum quid sit terremotus et ex quibus causis tam efficientibus quam materialibus in unum convenientibus generetur et producatur plane et aperte superius satis pro difficultate rei ac pro modulo nostro explicasse censuerimus, supervacuum quiddam fore duximus si ceteras preallegatorum poetarum et historicorum ac iurisconsultorum aliorumque philosophorum et theologorum opiniones, ab hac determinata et certa veritate longe alienas abhorrentesque, diutius confutaremus. [176] Si enim ea, que a Philosopho de terremotu dicta ac probata sunt, vera videntur, quemadmodum superius plane et aperte declaratum esse manifestum est, profecto aliorum omnium tam poetarum quam historicorum et iurisconsultorum ac physicorum theologorumque sententias vanas inanesque fuisse constat.

[177] Verum quanquam quid sit et ex quibus causis generetur terremotus satis superque antea ex mente Aristotelis declaratum et explicatum fuisse existimemus, nequid tamen intactum intentatumque relinquatur, de signis plerunque precedentibus et subsequentibus terremotum deinceps pauca dicemus. [178] Primum igitur ex precedentibus signis consuevisse aiunt cum volucres sine aliqua firmitudine ac quiete hinc inde sponte sua volitare videntur; ac presertim si aliquid egregium preter earum naturam operantur, ceu si galline acutos quosdam gallorum gallinaceorum cantus imitarentur, quemadmodum paucis antequam primus ex duobus commemoratis terremotibus in medium appareret diebus Neapoli in domo cuiusdam egregii simul atque eruditissimi viri, Benedicti Ragusini, amici nostri, ex vera et certa eius relatione contigisse accepimus. Et, quod mirabilius est, paulo post aliquot acutos et inusitatos cuiusdam galline sue cantus, ipsa ita evanuit, ut ulterius non comparuerit, nec ab ullis etiam domesticis amplius visa fuerit. [179] Secundum fore dicunt quando aque suapte natura limpide adeo turbantur, ut vel colorem mutare vel aliquam salsedinem aut alterum quendam inusitatum saporem reddere ac prebere videantur. Unde Pheretides Syrus, Pythagore Samii magister et doctor, qui «primus dixit animos hominum esse sempiternos», cum Samo aquam ex puteo haustam biberet, terremotum in diem tertium futurum esse predixit. Et ita postea, ut ipse predixerat, Laertius Diogenes in libro De vita et moribus philosophorum plane et aperte evenisse testatur. [180] Tertium fertur quando res, que in manibus hominum super mare navigantium reperiuntur, absque ullis fluctuationibus tremere agitarique cernuntur. Quartum perhibent quando inusitatus quidam maris tumor sine aliquibus ventis et tempestatibus indicatur. Quintum tradunt si quando nonnulli sonitus tubarum vel cornuum instar bubalorum mugituum audiri consueverunt. [181] Sextum apparitionem quandam albarum nubium gracilium instar virgarum aridarum ad occasum vergentium prodidere. Septimum est cum ante ortum solis absque ullo vento aliqua nova et inusitata aeris frigiditas apparere solita fuerit. Ad extremum, cum caliginosa quedam solis obumbratio ex vaporibus terrestribus inter solem et visum nostrum manifeste intercedentibus evidenter ostenditur.

[182] At vero ista pauca de signis precedentibus hactenus dicta sufficiant. Nunc ad consequentia inditia pariter accedamus. Unde que terremotum plerunque consequantur signa huiusmodi perhibentur et fiunt. [183] Nam primo ubicunque apparet terremotus nonnulli magni ingentesque sonitus audiuntur. Scissio deinde terrarum earumque subversio ac manifesta quedam edificiorum et urbium ruina non sine multa interdum hominum aliorumque animalium suffocatione in lucem editur. Quarum quidem rerum, celebratis vulgatisque exemplis, cuncte queque Grecorum et Latinorum historie referctissime perhibentur et sunt, que parumper impresentiarum de industria pretermittentur, ut singula suis locis aptius ac commodius construantur. [184] Novorum quoque fontium evidens et aperta emanatio subsequi consuevit. Ad hec etiam effusio maris super terram inundantis accedere solere traditur. Solis insuper obscuratio et velut obumbratio quedam predictis signis advenire existimatur et creditur. Nonnullorum preterea novorum fontium generatio ac productio iis que predicta sunt indiciis non immerito adhibetur. [185] Septimo divisio terrarum montiumque abscissio non indigne superadditur, ceu de Sicilia famosissima insula ab idoneis auctoribus scribitur, que, cum Italie quondam adhesisset, impetu tamen cuiusdam terremotus ita ab ea dirempta fuit, ut per parvum quoddam lati maris spatium ab illa ipsa separata fuisse videatur. [186] Quod quidem Iustinus historicus diversis terremotibus evenisse dicit. Sic enim inquit: «Siciliam ferunt angustis quondam faucibus Italie adhesisse diremptamque velut a corpore maiore impetu Superi maris, quod totum undarum onere illuc vehitur». Id ex terremotu contigisse a quibusdam doctis peritisque hominibus, qui certas naturalium rerum causas diligenter investigare consueverunt, non iniuria explanatur. [187] Et non multo post, in bello Gallorum adversus Grecos, inter cetera ita scribit: «nam et terremotu portio montis abrupta Gallorum stravit exercitum et conferctissimi cunei non sine vulneribus hostium dissipati ruebant». [188] Seneca quoque, in commemorato De questionibus naturalibus libro, inter alia verba hec ponit: «Si velis credere, aiunt aliquando Ossam Olimpo cohesisse, deinde terrarum motu recessisse et fissam unius magnitudinem montis in duas partes. Tunc effugisse Peleon, qui paludes quibus laborabat Thessalia siccavit, abductis in se que sine exitu stagnaverant aquis», ceu superius enarrasse et recitasse meminimus. [189] Virgilius insuper hoc idem de diremptione Sicilie his carminibus sensisse censetur:

Hec loca, de Sicilia Italiaque canens, vi quondam et vasta convulsa ruina (Tantum evi longinqua valet mutare vetustas) Dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus Una foret: venit ingenti vi pontus et ingens Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes, Equore diductas angusto interluit estu.

[190] Ad commemorata signa accedit nova quedam nonnullarum insularum in mari apparitio, que antea latitasse videbantur, ceu commemoratus Iustinus in preallegato Trogi Pompeii Epitomate his verbis manifeste confirmat: «Eodem inter insulas Theramenem et Therasiam medio utriusque ripe et maris spatio cum calidis aquis insula emersit». Incineratio insuper et nonnullorum pulverum egressio et inflamatio interdum in medium prodit, unde quandoque aliquot urbes combuste narrantur. [191] Postremo pestilentia nonnunquam terremotum subsequitur, quemadmodum Seneca, in predicto De questionibus naturalibus libro, multis verbis probare et asserere conatur. Que hoc loco, de industria, idcirco apponere curavimus, ut res ipsa paulo clarius et evidentius elucesceret. [192] Nam ita inquit: «Aiunt enim sexcentarum ovium gregem exanimatum in Pompeiana regione. Non est quare hoc putes ovibus illis timore accidisse. Diximus solere post magnos terrarum motus pestilentiam fieri, nec id mirum est. Multa enim mortifera in abdito latent. Aer ipse, qui vel terrarum culpa vel pigritia et eterna nocte torpescit, gravis haurientibus est, vel corruptus internorum ignium vitio, cum e longo situ emissus, purum hunc liquidumque maculat ac polluit insuetumque ducentibus spiritum affert morborum nova genera. Quid quod aque quoque inutiles pestilentesque in abdito latent, ut quas numquam usus exerceat, numquam aura liberior verberet? [193] Nihil nisi pestiferum in se et corporibus nostris contrarium habet. Aer insuper illis mixtus est quicunque inter illas paludes iacet, cum emersit, late vitium suum spargit et haurientes necat. Facilius autem pecora sentiunt, in que pestilentia incurrere solet, et quo avidiora sunt; aperto celo plurimum utuntur et aquis, quarum maxima in pestilentia culpa est. [194] Oves vero mollioris nature, quo propiora terris ferunt capita, corruptas esse non miror, cum afflatus aeris diri circa ipsam humum exceperint. Nocuisset ille et hominibus, si maior exisset; sed illum copia aeris sinceri excussit, antequam ab hominibus exhauriri attrahique posset», et reliqua huiusmodi; late ampleque subsequitur.

[195] Cum igitur poetarum, historicorum, iurisconsultorum ac theologorum opiniones a certis quibusdam et expressis tam astrologorum quam philosophorum, qui de rerum naturalium causis diligentissime simul atque accuratissime investigarunt, sententiis, per ea que superius recitata sunt, longe alienas esse intellexerimus, reliquum esset ut eas in unum atque idem coniungere et ad concordiam unionemque reducere tentaremus. Quod nequaquam fieri posse putaremus, nisi terremotus plerunque naturales fuisse, nonnullos vero mirabiles extitisse ac preter nature ordinem quandoque evenisse breviter ostenderimus; quod deinceps paucis agemus.

[196] Profecto cuncta illa naturalia esse dicimus, quorum cause a physicis investigantur. At vero omnes philosophi, in eorum libris in quibus nonnulla de rebus naturalibus conscripserunt, procul dubio de terremotibus tractasse videntur, ceu de Aristotele et Theophrasto ac Seneca et Alberto – ut paucis et Grecorum et Latinorum celebratorum philosophorum exemplis brevitatis causa contenti simus – certum quiddam et manifestum esse non dubitamus. Naturalia quoque diffinimus singula queque que semper et ubique unam et eandem vel similem habent potestatem. [197] At terremotus, postquam urbes et opida per universum terrarum orbem multiplicata amplificataque fuere, omni quidem tempore omnique loco ex accurata quadam priscorum scriptorum lectione fuisse cognovimus, licet alibi frequentius accidisse, alibi vero rarius provenisse acceperimus. [198] Nam ex Europa, cuius quidem provincie urbes nobis ceteris omnibus Africe et Asie regionibus notiores sunt (non enim id nunc agimus ut de situ orbis terrarum impresentiarum conscribamus, quem mathematici ad comparationem celi instar punti cuiusdam consistere suis demonstrationibus ostenderunt; et huius quidem terrestris punti quartam fere portionem Ptolemeus ab hominibus duntaxat, reliquis partibus incultis, habitatam et dicit et sentit), ex Europa, inquam, in Italia et in Grecia, et in Citeriori et Ulteriori Hispania, et in Gallia, et in Germania, et apud Cimbros, et in Dalmatia et in Pannonia; et ex Africa, in Numidia et Mauritania; et ex Asia, denique, in Archadia, in Syria, in Parthia et in Persia terram diversis temporibus tremuisse legimus, ceu in secundo libro latius et uberius explicabimus.

[199] Que quidem et si vera et certa sint, nonnullos tamen terremotus mirabiliter provenisse cognovimus, ut ex multis huiusmodi duos duntaxat, alterum ex Veteri (ceu in hiatu terre commemoratos Chore, Dathan et Abiron absorbente), alterum autem ex Novo Testamento (qui in dominica Passione mirabiliter apparuit), declarandi et explanandi gratia deligamus. Quod si ita est, plerosque terremotus suapte natura, aliquos vero admirabiliter hactenus provenisse iure dubitare et ambigere non possumus. [200] Ceterum fortasse dicet quispiam: «Cum motus terre sit omnino violentus et via nature impossibilis (quod per duo precipua et singularia argumenta, ceteris pretermissis, que multa sunt, manifeste probari et confirmari posse existimatur), nonne astrologi ac philosophi ipsi in eorum opinionibus plane et aperte aberrasse videbuntur, quos nos tantopere laudavimus in celumque laudibus extulimus?». [201] Nam quemadmodum celum necessario movetur, ita terra necessario quiescit, presertim cum in medio mundi per proprium situm suapte natura constituta fuerit; eam nanque Deus, magnitudine sua, libratam montibus vallavit, mari circundedit amnibusque distinxit ac stabili denique mole fundavit. [202] Quod Cicero duobus precipuis De re publica locis paucis verbis manifestissime confirmavit, ubi primo ita dicit: «Nam ea, que est media et nona, tellus, neque movetur et infima est, et in eam feruntur omnia nutu suo pondera». Et paulo inferius in hunc modum subdit: «Nam terra nona immobilis manens una sede semper heret complexa medium mundi locum». [203] Quod Macrobius explanans «Non movetur», inquit. «Est enim centrum quod in sola spera non moveri sed immobile esse dicimus». Violenta deinde a philosopho recte describuntur atque appellantur ea ipsa quorum vel sui motus principia extrinsecus proveniunt, vel aliena a natura illorum reperiuntur, quibus vim inferre perhibentur. [204] Sed sive aqua, sive aer, sive ignis, sive spiritus, sive venti, sive exalatio calida et sicca, sive aliud quicquam terram movere dicatur nimirum, cuncta commemorata, ab ea quam movent aliena ac per hunc modum extrinseca et consequenter violenta censentur et sunt. Quod si ita est, profecto terremotum violentum et impossibilem et non naturalem ac possibilem esse constat, ceu paulo superius dicebamus. [205] Ad certam quandam et evidentem predictarum ambiguitatum solutionem diligenter accurateque considerantes, hanc ipsam distinctionem per utilem ac necessariam fore ducimus ut terremotum duobus modis consideremus. Nam primo quantum ad necessarium quendam rerum naturalium, utputa solis ac reliquorum astrorum stellarumque cursum; que quidem sunt cause terremotum efficientes, cum patiens recte dispositum invenerint: et ita terremotum secundum cursum nature provenire ac per hunc modum naturalem esse facile concedemus. Aliter vero prout terra est in situ eius naturali constituta, ipsum considerare debemus et possumus et tunc violentum esse dicemus. [206] Quocirca per hanc certam et veram duorum predictorum modorum considerationem distinctionemque terremotum possibilem ac naturalem esse iure negare et inficiari non valemus. Quod si ita esset, profecto terremotum miraculosum nequaquam esse constaret, cum naturalia et miraculosa se invicem compati nec possint nec queant. Unde frivola et inanis omnium theologorum et veterum et novorum sententia resultaret. Quod falsum quiddam et absurdum fore non iniuria existimare ac credere debemus, cum prophetas omnes et evangelistas atque apostolos, de celo tactos ac Divino Spiritu, qui nec fallit nec fallitur, afflatos mentiri non potuisse luce, ut dicitur, meridiana clarius cognoverimus.

[207] Hanc nos controversiam inter theologos et philosophos diutius versatam (ceteris omnibus scriptoribus brevitatis causa penitus pretermissis) solvere et ad concordiam unionemque reducere vel maxime cupientes utranque sententiam aliquatenus veram ac nullam omnino falsam esse contendimus. [208] Nam et Aristoteles, investigatis aliorum philosophorum opinionibus ac ipsis diligenter accurateque reprobatis, certam quandam et expressam eius de terremotu sententiam, ut superius explanavimus, evidentibus argumentis et certis rationibus comprobavit ac plane aperteque ostendit.

[209] Unde, per plures argumentationes supra positas et allegatas, plerosque terremotus suapte natura hactenus evenisse confitemur ac nonnullos deinceps eventuros fore, si mundus in quo nunc est statu per aliquot adhuc secula obduraverit, utpote naturalia quedam non absurde coniectura augurari posse videmur. Alios tamen quosdam nullis causis naturalibus preexistentibus ab omnipotenti Deo mirabiliter processisse concedimus. [210] Quod Iosephus, nobilis et celebratus Hebreorum historicus, quinto De captivitate iudaica libro sensisse creditur, ubi quodam loco verba hec posuit: «Arbitror quod etiam adversus impios cives Romanos paulisper arma cessassent, aut hiatu terre (qui sine tremore evenire non poterat), aut aque diluvio aut Sodomitanis ignibus ac fulminibus celitus emissis aliud supplicium civitas pertulisset», et reliqua huiusmodi. [211] Id ipsum et Lactantium in sexto et in septimo Divinarum institutionum libris non iniuria intellexisse existimamus, in quibus sic ad verbum scribit. In sexto nanque, ubi de terrenis caducisque bonis disserens loquitur, ita inquit: «Si quidem aut uno tremore terre dissipantur et corruunt, aut fortuito consumuntur incendio, aut hostili aliquo impetu diruuntur, aut certe vetustate ipsa dissoluta labuntur». [212] Et in septimo, ubi contra philosophos quosdam principales mundi partes omnipotentis Dei membra esse asserentes late abundeque disputat, sic ait: «Possum enumerare quotiens repentinis quassate motibus vel hiaverint terre vel descenderint in abruptum, quotiens demisse fluctibus et urbes et insule abierint in profundum, frugiferos campos paludes inundaverint, flumina et stagna siccaverint, montes etiam vel deciderint abrupti vel planis fuerint adequati et multorum fundamenta montium latens et internus ignis absumpserit. Et hoc parum est, si membris suis non parcit Deus, nisi etiam homini liceat aliquid in Dei corpus. Maria extruuntur, montes exciduntur et ad eruendas opes interna terre viscera effodiuntur», et que secuntur.

[213] Quod Beatus Gregorius, pontifex maximus, in Homelia quadam Evangelii, his verbis declarasse et expressisse videtur: «Erunt terremotus magni per loca: ecce respectus ire desuper. Erunt pestilentie: ecce inequalitas corporum. Erit fames: ecce sterilitas temporum terroresque de celo et tempestates», et reliqua. Et paulo post inquit: «Notandum vero quod dicitur terrores de celo tempestatesque, cum tempestates hiemales venire ex ordine temporum soleant». [214] Cur igitur hoc loco tempestates venire in perditionis signum producuntur, nisi quod eas tempestates Dominus venire determinat, que nequaquam ordinem temporum servant? Cum nos hoc ipsum de quibusdam naturalibus terremotibus, ex duobus illis celebratis ac miraculosis ab utroque Veteri et Novo Testamento assumptis et excerptis exempli gratia, paulo superius declarasse meminimus, quod pariter de uno ex tribus diluviorum generibus (plerisque poetarum, historicorum, philosophorum ac theologorum scriptis admodum decantatis) et de nonnullis quoque solis eclipsibus sentimus et dicimus. [215] Duo enim famosa Ogigis et Deucalionis diluvia per multa ante acta secula iamdiu apparuere, idcirco sic nuncupata, quia duobus illis regnantibus ea provenisse perhibentur. Per quorum alterum Ogigis scilicet (quem nonnulli idonei veterum historiarum scriptores Moysi temporibus fuisse prodiderunt) taleque diluvium ultra novem continuos menses intra Boetiam et Atteiam obdurasse fertur; per alterum vero Deucalionis videlicet (quem iidem historici aliquot seculis post commemoratum Ogigem usque ad sexcentos circiter annos extitisse tradidere), aliam quandam provincie Grecie regionem aquis inundatam submersamque fuisse legimus. [216] Tertium vero, quod in fortunatis Noe consolatoris temporibus (sic enim hoc hebraicum verbum latine interpretatum significare videtur), ex certa Sacrarum Litterarum lectione, inundasse cognovimus et prius predictis aliis duobus, supputata temporum ratione, apparuisse intelleximus, ita universale et generale extitisse narratur, ut totam terram usque ad excelsa altissimorum montium, quo pluviose nubes ob nimiam altitudinem ascendere non possunt, cacumina (mirabile et incredibile dictu nisi divinis codicibus contineretur) longe superaverit. [217] Quod quidem diluvium a causis naturalibus contingere et evenire non poterat, cum totam terram, usque ad predicta altissimorum montium cacumina, causis naturalibus inundari non posse certum quiddam et manifestum esse videatur. Primo enim multa in toto terrarum orbe loca esse scimus, ut a priscis scriptoribus traditur, que imbres et pluvias non patiuntur, qualia, inter multa alia, Egypti plana et campestria ac Olimpi et Athlantis montium cacumina perhibentur, cum nubes, ex quibus illa oriuntur, ob immensam quandam altitudinem eousque, ut dictum est, ascendere non valeant. Unde illa ipsa nequaquam inundari potuerunt. [218] Si deinde ita universale ac generale diluvium fuisset, ut extrema cunctorum montium cacumina cooperuisset, profecto omnia animalia (piscibus ac reptilibus duntaxat exceptis) ita penitus interissent, ut nulle omnino reliquie remansissent ex quibus quecunque hominum et aliorum quoque animantium genera propagari postea potuissent, ceu hactenus usque ad tempora nostra propagata fuisse videmus atque in futurum similiter propaganda iure existimamus et credimus.

[219] Preterea Moyses, omnium aliorum prophetarum maximus ac Divino Spiritu afflatus, in principio Geneseos omnipotentem Deum, pluribus magnis atque intolerandis illius impie tempestatis flagitioseque etatis facinoribus flagitiisque supra quam dici potest infensum, una cum ceteris terrestribus et aereis animalibus, Noe insonte ac iusto et filiis eorumque uxoribus et aliis insuper cuiuscunque generis animalibus, que in arca illa famosissima ac celeberrima salvata sunt, tantummodo exceptis, illo universali diluvio penitus <terram> submersisse atque ad internitionem usque delevisse testatur. [220] Huius quidem universalis admirabilisque diluvii solius omnipotens Deus certum quoddam et evidens signum constituens, iridem fore voluit ut, quotienscunque in aere appareret, duo preterite scilicet admirationis et future quoque ab alio diluvio humane salvationis inditia visentibus hominibus significaret, quanquam iris ipsa a physicis ac philosophantibus res quedam naturalis existimetur. [221] Atque hoc idem de terremotu pariter sentimus et dicimus. Nullum enim terremotum, omnibus (quorum certam quandam et expressam cognitionem per aliqua nobilitata scripta ac memoratu digna habere valeremus) a creatione mundi usque ad hec nostra tempora mente et animo repetitis, comperire potuimus qui totam simul terram universaliter labefactaverit atque generaliter pessundederit.

[222] De eclipsibus solis eadem dicere atque asserere et confirmare possemus. Plerosque enim naturaliter, hoc est ex interpositione lune inter solem et aspectus hominum, provenisse non dubitamus; aliquos tamen a poetis et a priscis scriptoribus preter naturam ac mirabiliter commemoratos esse cognovimus, ut de eclipsi quem temporibus Atrei et Thiestis fuisse prodidere. Solem enim, ob immanem quandam et inhumanam illam scelestissimi Atrei carnium liberorum suorum commestionem, usque adeo indignatum extitisse dicunt, ne tantum et tam scelestum facinus conspicaretur, ut penitus obscuratus et omnino obtenebratus apparuerit. [223] Et alterum quoque miraculosum contigisse accepimus, qui in Passione Dominica accidisse traditur. Hic enim naturalis esse non potuit, cum in plenilunio contra iura nature evenisse referatur. Augustinus nanque quarto De civitate Dei libro, de hoc ipso loquens, ita ferme inquit: «Hanc solis defectionem» (que nimirum accidit, cum Dominus et Salvator humani generis crudeliter ac impietate Iudeorum crucifigeretur) «non ex canonico siderum cursu accidisse manifestum est, quoniam tunc erat Pascha Iudeorum; quod plena luna solemniter agebatur. Regularis autem solis defectio non nisi lune fine contingit».

[224] Propter quod Dionisius Ariopagita, tunc forte in Egypto degens, ubi nubes celorum aspectum nullatenus impedire poterant quominus is solis defectus evidenter prospiceretur (quemadmodum ipse in epistola quadam palam et aperte commemorat), ideoque huiusmodi eclipsim plane manifesteque conspiciens admirabundus dixisse fertur, ut novus testatur astrologus: «Aut Deus nature patitur, aut mundi machina dissolvetur». [225] Atque hoc tam certum tamque evidens miraculum a predicto Dionisio, astrologorum illius temporis peritissimo, apertissime conspectum conversionis sue paulo post subsecute causa et origo fuisse creditur, licet a Paulo apostolo mirum in modum adiuvaretur. [226] Quod et poete et historici in scelestis et inusitatis quibusdam immanium hominum facinoribus nonnunquam mirabiliter evenisse confirmant: ceu de Seneca superius dixisse meminimus, qui in ea tragedia que inscribitur Thiestes virorum chorum ob huiusmodi eclipsim admirabundum, ita canentem, inducit:

Quo terrarum superumque parens, Cuius ad ortum noctis opace Decus omne fugit, quo vertis iter Medioque diem perdis Olimpo?

[227] Id ipsum et in morte Romuli, primi Romanorum regis, apud Ciceronem quodam loco pariter accidisse legimus. Cicero enim, de hoc eclipsi in Somnio Scipionis loquens, ita scribit: «Nanque ut olim deficere sol hominibus extinguique visus est, cum Romuli animus hec ipsa in templa penetravit, quando ab eadem parte sol eodemque tempore defecerit, cum signis omnibus ad idem principium stellisque revocatis expletum annum habeto; huius quidem anni nondum vigesimam partem scito esse completam», et reliqua. [228] Quod a Livio in primo Ab Urbe condita, ubi de predicta Romuli morte abunde disserit, pretermissum fuisse miramur. Unde plebs ea tempestate, astronomie penitus ignara, id ipsum, quod loco miraculi habebat ac pro expresso miraculo reputabat, immensis eius virtutibus adscribebat. Quocirca illum in deorum numero non immerito collocabat. Forte enim mortis Romulee tempore, ut ait quidam, «acciderat et solis defectio, quam certa ratione sui imperita et nesciens multitudo eius meritis tribuebat». [229] Et non solum hec ipsa, que hic scribimus, in Sacris Litteris isthac Dominice Passionis die, sed in ethnicorum quoque commentariis scripta reperiuntur. Nam et solis fuit facta defectio adeo magna ut stelle in celo viderentur, et Bithinia terremotu concussa et in urbe Nicea edes plurime corruisse traduntur. Etenim Phlego, egregius, ut ait Eusebius, Olimpiadum supputator, hec omnia que paulo superius enarravimus eisdem proprie temporibus palam et aperte contigisse testatur.

[230] Unde, per hec multa que antea dicta et explicata sunt, terremotus partim naturales, ut philosophi dicunt (quod theologi non negarent), partim vero miraculosos (quod philosophi non inficiarentur ne maximam quandam et immensam atque infinitam omnipotentis Dei potentiam aliquatenus abnegasse viderentur) et olim fuisse et in posterum quoque fore – nisi iam mundi machina dissolvatur – plane evidenterque cognovimus.

[1] Posteaquam diversas cunctorum et Hebreorum ac Grecorum et Latinorum celebratorum scriptorum de terremotu non indignas opiniones, pro modulo nostro, supra in primo libro recitasse videmur easque aliquatenus ad concordiam unionemque reduximus, in hoc deinceps secundo, ceu in prefatione promisimus, quoscunque terremotus ab aliquibus idoneis auctoribus a creatione mundi hactenus commemoratos ordine temporum, quoad fieri poterit, diligenter accurateque servato breviter recensebimus. [2] Sed cum a conditione orbis usque ad illud generale et universale diluvium, de quo antea dixisse meminimus, ducenti quadraginta duo supra bina annorum milia intercesserint, in hoc tanto ac tam longo temporum spatio nulla penitus nec Hebrea Caldeave, nec Phenicia Grecave, nec Egyptia nec barbara, nec aliter gentilis invenitur historia, neque ulla etiam alia quarumcunque litterarum monumenta extare et in lucem apparere cernuntur. Nam omnia huiusmodi scripta, per allegatam immensarum aquarum inundationem, penitus obruta omninoque deleta usquequaque periere.

[3] A diluvio deinde usque ad Moysem et egressum Israelitici populi ex Egypto quadringenti quatuor supra mille anni intervenere. Qua quidem longinqui temporis intercapedine Iosephus, in eo libro cuius titulus est De vetustate Iudeorum adversus Appionem grammaticum, Possidonii cuiusdam Egyptii filium (ob scriptorum suorum multitudinem Greco cognomine Plistonicem appellatum, qui, dum Hebreis humilitatem simul atque novitatem generis obiiciebat, in illos plura Grece conscripserat), nonnulla memoratu digna, ab historicis Grecis litteris mandata, fuisse commemorat, que nusquam neque apud Grecos neque etiam apud Latinos, cum iam pridem incuria et negligentia hominum periisse videantur, hactenus reperiri potuerunt. [4] A Moyse igitur (utpote omnium scriptorum qui apud singulos quosque sive externos sive domesticos viros extant vetustissimo) oportune incipientes, et de manifesta ac repentina illius celeberrime turris ruina, ob humi ipsius concussionem divinitus factam, et de terremotu quoque, inter celebratas et decantatas Egypti (antequam populus Israel exinde egrederetur) plagas celitus immisso, certas quasdam antiquissimorum historicorum antea commemoratorum utpote veras expressasque sententias non iniuria approbamus. De quorum altero in Genesi, de altero vero in Exodo utrobique commode commemoratur. [5] Et iuxta veram insuper ac veterem Mosaycorum interpretum explanatorumque declarationem, ab eo in illa adversus Choran, Dathan et Abiron terrestri apertione, quam in libro Numerorum apertissime scribit, tacite mentionem factam fuisse non dubitamus, quoniam per manifestum quendam illius terre hiatum predictam sive absortionem sive devorationem provenisse plane aperteque concedit, quod sine terremotu fieri evenireve non poterat. [6] A Moyse vero usque ad primam templi edificationem, quod a Salomone rege processisse constat, novem et septuaginta supra quadringentos anni intercessere, quo quidem illius temporis intervallo plures variis locis terremotus extitisse et contigisse credendum est. [7] Nam aliquot ex quibusdam nobilibus tam sacris quam profanis auctoribus celebratos legimus, ceu ex codicibus Iudicum et Hester, Iob et David, tredecim terremotus, diversis locis variisque temporibus excerptos, supra in primo libro singillatim recitasse ac connumerasse meminimus.

[8] Ovidius quoque, et si multis antiquis tam poetis quam philosophis posterior iure fuisse existimetur, nonnulla tamen de quibus scribit gesta longe priora fuere, ceu in pluribus Metamorphoseos libris manifeste demonstrat. Ubi in primo, quodam loco de Neptumno loquens, «Ipse», inquit, «tridente suo terram percussit; at illa / Tremuit motaque vias patefecit aquarum», et reliqua. [9] Et in quintodecimo sic ait:

Hic fontes natura novos emisit, at illic Clausit; et antiquis tam multa tremoribus orbis Flumina prosiliunt, aut exiccata residunt.

[10] Et paulo inferius ita dicit:

Vis fera ventorum, cecis inclusa cavernis, Expirare aliqua cupiens luctataque frustra Liberiore fluit celo, cum carcere rima Nulla fere toto nec pervia flatibus esset; Extenta tumefecit humum, ceu spiritus oris Tendere vesicam solet,

et cetera huiusmodi. [11] Orpheus Thrax, antiquissimus poetarum, siquidem traditur inter Argonautas cum Tindaridis et cum Hercule navigasse (cuius discipulus, inter alios celebratos, Museus ille famosissimus fuisse perhibetur), licet David tempora precessisse credatur ac supra a nobis in catalogo philosophorum reponatur, hoc tamen loco oportunius inter poetas connumerare maluimus. In quo nos Eusebium maxime secuti et imitati sumus qui, diversis De preparatione evangelica locis, hunc ipsum quandoque poetam quandoque summum theologorum nuncupare et appellare non dubitavit. [12] Hic igitur Orpheus non solum precipuam quandam de terremotu Carminibus suis mentionem fecit, sed etiam quid esset et unde proveniret, tanquam unus severus gravisque philosophus disserere ac diffinire curavit et voluit, ceu in primo libro paulo clarius recitavimus.

[13] Homerus – quanquam quibus proprie temporibus claruerit et unde originem traxerit quosve parentes habuerit, varie doctissimorum hominum utpote Cratis, Eratosthenis, Aristarchi, Philocoli, Apollodori nonnullorumque aliorum et privatorum et publicorum sententie opinionesque reperiantur (quod Cicero in ea Oratione quam Pro Archia poeta habuit, his verbis sensisse videtur: «Homerum Colophonii civem dicunt esse suum, Smirnii vindicant. Salaminii repetunt, Chii suum esse confirmant», et reliqua; A. insuper Gellius, tertio Noctium Atticarum de eo disserens, ita scribit: «De patria quoque Homeri multo maxime dissensum est; alii Colophonium, alii Smirneum, sunt qui Atheniensem, sunt qui Egyptium dicant fuisse; Aristoteles vero ait ex Io insula natum»; prophetante tamen Samuele, si Eusebio in Cronicis credimus, non iniuria floruisse putamus) –, singularem de nonnullis terremotibus mentionem poematibus suis fecisse traditur. [14] Nam quibusdam celebratis Iliadis et Odissee locis, a profectionibus Neptumni super terram ambulantis ingentes montes magnaque nemora tremere solere testatur et dicit; quinimmo quotiens ipsius Neptumni in utrisque commemoratis operibus meminisse legitur (quod frequenter facit), totiens idem suum ut terram moveat proprium atque accommodatum et conveniens epithetum ei ipsi attribuisse videtur. [15] Itaque antiquissimorum Grecorum de Neptumno auctoritatem, ab A. Gellio in primo libro superius allegatam, iure de Homero intelligi posse, et sic interpretari et explanari oportere arbitramur; atque predictum A. Gellium, virum cum Grecarum tum Latinarum quoque litterarum peritissimum, ita intelligi voluisse non dubitamus, cum Iliadam et Odisseam diligenter accurateque legentes bis et quadrageties hoc Neptumni epithetum non temere ab Homero in utrisque eius poematibus usurpatum et usitatum fuisse observaverimus. [16] Proinde cum “terram movere” (quod Grece unico verbo elegantissime dicitur) proprium Neptumni epithetum ab Homero ob frequentem quandam eius ipsius replicationem sibi assignatum et inditum fuisse intelligamus, idcirco fictos illos motus in numero aliorum vel verorum vel verisimilium terremotuum nequaquam recensendos fore merito iudicamus; atque cum ceteris huiusmodi aut iam commemoratis aut in posterum commemorandis minime computandos esse censuimus.

[17] A Salomone usque ad instaurationem templi, que sub Dario Persarum rege facta est, anni quingenti ac duodecim interfuere. Quibus quidem temporibus viginti diversos terremotus ex libris eiusdem Salomonis, Ecclesiastici, Esaie, Hieremie, Ioelis, Amos, Abacuch, Aggei, Zacharie (veterum secundum celebratam illam Hebreorum distinctionem agiograforum et prophetarum) in lucem apparuisse legimus, ceu in primo libro singillatim recensuisse meminimus. [18] Ne si forte hic omnes iterum commemoraremus, bis eosdem inutiliter ac superflue et frustra replicasse videremur. Quod diligenter facere et accurate observare curabimus, nisi cum interdum assumpti ordinis necessitate urgente cogeremur. [19] Virgilius, post captivitatem Troie, sevis Enee profugi tempestatibus sexto ac septimo et decimo divine Eneidos tres terremotus diversis locis variisque temporibus extitisse scribit. Nam sexto

Ecce autem, inquit, primi sub lumine solis et ortus Sub pedibus mugire solum et iuga cepta moveri Silvarum, viseque canes ululare per umbras.

[20] Et in septimo sic ait:

At seva e speculis tempus dea nacta nocendi Ardua tecta petit stabuli et de culmine summo Pastorale canit signum cornuque recurvo Tartaream intendit vocem, qua protinus omne Contremuit nemus et silve insonuere profunde.

[21] Et in decimo denique ita dicit:

Tum Pater omnipotens, rerum cui summa potestas, Infit eo dicente Deum domus alta silescit Et tremefacta solo tellus, silet arduus ether,

ut supra diximus.

[22] Et Seneca quoque in ea tragedia que inscribitur Thiestes plures terremotus accidisse scribit. Nam in templo, dum Atreus Thiestis filios nepotes suos necabat in frustaque secabat,

Hinc, inquit, orantibus Responsa dantur. Certatim ingenti sono Laxantur adito fata et immugit specus Vocem deo solvente.

[23] Et paulo post dicit: «Lucus tremescit, toto succusso solo. / Nutavit aula, dubia quo pondus daret». Et non multo post commestionem Thiestis ita ait: «Et ipsa trepida mensa subsiluit solo». [24] Et in tragedia Ipoliti, ob sevas et impias castissimi et integerrimi adolescentis penas, sic canit:

Tremuere terre, fugit attonitum pecus Passim per agros, nec suos pastor sequi Meminit iuvencos. Omnis e saltu fera Discessit, frigido exanguis metu,

et reliqua. [25] Et in Edipo chorum Thebanorum sic loquentem inducit:

Quin tenarii vincula ferri Rupisse canem fama et nostris Errasse locis, mugisse solum Vaga per lucos simulachra virum Maiora viris, bis Cadmeum Nive discussa tremuisse nemus.

[26] Et paulo post sic inquit:

Latravit Echate turba; et iam per valles cavas Sonuere mestum, toto succusso solo Pulsata tellus,

et cetera huiusmodi. [27] Et in Troade ita ait:

Cum subito ceco terram mugitu tremens Concussa cecos traxit ex imo sonos – Movere silve capita et excelsum nemus Fragore vasto tonuit et lucus sacer, Idea ruptis saxa ceciderunt iugis – Nec sola tellus tremuit: et pontus suum Adesse Achillem sensit et stravit vada.

[28] Et in Medea, dum ipsa incantabat, ita ait:

Addidit venenis verba non illis minus Metuenda. Sonuit ecce vesano gradu Canitque: mundus vocibus primis tremit.

[29] Et in Octavia ita canit:

Quam dum sequor coacta presenti metu, Diducta subito patuit ingenti mihi Tellus hiatu.

Et in ultima Herculis Oethei «Sed quid», inquit, «hoc? Tellus labat / Et aula tectis crepuit».

[30] Statius vero in primo Thebaidos, cum de Thesiphone furia infernali loqueretur, ita dicit:

Ut stetit, abrupta qua plurimus arce Citeron Occurrit celo, fera sibila crine virenti Congeminat, signum terris, unde omnis Achei Ora maris late Pelopeiaque regna resultant.

[31] Et paulo post, cum de dentibus a Cadmo seminatis commemoraret, ex quo ait:

Sidonei nequicquam blanda iuvenci Pondera Carpacio iussus sale querere Cadmus Exul Hiantheos invenit regna per agros Fraternasque acies fete telluris hiatu Augurium seros dimisit ad usque nepotes?

Qui quidem hiatus sine terremotu evenire non potuit. [32] Et in ea nocte qua Polinices ad regiam Adrasti regis applicuit, ingentem quandam tempestatem his carminibus inter cetera accidisse refert: «Diffunditque imbres, sicco quos asper hiatu / Persolidat Boreas; nec non abrupta tremiscunt». [33] Non multo post Roma a Romulo, primo Romanorum rege, condita est. A cuius quidem urbis conditione usque ad nativitatem Domini nostri Iesu Christi anni circiter quatuor et quinquaginta supra septingentos fluxisse perhibentur. Quo in tempore multos terremotus ex variis poetarum historicorumque tam Grecorum quam Latinorum lectionibus copiose abundanterque collegimus. [34] Diodorus nanque Siculus (ut ab historicis incipiamus quos poetis clarius et expressius locutos fuisse constat), qui cunctarum gentium res gestas Greco sermone conscripsit atque, ab origine mundi incipiens, omnia memoratu digna in unum congessit, quodam librorum suorum loco ita ait: [35] Fertur Tritonidem paludem terremotu iis apertis locis, que ad occeanum vergebant, desiccatam esse, eo fere tempore quo Mirrina, Amazonum regina, magnam Libie partem vastavit. Circa hec fere tempora Lacedemonia per terremotum corruit, quamvis Lacedemonii ab Anaximandro physico premoniti fuissent, ut a terremotu paulo post futuro vel maxime caverent». [36] T. quoque Livius, Latinarum historiarum parens, tertio Ab Urbe condita verba hec ponit: «Eo anno celum ardere visum, terra ingenti concussa motu est», et reliqua, ut in primo paulo latius et uberius explicavimus. Et in septimo ita inquit: «Eodem anno, seu motu terre seu qua vi alia, Forum medium ferme specu vasto collapsum in immensam altitudinem ducitur», et cetera huiusmodi ceu in commemorato primo aliquanto abundantius recitavimus. [37] Tempore insuper primi Belli Punici immensa per continuum biennium Romanos pestis afflixit, «sequentique anno secutum est satis triste prodigium; siquidem in medio Urbis terra dissiluit, vastoque prerupto hiatu, subito inferna patuerunt. Quod dum diutius ita maneret cunctisque terror inferretur, tandem interpretantibus aruspicibus quod vivi hominis sepulturam expeteret, M. Curtius, eques Romanus, se in id baratrum armatus iniecit»; sicque conclusum est atque per hunc modum hoc memorabili fortissimi viri facinore civitas metu ac periculo penitus liberata fuit. [38] Anno deinde trecentesimo sexagesimo ab Urbe condita multa pestilentia afflicta est Roma, interque menia urbis aperta est terra subitoque infernus apparuit. Ex cuius quidem fetoris exalatione multos periisse apud idoneos auctores scriptum legimus. [39] Livius quoque in secundo De secundo Bello Punico ita dicit: «tantusque fuit ardor animorum, adeo intentus pugne animus, ut eum motum terre, qui multarum urbium Italie magnas partes prostravit avertitque cursu rapido amnes, mare fluminibus invexit, montes lapsu ingenti proruit, conferto prelio pugnantes invicem hostes nequaquam sensisse videantur».

[40] Ordinem temporum ceu hactenus fecimus ita deinceps usque ad extremum huius nostri operis secuturi, Lucretium poetam attendamus, quem primo libro eisdem carminibus allegasse meminimus:

Quam gravis insequitur sonitus, displosa repente Opprimere ut celi videantur templa superni. Inde tremor terras graviter pertentat,

et alia huiusmodi, ut supra diximus. [41] Eusebius in libro De temporibus ita inquit: «Hac fere tempestate ex Ethna monte ignis prorupit; terremotu apud Locros, scisso Athlante, facta est insula et ea tempestate Plato nascitur». Idem paulo post sic scribit: «Magno terremotu facto, Helica et Bura, Peloponesses urbes, absorte sunt». Et infra ita dicit: «Charia et Rhodus ita terremotu concusse sunt, ut Colossus magnus rueret». Et non multo post ait: «Rhodo terremotu concussa, Colossus ruit». [42] Iustinus, in Epitomate Trogi Pompei (qui res gestas totius orbis, herculea audacia, ut idem Iustinus in libri Prefatione manifeste testatur, aggredi ausus est – in quo quidem Diodorum Siculum paulo ante commemoratum imitatum fuisse videtur –), sic ad verbum loquitur: «Siciliam ferunt angustis quondam faucibus Italie adhesisse diremptamque velut a corpore maiore impetu Superi maris quod totum undarum onere illuc vehitur». Id vero sine terremotu fieri non poterat quemadmodum supra in primo libro dixisse meminimus. [43] Et non multo post ita ait: «Per idem ferme tempus Hellesponti ac Chersonessi regionibus terremotus fuit, maxime tamen Liximachia urbs, ante duos et viginti annos a Liximacho rege condita, eversa est. Quod portentum Liximacho stirpique eius ac regni ruinam portendebat. Nec ostentis fides defuit», et reliqua. [44] Ac paulo inferius sic disserit: «Tiriorum gens condita a Phenicibus fuit, qui terremotu vexati relicto patrio solo Assyrium stagnum mox mari proximum litus incoluerunt, condita ibi urbe, quam a piscium ubertate Sidon appellaverunt. Nam piscem Phenices “sidon” vocant». [45] Et non multo post verba hec ponit: «In hoc partium certamine repente universorum templorum antistites, simul et ipse vates sparsis crinibus cum insignibus atque infulis pavidi vecordesque primam pugnantium aciem procurrunt. [46] Advenisse deum clamant, eumque se vidisse desilientem in templum per culminis aperta fastigia, dum, omnes opem dei suppliciter implorantes, iuvenem supra humanum modum insignis pulchritudinis, comitesque ei duas armatas virgines ex propinquis duabus Diane Minerveque edibus occurrisse; nec oculis tantum hec prospexisse, aut etiam ipsum stridorem arcus ac strepitum armorum <audivisse>. Proinde ne cunctarentur diis ante signa hostem cedere et victorie deorum se adiungere summis obsecrationibus monebant. [47] Quibus vocibus incensi omnes certatim ruunt in prelium presidium. Et presentiam dei et ipsi statim sensere, nam et terremotu portio montis abrupta Gallorum stravit exercitum et conferctissimi cunei non sine vulneribus hostium dissipati ruebant. Insecuta deinde tempestas est, que grandine et frigore socios ex vulneribus absummit. Dux ipse Brennus cum dolorem vulnerum ferre non posset, pugione vitam finivit». [48] Idem Iustinus inferius sic prosequitur: «Eodem anno inter insulas Theramenen et Therasiam medio utriusque ripe et maris spatio terremotus fuit, in quo cum admiratione navigantium repente eo profundo cum calidis aquis insula emersit. [49] In Asia quoque ea die idem motus terre Rhodum multasque alias civitates gravi ruinarum valle concussit, quasdam solidas absorbuit. Quo prodigio territis omnibus vates cecinere: “Oriens Romanorum imperium vetus Grecorum regnum voraturum”». [50] Commemoratus vero auctor in hunc modum subiungit: «Tigranes accitus in regnum Syrie per decem et novem annos tranquillissimo regno potitus est. Nec bello alium lacessere nec lacessitus alii bellum inferre necesse habuit. Sed sicut ab hostibus Syria tuta fuit, ita terremotu vastata est, et adeo vastata quod centum septuaginta milia militum et multe urbes perierunt. Quod prodigium mutationem rerum portendere aruspices responderunt».

[51] Q. Curtius de gestis Alexandri – regis ob fortium facinorum magnitudinem – cognomento Magni scribens quodam loco ita inquit: «Tyri urbis conditores ceteris incognitas terras elegisse sedes in civitate, qua tunc abundabat, sive quia crebris motibus terre, nam hoc quoque traditur, cultores eius fatigati nova et externa domicilia armis sibimet querere cogebantur». [52] Non multo deinde post ita subdit: «Multa ignobilia opida deserta a suis venere in regis potestatem. Quorum incole armati petram Aormin nomine occupaverunt. Hanc ab Hercule frustra obsessam esse terreque motu coactum absistere fama vulgaverat». [53] Quod quidem quadringentesimo sexagesimo tertio anno ab Urbe condita Paulus Orosius, tertio Historiarum suarum libro, his verbis gestum fuisse scribit: «Peragrata perdomitaque Alexander Etholia cum ad saxum mire asperitatis et altitudinis, quo multi populi confugerant, pervenisset, Herculem ab expugnatione eiusdem saxi terremotu prohibitum audivit; emulatione quadam inductus ut Herculis acta superaret, cum summo labore ac periculo saxo tandem expugnato, omnes eius loci gentes in deditionem accepit». [54] Quadringentesimo deinde septuagesimo octavo a conditione Urbis, ita in quarto ad verbum scribit: «Sequenti anno Sempronius consul adversus Picentes duxit exercitum et, cum directe intra iactum teli utraque acies constitisset, repente cum horrendo fragore terra tremuit. Unde cum utrunque pavefactum agmen hebesceret diu attoniti utrinque populi hesitaverunt. [55] Tandem procursu concito inierunt certamen. Triste adeo prelium fuit, ut merito dicatur ad tantum humanum sanguinem subsecutum etiam cum gemitu horrisono terram tremuisse». [56] Qui paulo post, in eodem quarto Historiam suam, diligenter iuxta seriem temporum prosecutus, «Sequenti», inquit, «anno, hoc est quingentesimo decimo nono miseram urbem dira terruere prodigia. Nam in Piceno flumen sanguinem effluxit et apud Tuscos celum ardere visum. Et Arimino noctem multa luce claram affulsisse ac tres lunas distantibus celi regionibus apparuisse. Tunc magno terremotu Caria et Rhodus insule adeo concusse sunt, ut labentibus vulgo tectis ingens quoque ille Colossus rueret. [57] Famosum hoc apud Trasimenum lacum certamen fuit tanta clade Romana, maxime cum ita intentus pugnantium ardor extiterit, ut gravissimum terremotum, qui tunc forte tam vehemens factus est, ut urbes diruisse, montes transtulisse, discidisse rupes et flumina retrorsum coegisse referatur, pugnantes omnino non senserint». Quod Livius prius in secundo De secundo Bello Punico aliis verbis plane et aperte enarraverat, ut supra recitasse meminimus.

[58] Ad hoc Bellum Punicum secundum, quod quingentesimo quadragesimo sexto ab Urbe condita anno finem suscepisse manifestum est, sequitur Macedonicum, in cuius quidem belli libro secundo idem Livius quodam loco inter cetera ita dicit: «De celo tacta erat via publica Vehis, forum et edes Iovis Lanuvii, Herculis edes Ardee, et Capue murus et turres et edes, que Alba dicitur celum ardere visum erat; terra Velitris duum iugerum spatio caverna ingenti desederat», et reliqua huiusmodi. Que quidem terrarum desessio, ut liviano verbo parumper inclinato utamur, absque terremotu fieri non potuit. [59] Et in quarto de eodem bello Macedonico ita ad verbum scribit: «Principio anni quo L. Cornelius et Q. Minutius consules fuerunt terremotus ita crebri nuntiabantur ut non rei tantum ipsius sed feriarum quoque ob id indictarum homines tederet. Nam neque senatus haberi neque res publica administrari poterat sacrificando expiandoque occupatis consulibus. [60] Postremo decemviris adire libros sybillinos iussis, ex responso eorum supplicatio per triennium fuit. Coronati ad omnia pulvinaria supplicaverunt edictumque est ut omnes qui ex una familia essent pariter supplicarent. Item ex auctoritate senatus consules edixerunt ne quis, quo die terremotu nuntiato ferie indicte essent, eo die alium terremotum nuntiaret». [61] Et in quinto deinceps verba hec ponit: «Rome per idem tempus duo maximi fuerunt terrores, diutinus alter sed segnior: terra dies duos et quadraginta movit. Per totidem dies ferie in sollicitudine ac metu fuere; in triduum eius rei causa supplicatio habita est. Sed ille non pavor novus sed vera multorum clades fuit: incendio a Foro Bovario orto per diem noctemque edificia in Tiberim versa arsere; taberneque omnes cum magni pretii mercibus conflagraverunt».[62] Et in quinto, inceptam materiam prosecutus, cum de prodigiis, que ea tempestate acciderant, oportunam quandam mentionem faceret, inter cetera sic dicit: «Tiberis, infestiore quam priore impetu illatus urbi, duos pontes, edificia multa maxime circa Flumentanam portam evertit. Saxum ingens sive imbribus sive motu terre leniore quam ut alioquin sentiretur labefactatum in Vicum Iugarium ex Capitolio procidit et multos oppressit». [63] Et in fine noni, quodam loco in hunc modum loquitur: «Supplicatio extremo anno fuit prodigiorum causa, quod sanguinem per biduum pluisse in Ara Concordie satis credebant, nuntiatumque erat haud procul a Sicilia insulam, que non antea fuerat, novam editam e mari esse», quod sine terremotu fieri evenireve non poterat.

[64] Anno deinde sexcentesimo quinquagesimo octavo ab Urbe condita, ceu Paulus Orosius, in quinto Historiarum suarum libro, plane et aperte in hunc modum testatur: «S. Iulio Cesare et L. Martio Philippo consulibus, intestinis causis sociale bellum totam commovit Italiam. Siquidem Levinus Drusus, tribunus plebis, Latinos omnes, spe libertatis illectos, cum placitum explere non posset, in arma excitavit. [65] Eo accessit ut mestam Urbem prodigia dira terrerent. Nam sub ortu solis globus ignis a regione septentrionis cum maximo celi fragore emicuit. Apud Tarentinos cum panes per convivia frangerentur, cruor e mediis panibus quasi e vulneribus corporum fluxit. Preterea per septem continuos dies grando lapidum, immixtis testarum fragmentis, terram latissime verberavit. In Samnitibus quoque vastissimo hiatu terre flamma prorupit et usque in celum extendi visa est», et reliqua huiusmodi prosequitur, quod absque terremotu fieri atque evenire non poterat. [66] Biennio post in vastissimo terre hiatu flamma prorupit et usque in celum extendi visa est. Quod apud alios alioque tempore factum fuisse legimus. Ita enim quodam loco scribitur: «Anno septingentesimo decimo nono ab Urbe condita Iulio Cesare et L. Martio consulibus, prodigia dira fuerunt. Cum enim apud Tarentinos panes per convivia frangerentur, cruor de medio panum quasi de vulneribus fluxit. In Samnitibus prope Beneventum ex hiatu terre flamma prorupit et usque ad celum extendi visa est».

[67] Circa hec fere tempora quidam terremotus in coniuratione Catiline accidisse et apparuisse referuntur, ceu Cicero in tertia Oratione adversus eundem Catilinam, apud Quirites habita, his verbis plane aperteque testatur: «Quanquam hec omnia, Quirites, ita sunt a me administrata ut deorum immortalium nutu atque consilio et gesta et provisa esse videantur, idque cum coniectura consequi possumus, quod vix videretur humanis consiliis in tanta mole rerum gubernatio consequi potuisse, tum vero ita presentes his temporibus opem et auxilium nobis tulerunt ut eos pene oculis videre possemus. [68] Nam ut illa omittam, visas nocturno tempore ab occidente faces ardoremque celi, ut fulminum iactus, ut terremotus relinquam, ut omittam vetera, multa que ita nobis consulibus facta sunt, ut hec, que nunc fiunt, curare dii immortales viderentur». [69] Plutarchus in Vita Cimonis Atheniensis (quem cum Lucullo Romano in suis illis celebratis comparationibus, que Grece Parallila nuncupantur, commode apteque comparavit) ita scribit: «Regnabat quartum in Spartanis annum Archidamus, Zeuxidami filius. Terremotu facto omnium ante eam etatem memorabilium maximo, ingentibus Lacedemonia tellus hiatibus soluta est. Concussis Taigetis montibus, quidam eorum vertices patefacti, universa civitas diruta atque confusa; domos omnes preter quinque cum ingenti fragore ea ruina prostravit. [70] Exercebantur tunc forte in medio porticus puberes simul atque adolescentes. Sub eam terre concussionem leporem quendam in conspectu eorum advenisse ferunt, hunc adolescentes, ut erant unctos ioco, extra ginnasium insectatos fuisse. Puberes vero, qui intus se continuerant, ruina gimnasii obrutos omnes ad unum pariter periisse. Qua propter id sepulchrum et nunc quoque Sismathia a “sismo”, qui grece terremotum significat, appellatum est».

[71] Lucanus sive poeta sive historicus (nam in utroque et poetarum et historicorum catalogo a diversis scriptoribus ponitur) vigente inter Cesarem ac Pompeium acri illo civilique bello, in primo et secundo libro tres terremotus accidisse et contigisse dicit, ut iam superius recitasse meminimus. [72] A. Gellius, in quarto Noctium Atticarum, de quodam terremotu qui circa hec tempora acciderat loquens, ita inquit: «Ut terram movisse nuntiari solet eaque res procuratur, ita in veteribus memoriis scriptum legimus nuntiatum esse senatus consultum factum est M. Antonio A. Postumio consulibus, eiusque exemplum hoc est: [73] “Quod C. Iulius, Lucii filius, pontifex nuntiavit in sacraria regia hastas Martias movisse, de ea re ita censuerunt, uti M. Antonius consul hostiis maioribus Iovi et Marti procuraret et ceteris diis quibus videretur placandis. Uti procurasset satis habendum censuerunt. Si quid succidaneis opus esset”», et reliqua huiusmodi, que, quoniam in communibus et pervulgatis testibus depravata ac vitiis mendisque refercta reperiuntur, idcirco de industria pretermisimus.

[74] Non multo post, alius terremotus in regione Flaminie apparuisse traditur. De quo Plutarchus, in Vita M. Antonii scribens, ante quam Cesar Augustus adversus Cleopatram, reginam Egypti, atque Antonium ipsum aperto, ut dicitur, marte belligerare decrevisset, inter cetera ita inquit: «Prodigia ante bellum hec ferunt fuisse: Pisaurum, urbem non longe ab Adria, in quam Antonius colonias deduxerat, hiatu terre absortam periisse»; quod sine terremotu fieri evenireve non potuit. [75] Iosephus, in primo De bello Iudaico, quodam loco verba hec ponit: «Sed, cum inimicos», de Herode loquens, «persequitur, incurrit ei divinitus alia calamitas septimo regni anno et Attiaco bello fervente. Nanque veris initio, terra mota infinitum quidem pecorum numerum, triginta vero hominum milia peremit, cum exercitus mansisset incolumis quoniam sub divo tendebat. [76] Ibique Arabas in maiorem ferociam fama sustulit, tristibus nuntiis gravius aliquid semper affingens. Unde velut omni subversa, Iudee terra obtinende spe, quia neque neminem superesse credebant, in eam ruunt, legatis prius interfectis qui ad se venerant a Iudeis. [77] Herodes autem adventu hostium perterritam suorum multitudinem, tanquam assiduitate calamitatum fretam, ad repugnandum incitare tentabat hec dicens: “Rationem habere non videtur, cur vos presens fortuna perculerit. Nam divine quidem indignationis plagas merori vobis esse non miror. Ignavum est autem idem perpeti etiam cum incursus hominum repellendi sunt. [78] Ego enim tantum estimo ut hostes per terremotum pertimescam quod magis putaverim Deum hanc illis illecebram dimisisse ut penas redderent: non enim tantum manu armisque quantum nostris calamitatibus freti veniunt. Fallax autem spes est que non suis viribus nititur sed alienis adversis; neque enim vel secunde res vel contrarie apud homines certe sunt, sed in utranque partem vicissim videas nutare fortunam, et id exempla vobis propria demonstrabunt. [79] Nempe prelio superiore victores post ab hostibus victi sumus, et nunc ergo quantum estimare licet illi capientur victores sese fore credentes. Nimis enim confidens incautus est; metus autem providentiam docet. Itaque mihi quidem hoc ipsum quod timetis fiduciam suggerit. Nam cum ferociores quam opus erat fuistis et preter voluntatem meam in hostes egressi estis, Arthemon insidiandi tempus invenit. Nunc autem vestra cunctatio et minus alacer animus, ut videtur, certam mihi victoriam spondet. [80] Convenit tamen ante prelium sic esse affectos, in ipso autem opere virtutem erigere consceleratisque hostibus planum facere quod neque humanum aliquod malum, neque ira celestis unquam deterruit fortitudinem Iudeorum donec vite spiritum ducant, vel eorum quisquam in bonis suis Arabas dominari patietur, quos aliquotiens pene captivos abduxit. [81] Nihil autem vos terreat rerum anima carentium metus, neque arbitremini terre concussionem alicuius future cladis esse portentum. Naturalia nanque sunt elementorum quoque vitia nullumque damnumferunt fuisse: Pisaurum, urbem non longe ab Adria, in quam Antonius colonias deduxerat, hiatu terre absortam periisse»; quod sine terremotu fieri evenireve non potuit. [75] Iosephus, in primo De bello Iudaico, quodam loco verba hec ponit: «Sed, cum inimicos», de Herode loquens, «persequitur, incurrit ei divinitus alia calamitas septimo regni anno et Attiaco bello fervente. Nanque veris initio, terra mota infinitum quidem pecorum numerum, triginta vero hominum milia peremit, cum exercitus mansisset incolumis quoniam sub divo tendebat. [76] Ibique Arabas in maiorem ferociam fama sustulit, tristibus nuntiis gravius aliquid semper affingens. Unde velut omni subversa, Iudee terra obtinende spe, quia neque neminem superesse credebant, in eam ruunt, legatis prius interfectis qui ad se venerant a Iudeis. [77] Herodes autem adventu hostium perterritam suorum multitudinem, tanquam assiduitate calamitatum fretam, ad repugnandum incitare tentabat hec dicens: “Rationem habere non videtur, cur vos presens fortuna perculerit. Nam divine quidem indignationis plagas merori vobis esse non miror. Ignavum est autem idem perpeti etiam cum incursus hominum repellendi sunt. [78] Ego enim tantum estimo ut hostes per terremotum pertimescam quod magis putaverim Deum hanc illis illecebram dimisisse ut penas redderent: non enim tantum manu armisque quantum nostris calamitatibus freti veniunt. Fallax autem spes est que non suis viribus nititur sed alienis adversis; neque enim vel secunde res vel contrarie apud homines certe sunt, sed in utranque partem vicissim videas nutare fortunam, et id exempla vobis propria demonstrabunt. [79] Nempe prelio superiore victores post ab hostibus victi sumus, et nunc ergo quantum estimare licet illi capientur victores sese fore credentes. Nimis enim confidens incautus est; metus autem providentiam docet. Itaque mihi quidem hoc ipsum quod timetis fiduciam suggerit. Nam cum ferociores quam opus erat fuistis et preter voluntatem meam in hostes egressi estis, Arthemon insidiandi tempus invenit. Nunc autem vestra cunctatio et minus alacer animus, ut videtur, certam mihi victoriam spondet. [80] Convenit tamen ante prelium sic esse affectos, in ipso autem opere virtutem erigere consceleratisque hostibus planum facere quod neque humanum aliquod malum, neque ira celestis unquam deterruit fortitudinem Iudeorum donec vite spiritum ducant, vel eorum quisquam in bonis suis Arabas dominari patietur, quos aliquotiens pene captivos abduxit. [81] Nihil autem vos terreat rerum anima carentium metus, neque arbitremini terre concussionem alicuius future cladis esse portentum. Naturalia nanque sunt elementorum quoque vitia nullumque damnum inferunt nisi quod ex ipsis evenerit. Nam pestilentie quidem vel fames vel terremotus signum aliquod tardius fortasse precesserint. Ipsa vero cum extiterint sui magnitudine finiuntur. Ceterum quid nobis aliud quam terre concussio bellum nocere poterit?”», et reliqua huiusmodi. [82] Herodes rex ad animosam quandam militum suorum in acerrimos hostes exhortationem usque ad ipsam per orationem magnanimiter prosecutus est. Que nos idcirco paulo latius de industria recitavimus, quia plurima in eius oratione contineri videbantur, que ad nostrum de terremotu propositum vel maxime pertinebant.

[83] Eusebius, in Cronicis, quodam loco ita inquit: «Tralle terremotu concidere eo fere tempore quo Indi ab Augusto amicitiam petivere». Et paulo post sic ait: «In Cypro plurime civitates terremotu conciderunt eo tempore quo Germanos in arma versos M. Lollius superavit». Et infra, ita dicit: «In insula Coho terremotu plurima conciderunt eo tempore quo Augustus filiam suam in adulterio deprehensam damnavit exilio». [84] Svetonius Tranquillus, in Vita Octaviani Cesaris, quodam loco sic scribit: «Provincias validiores et quas annuis magistratuum imperiis nec facile nec tutum erat, ipse suscepit, ceteras pro consulibus sortito permisit; et tamen nonnullas commutavit interdum aut ex utroque genere plerasque secum adiit, alias aut ere alieno laborantes levavit aut terre motu subversas denuo condidit aut merita erga populum Romanum allegantes Latinitate vel civitate donavit». [85] Et paulo post maturam predicti Augusti mortem, imperante Tyberio, has tredecim urbes terremotu corruisse ac funditus eversas fuisse testatur, quarum hec refert extitisse nomina: Ephesus videlicet ac Magnesia, Sardus, Mosthenes, Egelos, Ielos Cesarea, Philadelphia, Amolus, Themus, Cime, Mirrina, Apollinaria, Hircania.

[86] Idem Svetonius in Vita predicti Tyberii imperatoris «Drusum», inquit, «fratrem in Germania amisit, cuius corpus pedibus toto itinere progrediens Romam usque pervexit. Civilium officiorum rudimentis regem Archelaum Thrasilianos et Thessalos, varia quoque de causa, Augusto cognoscente defendit. Pro Laodicenis Tiatirenis Chiis terre motu afflictis opemque implorantibus senatum deprecatus est». Et non multo post ita ait: «Ne provincias quidem liberalitate ulla sublevavit, excepta Asia, disiectis terremotu civitatibus». [87] Et paulo inferius sic dicit: «Ante paucos quam obiret dies, turris Phari terremotu Capreis concidit. Ac Miseni cinis et favilla et carbonibus ad calefaciendum triclinium illatus, extinctus iam et diu frigidus, exarsit repente prima vespera atque in multam noctem pertinaciter luxit».

[88] Anno vel potius die quo Christus, omnipotentis Dei Filius humani generis Redemptor, patibulo affixus et passus est, «solis facta defectio, Bithinia terremotu concussa», ab idoneis tam sacris quam profanis auctoribus fuisse traditur, «et in urbe Nicea edes plurime corruerunt. [89] Scribit super his et Phlego, quidam egregius Olimpiadarum supputator, in tertiodecimo libro ut testatur Eusebius, ita in Cronicis dicens: “Quarto anno ducentesime secunde Olimpiadis magna et excellens, inter omnes que ante eam acciderant, solis facta defectio diei hora sexta. Ita in tenebrosam noctem versus, ut stelle in celo vise sint terreque motus in Bithinia Nicene urbis multas edes subverterit”», ceu in calce primi libri superius recitavimus. [90] Quod et Hieronymus, in Explanatione Esaie, paulo latius et uberius explicavit, ubi quodam loco, de Christo loquens, ita scribit: «Inclitus erat et decorus aspectu quando ad Passionem eius terra contremuit, saxa disrupta sunt et fugiente sole eternam noctem elementa timuerunt. Et post triduum cum a mortuis resurrexit eadem resurrectionis hora terremotus factus est». [91] Qui quidem non solum ad manifestandum tantum et tam ingens huius divine resurrectionis miraculum accidisse et evenisse scribitur, sed etiam ut mediante huiusmodi resurrectione quasi terremotu facto, cuncta Iudaice legis instituta et omnia antiquorum patrum solemnia tunc funditus diruta atque radicitus evulsa fuisse significaret, quemadmodum Eusebius, quodam De preparatione evangelica loco, plane et aperte his verbis demonstrare videtur. [92] Ita enim inquit: «Que omnia diligenter in unum collecta, si non ante cessasse considerantur, nec successione unum post alterum defecisse; sed omnia simul quasi terremotu facto post Domini nostri resurrectionem ruerunt et velum templi, quod separabat duo tabernacula, scissum est in duas partes, et sol repente subductus est». [93] Quos quidem duos terremotus et in Passione et in Resurrectione Domini Nostri commemoratos, et plures Sybille (ut Lactantius, in quarto Divinarum institutionum adversus gentes libro, manifeste testatur) futuros fuisse tanto ante predixerant. [94] Et Plato in libro De republica, quodam loco de resurrectione mortuorum loquens, hoc idem sensisse videtur, ubi inter cetera, e Greco in Latinum conversa, ita inquit: «Mundum rursus et innata cupiditas evertet. Quod cum fieri viderint, dii minores partes mundi sue commendationi commissas relinquent. Mundus autem revolutus atque in contrarium latus et magno terremotu concussus inauditam omnibus animantibus pestem incutiet». Et non multo post ingens terremotus et solis facta defectio Rome accidisse et concidisse scribitur.

[95] Homero centonas et Virgilio centonas impresentiarum omittamus, quas mulieres fuisse constat. Nam et si utraque de mente Homeri atque Virgilii, altera Grecis, altera vero Latinis carminibus, scripsisse videantur que ad nonnullas de terremotibus mentiones pertinerent (quia tamen earum cuncta parum in se momenti habent et ab idoneis quoque auctoribus – presertim a Hieronymo in Epistola ad Paulinum – tanquam frivola quedam et, ut ita dixerimus, apocripha repudiantur, deinde quia omnia Homeri ac Virgilii, que ad nostrum de terremotibus propositum aliquatenus pertinebant, iam antea commemoravimus), idcirco ea ipsa penitus omittenda curavimus. [96] Ut enim iuxta celebratam illam Ciceronis nostri sententiam «tardi ingenii esset rivulos consectari, fontes autem rerum non videre», ita ubi fontes ipsos videris et suis locis fundamenta congesseris, rivulos postea conculcare ac confundere superfluum quiddam ac supervacuum non immerito putaretur.

[97] Svetonius insuper in Vita Neronis sic scribit: «subinde inter familiares Grecum proverbium iactans occulte musice nullum esse respectum. Et dixit et sensit et prodit Neapolim primum ac ne concusso quidem repente motu terre theatro ante cantare destitit, quam inchoatum absolveret nomon». Et paulo post ita ait: «Statimque tremore terre et fulgure adverso audivit e proximis castris clamorem militum et sibi adversa et Galbe prospera ominantium», et que secuntur. [98] Seneca in quadam ad Lucilium suum Epistola, de fortunatis fortuitisque humanarum rerum casibus disserens, «Quotiens», inquit, «Asie, quotiens Achaie urbes uno tremore cecidere? Quot opida in Syria, quot in Macedonia devorata sunt?», et reliqua huiusmodi. Quod sine terremotu fieri evenireve non poterat.

[99] Anno deinde octingentesimo octavo ab Urbe condita, Nerone imperante, ceu Paulus Orosius manifeste testatur, cum ipse totam Urbem inhumanis quibusdam cunctarum crudelitatum generibus coinquinasset, multe catervatim oborte sunt clades. «Nam sequenti autumno tanta pestilentia incubuit ut triginta funerum milia recenserentur». «In Asia quoque tres urbes, hoc est Laodicea, Hierapolis, Colossa, terremotu conciderunt». [100] Et Svetonius in Vita Galbe, paucis diebus antequam interimeretur, verba hec ponit: «Magna et assidua monstra iam inde a principio exitum rei, qualis evenit, portenderunt». Et subdit: «Urbem quoque et deinde Palatium ingressum excepit terra et tremore assimilis cuidam mugitui sonus», ut in primo libro paulo latius recitavimus. Idem in Vita Vespasiani ita scribit: «plurimas per totum orbem civitates terre motu aut incendio afflictas restituit in melius». [101] De quo quidem Vespasiano Iosephus, dum imperator adversus Iudeos belligeraret, in quarto De bello Iudaico loquens, quodam loco sic inquit: «Infinita vero hiemps nocte illa ventique violentia cum imbribus orta sunt, et crebra fulgura horrendaque tonitrua, concusseque terre vasti mugitus, certumque apud omnes erat hominum exitio mundi statum esse turbatum, nec parum quid rerum hec signa portendebant», et reliqua. [102] Et in septimo, dum de diversis prodigiis loqueretur que paucis antequam Hierosolima a Romanis caperetur diebus evenerant, his verbis diligenter et accurate usus est: «Supra civitatem sidus stetit gladio simile et per annum perseveravit cometis modo». [103] Et paulo post, «Nona», inquit, «hora nocturna circum aram itemque templum tantum lumen effulsit ut clarissimus dies esse putaretur. Et hoc usque ad dimidiam permansit horam. Eodemque festo die etiam bos, cum ad hostiam duceretur, agnum in medio fano peperit. [104] Orientalis autem porta interioris templi cum esset enea atque gravissima et post meridiem vix a viginti hominibus clauderetur, serisque ferro iunctis obseraretur pessulos altos haberet in saxeum limen demissos uno perpetuo lapide fabricatum, visa est noctis hora sexta sponte sua patescere». [105] Et infra sic ait: «Ante solis occasum visum permeare ferrei currus totis regionibus et armate acies tranantes nubila civitatibus circumfluxisse. Festa autem die quam Pentecosten vocant, nocte sacerdotes intimum templum more suo ad divinas res celebrandas ingressi, primo quidem motum templi strepitumque sensere. Postea vero subitam vocem audivere que diceret: “Migremus hinc!”». [106] Que quidem, et subitam quandam maxime atque enee porte spontaneam patefactionem atque magni templi commotionem, a cunctis sacerdotibus manifeste auditam, absque aliquo terremotu nequaquam procedere potuisse iure existimamus et credimus.

[107] Cornelius Tacitus, in decimo quarto Historiarum suarum libro, ita ad verbum inquit: «Eodem anno ex illustribus Asie urbibus Laodicea tremore terre collapsa nullo nobis remedio propriis opibus revaluit». Et in decimo nono, de temporibus Vespasiani imperatoris loquens, sic ait: «Antonius per Flaminiam ad Saxa Rubra multa iam noctis serum auxilium venit. Illic interfectum Sabinum, conflagrasse Capitolium, tremere Urbem, mesta omnia accepit»; nemo pugnantium sensit: tres ferme horas pugnatum ferunt, et reliqua. [108] Eodem fere tempore Eusebius in libro De duodecim Cesaribus, de Vespasiano scribens, sic dicit: «Tres civitates Cypri terremotu corruerunt. Ea pene tempestate lues Rome ingens subsecuta est ita ut per multos dies inedia decem milia ferme mortuorum hominum corpora deferrentur». Tempore Traiani quatuor Asie urbes subversas, Heleam, Mimiam, Pitanam, Cimeam, et Grecie duas, Opinthiorum et Oritorum, apud eundem Eusebium legimus. Mons insuper Vesuvius ruptus in vertice tantum eo tempore in sese iecit incendium, ut regiones vicinas cum hominibus exureret: quod non nisi terremotu provenire poterat.

[109] Hunc terremotum illum ipsum non iniuria fuisse putamus, qui Plinium Secundum Seniorem, Miseni, ea tempestate forte commorantem, cum magna quadam humani generis iactura crudeliter nimis oppressit. Nam de infelici et infortunato eius casu Plinius Iunior Cornelio Tacito, nobilitato historico, certam quandam commemorate calamitatis cognitionem ab eo per epistolam postulanti, binis litteris diligenter accurateque rescripsit. [110] Primarum litterarum principium est huiusmodi: «Petis ut tibi avunculi mei exitum scribam, quo verius tradere posteris possis». Et paulo post ei ipsi respondens, ita ait: «Erat Miseni classemque imperio presidens regebat. Cum kalendis novembris hora fere septima mater mea indicat ei apparere imbrem inusitata et magnitudine et specie. Unde ascendit locum ex quo maxime miraculum illud conspici poterat. In monte Vesuvio magna quedam nubes instar pini apparebat, quo viso iubet liburnicam aptari quo propius quicquid id esset conspicari et intueri posset. [111] Interim e Vesuvio monte pluribus locis latissime flamme altaque incendia relucebant, quarum fulgor et claritas tenebras noctis superabat. Ille agrestium trepidatione ignes relictos desertasque villas per solitudinem ardere in remedium formidinis dictitabat. Cum e navicula tamen in balneum descendisset, se quieti dedit et quievit verissimo equidem somno. Nam meatus anime, qui illi propter amplitudinem corporis gravior et sonantior erat aliis, qui limini obversabantur, audiebatur. [112] Ita iam cinere mixtisque pumicibus oppleta surrexerat, ut, si longior in cubiculo mora fuisset, exitus negaretur. Excitatus procedit seque Pomponiano ceterisque qui pervigilaverant reddit. In commune consultant, intra subsistant an in aperto vagentur. Nam crebris vastisque tremoribus tecta nutabant et quasi emota sedibus suis nunc huc nunc illuc abire aut referri videbantur». Quid plura? [113] «Placuit tandem egredi in littus et e proximo aspicere, quid iam mare admitteret. Quod adhuc vastum et adversum permanebat. Ibi super adiectum linteum recubans sedit atque iterum frigidam aquam poposcit hausitque. Deinde flamme flammarumque prenuntius odor sulphuris undique sentiuntur. Unde se alii in fugam vertunt, alii excitant illum. Itaque innixus duobus servis assurrexit et statim concidit, ut ego coniecto, crassiore caligine obstructo clausoque stomacho, qui illi natura invalidus et angustus erat. Ubi dies illuxit, corpus inventum integrum, illesumque, opertum ut fuerat indutus; habitus corporis quiescenti quam defuncto similior. Interim Miseni ego et mater… sed nihil ad historiam».

[114] Quibus quidem litteris cum Cornelius Tacitus respondisset, atque quid ab eo in tanta et tam immensa inusitati illius terremotus calamitate factum fuisset, iterum per epistolam postulasset, amici postulationibus satisfacere cupiens, singula queque predicte calamitatis accidentia sevosque casus commemorans, e quibus nos ea duntaxat excerpsimus que ad certam quandam illius terremotus manifestationem pertinebant, «Per multos», inquit, «dies tremor terre minus formidolosus, quia Campanie solitus. Illa vero nocte ita invaluit, ut non moveri omnia sed everti crederentur. [115] Unde ego adolescens, duo enim de vigesimo annum agebam, et mater egressi tecta consistimus, multa ibi miranda, multas formidines patimur. Nam et vehicula que produci iusseramus, quanquam in planissimo campo, in contrarias tamen partes agebantur ac ne lapidibus quidem fulcta in eodem vestigio quiescebant. [116] Preterea mare in sese resorberi et tremore terre quasi repelli videbatur. Certe precesserat littus multaque animalia maris siccis harenis detinebat. Ab altero latere nubes atrox et horrenda ignei spiritus porrectis vibratisque discursibus rupta in longas flammarum figuras dehiscebat; fulguribus ille et similes et maiores erant. [117] Nec multo post illa nubes descendere in terras, operire maria; cinxerat Capreas et absconderat, Miseni quod procurrit abstulerat. Iam cinis, adhuc tamen rarus. Respicio, densa caligo terris imminebat, que nos torrentis modo infusa terre sequebatur. Tunc deflectamus, inquam, dum videmus, ne in via strati comitantium turba in tenebris operiamur. Vix consederamus, et nox, non quasi inlunis aut nubila, sed qualis in locis clausis lumine extincto. [118] Audires ululatus feminarum, infantium quiritatus, clamores virorum; alii parentes, alii liberos, alii coniuges vocibus requirebant, vocibus noscitabant; hi suum casum, illi suorum miserabantur. Erant qui metu mortis mortem precarentur. Multi ad deos manus tollere, plures nusquam iam deos ullos eternamque illam et novissimam noctem mundo interpretabantur. Nec defuerunt qui fictis mentitisque terroribus vera pericula augerent. Aderant qui Miseni illud ruisse, illud ardere falso, sed credentibus nuntiabant», et reliqua huiusmodi. [119] Atque hec pauca ex multis, que Plinius Iunior in duabus commemoratis eius ad Cornelium Tacitum epistolis <scripsit>, excerpenda atque in hoc loco iuxta seriem temporum oportune componenda idcirco fuisse duximus, quia cum ad certum quendam et expressum Plinii Senioris interitum tum etiam ad qualitatem magnitudinemque illius horrendi terremotus aliquatenus pertinere videbantur.

[120] Ea pene tempestate, ut Eusebius in Cronicis tradit, «tres Galathie civitates terremotu erute; Pantheon fulmine concrematum quo tempore Traianus Armeniam, Syriam, Mesopotamiam fecit provincias». Et paulo post, «terremotu pene totam in Anthiochia civitatem» idem Eusebius ruisse testatur; «et Nicee urbis domos plurimas eversas», idem Eusebius auctor est, «ad quarum restaurationem imperator de publico est largitus impensas». «Nicopolis», ut idem Eusebius asserit, «et Cesarea, Adriani temporibus, conciderunt». [121] Imperante deinde Antonino cognomento Pio, qui commemorato Adriano in imperium successit, Smirne, nobilissima Asie civitas, terremotu concidit, post victoriam imperatoris quam de Germanis et Sarmatis habuit. Ad cuius restaurationem decemnalis tributorum immunitas data est.

[122] Elapsis deinde pluribus annorum curriculis, Tyrus et Sydonia terremotu ita corruerunt, ut innumerabilis pene populus utriusque sexus, post triumphum Dioclitiani et Maximini imperatorum quem de Parthis reportarunt, oppressus et obtritus atque interemptus fuisse referatur. [123] Quod Paulus Orosius his fere verbis factum fuisse scribit: «Anno millesimo quadragesimo primo ab Urbe condita, Dioclitiano et Maximino imperantibus, ad crudelia ac seva per decem circiter annos assidua et continuata omnium generum adversus christianos facinora, subsecutus est terremotus in Syria, ex quo apud Tyrum et Sydonem passim labentibus tectis multa hominum milia prostrata sunt». [124] Et paulo inferius ita inquit: «Anno postea millesimo nonagesimo secundo Constantio et Constantino ac Constante fratribus imperantibus, terremotus horribilis apparuit qui plurimas Orientis urbes solo stravit».

[125] Hieronymus deinde in Additionibus Eusebii “De temporibus” hec plura subiungit: «Trium Cesarum tempore filiorum Constantini in oriente terribili terremotu multe civitates conciderunt». Et paulo post, sic ait: «Dirachium terremotu corruit, et tribus diebus ac noctibus Roma nutavit, plurimeque Campanie urbes vexate sunt». [126] Et infra, ita dicit: «Porro Constantis tempore Nicomedia omnis terremotu corruit. Vicine urbes ex parte concusse sunt». Tempore postea Valentiniani et Valentis, sic inquit: «Terremotu in omni terrarum orbe facto, mare littus excessit: et Sicilie multarumque insularum urbes innumerabiles populos oppressere». Et paulo post sic scribit: «Nicea, que sepe antea corruerat, terremotu funditus eversa est». [127] Eiusdem Hieronymi temporibus, imperante Iuliano, ceu Hieronymus ipse in Additionibus “De ecclesiastica historia” manifeste asserit, cum de nova quadam Hierosolimitani templi restauratione per illius tempestatis Iudeos facienda loqueretur, verba hec ponit: «[128] Ecce nocte, que ad incipiendum opus iam sola restabat, terremotus ingens oboritur quo non solum fundamentorum saxa longe lateque iactantur, verum etiam totius pene loci edificia complanantur. Porticus quoque publice (in quibus multitudo, que operi videbatur, insistere commanebat ad solum deducta) omnes Iudeos qui reperti sunt oppressere. [129] Luce vero oriente, cum se mala crederent effugisse, ad requirendos qui oppressi fuerant reliqua multitudo concurrit. Edes erat quedam in inferioribus habens aditum inter duas columnas, que fuerant complanate, in qua fundamenta aliaque operi necessaria servabantur ex qua subito globus quidam ignis emicuit et per medium platee percurrens adustus et exanimatus qui aderat Iudeis ultro citroque ferebatur. [130] Hoc iterum sepius et frequentissime per totam illam diem repetens pertinacis populi temeritatem flammis ultricibus cohercebat, cum interim pavore ingenti et trepidatione omnes, qui aderant deterriti, solum verum Deum et Dominum Iesum Christum confiteri cogebantur inviti. [131] Et, ne casu fieri crederetur, in sequenti nocte signaculum crucis ita evidens apparuit, ut etiam qui diluere pro sui infidelitate voluissent, nullo genere valerent abolere. Sic deterriti Iudei atque gentiles locum simul et cepta inaniter reliquere».

[132] Temporibus Valentis et Gratiani imperatorum, anno ab Urbe condita centesimo vigesimo supra mille ingens quidam terremotus apparuit, ceu Paulus Diaconus historicus, undecimo Historiarum suarum libro in principio manifeste testatur: «Eodem anno, apud Atrebatas, vera lana nubibus pluvie mixta defluxit. Constantinopoli grando mire magnitudinis decidens nonnullos hominum extinxit. His diebus Procopius Constantinopoli tyrannidem invadens apud Phrigiam salutarem extinctus est, plurimique eius partis cesi ac prostrati sunt». [133] Et paulo post ita subiungit: «Circa hec tempora, terremotu per totum orbem facto, ita mare littus egressum est, ut Sicilie multarumque insularum urbes concusse atque subrute fuerint ac innumerabiles populos ruinis oppresserint». [134] Qui quidem terremotus ita ingens, si idem est, cum illo paulo superius allegato profecto in nomine secundi imperatoris aberratum esse constat. Si vero esset alius, mirabile quiddam videretur tam brevi temporis spatio duos tam magnos tamque ingentes terremotus eadem loca presertim ita generalia atque universalia invadere potuisse.

[135] Hieronymus denique in Explanatione Esaie, de quodam admirabili atque terribili terremotu mentionem faciens, ita ad verbum scribit: «Audivi quendam Areopolitim, sed et omnis civitas testis est: motu terre magno in mea infantia quando totius orbis littus transgressa sunt maria, eadem nocte menia urbis istius corruisse de urbe nomine», Ar, de qua in Esaia expresse dilucideque commemoratur, haud dubie intelligens.

[136] Trecentesimo quadragesimo sexto christiane salutis anno, Roma concussa nonnulle edes prime conciderunt. Octo deinde elapsis annis terremotus assidui ac comete et signa varia in celo apparuerunt. Marcellinus preterea, in Additionibus ad Hieronymum et ad Prosperum, quodam loco ita scribit: «[137] Tempore Archadii tertii et Honorii secundi, terremotu a mense septembrio in novembrium continue imminente, alique Europe regiones quassate sunt». «Tempore deinde Archadii quarti et Honorii tertii terremotum quendam per dies plurimos» apud eundem Marcellinum fuisse legimus, ac etiam «tempore quo Theodosius senior bellum contra Vandalos movebat, Roma tam terribili motu concussa est ut plurime eius edes edificiaque corruerint». [138] Et paulo post ita scribit: «Tempore Theodosii iunioris, Constantinopoli ingens terremotus fuit». Ac non multo post, «terra per septem continuos dies mugitum dedit», quo cessante, «Archadius imperator vite finem fecit». Et infra, ita dicit: «Tempore quo Theodosius, Archadii filius, cum Vandalis bellum gerebat, Ariovindo et Ansila atque Germano ducibus, Roma terribili terremotu concussa est ita ut plurime eius domus edificiaque conciderint». [139] Tempore alterius Honorii, «tenebre in diem facte sunt, et quedam Asie urbs nomine Cibera aliquantaque eius predia terremotu eversa sunt». Cuius quidem rei idem Marcellinus auctor est, qui postea sic dicit: «Tempore Valentiniani iunioris, multe Palestine regionis civitates villeque terremotu collapse fuere. Imperante Iustiniano primo, omnis pulchritudo Anthiochene civitatis per terremotum exterminata est. Asclepiodoto deinde et Marino consulibus, terremotus multis in locis fuit, et frugum inopia subsecuta» narratur. [140] Sevis deinde crudelis et inhumani Attile regis temporibus, sic ait: «Ardabino et Galipio consulibus, ingenti terremotu per loca varia imminente plurimi urbis auguste muri recenti adhuc reedificatione constructi, in quinquaginta septem turribus corruerunt. Saxa quoque ingentia in Foro Tauri dudum in edificio posita, statueque plurime sine ullius videlicet lesione collapsa sunt, plurimis nihilominus civitatibus opidisque corruentibus. Fames et aeris pestifer odor multa milia hominum iumentorumque delevit.

[141] Apollonio quoque et Magno consulibus, Cizicus urbs quedam terremotu concussa est, murorumque suorum impetu interrupto, sese suosque incolas contrivit. Pusco etiam et Ioanne consulibus, Ravennam civitatem terremotus ingens deterruit. Martiano insuper et Festo consulibus, in Asia aliquante civitates vel potius opida horribili terremotu collapsa sunt. [142] Basilio postmodum solo consule, urbs regia per quadraginta continuos dies assiduo terremotu quassata ac civitas vehementer afflicta diutius sese deplanxit. Ambe Troade porticus prorsus corruerunt; aliquante ecclesie vel scisse sunt vel collapse. Statua Theodosii Magni, in Foro Tauri super coclidem columnam posita, corruit, duobus cornicibus eiusdem columne collapsis». [143] Quod quidem de Constantinopoli urbe ipsum idcirco intellexisse credimus, quia sic e vestigio subiungit: «formidolosum diem Bizantii, hoc est Constantinopolitani cives, celebrant octavo kalendas octobris». [144] Quadringentesimo deinceps quadragesimo quarto christiane salutis anno, multe orientis urbes terremotu funditus conciderunt. «Asterio preterea et Presidio consulibus, Laodicea, Hierapolis, Tripolis atque Agataticomus uno eodemque terremotu collapse sunt. [145] Magno denique solo consule, in provincia assiduo terremotu viginti quatuor castella uno et eodem momento corruere. Quorum duo una cum suis habitatoribus demersa iacuere, quatuor dimidia edificiorum suorum hominumque amissa parte destructa fuere. Undecim tecta domorum totidem populi clade deiecta, septem quarta propriorum tectorum, totaque plebs depressa, vicina metu ruinarum detecta sunt. Templum namque et populus, licet sine civium suorum hostem fugientium clade, funditus tamen corruit. In uno agello, ruptis cum terra venis, et instar torride fornacis exestuans diuturnus vapor altrinsecus ferventem ardentemque ignem evomuit. [146] Plurimi totius provincie montes hoc terremotu scissi sunt saxaque suis evulsa compagibus devoluta et arborum crepido, per triginta passuum milia patens, apparuit et, duodecim pedum latitudine deiiciens, civibus castellorum saxorumque ruinas vel adhuc hostium incursionem fugientibus lustra paravit».

[147] Circa hec fere quadringentesimi sexagesimi noni anni salutis humane tempora, per totum quasi orbem terremotus ita factus est magnus, ut turbatum quoque pelagus excusserit, ut vicinas deinde terrarum campestrium partes submerserit, ut denique refuso mari plurime insularum alieque circa mare existentes urbes maritime concusse ac subrute omnino periisse ferantur. [148] Quadringentesimo deinde septuagesimo secundo christiane salutis anno, terremotus pene per multos dies assidui diversis Europe locis absque aliqua propriorum nominum expressione apparuere, ceu in quibusdam non indignis cronicis diligenter et accurate legimus. [149] Quadringentesimo postmodum septuagesimo octavo eiusdem salutis anno, horribilis quidam ingensque terremotus Viennam urbem ita vehementer vexavit, ut multas illius civitatis basilicas pluresque domos funditus everterit; qua quidem tempestate lupi et huiusmodi fere crebro per urbem ipsam discurrere atque passim homines hinc inde transeuntes laceraverunt devoraveruntque. [150] Centum circiter annorum curriculis interiectis (quo quidem tempore, ob historiarum, annalium et commentariorum, cronicorum penuriam monumentorumque oblivionem vel amissionem, potius nullum extitisse terremotum reperire potuimus), quidam ingens, nescio quis, terrarum tremor, cum de eo nulla particularis mentio facta fuerit, ita magnus evidensque apparuit ut aliquot exinde urbes subverse sint; alie a montanis ad campestria cum muris et habitatoribus integre ac salve ultra sex milia passuum – ut scriptum est – (mirabile et incredibile dictu!) transmigrasse videantur. [151] Sexcentesimo postea decimo nono eiusdem salutis anno, terremotus quidam urbem Romam vehementer afflixit. Tredecim circiter interiectis annis terremotus magnus et per triginta dies continuus factus est. Septingentesimo deinceps quadragesimo primo humane salutis anno, terremotus quidam Constantinopolim urbem per spatium unius integri anni continue modiceque concussit. [152] Duodecim insuper interiectis annis, terremotus in Syria ita terribilis factus est, ut quedam urbes penitus et omnino quedam vero partim subverse sint, nonnulle autem a montanis in subiecta campestria cum muris et habitatoribus suis integre et salve, ceu supra recitasse meminimus, ultra sex miliaria iterum (mirabile et incredibile dictu!) transmigraverint. In Mesopotamia etiam terra admodum disrupta fuisse scribitur. [153] Septuaginta deinde annis elapsis, in Aquensi Palatio, ceu quodam loco scriptum legimus, factus est terremotus. Anno preterea christiane salutis octingentesimo vigesimo nono, intempesta noctis hora terremotus quidam adeo validus vehemensque fuit, ut cunctis finitime regionis edificiis ruinam minaretur. Qui quidem, venti violentia subsecuta, non modo minora edificia, sed ipsum etiam Palatium Aquense vehementia sui ita agitavit, ut etiam laterculis plumbeis, quibus quedam Sancte Dei Genitricis basilica tecta erat, maxima ex parte detegeret. [154] Post viginti ac sex circiter annos absque determinata quadam certorum locorum expressione, ex accurata nonnullorum cronicorum lectione, novum terremotum apparuisse legimus: [155] «Noningentesimo nonagesimo salutifere incarnationis anno, duobus circiter intercedentibus seculis, in celo apparuit cometa quem terremotus subsecutus est ita magnus, ut Beneventi et Capue plures domos edificiaque everterit multosque utriusque sexus ac diverse etatis illarum civitatum homines attriverit; et in urbe Appiano plurimas sanctorum martyrum basilicas ad solum usque diruerit ac dimidium pene predicte urbis hinc inde disiecerit; civitatem quoque Consanam prope mediam una cum episcopo et antistite deleverit magnasque populorum turbas oppresserit. Rosen insuper totam cum cunctis eius incolis funditus submersit».

[156] Decennio deinde post, varia prodigia apparuisse scribitur, in quorum numero singularis quidam cometa et terremotus maximus recensentur. Adiectis quindecim circiter annis, terremotus quidam medio hiemis circa meridiem apparuit. Post sexaginta sex annos, magnus terremotus cum gravi quodam telluris mugitu contigisse legitur. Quatuordecim supervenientibus annis, cum valido ventorum turbine terremotus factus est magnus. [157] Quinque postea interiectis circiter annis, Henrico tertio imperante, Siracusis terremotu quodam concussis basilica maxima corruit magnamque assistentis populi multitudinem oppressit. Quatuor annis interiectis, Antiochie terra noctu dehiscens turres multas et adiacentes domos cum habitatoribus absorbuit. [158] Quadriennio post, in aliquibus locis terremotus ita varius ac diversus accidisse traditur, ut alicubi parva damna intulisse, alicubi vero nonnullarum urbium partes una cum basilicis subruisse dicatur. Eodem quoque anno, urbs quedam nomine Leodium inter multa plagarum genera terremotu vexata fuisse fertur. Post decem annos Tyrum urbem maxima incolarum strage ingens quidam terremotus ad solum pene subvertit. [159] Triginta postmodum interiectis circiter annis, in Syria, paucis diebus ante Natale Domini Nostri, terremotus ita ingens fuit, ut Manistra et Maiaris urbes et alie quam plures civitates ac multa etiam castella attritis undique diversarum etatum et utriusque sexus hominibus oppresserit. Pars insuper urbis Antiochie cum quibusdam aliis egregiis opidis usque ad Hierusalem prostrata conciderunt, cum biennio antea in quadam Gallie regione tantus terremotus extiterit, ut multa edificia ad solum usque everterit.

[160] Anno deinde post, in Venetia, Liguria, Gallia, Emilia ac Flaminia (sic enim in quibusdam cronicorum codicibus scriptum legimus celebratis ac famosis Italie regionibus), in Gallia quoque Transalpina plures domus plurimaque edificia simul atque multe sanctorum martyrum basilice, passim contritis hinc inde hominibus incolisque, ingenti terremotu concusse corruere. [161] Centesimo preterea sexagesimo sexto supra millesimum christiane salutis anno, in Sicilia terremotus factus est ita magnus, ut arx Siracusana quasi tota ceciderit, Catania etiam urbs a fundamentis eversa fuerit, basilica quoque titulo Sancte Agathe martyris corruens antistitem simul cum quadraginta monachis et cenobitis omnibus ad unum obtritis interemerit. [162] Leontium insuper, et Catania ac multa alia commemorate Sicilie opida per alium quendam terremotum corruerunt. Apud Messanam etiam, predicte Sicilie urbem, eodem fere tempore maximus evidensque terremotus fuisse perhibetur. [163] Quinquennio deinde post, aliquot terremotus nonnullas provincias apprime vehementerque vexarunt, ac precipue Syriam atque Siciliam multum admodum laceraverunt; in quibus plurime urbes diu nutarunt et quedam etiam peregregia opida maxima populorum strage funditus corruerunt. [164] Interiectis deinde quindecim circiter annis, apud Gothos in urbe quadam, que materno sermone Veticum nuncupatur, ingens terremotus apparuit. Post decem et septem annos apud Tirum et Tripolim urbes talem tantumque terremotum extitisse legimus, ut cum magna utriusque sexus et cuiuscunque etatis hominum strage pene tote corruisse videantur. [165] Ducentesimo trigesimo nono supra millesimum christiane salutis anno, Federici secundi temporibus, apud Cimbros diversi terremotus apparuere, unde quidam ingentes continuique montes ab invicem discissi et separati sunt atque ea discissione in subiectas sibi valles conciderunt. Itaque omnes vici pagique finitimi maxima quadam predictorum montium ruina penitus suffocati fuere atque ita omnino interiere, ut nusquam amplius apparuerint. Qua quidem suffocatione quinque circiter hominum milia utriusque sexus diversarumque etatum simul occubuere.

[166] Non multo post, Alberto, ob excellentiam doctrine cognomento Magno, celeberrimo suorum temporum philosopho simul atque optimo theologo florente, terremotus quidam et magnus et ingens Gallie Cisalpine urbes vehementer ac plurimum vexavit laceravitque, ceu ipse in Explanatione secundi libri “Metaurorum” Aristotelis plane et aperte testatus est. [167] Alium quoque terremotum in Sabaudiensi agro, sine expressiori particularium locorum commemoratione eisdem fere temporibus ibidem accidisse scribit; qui vehementia sua hominem quendam absque ulla corporis lesione et, ut dicitur, illesum paulo longius transportavit; ac magnum quoque montem propinquum in vallem sibi subiectam ita deiecit, ut cunctos incolas illo duntaxat excepto miserabiliter erumnoseque contereret, quem paulo ante procul transportaverat. [168] Et non multo post, alium terremotum inter montes illos contigisse confirmat, qui inter Tridentum ac Veronam extabant: hic profecto terremotus ita vehemens fuisse scribitur, ut montem quendam radicitus elevaret evelleretque atque in Athesim propinquum fluvium proiiceret. Et in fine predicti libri verba hec ponit: «Therem enim et Theretam duas nostre etatis insulas, spectantibus nobis, in Egeo mari repente natas quis dubitat? Quin in lucem spiritus evexerit?». Quod sine terremotu fieri evenireque non poterat.

[169] Quinquaginta deinde ac novem intercedentibus annis, per diversa orbis loca multi terremotus extitere; et presertim in Spoletana ac Reatina regionibus, et in Etruria pene tota ac precipue in urbe Pistorii admodum viguere. Unde plurime edes, multa palatia, plures turres, aliquot sanctorum martyrum basilice ad solum usque corruere. [170] Viginti post hec ipsa intercedentibus annis, Viliacum, quedam non ignobilis Germanie urbs, uno et singulari quidem terremotu concidit; atque per Pannoniam atque Italiam nonnulle civitates, eadem agitatione concusse, hinc inde nutarunt. [171] Decem deinde intercedentibus annis, in Picena atque in Nursina regionibus ita ingentes terremotus extitere, ut nonnullorum opidorum menia, turres, domos, palatia ac basilice, cum maxima quadam Nursine urbis ruina, concidisse videantur; proinde quinque circiter utriusque sexus diversarumque etatum hominum milia succubuere. [172] Et cum latius hinc inde per eam maxime Nursie regionem circumquaque seva illa tempestas vagaretur, opidum quoddam urbi finitimum, nomine Priecum, ita funditus corruit, ut ne unum quidem solum animal, omnibus simul interemptis, supervixerit. Et plura etiam alia et montis beati Martini titulis et Cereti et Vissi castella simili clade oppressa occubuere.

[173] Elapsis ante hec nostra tempora centum circiter annis, ingens terremotus Veterem Campaniam usque adeo laceravit, ut per plures eius provincie urbes ac precipue Neapolim et omnia circumadiacentia ac finitima urbis opida mirabiliter leserit (eo scilicet tempore quo Franciscus cognomento Petrarcha, inclitus poeta Florentinus, apud Robertum illum serenissimum Citerioris Sicilie regem, hic in Neapolitana urbe commorabatur, ceu ipse in epistola quadam testari et asserere videtur). Quod quidem trecentesimo quinquagesimo supra millesimum christiane salutis anno verisimilibus coniecturis propterea non iniuria augurari posse videmur, quoniam hunc annum pluribus magnis terremotibus ex quibusdam cronicis infamem extitisse cognovimus. [174] Nam et in Italia, Rome ac Neapoli et Adverse plura damna intulisse, et Aquilam pene totam destruxisse, et Casilinum opidum vastasse, et alterum ei finitimum nomine Balzaranum in subiectam sibi vallem ruisse; et in Germania, Viliacum urbem in subditam sibi planiciem concidisse ex accurata quadam predictorum cronicorum lectione intelleximus.

[175] Biennio deinde post, in Hispania Ulteriori, ac precipue Sibilie, que quondam Silpia appellabatur, et Cordube plurima edificia per terremotum funditus conciderunt. Eodem etiam anno tantus ac tam ingens terremotus in Etrurie partibus apparuit, ut inter cetera pulchrum quoddam Arretini agri opidum titulo Sancti Sepulchri cum membris et edificiis ac domibus, non sine duobus hominum utriusque sexus ac diversarum etatum milibus, ad solum usque corruerit. Subsequenti deinde anno, alter terremotus Puteolos invasit atque id opidum paulisper vexavit. [176] Eodem anno in Grecia ita terribiles terremotus extitere, ut menia et edificia Constantineopoleos et cuncta queque finitima castella circumquaque vastarent. De qua quidem re Turci sevissimi et inhumani christiani, simul atque Greci nominis hostes, certiores facti, magnis quibusdam terrestribus apparatibus Constantinopolim ipsam obsederunt; atque plura prioribus damnis Constantinopolitanis et eorum finitimis et convicinis detrimenta suis infestis direptionibus intulerunt. Atque hoc eodem tempore, in Flaminia terremotus, sive iidem sive alii a superioribus nuperrime allegatis, crudeliter sevierunt. [177] Triennio post in Hispania Ulteriori et in Germania ita magni terremotus constitere, ut predictas Cordubam et Sibiliam vel Silpiam urbes, ac etiam civitatem nomine Basolam et quedam insuper alia circumadiacentia opida, cum ingenti quadam suorum incolarum strage, vehementer vexaverint. In Etruria quoque cum parvis nonnullorum Etruscorum detrimentis auditi fuisse perhibentur. [178] Quinquennio post, in Apulia ita magni extitere, ut Ascolum non ignobile illius provincie opidum cum quatuor circiter hominum milibus, et Canusii quoque menia diruerint, et quibusdam aliis finitimis locis multa ac varia damna intulisse videantur.

[179] Quadringentesimo decimo septimo supra millesimum christiane salutis anno, maximus quidam terremotus in Campania Veteri et in Etruria quoque, tempore creationis Martini quinti summi pontificis, fuisse perhibetur. Qui inter ceteras, Neapolim ac Florentiam et nonnullas quoque alias eiusdem Campanie et Etrurie celebratarum provinciarum urbes vehementer afflixit. [180] Triginta sex postmodum intercedentibus annis et in Etruria et in Illirio non parvus terremotus apparuit. Qui et Florentiam agrumque Florentinum, et Epidaurum etiam (que novo nomine veteri abolito Rausium, quasi Lavosium eufonie causa paululum immutatum atque a “ripis”, que in idiomate Dalmatico “lave” dicuntur, derivatum nuncupatur), et finitima eius urbis loca, villas, pagos et opida parumper concussit. Subsequenti deinde anno, alter terremotus Puteolos invasit atque id opidum paulisper vexavit. [181] Ultimi omnium, quos a creatione orbis usque ad hec tempora nostra, nonnullis veterum modernorumque auctorum scriptis celebratos, hi duo fuere, qui nuper per omnia Veteris Campanie aliquarumque aliarum quinimmo cunctarum provinciarum Citerioris Sicilie (ut moderno ac trito verbo aliquando utamur), loca circumquaque discurrere, ut nedum vivos homines viventiaque bruta, cunctorum predictorum locorum incolas habitatoresque, sed defunctos quoque viros et mortua etiam animantia (ut poetico more aliquando per yperbolem loquamur) – non immerito tantus ac tam repentinus fuit ut omnium etiam insensatorum (ut maiori yperbole utamur), horror ac pavor perterruisse credantur. Hi profecto sunt duo illi terribilissimi maximique terremotus quorum gratia hoc nostrum quodcunque est opusculum ad scribendum potissimum assumpsimus.

[182] Sed quia hic secundus liber ad convenientem iam magnitudinem pervenisse videtur, et nostre quoque principalis divisionis non immemores, in tertio et ultimo deinceps de propriis amborum terremotuum predictorum conditionibus et qualitatibus ac damnis, que diversis hinc inde locis multis et quidem terribilibus eorum ipsorum apparitionibus intulerunt, quoad nobis fieri poterit diligentius conscribemus. [183] Quod cum, pro difficultate rerum casuumque diversitate qui variis locis miserabiliter calamitoseque acciderunt, breviter simul vereque fecerimus, postmodum cum ceteris omnibus, hoc secundo libro iuxta ordinem temporum verissime recitatis, parumper comparabimus. Quo quidem facto, ultimas tandem manus inchoato et iam plusquam semiperfecto ac propemodum absoluto operi feliciter imponemus.

[1] Quoniam in primo ac secundo superioribus libris ea iam absolvimus que in nostra prefatione promisimus, reliquum est ut in hoc tertio de variis diversisque damnis ac detrimentis, que hi duo detestandi perniciosique terremotus suis sevis et truculentis apparitionibus intulerint, deinceps quoad fieri poterit brevius agamus. [2] Verum ut res que narrande sunt clara et aperta quadam narratione nostra evidentius elucescant, per proprias quasque regiones seorsum ac singillatim progrediemur, ubi nobis de hac tam difficili et tam ardua materia diligenter et accurate conscribentibus oportuna quedam idoneorum verborum copia affatim suppetere atque abunde occurrere videbitur; at vero ubi forte commoda et apta verba aliquando defecerint, permixtim confuseque tractabimus.

[3] Universum hoc totius Citerioris Sicilie Regnum, ut interdum declarandi gratia tritis vulgatisque nominibus disseramus, in sex magnas celebratas famosasque provincias divisum ac distinctum apud idoneos et priscos auctores fuisse legimus – quarum nomina antiquitus huiusmodi ferebantur: Calabria, Apulia, Abrutia, Samnium, Lucania, Campania –, quanquam a nonnullis novellis modernisque scriptoribus per hunc modum in septem provincias – videlicet Samnium, Campaniam, Apuliam, Lucaniam, Salentinos, et Calabros atque Brutios – distinctum ac partitum compererimus. [4] Sed licet hoc predictum Sicilie Regnum, abolitis plerisque veteribus nuncupationibus, vulgo alias divisiones appellationesque susceperit, nos tamen priscorum historicorum eruditissimorum et elegantissimorum virorum quam novorum modernorum et imperitorum atque infantium hominum vestigia sequi et imitari maluimus. [5] In quo quidem nobis inter nos sepenumero cogitantibus illa celebrata Ciceronis nostri sententia non immerito occurrebat, ubi quodam loco ita dicit: «Malo cum Platone errare, quem tu quanti facias scio et quem ex tuo ore admiror, quam cum istis vera sentire». [6] Sic nos cum antiquis scriptoribus errare malle quam cum ignaris et imperitis hominibus, presertim in illis que ad sinceritatem catolice fidei nullatenus spectare videantur, vera sentire dicimus. Idcirco in hac nostra tot tantorumque damnorum recitatione priscis nominibus utemur, ubi forte utendi oportunitas dabitur, quemadmodum supra diximus. [7] Si quando autem ob Latinorum usitatorumque verborum vel inopiam vel carentiam potius – quod plerunque nobis eventurum non dubitamus – ab ipsa necessitate coacti erimus, tunc inviti ad nova urbium opidorumque vocabula confugiemus; atque iuxta propositum ordinem incipiemus prosequemurque, si prius unde hoc novum huiusmodi regni nomen iam antea provenerit, explicandi gratia rebus paulo altius ab origine repetitis paucis, ostenderimus.

[8] Tancredus quidam miles Normannus, generosi magnique vir animi, duodecim filiis ex duabus uxoribus susceptis, patriam relinquere ac novas sibi sedes querere constituit. Quocirca magnis cum copiis in Italiam venit. [9] Sed cum in Flaminia quo primum applicuerat, una cum gentibus suis aliquandiu commoraretur, factum est ut a Pandulfo quodam, Capuano preside, adversus Guaimarum quendam, Salerni principem, ea tempestate belligerante suis stipendiis evocaretur; sed ubi ad Pandulfum, ab eo accersito, accessit, exactis conventorum temporum stipendiis, ad Guaimarum sese contulit. [10] Dum itaque duo commemorati principes, Pandulfus et Guaimarus, per hunc modum ad invicem belligerarent, Saraceni Siciliam opulentissimam insulam infestis armis adoriuntur, que quidem pleraque illis temporibus a Grecis possidebatur. Unde Greci, Tancredi fama audita, ipsum in Siciliam traduxerunt, cuius favoribus adiuti, Saracenos et barbaros e tota insula eiecerunt. [11] At vero cum Tancredus magnis in Sicilia rebus prospere gestis Saracenisque barbaris gentibus exinde expulsis, ab ipsis Grecis quibus ingentia auxilia tulerat invidia et emulatione simul atque regni suspitione observari animadverterit, consentientibus illis in partes Apulie proficisci decrevit. Ubi, cum diutius castrametaretur, Melfim urbem in loco edito ac suapte natura munito edificavit. [12] Sed cum Greci prosperos Normannorum successus sibi ipsis nocere et adversari posse suspicarentur, magnis hinc inde copiis comparatis, adversus eos infestis armis moverunt atque ad Aufidum, celebratum Cannarum fluvium, paulo post cum Normannis hostibus congressi Deo volente in eo prelio victi succubuere. [13] Tancredus igitur, egregia de Grecis victoria parta, primus Apulie comes appellari cepit, cui postea mortuo Ufredus filius successit, post quem Gotfredus frater dignitatis titulum conservavit. Sed cum Guaimarus predictus, Salerni princeps, dolo a suis interficeretur, Gisolfus, quidam Gotfredi comes, vacantem per mortem principatum occupavit ac Beneventum Romane Ecclesie urbem imperio suo adiungere concupivit et voluit. [14] Quod cum Federico secundo imperatori primo innotuisset, statim Leoni quinto tunc summo pontifici per epistolas et per legatos suasit, ne hanc tantam ignominiam et hoc tam ingens Sedis Apostolice detrimentum pateretur, sed potius suas germanorum militum copias, Vercellis ab eo pro Italie presidio relictas, susciperet atque Beneventum a Gotfredo iam oppugnante magnanimiter tutaretur. Id cum pontifex fecisset, in eo prelio superatus et una cum quibusdam cardinalibus captus fuit. [15] Verum cum Gotfredus singulari humanitate et precipua liberalitate, ingenti quadam devotione condita, erga pontificem cardinalesque ita uteretur, ut eos gratis relaxaret, ubi vero illi sic relaxati Romam reverterunt, tante liberalitatis non immemores ea a Normannis iure possideri quecunque in Italia armis sibi ipsis acquisiverant, decreto apostolico, decreverunt. [16] Gotfredus vero, paulo post moriens, Bagelarium filium suum suo testamento heredem instituit. Quod Robertus cognomento Guiscardus, sextus ex Tancredi filiis, egerrime ferens sibi ipsi, nepote excluso, Normannorum principatum usurpavit.

[17] Per ea tempora Nicolaus secundus Romane Ecclesie presidebat, qui commemorato Leoni in pontificatum successerat. Hic Guiscardum ad Aquilam, novam urbem non multo ante edificatam, in colloquium evocavit, in quo quidem Guiscardus, conventione facta, Beneventum et nonnulla alia, que ecclesiastici iuris fore videbantur, predicte ecclesie liberaliter restituit. [18] Itaque pontifex cuncta que ab eo in Italia tenebantur apostolicis privilegiis confirmans, Guiscardum titulo Ducatus Apulie insignivit; ac sic insignitus paulo post Gullum fratrem Apulie partibus prefecit et in Calabriam ipse contendit, atque plura illius provincie opida confestim in dicionem suam redegit. Ex quo Dux Calabrie, adauctis titulis, simul atque Apulie appellari voluit. In Siciliam deinde una cum Rogerio alio fratre proficiscens, totam eam insulam suo imperio adiecit.

[19] Cum vero non multo post Gregorius septimus, pontifex maximus, persecutionem Henrici tertii imperatoris veritus, Aquinum se conferret, ibidem eadem Guiscardo postulanti Nicolai secundi privilegia confirmavit. Mortuo autem in medio victoriarum cursu Guiscardo, Rogerio eius filio maiori natu, Urbanus secundus, pontifex maximus, paternum in Italia Apulie Calabrieque ducatum concessit. [20] Huic vero Rogerio postmodum defuncto Gulielmus filius successit; quem Rogerius eius patruus, occasione absentie ipsius sibi oblata, cum ille in Greciam accipiende uxoris gratia contendisset, utroque et Apulie et Calabrie ducatu non sine iniuria privavit. Ille vero postea nullis filiis relictis obiit. [21] Unde Rogerius, magnis multarum rerum successibus elatus, prioribus utriusque ducatus titulis non contentus, sese Italie regem appellare cepit. Quod Innocentius secundus, summus pontifex, equo animo tolerare non potuit, sed adversus eum ex nimia ipsius arrogantia vehementer indignatus infestos movit exercitus. At, quanquam pontifex in eo bello superaretur, omnia tamen apostolico decreto Rogerio supplicanti, regni titulo duntaxat excepto, largissime concessit. [22] Verum cum Rogerius illis concessionibus non acquiesceret, quoniam ad regni titulum anhelabat, ut alter summus pontifex crearetur, ordinato et instituto scismate, curavit et voluit: quem ita creatum Anacletum nuncuparunt. [23] Hic Rogerium omnibus Itali regni titulis quantum fieri potuit adauctum insignivit. Proinde primus omnium dignum et regium utriusque Sicilie titulum consecutus est. Post hunc multi a summis pontificibus per diversa deinceps tempora eosdem regni titulos usque ad Maiestatem tuam impetrarunt.

Sed hec satis, cum propriam harum rerum historiam impresentiarum non conscribamus. Nunc ad inceptum ordinem revertamur.

[24] Calabriam, seu etiam alio vocabulo Brutiam, que quondam Magna Grecia dicebatur et a Livio in sexto De bello macedonico nonnunquam Maior Grecia nuncupatur, totam temporibus nostris vulgo in superiorem inferioremque distingunt et ducenta circiter opida menibus circundata complectitur, que omnia vehementiam horum terremotuum ubique audiverunt. [25] Sed quia nullam exinde lesionem pertulerunt ideo particularem suorum locorum (nisi Consentie duntaxat ac Cotrone, que cum ceteris hac ipsa provincia contentis antiquiora opida videantur et sint, honoris causa hoc loco nominamus) nequaquam mentionem faciemus. [26] Si tamen de Brutiis unum inter cetera memoratu dignum prius retulerimus, id huiusmodi est. Cum Brutii Hanibali in Italiam adventanti primi omnium Italorum adhesissent atque in hoc iniquo et pertinaci eorum proposito eo usque permansissent quoad barbarus exinde recederet, Romani post recessum Hanibalis ex Italia de ipsis non immerito ulciscentes illos vili quadam et ignominiosa pena ad perpetuam infamiam damnaverunt notaveruntque. Ea huiusmodi fuit ut scilicet Brutii soli vilia quorumcunque satellitum exercitia operarentur ac magistratibus, iurisditionem in provincias habentibus, subministrarent. [27] Quod ab A. Gellio et a Pompeio Festo, gravibus dignisque auctoribus, non indigne factum fuisse memoratur. A. enim Gellius libro decimo Noctium Atticarum (nam nonus in cunctis codicibus nostris deficere videtur cum capitula tantummodo reperiantur) ita dicit: [28] «Cum Hanibal Penus cum exercitu in Italia esset et aliquot pugnas populo Romano adversas pugnasset, primi totius Italie Brutii ad Hanibalem desciverunt. [29] Id Romani egre passi, postquam Hanibal Italia decessit superatique Peni sunt; Brutios ignominie causa non milites scribebant nec pro sociis habebant, sed magistratibus in provincias euntibus parere et subministrare servorum vice iusserunt. Itaque hi sequebantur magistratus, tanquam in scenicis fabulis qui dicebantur “lorarii”, et quos erant iussi vinciebant aut verberabant. Quod autem ex Brutiis erant, appellati sunt Brutiani». [30] Id ipsum et Festus Pompeius his verbis asserere et confirmare videtur. Sic enim inquit: «Brutiani dicebantur, qui officia servilia magistratibus prestabant; eo quod hi primum se Hanibali tradiderunt et cum eo perseverarunt, quoad de Italia recederet». Quod a Livio pretermissum non iniuria miramur.

[31] Apulia, Daunia et Mesapia olim variis de causis appellabatur.3 Nam Daunia a Dauno quodam Illirice gentis claro viro, qui propter domesticam seditionem patria egressus eam regionem occupaverat; vel a Dauno, Diomedis socero. [32] Mesapia vero a Mesapo rege nuncupata fuisse traditur, licet Servius, egregius Virgilii commentator, in principio octavi Eneidos aliter sentire videatur, qui ita dicit: «Sane sciendum est Apuliam uno dictam vocabulo, sed eam partem quam Diomedes tenuit, Mesapiam et Peuseciam a duobus fratribus dictam, qui illic imperarunt». [33] Hec igitur provincia a quocunque sic cognominata fuerit, digno Livii preconio pluribus locis celebratur. Nam quarto Ab Urbe condita «ad defectionem Samnitum novum Apulie bellum accessisse» scribit. Et non multo post, «inclinatis semel in Apulia rebus Reatinos quoque Apulos Q. Iunium Buculeum, Q. Emilium Barbulam, novos alterius anni consules, federis postulandi gratia venisse» tradit. Et in decimo, «Magnus», inquit, «motus in Apulia fuit», et reliqua huiusmodi.

[34] Et, cum hec regio per multas urbes ac castella longe lateque extendatur, huiusmodi terremotus usque adeo varie sensisse perhibetur, ut partim nullatenus, partim leviter lederentur, partim magna et ingentia damna paterentur. [35] Ea que vel nulla vel levia detrimenta perceperunt, ista fuere: Tarentum urbs vetustissima (cuius laudibus pleraque veterum historiarum monumenta plena reperiuntur, inter cetera admirabili ac pene inexpugnabili situ celeberrima est), Licium olim Valecium nuncupatum, Brundusium (pulcherrimo ac securissimo atque in primis Italie, ut ait Plinius, portu nobilitatum opidum quod a Cretensibus conditum legimus).

[36] Micropolis, Pulinianum, Maola, Barium (quam eius conditores ex Baria insula, que non longe a Brundusio distabat, sic appellaverunt), Brutontum, Tranium, tria vetusta opida et ab idoneis auctoribus commemorata: Barolum, Andria et Fogia (quam honoris causa propterea impresentiarum commemoramus, quia ea tempestate habitatio Tua ac regia erat) horum terremotuum vehementiam audiverunt, sed nullum exinde detrimentum susceperunt; [37] et siqua alia, sunt que usque ad Aufidum, commemoratum Cannarum fluvium, protenduntur, et, trans flumen, Manfredonia (nova urbs a Manfredo rege non longe ab eo loco edificata ubi antiquitus erat Sipontus opidum, cuius adhuc nonnulla extant vestigia et suo sic nomine nuncupata), Bistia olim Vistia appellata, Termole, usque ad nobilia Vasti et Lanciani, quondam Anxani castella (Vastum vero prisci Histonium dixere).

[38] Atque hec que supra enumeravimus sunt celebratiora Apulie provincie opida (multis aliis ignobilioribus pretermissis) que, quanquam terremotus nostros audirent, nulla tamen vel levia damna perceperunt. Que vero paulo post commemorabuntur nimirum detrimenta et quidem magna pertulerunt, ceu singillatim cum sincera veritate enarrabitur, quemadmodum ex vera et certa quadam plurimorum gravissimorum hominum in unum convenientium relatione cognovimus. [39] Nam Lucerie vel Nucerie, utrunque enim scriptum reperitur, vetuste urbis et a veteribus historicis et presertim a Livio pluribus locis sepenumero commemorate, arx tota funditus ruit et trecente circiter opidi domus ceciderunt; et tamen nemo in tanta et tam ingenti ruina (quis credere posset? quanquam verissimum sit) extinctus est. [40] Vulturnium (alterum a Capua olim sic nuncupata), finitimum predicte Lucerie opidum, semivastatum suo casu quinque duntaxat personas interemit. Moncorvinum, penitus desolatum, sine ullis habitatoribus remansit; nam duodecim circiter et non plures incolas omnes occidit. [41] Alveronium sensit quidem damna, sed ita pauca fuere, ut pro nullis nisi de duobus tantummodo obtritis habeantur ac silentio pretermittantur. Quod de Bicherio pariter sentimus et dicimus. Ascola arcem et magnam quoque opidi partem absque ullis funeribus (mirabile dictu!) per ruinam amisit. [42] Troia (nova urbs non illa quam Eneas patria profugus in agro Laurenti condiderat ubi primum cum suis comitibus constiterat) maiorem et, ut vulgo dicitur, cathedralem opidi basilicam per repentinum casum defecisse et ducentas circiter domos cum quadraginta mortalibus desideratis corruisse percepit. Bovinum, partim conquassatum, partim vero levia damna perpessum, decem homines interfecit.

[43] Achadium ad solum eversum quinquaginta circiter personas obtrivit. Melfium arcem ac partem opidi sine aliquo incolarum desiderio concidisse cognovit. Attella, non illa urbs vetustissima cuius nulla temporibus nostris vestigia extare videntur, sed altera, semiruta quindecim homines desideravit. Venusium, plurimum laceratum, decem duntaxat personas interemit. Cutunium apprime concussum viginti circiter mortales sua concussione necavit. [44] Castellucium semirutum cathedralem basilicam suam collapsam cum sex tantummodo mortuis recognovit. Carbonarium, humi prostratum, triginta circiter hominum capita contrivit. Rapallium, pariter conquassatum, decem personas desiderasse perhibetur. [45] Cannarum castrum, sive Cannusium, admirabili illa et celebrata Romanorum strage nobilitatum, non sine circiter triginta mortuorum hominum iactura penitus corruit. Ibi enim Romani, ne hoc loco rem tam memorabilem silentio pretereamus, ab Hanibale Penorum duce structis aciebus Paulo et Varrone consulibus, in acerbo et sevo prelio, turpiter usque ad ingentem quandam totius quasi exercitus internitionem superati fuere. [46] Et ita superati victique fuere, ut ipse Hanibal, in certum quoddam et evidens huius maxime et inusitate victorie signum, ex anulis aureis (quos cunctis equestris ordinis viris illis temporibus sinistris digitis minimo proximis non sine singulari mysterio ferre mos erat) quinque modios Cartaginem usque transmiserit, quemadmodum Livius, gravissimus auctor, quodam loco plane aperteque testatur. Atque hec de Apulia dixisse sufficiat.

[47] Nunc ad Abrutiam parumper accedamus, si nonnulla de hoc nomine antea in medium protulerimus. Sunt qui Abrutinos Brutios falso esse credant, nominis similitudine decepti. Nec defuerunt etiam qui Abrutinos tale nomen a Precutinis, celebratis illius provincie populis, vel euphonie causa parumper immutatum, vel sic corrupte ut pleraque alia pronuntiatum, sumpsisse opinentur. [48] Quod nos facile crederemus, nisi Crispum Sallustium, gravissimum historicum, in Bello Catiline ita scribentem legissemus: «Eisdem fere temporibus in Gallia citeriori atque ulteriori, item in agro Piceno, Abrutia, Apulia motus erat». Sic enim in quodam vetustissimo codice scriptum offendimus. Unde ab Abrutia sallustiano verbo Abrutinos integre dictos et incorrupte pronuntiatos fuisse non dubitamus.

[49] Sulmo, vetusta urbs (dulcis Ovidii Nasonis patria, ut ipse de se loquens his duobus carminibus manifestissime scribit: «Sulmo mihi patria, gelidis uberrimus undis, / milia qui novies distat ab Urbe decem»; et alibi, «Pars», inquit, «mea Sulmo tenet Peligni tertia ruris»; cuius quidem originem idem Ovidius in libro Fastorum describens, in Solimum, quendam Enee comitem, his versibus refert: «Huius erat Solimus Frigia comes unus ab Ida, a quo Sulmonis menia nomen habent») plures domos diversasque edes cum duodecim circiter hominum capitibus corruisse et sensit et vidit. Hec est urbs illa quam, in Abrutie regione sitam, L. Sylla contra Marianos furens iussit everti. [50] Sarnum, vel a fluvio vel a monte eiusdem nominis in cuius radicibus situm erat appellatum, ad ruinam predicti montis qui illi imminebat, super magnam opidi partem collapsi septuaginta circiter personas propria sue portionis obtritione interemit. In hoc fluvio (a quo opidum denominatum diximus) Plinius ligna foliaque posita, et aliquandiu commorata, in lapides durescere asserere et confirmare non dubitat. Et plerique huius opidi incole egregii fabri ferrarii talesque esse consueverunt, ut ferrea cuiuscunque usus instrumenta ab illis opificibus fabricata in precio habeantur. [51] Tuchium (utrum novum vel vetustum sit opidum incertum est), penitus laceratum, dominum suum et totam eius familiam simul cum trecentis hominibus crudeliter interemit. Arx Vallis Obscure ad solum eversa sine ulla humani capitis interemptione (mirabile dictu!) remansisse videtur. Arx altera nomine Quinque Milium, penitus destructa, viginti circiter homines occidit. Arx tertia, vulgato verbo Rasi nuncupata, funditus diruta, viginti mortalium capita confregit. [52] Riginerium, omnino devastatum, decem et octo homines necavit. Fornellium, plus quam semirutum, decem mortales oppressit. Fossa cognomine Ceca, ad solum eversa, totidem homines morti tradidit. Messamolium, prorsus destructum, totidem personas occidit. Castellucium arcem et partem opidi cum viginti circiter mortuorum hominum desiderio conspexit. Limosanium, ad solum usque collapsum, quadraginta circiter personas contrivit. [53] Sanctangelus Limosani, ita enim vulgo nuncupatur, partim corruens, partim vero commanens, quinque duntaxat capita ad necem dedit. Sanpetrus cognomine Avellani, sic nanque materno sermone appellatur, cunctos incolas numero circiter triginta ita sua ruina oppressit, ut omnes ad unum morerentur. Troccia vulgato nomine Cicuta, humi prostrata, duodecim personas occidit. [54] Aquaviva, sic enim trito sermone vocitatur, funditus ruens quadraginta circiter mortales oppressit. Spina, tota ad humum conversa, octo personas obtrivit. Cerrium, penitus collapsum, omnes habitatores suos numero quadraginta quinque penitus interemit.

[55] Castellum titulo Sancti Vincentii, ad solum eversum, cunctos incolas numero viginti ad necem pessundedit. Castrileonium, totum conquassatum laceratumque, totidem personas occidit. [56] Castripizonium duos solummodo homines necavit. Scapolium, penitus confractum, quindecim personas extinxit. Arx parva, que vulgatiori verbo Rocheta nuncupatur, quindecim circiter homines peremit. [57] Alvitum, vetustum sane opidum, partim lapsum, partim vero conservatum, quadraginta circiter personas delevit. Castrileonium alterum ducis Sorani (de qua quidem urbe Sora multa et varia ac memoratu digna apud Livium legisse meminimus, que idcirco impresentiarum missa facimus, quoniam Sora ipsa horum detrimentorum expers fuit), humi prostratum, viginti homines ad necem compulit. [58] Turris quedam sine alio nomine predicti ducis, omnino corruens, quindecim mortales oppressit. Quatia, ad solum eversa, duodecim circiter habitatores suos obtrivit. Spronasmus, funditus corruens, sex personas interemit. [59] Arx parva altera vulgato verbo Rucella, humi prostrata, quatuor homines interfecit. Civitas cognomento Nova, partim vastata, partim parumper lesa, tres duntaxat personas occidit. Terella, tota humi prostrata, octo mortuos recognovit. [60] Castrum titulo Sancti Stephani, penitus collapsum, triginta quinque personas desideravit. Pisthium, plerunque vastatum, decem homines sua ruina interfecit. Rigosomnulum, instar predicti Pisthi pariter lapsum, septem mortales oppressit. [61] Pisthiosomnolum, funditus eversum, centum et triginta circiter personas interemit. Pagus quidam marchionis Piscarie, penitus destructus, sex homines oppressit. Pisthium cognomine Constantium, plerunque collapsum, quinque personas occidit. [62] Castrum titulo Sancti Donati plurium quam centum domorum ruinam cum decem circiter et non plurium hominum (mirabile dictu!) desiderio sensit. Forlium, totum eversum, quatuordecim mortales interemit. Carpinonium, penitus devastatum, quinquaginta personarum capita contrivit.

[63] Campobassus, a quo illustres eius nominis comites profluxerunt, arcem suam obrutam et trecentas domos collapsas ultra septuaginta homines defunctos conspexit. Sernia, antiqua urbs et a flumine eiusdem nominis nuncupata, cum Romanorum colonia fuerit et una cum C. Marcello olim in potestatem Samnitum eo tempore venerit, quo Samnites adversus Romanos belligerabant, funditus eversa tantam et tam ingentem suorum incolarum stragem sua ruina intulisse iure existimatur et creditur, ut supputata ratiuncula mille quingenti circiter homines desiderati referantur. [64] Petoranellum, commemorate Sernie finitimum, humi prostratum, septem personas oppressit. Mirandia, in maiori eius portione devastata, quinque personas obtrivit. Pisthium cognomine Sarnianum, totum funditus eversum, triginta homines delevit. Castrum cognomento Petrosum propriam arcem multasque domos humi prostratas cum viginti defunctis recognovit.

[65] Bovianum, vetusta olim et opulenta urbs, nunc autem euphonie causa Buianum nuncupata, non solum cum arce sua penitus corruit, sed, quod etiam mirabilius est, totum aquis undique circundantibus obrutum, ultra ducentos supra mille mortales desideravit. [66] De hac urbe Livius in pluribus prime decadis locis singularem quandam et precipuam mentionem facit. Nam in nono sic dicit: «Consules parta Samnitum victoria protinus ad Bovianum oppugnandum legiones ducunt». Et alibi ita ait: «Inde victor exercitus Bovianum ductus. Caput erat Penteorum Samnitum longe ditissimum atque opulentissimum armis virisque, spe prede milites accensi opido potiuntur. Prede plus inde quam ex omni Samnio reportarunt». [67] Et infra, cum Bovianum rebellasset, Cornelii Fulvii prosperam pugnam fuisse refert; et alia plura memoratu laudibusque digna de hoc Boviano, ita crudeliter hiatu terre nuper absorto (sic variat fortuna!), vices commemorat. [68] Varanellum, totum humi prostratum, viginti circiter personas sua ruina extinxit. Macagodena, a fundamentis penitus collapsa, quadringentos circiter homines oppressit. Frosolonium, non longe a commemorato opido distans, personas circiter trecentas et quinquaginta, funditus corruens, extinxit. Cantilupium, plerunque vastatum, triginta circiter homines delevit. In planicie huius montani opidi, peremnis quidam olei vulgo petronici nuncupati fons continue scatere et emanare perhibetur et creditur. [69] Castrum titulo Sancti Maximi, totum humi prostratum, viginti quinque personas occidit. Spinetum, radicitus eversum, viginti hominum capita obtrivit. Castrum titulo Sancti Iuliani, ad terram usque collapsum, quindecim supra ducentas personas desideravit. [70] Limosanium, totum humi procumbens, quadraginta circiter mortales delevit. Ripa cognomento Limosani, ceu vulgo nuncupatur, tota a fundamentis eversa, duodecim homines interemit. Cierza cognomine Parvula, tota ad terram conversa, nonaginta homines extinxit. Cerretum, totum pene vastatum, centum quinquaginta personas occidit. Franietum, totum a fundamentis eversum, centum hominum capita contrivit.

[71] Verum utrasque et Theatinam ac Pennatam vulgatis nominibus civitates et Termolas Interamnias antiquitus nuncupatas et civitatulam et siqua alia opida illesa remanserunt et Aquilam insuper omittamus, quoniam, licet hos terremotus omnes audiverint, damnorum tamen expertes evasere. Theatina et Pennata commemorate civitates Maruncorum et Pennensium nominibus, teste Plinio, apud vetustissimos nuncupabantur. [72] Aquila vero nova urbs, in illis montibus edificata in quibus olim Romanis florentibus Amiternum fuit, cuius Virgilius meminit, qui “amiternas turrigeras” appellavit. Et Livius quoque non oblitus, decimo Ab Urbe condita «Spurium Cornelium alterum consulem Amiternum oppugnatum accessisse» scribit; «in cuius quidem opidi expugnatione, octingentos supra opidanorum milia cesa et quasi bis totidem capta fuisse» dicit. [73] Et paulo post, Italie populos enumerans, qui L. Scipione in Africam traducturo sponte sua in auxilium venerant, Amiterninos, Nursinos Reatinosque recensuit. Hac igitur urbe post longa tempora funditus deleta simul cum altera nomine Furconio, non multum exinde distante, superstites duarum extinctarum urbium incole montani homines ac montibus vivere assueti, tertiam in edito loco condidere, quam Aquilam ab ave ceterarum omnium regina et cunctis aliis altius volante pulcherrime nuncuparunt.

[74] Atque cum hec ipsa de Calabria ac Apulia et Abrutia, que vera et necessaria putabamus, hactenus satis abundeque dixerimus, nunc ordo divisionis nostre exigere et postulare videtur ut ad Samnium parumper accedamus.

[75] Samnium olim quedam vetustissima et celeberrima urbs fuisse traditur, non longe a loco ubi nunc Beneventum cernitur. Que quidem tanti non immerito habita est, ut suum proprium toti provincie nomen dederit atque omnes provinciales Samnites nuncuparentur, qui a Sabinis vetustam originem traxerunt. «A Sabinis nanque», ut ait Varro, «orti sunt». [76] Hi a maioribus suis non degenerantes, cum Romanis per quinquaginta continuos annos belligerarunt; atque ita potentes extitere tantumque armis et opibus valuere, ut in tanta temporis intercapedine, varia belli fortuna usi, aliquando vicerunt, aliquando vero ab eis victi superatique fuere. De cuius quidem tam acris et tam continui belli initio ac primordio, quoniam res varia et memorabilis est, pauca quedam ab origine repetemus. [77] Romani ac Samnites a principio mutua quadam benivolentia et vicissitudinaria amicitia iungebantur. Sed cum Samnites opibus et armis prepotentes essent, Sidicinos finitimos suos, ut eos in ditionem redigerent, ceu fit, bello aggressi sunt. Sidicini vero propriis viribus diffidentes, atque Samnitibus, novis hostibus atque admodum prepotentibus, sese in bellico congressu impares fore cernentes, ad Campanos satis per ea tempora opulentos auxilii petendi gratia confugerunt. [78] Campani, Sidicinis opem ferentes, omnem belli molem facile in sese traxerunt, ut Samnites, relictis Sidicinis, Campanos ad Thifatam collem, Capue imminentem, infestis armis adorirentur; ac paulo post, collatis signis in planicie, cum eis ita congressi sunt, ut intra menia querende salutis causa fugere compellerent.

[79] Quocirca Campani legatos suos amplis cum mandatis impetrandi favoris gratia Romam usque miserunt. Qui quidem ubi Romanos oratores suos ad Samnites missuros in responsis acceperunt, ut a Campanorum sociorum suorum iniuriis abstinerent rogaturos, extemplo populum Campanum, Capuam urbem, agros, delubra Deum, omnia iura divina et humana Romanis dediderunt, ut quando Campanorum res non defenderent, saltem sua et propria tutarentur. [80] Itaque Romani Campanos sese suaque dedentes benivolo et grato animo susceperunt, atque paulo post legatos ad Samnites miserunt orantes, ut ab iniuriis non amplius Campanorum sed Romanorum abstinerent. [81] Samnites, hac legatione audita, atque ira et indignatione accensi et exacerbati, quod tam preciosa et tam opulenta preda e faucibus suis eriperetur, legatis ita superbe responderunt ut, ipsis audientibus, militaribus cohortibus suis imperarent quatenus arma pararent atque actutum Campanum agrum popularentur; ac per hunc modum sic sese legatis respondisse dixerunt.

[82] At vero Romani, ubi de hac tam temeraria ac tam arroganti Samnitum responsione per oratores suos certiores facti sunt, M. Valerium Corvinum et A. Cornelium Cossum, duos illius anni consules, alterum in Campaniam, alterum in Samnium, ut Campanis opitularentur confestim destinarunt. Valerius cum Samnitibus ad montem Gaurum, structis agminibus, congressus eos ita fortes strenuosque offendit, ut romani milites nunquam cum hostibus ita acribus animosisque conflixisse fateantur, licet in eo prelio ab eis victi et superati fuerint. [83] In secundo autem prelio Cornelius, alter consul, cum exercitum in cavam vallem incaute temereque duxisset, ab hostibus ita circumseptus est, ut vix evadere potuerit. Tertia pugna Samnites a M. Valerio Corvino apud Suessulam superantur. Quarta a L. Papirio Cursore debellantur. Quinta ab A. Arvina dictatore adeo vincuntur, ut de his triumpharet, ceu Livius octavo Ab Urbe condita manifeste testatur.

[84] Sexto prelio ira et rabie in Romanos accensi et veterum ac multiplicium iniuriarum non immemores, imperatorem C. Pontium, Herenni filium, creaverunt, qui exercitum Romanorum, T. Veturio Calvo Sp. Postumio consulibus, ad Furculas Caudinas – ut liviano verbo utamur – a Caudio opido dictas (ceu ipse in nono Ab Urbe condita his verbis dicit: «Samnites eo anno, consulem Cornelium Pontium, Herenni filium, habuerunt, exercitu ducto circa Caudium quam potest occultissime»), ducit, et reliqua. [85] Quo verbo etiam Cicero in tertio De officiis usus est, ubi ita scribit: «At vero T. Veturius et Sp. Postumius cum iterum consules essent, et male pugnatum apud Caudium esset, legionibus nostris sub iugum missis pacem cum Samnitibus fecerant. Eodemque tempore T. minutius Q. Emilius, qui tum tribuni plebis erant, quod eorum auctoritate pax erat facta, dediti sunt ut pax Samnitum repudiaretur; atque huius deditionis ipse Postumius qui dedebatur, suasor et auctor fuit». [86] Romani hanc ignominiam a Samnitibus susceptam ita moleste tulerunt, ut, non multo post, sese de ipsis ulciscentes, tandem aliquando eos superarunt et suo sibi imperio subdiderunt. Quid plura de potentia opibusque Samnitum dicemus, cum Sallustius, gravissimus auctor et optimus historicus, in Bello Catiline Romanos ab ipsis Samnitibus arma et tela militaria, et insignia magistratuum ab Etruscis pleraque assumpsisse scribat? [87] Cuius verba in Oratione C. Cesaris, quam de supplicio coniuratorum sumendo in senatu habuit, hec sunt: «Maiores nostri, Patres conscripti, neque consilii neque audacie unquam eguerunt, neque superbia obstabat quo minus aliena instituta, si modo proba erant, imitarentur. Armaque ac tela militaria a Samnitibus, insignia magistratuum a Tuscis pleraque sumpserunt», et reliqua. [88] Et A. Gellius primo Noctium Atticarum «legatos a Samnitibus ad C. Fabritium, imperatorem populi Romani, venisse», dicit, «et memoratis multis magnisque rebus que bene et benivole post redditam pacem Samnitibus fecisset, obtulisse dono grandem pecuniam orasseque uti acciperet utereturque», et cetera huiusmodi. [89] Atque hec de fortitudine et opibus Samnitumque potentia in hoc loco idcirco non absurde narrare voluimus ut res humanas tanta longi temporis varietate versari intelligamus, ut ea que semel singulari quadam prosperitate gaudere letarique videbantur, tandem, variante aliquando fortuna, vices adversas et contrarias passas fuisse sentiamus. [90] Quod in hac nostrorum terremotuum tempestate cunctis Samnitibus accidisse novimus. Nulla enim ex sex commemoratis provinciis fuit que tanta et tam ingentia damna ceteris, ut vulgo dicitur, paribus pateretur, ceu paulo post manifestissime apparebit.

[91] In hac igitur famosa Samnii regione plura olim opida urbesque fuere, quanquam temporibus nostris in Terra Leboris vel in Campania Veteri comprehendantur. Quorum caput Beneventum et quondam extitit et nunc etiam extat, de cuius quidem urbis origine varie a diversis historicis scribitur. [92] Alii enim ipsum a Grecis, alii vero a Romanis conditum tradiderunt. Qui a Grecis conditum dicunt, a principio creationis Maleventum appellasse prodiderunt; sed cum postea in deditionem populi Romani redigeretur, ac eo Romanorum colonia deduceretur, melioris ominis causa, pro Malevento Beneventum dixerunt. [93] Servius vero, hunc Virgilii versum «Mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem» in principio octavi explanare volens (ubi Diomedem, relictis agris, in Italiam applicuisse et quasdam Apulie partes tenuisse dixit), inter cetera verba hec ponit: «Diomedes, edomita omnis montis Gargani multitudine, in eodem tractu civitates plurimas condidit». In quarum numero Beneventum commemorat, quam Virgilius, commemorato carmine, poetice “Diomedis urbem” appellasse videtur. [94] Livius vero, in nono Ab Urbe condita, de Benevento loquens, ad Beneventum triginta Samnitum milia, Sulpitio et Petilio consulibus, inter cesa et capta, et eo coloniam a Romanis deductam fuisse scribit. Et alibi ita dicit: «Hanibal, ex Irpinis, in Samnium transit, Beneventanum depopulaturus agrum et Beneventum. Parte altera Hanno ex Brutiis cum magna peditum manu, altera Graccus, a Luceria accessit, qui prius opidum intravit», et reliqua. [95] Itaque commemoratum Beneventum, pulchram simul ac vetustam urbem, tanta tamque magna ruinarum damna passam fuisse vidimus, ut plus quam semirutum cum quadringentarum circiter personarum, quas eodem temporis momento simul obtritas fuisse constat, internitione conspexerimus.

[96] Petra cognomine Pulcina (non longe ab ipso Benevento distans) leviter lesa fuisse perhibetur, cum quatuor duntaxat homines interemerit ac pauca alia detrimenta pertulerit. Padulium, alterum quoque finitimum opidum, cum sexcentis supra mille cuiuscunque etatis et utriusque sexus obtritis mortalibus funditus corruisse novimus. [97] Licet plures (mirabile dictu!) evasisse videantur, quos supra modum attonitos tantos et tam ingentes eiulatus atque miserabiles ululatus ad astra postridie misisse a quodam amico nostro (qui altero mane ad Maiestatem tuam, Fogie tunc ut nosti commorantem, salutandi et venerandi gratia contendebat) ex certa quadam et accurata relatione intelleximus, ut audientes duntaxat lachrimas continere non valeremus. «Homines enim sumus atque nihil humani a nobis», ut ait Terentius ille, «alienum esse foreque putamus».

[98] Apicium etiam, radicitus eversum, cum mille circiter personarum occisione conspicitur. Frenetum, non sine plurium quam quinquaginta circiter mortalium iactura, semirutum quorumcunque aspicientium oculis propalam videtur. [99] Aprianum, ceu in novis cronicis scriptum reperitur, sive Arianum materno sermone vulgo appellatum, cum Araiani urbs priscis temporibus vocaretur, a fundamentis pene eversum, una cum illa alta et admirabili atque inexpugnabili arce et simul cum duorum milium et quadringentorum circiter hominum pernicie, terribile atque perhorrendum spectaculum cunctis viatoribus et singulis transeuntibus, manifestissime extat. [100] Cursanum parva quedam cum ruinarum tum personarum circiter viginti detrimenta cognovit. Zuncolium eadem pariter damna perpessum fuisse non dubitamus. Moncalvum, pene totum hac clade vastatum, cum octuaginta personarum internitione dignoscitur. [101] Bonitium, una cum arce omnino laceratum, quadraginta circiter personas obtrivit. Avellinum, vetustum opidum, quod Ptolemeus Abellam, Plinius vero Abellinum vocat, licet ab avellana nuce qua plurimum abundat denominatum fuisse dicat, partim vastatum, partim vero conservatum quindecim homines oppressit. [102] Mirabila, ad solum eversa, ducenta humana capita interemit. Spinetum opidum, apprime concussum, nonnullarum domorum ruinam et triginta circiter personarum internitionem toleravit.

[103] Supinium castellum, olim Sepinum a priscis scriptoribus appellatum (cuius Livius his verbis meminisse videtur: «Papirio ad Sepinum maior vis hostium obstitit obsidendoque vi ac opibus urbem expugnat, septem milia capti, minus tria milia cesi»), penitus collapsum, sexaginta personas interemptas recognovit. [104] Tuorium, totum funditus eversum, ruina sua quadraginta hominum capita obtrivit. Vinciatorium, omne a fundamentis devastatum, triginta et centum circiter personas sua eversione occidit. Lauratinum parvum quoddam opidum, humi prostratum, decem homines corruens necavit. [105] Castillinium sua internitione duodecim mortales interemit. Sessanium, ad solum erutum, sex personas ea ruina defunctas desideravit. Crustensium octuaginta domos suas ruisse ac decem duntaxat homines (mirabile dictu!) defecisse percepit. Calendium opidum quoddam, penitus humi prostratum, sexaginta personas illa ruina oppressit. [106] A quo quidem non longe vetustissimum Gerionis castellum distabat, de quo Livius quodam loco in hunc modum scribit: «Cum a Gerione, iam hieme impendente consisteret bellum, Neapolitanorum legati Romam venerunt». Et infra, sic dicit: «Quod diu pro Gerionis Apulie castello inops tanquam pro Cartaginis menibus pugnavit».

[107] Pinianum Castrum, magna ex parte vastatum laceratumque, viginti circiter hominum capita contrivit. Cretendium magnus vicus, funditus eversus, centum et septuaginta incolas suo casu occidit. Casaltinum, penitus pessundatum, dominum suum universamque eius familiam simul cum septuaginta aliis interfecit. [108] Reginium, omnino destructum, quindecim personas desideravit. Landulfium, plus quam semirutum, viginti homines circiter ad inferos transmisit. Ducentum, paria cum superiori Landulfio damna perpessum, dolet ac languescit. Durachianum, penitus laceratum ac destructum, triginta circiter personas occidit. [109] Alifium, vel Alife antiquitus vetustum et olim non ignobile opidum, pro maiori portione sua obrutum, sexaginta mortales desideratos recensuit, cuius quidem frequenter meminit Livius. Nam quodam loco ita dicit: «Hanibal, traducto per saltum exercitu, quibusdam in ipso saltu hostium oppressis in agro Alifano posuit castra. Fabius quoque movit castra, transgressus saltum super Alifas, loco alto communito consedit». [110] Et de Alifis in nono Ab Urbe condita ita ait: «Dum hec in Etruria geruntur, consul alter C. Martius Alifas de Samnitibus vi cepit». Et infra: «Fabius consul ad urbem Alifas cum Samnitum exercitu signis collatis conflixit», et reliqua huiusmodi. [111] Cornicasium, totum desolatum, viginti homines desideravit. Custodium titulo Sancti Framundi, penitus subrutum, septuaginta circiter personas defunctas recognovit. Campoclarium, ad solum eversum, viginti mortales extinxit. Custodium, alterum nomine Campoclarii, omnino subrutum, triginta circiter incolas defecisse intellexit. Bussium, totum devastatum, quadraginta personas desiderasse deprehenditur. [112] Atque hec omnia damna, paulo superius a nobis singillatim enarrata, universam famosam et celebratam Samnii provinciam, olim potentia et opibus magnopere prefulgentem, usque adeo destruxerunt deformaveruntque, ut ea regio (que quondam tanta potentia opibusque pollebat, ut cum Romanis structis aciebus tot annis, ceu antea diximus, belligerare non dubitaret) pene ad nihilum recidisse videatur.

[113] In Lucania regione, multis veterum historicorum commemorationibus celebrata, que novo nomine temporibus nostris Principatus nuncupatur, hec principaliora capita urbes et opida comprehenduntur: Salernum, Cava et ea montana regio que Costa Amalfia vulgo appellatur (ut unico verbo cuncta eius opida idcirco complectamur, quoniam, Tramontio duntaxat excepto, nulla vel pauca exinde detrimenta perceperunt, quod quidem cum parva quadam nonnullarum domorum ruina quindecim circiter personas desideravit). De Salerno autem Cavaque collibusque Amalfitanis antea commemoratis pauca quedam enarrabimus. [114] Salernum, vetustissima simul atque pulcherrima urbs, a Sileri fluvio, ut quibusdam placet, non longe affluente, euphonie causa parumper immutatum, quarundam domorum concussionem sine ullis funeribus recognovit; quod de Cava, sic a situ nuncupata, similiter sentimus et dicimus.

[115] Colles Amalfitani prisco nomine Minerve Promontorium dicebantur; nunc vero ab Amalfi principaliori opido tota hec montana regio Amalfis vocitatur. Que quidem omnium Italie amenissima simul ac vini et olei et cunctorum quoque pomorum feracissima perhibetur et creditur. [116] Cum vero nullam apud veteres historicos huius nominis Amalfis, singulari quadam et accurata diligentia perscrutati, mentionem reperire potuerimus, a trecentis circiter annis, vel paulo plus, supra etatem nostram predictam Amalfim urbem, a qua montanam regionem nominatam diximus, conditam verisimilibus coniecturis augurari posse videmur. [117] Nam tunc primo Otonem, Germanum imperatorem, ab Innocentio secundo, summo pontifice, adversus Rogerium Sicilie, ut supra scripsimus, comitem e Germania in Italiam evocatum atque eo exinde expulso, Amalfim urbem et castella finitima in quibusdam cronicis spoliasse legimus. Unum hoc loco pre ceteris memoratu et laudibus dignum de Amalfitanis silentio preterire non possumus, quo magnopere gloriari videntur. Dicunt enim, et sic iam vulgo fama fertur, sese magnetis usum, cuius adminiculo naute ad arthon diriguntur, reperisse. [118] Quod idcirco verisimile est, tum quia nocturnum navigandi exercitium priscis hominibus incognitum fuisse propterea credimus, quoniam nec legimus nec audivimus (licet vero Hispanos homines ad Hesperi sideris directionem in Italiam navigasse atque exinde Hesperiam cognominatam ex vetustis litterarum monumentis intellexerimus, illos tamen id navigandi auxilium a magnete suscepisse nequaquam ab aliquo auctore scriptum fuisse cognovimus), tum etiam quia id ipsum hoc eleganti versiculo sine certo auctore explicatur: «Prima dedit nautis usum magnetis Amalfis».

[119] Cum igitur de quinque commemoratis provinciis ea superius dixerimus que ad nostrum propositum necessaria fore videbamus, reliquum est ut de Campania deinceps dicamus, quam iam pridem “Terram Leboris” non temere, sed iustis et honestis causis adducti appellarunt, quicunque primi huius nominis inventores fuisse existimentur. Campos nanque ad Adversam urbem consistentes et usque ad Neapolitanos Puteolanosque colles pertinentes proprio nomine “Leborios” appellatos fuisse constat. [120] Unde qui Capue vicini ac finitimi erant populi, vehemens quoddam et acerbum Romanorum in Campanos odium conspicati, id nomen tanquam odiosum et perniciosum, ignominiosum atque periculosum, quoad poterant, vitare et effugere conabantur. Unde sese “Leborinos” primo appellare ceperunt atque usque adeo perseverarunt, ut quecunque Campanie loca, que veteri Campanorum nomine antea censeri consueverant, de “Terra Leboris” dicerentur. [121] Tantumque invaluit hoc nomen, ut per universam provinciam iam antea prodierit et hinc inde diffusum dispersumque fuerit atque usque ad hec nostra tempora ita continue perseveravit, ut tota regio “Terra Leboris” nuncupetur, licet a vulgo “Terra Laboris” corrupte pronuntiari consueverit. [122] Cuius quidem rei testis est Plinius qui, in descriptione Italie, cum ad Capuam pervenisset, campum illi adiacere dixit nomine Leborinum totius Italie amenissimum; et periti quoque huius regionis campos qui ad Adversam novam, ad Attelle urbis vetuste ruinam edificatam, “Leborios” dici et appellari affirmant. Unde factum est ut tractu postea temporis tota provincia id ipsum nomen ab ea parte mutuaretur ac sibi vindicaret.

[123] A Caieta itaque initium sumentes, eam ipsam, Molam ac Suessam, duas vetustas urbes, et Theanum quoque ac Calenum et Casinum, pariter antiqua opida, eos ipsos terremotus cum paucorum damnorum susceptione per universum agrum audivisse dicimus. Hec quippe illa Caieta perhibetur, que ita antiqua est, ut ordine temporum felicem illum et fortunatum Enee in Italiam adventum precessisse videatur, ceu Virgilius quatuor primis septimi Eneidos carminibus sensisse creditur; ubi ita canit:

[124] Tu quoque littoribus nostris, Eneia nutrix, Eternam moriens famam, Caieta, dedisti. Et nunc servat honos sedem tuus ossaque nomen Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat.

[125] Mole quoque Livius in nono Ab Urbe condita his verbis meminit: «Caius Petilius dictator cum audisset arcem Fregellanam a Samnitibus captam, omisso Boviano ad Fregellam pergit. Unde nocturna Samnitum fuga sine certamine receptis Fregellis presidioque valido imposito in Campaniam rediit maxime ad Molam armis repetendam». Suessa vero Pometia ab eodem Livio appellata est, quo Anci regis filii in exilium contenderant. [126] Theani vero et Caleni Cicero legem dissuasurus agrariam in Oratione adversus Rullum decemvirum mentionem facit, ubi inter cetera verba hec ponit: «Nam dixi antea lege permitti ut que velint municipia, quas velint veteres colonias colonis suis occupent. Calenum municipium complebunt, Theanum oppriment, et Attellam». Caleni quoque meminit Iuvenalis in Satiris ubi ita dicit: «molle Calenum». [127] Et Livius insuper, nequaquam Casini oblitus, in nono Ab Urbe condita ita scribit: «Volsci Pontiam, insulam sitam in conspectu littoris sui, incoluerant et vicerunt, ut Casinum deduceretur: ac sic colonia factum est». Iter preterea Hanibalis ex Campania versus Romam contendentis aperte describens, ita inquit: «Per Suessulam Alifanumque et Casinatem agrum in Via Latina ducit. Sub Casinum biduo stativa habuit», et reliqua.

[128] Capua, olim Vulturnium a Vulturno celebrato fluvio eius menia abluente nuncupata, et omnia ipsius castella, pagi ac ville usque adeo hanc vehementiam senserunt, ut plura cum privatis domibus tum publicis turribus detrimenta pertulerit. De cuius quidem urbis origine et nomine varie apud priscos auctores scriptum comperimus. [129] Nam Livius a Capuo quodam, Etruscorum duce, eam nuncupatam scribit, ubi illi in potestatem suam redegerunt. Quod in quarto Ab Urbe condita his verbis asserere et confirmare videtur: «Vulturnium, Etruscorum urbem, que nunc Capua est, a Samnitibus captam Capuamque a duce eorum Capuo». [130] Alii a campestri agro appellatam dicunt, nec defuerunt qui ipsam eo nomine ab augurio falconis nuncupatam tradiderunt, quoniam Etrusci huius urbis conditores “capim” inter augurandum conspexerunt, quo nomine falconem sua lingua nuncupabant. [131] Et Svetonius, in Vita C. Cesaris, tabulam eneam in monumento quodam ibidem repertam fuisse dicit, in qua litteris verbisque Grecis ita scriptum erat: «Capis conditor Capue sepultus», cum coloni in Capuanam coloniam deducti ad destruendas villas vetustissima sepulchra paulo accuratius perscrutarentur.

[132] Laudibus Capue antiquarum litterarum monumenta plena sunt omnia, sed digniora breviter referemus. Huius regionis amenitas simul atque amplitudo ac fecunditas tanta et tam magna fuisse scribitur, ut non defuerint etiam qui Capuam a capiendo omnem humane vite fructum terra eius caperet appellatam arbitrarentur. [133] Quinimmo tanta Campani soli ubertas, singulari quadam et precipua amenitate condita, extitisse traditur, ut Hanibalem, paulo ante Romanorum victorem, cum eorum exercitum in Apulia apud Cannas antea profligasset, ad commorandum vel volentem allexerit vel invitum repugnantemque attraxerit; ac per hunc modum, vel allectum vel attractum, diutius continuerit quam celeris quidam victoriarum cursus exigere et postulare videretur. Atque hec diuturna eius commoratio Romanis salutis causa et origo fuisse creditur. [134] Quem ita nihil agentem ac Capuanis deliciis et voluptuoso ocio marcescentem, Maarbal quidam Penus (qui secum e Cartagine usque in Italiam militandi gratia venerat atque individuus illius comes extiterat) diversis amenitatibus pellectum longius commorari conspicaretur quam rei militaris disciplina et trita ceterorum victorum imperatorum consuetudo efflagitaret, intrepide ac non sine contumeliosa quadam et ignominiosa honestate, his verbis reprehendere atque obiurgare ausus est, «Vincere», inquit, «scis Hanibal, victoria uti nescis», et reliqua. [135] Harum optimarum Campanarum conditionum testes sunt omnes vetusti Italicarum rerum scriptores, sed idoneis et locupletioribus Virgilii, Livii et Ciceronis testimoniis contenti erimus. Siquidem Virgilius in Georgicis «Tales», ait, «dives arat Capua et vicina Vesevo / ora iugo et vacuis Clannius non equus Acerris».

[136] Et Livius quodam loco, cum Hanibal ad mare Inferum descendisset ut Neapolim oppugnaret, flexisse iter in Capuam longa felicitate et indulgentia fortune affluentem eamque cepisse tradit. Et paulo inferius, eundem Hanibalem in hiberna Capuam concessisse scribit; ubi cum illius exercitus diutius commoraretur, Campanis, ut diximus, deliciis emarcuisse videtur. [137] Et alibi, Capua capta, quosdam nobiles Romanos prevalidam et prepotentem urbem delendam fore censuisse confirmat. Quod, ut creditur, factum fuisset nisi frumentarie rei vicisset utilitas. Nam ob fertilitatem agri, quem in tota Italia ubertatis principatum tenere consensu omnium constabat, urbs servata fertur. [138] Cicero preterea in Oratione prima adversus commemoratum Rullum, agrariam legem suadentem ac promulgantem, verba hec ponit: «Capuam deduci coloniam volunt, illam urbem huic urbi rursus opponere. Qui locus propter ubertatem agrorum abundantiamque rerum omnium superbiam et crudelitatem genuisse videtur. [139] Maiores nostri e Capua magistratus, senatum, consilium omne, denique omnia rei publice insignia sustulerunt, neque aliud quicquam nisi inane nomen Capue reliquerunt, quod videbant, si quod rei publice vestigium illis menibus contineretur, urbem ipsam imperio domicilium prebere posse». Et in altera in eundem Rullum Oratione ita ait: «At enim ager Campanus dividitur orbis terre pulcherrimus et Capuam coloniam deducitur, urbem amplissimam atque ornatissimam». [140] Et paulo post, «Unumne», inquit, «fundum pulcherrimum populi Romani, caput vestre pecunie, pacis ornamentum, subsidium belli, fundamentum vectigalium, ornamentum legionum, solatium annone disperire patiemini? At vero hoc agri Campani vectigal cum eiusmodi sit, ut domi et omnibus presidiis opidorum tegatur, neque bellis sit infestum nec fructibus varium nec celo et loco calamitosum». [141] Et infra ait: «Campani semper superbi bonitate agrorum et fructuum magnitudine, urbis salubritate atque pulchritudine. Ex hac copia et omnium rerum affluentia primum illa nata est arrogantia, que a maioribus nostris alterum consulem postulavit», et reliqua.

[142] Opidum etiam nomine Arpaium vel potius Arpinum, sic enim apud priscos appellabatur (non tamen id Arpinum esse arbitramur, quod celebris C. Marii et Ciceronis nostri patria fuit, nam illud non longe a Formiis et Fundis erat) ita vehementia horum terremotuum concussit quassavitque, ut semirutum cunctis conspectoribus videatur. [143] Adversa nova urbs, ubi olim Attella fuit, civitas deliciis ac lasciviis ab antiquis auctoribus magnopere celebrata, plurimarum domorum ruinam ita perpessa est, ut non sine duodecim circiter personarum internitione remanserit. De cuius quidem novo nomine (cum ipsius Attelle et Cicero in commemorata adversus Rullum Oratione et Livius quoque pluribus historiarum suarum locis et Svetonius insuper in libro De duodecim Cesaribus manifeste meminerint) hoc loco declarande veritatis gratia pauca breviter dicere non alienum fore existimavimus. [144] Robertus cognomento Guiscardus (de quo superius commemoratam quandam et laudabilem mentionem fecimus, et qui primus hanc Italie partem a barbaris gentibus multipliciter oppressam atque apprime laceratam e sevis et truculentis immanium gentium manibus magna cum laude eripuisse et in ducatus formam redegisse traditur) dum Neapolim ac Capuam una eademque obsidione simul premeret, apud Attellam oportunum atque accommodatum ambabus obsessis urbibus locum et utrinque pene equidistantem castrametatus est. [145] Ubi aliquot annos ut votis suis potiretur diutius quam ab initio putaverat commorari cogeretur, novam hanc de qua loquimur urbem condidit, quam Adversam ab ipsis duabus preclaris et potentibus civitatibus adversandi effectibus et operibus appellavit.

[146] Acerre, Merelianum et Nola nobilitata opida restant, ut de reliquis tam ignobilibus quam nobilioribus, videlicet Bais, Cumis Puteolisque sileamus, presertim cum nulla vel pauca exinde damna perceperint, Neapoli parumper omissa, de qua ad extremum honoris gratia disseremus. [147] Acerre, quarum Virgilius hoc versiculo «Et vacuis Clannius non equus Acerris» meminit et Livius etiam pluribus locis his verbis mentionem facit (ita enim alicubi dicit: «Hanibal Acerras cepit et incendit»; et paulo post sic subiungit: «Acerranis permissum est ut edificarent que incensa erant»), non solum domos privatosque parietes, sed menia quoque sua semiruta conspexerunt. [148] Merellanium, quod nunc Marilianum dicimus, finitimum Acerris opidum, sensit quidem damna, sed ita pauca fuerunt ut pro nullis habeantur. [149] Nola, urbs vetustissima, huiusmodi damnorum expers evadere non potuit. Nam inter alia quarundam edium confractionem sine ullis funeribus recognovit. De qua quidem pauca et quidem digniora ad vetustatem opidi et ad amenitatem agri pertinentia, reliquis omnibus pretermissis, impresentiarum referemus. [150] Iustinus in suo Epitomate «Nolam a Iapigis, hoc est Apulis, conditam fuisse» scribit, nam Iapigia, secundum Servium, «pars Apulie dicebatur in qua mons Garganus erat». Quod Virgilius in nono Eneidos hoc carmine innuisse videtur: «Gargani condebat Iapigis arces». De cuius quidem agri ubertate commemorati Virgilii versus non immerito allegantur: «Tales dives arat Capua et vicina Vesevo / Nola iugo», «licet ora posuerit pro Nola». [151] Nolanos quemadmodum Servius egregius Maronis explanator commemorat, propterea iratus et infensus, vel quod eum hospitio accipere vel quod aquam in suum agellum Vesevi montis radicibus subiectum irrigandi gratia permittere et concedere noluerint. Huius urbis Livius pluribus locis mentionem facit, sed, ceteris pretermissis, id duntaxat commemorabimus quod C. Marcellus adversus Hanibalem ibidem castrametantem, eruptione ex opido facta, prospere pugnaverit. [152] Neque illud quoque Svetonii in Vita Augusti nostra oblivione obruemus, ubi mortem Octavii Cesaris describens, eum a Capreis Nolam delatum, in eodem cubiculo quo pater Octavius decesserat, occubuisse et exinde a centurionibus Bovillas humeris delatum fuisse refert.

[153] Neapolis denique sola, ubi hec ipsa dictamus, restare videtur, ceteris omnibus opidis et urbibus de industria pretermissis. Non enim historiam ut historici, nec situm orbis terrarum ut cosmographi vel topographi vel chorographi impresentiarum scribimus, sed loca duntaxat nonnulla nostrorum terremotuum damna perpessa cursim enumeramus singillatimque recensemus. [154] De huius urbis origine ac nobilitate (quam honoris, ut diximus, gratia in ultimo loco reservavimus) Livius pluribus historiarum suarum locis laudabilem quandam et honorificam mentionem facit. Octavo enim Ab Urbe condita, conditionem eius in Cumanos referens, verba hec ponit: «Palepolis fuit haud procul, ubi nunc Neapolis est. Duabus urbibus idem populus habitabat: Cumis erant oriundi»; et paulo post, Palepolim, quam dum Greci possiderent, a P. Plantio consule captam fuisse refert. [155] Et infra, Neapolitanos sese auxilio Nolanorum usos Romanos dedidisse confirmat, in quorum benivolentia continue perseverarunt, et cunctis viribus suis Romanis semper ac fideliter opitulati sunt. [156] Atque, in clade illa Cannensi, Romam solemnes legatos miserunt omnem opem auxiliumque largissime offerentes atque amplissime pollicentes, ac quadraginta insuper aureas pateras magni ponderis in curiam detulerunt, ut senatus in defensionem libertatis sue illis tam dignis et tam preciosis muneribus uteretur. Quas senatores nequaquam aspernati fuerunt, sed, contra morem suum, libenter acceperunt ac Neapolitanorum oratoribus exinde ingentes gratias egerunt.

[157] Legati vero ubi Neapolim reversi sunt, benivolentiam Romanorum gratiarumque actionem in contione ita large et abunde retulerunt, ut postea in constanti et perpetua quadam erga populum Romanum fide privatim et publice et, ut ita dixerim, populariter permanerent. Quippe Hanibali eos ab initio sui in Italiam adventus vehementer oppugnanti, animose admodum ac magnanimiter restiterunt. [158] De quo quidem adventu Livius quodam loco scribens, «Ipse», inquit, «per agrum Campanum mare Inferum petit, oppugnaturus Neapolim, ut urbem maritimam haberet». Et paulo post ait: «Hanibal, Capua recepta, cum interim Neapolitanorum animos partim spe, partim metu, nequicquam tentasset, in agrum Nolanum exercitum duxit». Et inferius sic dicit: «Inde ad populandum agrum Neapolitanum magis ira quam spe potiunde urbis duxit», et reliqua huiusmodi pluribus locis prosecutus est. [159] Hec urbs quondam etiam Parthenope vocabatur, ceu Virgilius his duobus celebratis versibus, quos de se ipso dictavit et eius epitaphio inscribi et apponi voluit, cum Brundusii moreretur, sed mandavit ut Neapoli sepeliretur, quemadmodum Servius in vita ipsius his verbis plane aperteque testatur: «[160] Obiit Brundusii, Cn. Sexto Quinto Lucretio consulibus. Ossa eius Neapolim translata sunt tumuloque condita qui est via Puteolana intra lapidem secundum in quo disticon fecit tale: “Mantua me genuit, Calabri rapuere. / Tenet nunc Parthenope, cecini pascua, rura, duces”», et sic huiusmodi versus vulgo in propatulo leguntur. [161] Hec igitur tam vetusta tamque nobilitata urbs, non longe a Palepoli, ut supra diximus, sita, cuius nulla temporibus nostris extant vestigia, multa ac varia longeque maiora quam ab initio putabatur ex his terremotibus damna suscepit. Nam nonnulle magne celebrateque basilice partim tecta et parietes amiserunt, partim vero semirute remanserunt, partim funditus corruerunt. [162] Palatia insuper ingentiaque edificia partim collapsa sunt, partim autem ita nutarunt, ut plura eorum membra foris intusque conciderint. Quanta vero privatarum domorum labes consecuta fuerit, fulcra et lignea sustentacula, que hinc inde per vias et compita undique visuntur, manifestissime ostenderunt. Atque hec intra urbem adversa molestaque acciderunt, extra vero nonnulla egregia licet multo minora ac pauciora quam intrinseca provenerunt. [163] Nam et Castellum titulo beati martyris Heremi nuncupatum, quod quidem urbi ipsi velut arx quedam altiuscule imminebat, ita intus in parietibus ac tricliniis foris autem in menibus sic collapsum vidimus, ut plusquam semirutum extrinsecus intrinsecusque apparuerit. [164] Due insuper exteriores ac propinque et montis Oliveti ac sancti Martini titulo celebrate basilice nequaquam huius tante ac tam miserabilis calamitatis expertes remansere. Nam et monasteriorum tecta aliquatenus conciderunt, et basilicarum ambulacrorumque parietes ingentes rimas simul cum pluribus fornicibus patefecerunt; et plereque monachorum celle saxa petras et lapides ad terram dimisere. Et quanquam hec Neapolitana clades tam magna ac tam universalis fuerit, non tamen (mirabile dictu!) intus ac foris centum circiter hominum capita oppressit.

[165] Surrentum, Herculanum, Pompeios, Puteolos, Baias et Cumas, ac lacuum Averni atque Lucrini et Vesevi montis frequentata antiquitus nomina, et reliqua huiusmodi adiacentia loca, idcirco missa facimus (ceu de quibusdam nunc commemoratis supra dixisse meminimus), quoniam etsi vehementiam horum terremotuum audivissent, detrimentorum tamen expertia (incredibile dictu!) evaserunt. [166] In quo quidem terremotus ipsi non velut insensati, sed potius ceu rationis participes, singularem quandam predictorum locorum dignitatem venerandeque antiquitatis auctoritatem usque adeo venerati fuisse creduntur, ut ne dum ea ledere, sed ne attingere quidem ullatenus presumpsisse videantur.

[167] Ex his igitur tot tantisque tum privatis tum publicis calamitatibus, dici excogitarique non potest quanti et quales ubique luctus, quanti hinc inde eiulatus, quanti denique ululatus circunquaque audiebantur. Nam attoniti omnes viri pariter ac mulieres, sparsis reiectisque crinibus, iuvenes et adolescentes, senes et pueri, infantes ac lactentes, partim domesticorum suorum amissione, partim metu ac terrore mortis (iam iamque omnium capitibus imminentis atque incumbentis) et mundani, ut ita dixerim, tremoris, partim denique stupore mentis insensati videbantur. [168] Proinde feminarum ululatus, puerorum quiritatus, infantium vagitus, virorum vociferationes undique circumferebantur. Alii enim parentes, alii liberos, alii coniuges vocibus requirebant, clamoribus resonabant; hi suum, illi suorum casum miserabantur. Nec defuerunt qui tum metu mortis tum amissione suorum mortem precarentur. [169] Non multo post omnes cuiuscunque etatis et utriusque sexus ad preces privatim et ad letanias publice conversi, summa devotione, die noctuque per vias et compita populariter incedebant. Saccis et ciliciis terga duntaxat induti et pedibus nudati, ac colla capistris circundati, ita humiliter abiecteque ibant, quasi ad ultima supplicia, ad cruces atque patibula ducerentur. [170] Atque hoc habitu die noctuque, pene sine ulla intermissione, tot ac tante hominum utriusque sexus et cuiuslibet etatis caterve, quasi ovium greges, neque intensos hiemis algores, neque iuges pluvias sentire videbantur, ac per hunc modum simul ambulabant, altis ad celum vocibus letanias concinentes et misericordiam mixtis et confusis vociferationibus iugiter conclamantes.

[171] Simile quiddam quadringentesimo supra millesimum christiane salutis anno de plerisque dealbatorum virorum candidatarumque mulierum agminibus que per totam Italiam albis stolis induti passim ac gregatim ibant, accidisse et evenisse audivimus. Sed illa ex causa pestis que quasi totam Italiam invaserat, hec vero ex causa terremotuum, qui universum totius Citerioris Sicilie Regnum aggressi sunt, provenisse videntur. [172] Et quanquam utraque hec et dealbatorum et ciliciatorum, ut ita dixerim, agmina in quibusdam similia viderentur, in quibusdam tamen dissimilia apparebant. Nam si illa dealbatorum agmina plura et universaliora erant, non tamen nec ita abiecte, nec noctu incedebant, nec etiam collis capistra ferebant. [173] Quod pariter in similibus pestilentie ac precipue terremotus arduis et sevis casibus a Romanis, maioribus nostris, fieri consuevisse apud Livium legimus, qui et in quarto De bello Macedonico ita scribit: «Principio anni quo L. Cornelius et Q. Minutius consules fuerunt, terremotus ita crebri nuntiabantur ut non rei tantum ipsius sed feriarum quoque ob id indictarum homines tederet. Nam neque senatus haberi neque res publica administrari poterat sacrificando expiandoque occupatis consulibus. Postremo decemviris adire libros sibillinos iussis, ex responso eorum supplicatio per trennium fuit. Coronati ad omnia pulvinaria supplicaverunt, edictum que est ut omnes qui ex una familia erant pariter supplicarent». [174] Et in quinto verba hec ponit: «Rome per idem tempus duo maximi fuerunt terrores, diutinus alter sed segnior: terra dies duos et quadraginta movit. Per totidem dies ferie in solicitudine ac metu fuere. In triduum eius rei causa supplicatio habita est», et reliqua. In calce quinti et in fine noni late abundeque prosequitur, que nos superius ad aliud propositum allegasse meminimus.

[175] Qui vero illa, dum agebantur, et vidisset et audivisset, si lachrimas continere potuisset, lapis trunchusve potius fuisset quam homo aut humanus apparuisset. Ego de me ipso idoneus testis esse possum, qui hec et his similia tam pulchra vel potius tam horrenda spectacula et obiecta oculis auribusque percipiens, lachrimas tanquam a vivo fonte manantes continere non poteram, quinimmo angebar animo menteque affligebar, ac per hunc modum, sive volens sive invitus, iugiter et sine intermissione plorabam.

[176] Cum igitur singulos quosque terremotus, partim a poetis, partim a theologis, partim ab historicis, a conditione orbis litterarum monumentis hactenus celebratos superius in secundo libro iuxta seriem temporum diligenter accurateque recensuerimus, atque omnes varie hinc inde dispersos in unum decem et ducentorum numerum congesserimus, reliquum est ut hos duos nostros, non cum predictis omnibus, ne forte id nimis superfluum et supervacuum esset, sed cum certioribus ac celebratioribus parumper comparemus. [177] Verum ut hec nostra comparatio paulo evidentius elucescat, primo sexaginta a predictis poetis et theologis commemoratos, alteros tanquam fictos, alteros vero tanquam prodigiosos ideo e tota summa dememus, quoniam cum certis ac naturalibus tremoribus et non cum fictis ac miraculosis hos nostros conferre et comparare decrevimus. [178] Atque ex centum quinquaginta tantummodo viginti ac centum minoribus brevitatis causa pretermissis, cum triginta reliquis maioribus hos nostros paulisper conferemus, quorum nonnulli et si maiorem hominum numerum interemisse, quidam vero plures urbes contrivisse, nonnulli denique diutius obdurasse videantur. [179] Si tamen continuam sexaginta dierum durationem et duodecim milium circiter personarum (cum infinita variorum iumentorum multitudine), per plurima ac diversa loca, internitionem et vehementem quandam ac distinctam centum et viginti opidorum vexationem et spatiosam duorum milium et quadringentorum in longitudinem, in latitudinem autem octingentorum stadiorum auditionem parumper consideraverimus, profecto hos nostros cum conditionibus suis nullis ex triginta maioribus comparandis cedere intelligemus.

[180] Tot enim opida illos primo lacerasse, tantum deinde temporis durasse, tam magnum quoque et tam ingentem terrarum spatium vexasse, et tam longinquam denique eorum auditionem fuisse novimus; quot quantaque extitisse narravimus. A Tarento nanque in longitudinem, in latitudinem autem ab altero in alterum mare eos auditos fuisse constat. Primum et enim ut de senario in senarium partientes, facilioris intelligentie gratia procedamus. [181] Si terremotu, de triginta solis ex tanto numero delectis, ut a vetustioribus ordiamur, apud Locros scisso Athlante facta est insula; si deinde magno tremore consecuto, Helica et Bura, Peloponesses urbes, absorte sunt; si Caria quoque et Rhodus ita terremotu concusse feruntur, ut Colossus magnus rueret; [182] si Sicilia insuper ab Italia, ut quibusdam placet, terremotu dirempta fuit; si Hellesponti preterea et Chersonessi regiones, et urbs etiam nomine Liximachia everse fuere; si Tirii denique terremotu expavefacti, patrium solum reliquerunt et novellam Sidon urbem condiderunt; omnibus tamen consideratis, hos nostros nullis ex predictis cedere non iniuria iudicabimus. [183] Si rursus inter insulas Theramenem et Therasiam nova quedam cum calidis aquis per terremotum insula emersit; si in Asia etiam motus terre Rhodum multasque alias civitates gravibus plurimarum vallium ruinis concussit, quasdam solidas absorbuit; si Syria quoque provincia terremotu ita vastata est ut plures urbes una cum centum septuaginta milibus militum perierint; [184] si deinde in Trassiminensi pugna quidam illius temporis terremotus urbes diruit, montes transtulit, rupes discidit, flumina effugavit; si tante insuper ferie ob terremotum Rome indicte fuerunt, ut homines tederet neque senatus cogi neque res publica administrari posset; si terra preterea per dies duos et quadraginta Rome movit, ac proinde ferie per totidem dies in solicitudine ac metu extitere; profecto hos nostros nullis ex secundo senario inferiores fore censebimus. [185] Si iterum Herodis regis temporibus Hierosolimis terra mota infinitum pecorum numerum, triginta vero hominum milia peremit; si plurime deinde civitates in Cypro terremotu conciderunt; si in Asia quoque tredecim ille nominatim expresse urbes corruerunt; si in eadem insuper Asia tres civitates (hoc est Laodicea, Hierapolis, Colossa) terremotu collapse sunt; [186] si, imperante preterea Vespasiano, multe per totum orbem civitates afflicte perhibentur; si ad extremum Traiani temporibus quatuor Asie urbes (Helea, Mimia, Pithana, Cimea) et Grece etiam due (Opinthiorum et Oritorum) a fundamentis subverse referuntur, et mons Vesevus in vertice ruptus Plinium Secundum Seniorem interemisse traditur; profecto hos nostros nullis ex tertio senario cum conditionibus suis cedere intelligemus. [187] Si denuo, eodem Traiano regnante, tres Galathie civitates terremotu ad solum erute creduntur; si, Adriano deinde imperitante, Nicopolis et Cesarea conciderunt; si, post gloriosum quoque Dioclitiani et Maximini de Parthis triumphum, Tyrus et Sidonia ita terremotu corruerunt, ut innumerabiles pene utriusque sexus populos oppresserint; si Dirachium insuper terremotu concidit et tribus diebus totidemque noctibus Roma nutavit, plurimeque Campanie urbes vexate recitantur; [188] si, Valentiniano preterea et Valente imperitantibus, tremore in omni terrarum orbe facto, mare littus excessit et Sicilie multarumque insularum urbes innumerabilem hominum utriusque sexus multitudinem contrivere; si, Asterio tandem et Presidio consulibus, Laodicea, Hierapolis, Tripolis atque Agataticomus uno tremore collapse sunt; profecto hos nostros nullis ex quarto senario cum qualitatibus suis concedere cognoscemus. [189] Si quodam deinceps nomine Magno solo consule, viginti quatuor totius provincie castella, partim semiruta, partim collapsa, partim demersa iacuere; si quadragesimo deinde saxagesimo nono humane salutis anno per totum quasi terrarum orbem tremor ita factus est magnus, ut turbatum pelagus usque adeo excesserit, quod vicina et finitima loca submerserit; si septingentesimo quoque quinquagesimo tertio christiane salutis anno terremotus in Syria provincia ita terribilis factus est, ut nonnulle urbes penitus et omnino corruerint, quedam vero semirute remanserint, aliquot autem in subiecta campestria conciderint; [190] si noningentesimo insuper nonagesimo salutifere Incarnationis anno tremor ita magnus apparuit, ut Beneventum et Capuam et Araianum etiam et Consanam vehementer vexaverit, et Rosen urbem submerserit; si millesimo preterea centesimo trigesimo secundo nostre salutis anno tantus ac tam ingens terremotus in Syria fuit, ut Manistra et Maiaris urbes et multas etiam alias civitates et nonnulla opida, attritis undique diversarum etatum et utriusque sexus hominibus, oppresserit; [191] si postremo ducentesimo trigesimo nono supra millesimum christiane salutis anno, Federico secundo imperante, tanti et tam diversi terremotus apud Cimbros extitere, ut et montes illius regionis coniuncti ab invicem separarentur et in subiectas sibi valles laberentur, atque omnes vicos pagosque eis subditos cum quinque milium hominum occisione contererent; profecto hos nostros nullis ex ultimo senario cum conditionibus suis posteriores esse non immerito existimabimus quemadmodum (ex accuratis Diodori, Livii, Eusebii, Iustini, Q. Curtii, P. Orosii, Plutarchi, A. Gellii, Iosephi, Svetonii, Cornelii Taciti, Plinii Secundi Iunioris, Hieronymi, Marcellini, celeberrimorum historicorum et quorundam quoque non ignobilium cronicorum lectionibus) in secundo libro seorsum ac singillatim commemoravimus.

[192] Quocirca, si in hac nostra cunctorum terremotuum a creatione orbis in unum hactenus congregatorum comparatione, hos duos nullis ex triginta maioribus e tota centum quinquaginta verorum et naturalium et non fictorum et prodigiosorum summa delectis, cum omnibus conditionibus per ea que dicta et explicata sunt, nequaquam inferiores fuisse plane aperteque ostendimus, profecto hos ipsos nullis e toto numero posteriores extitisse manifestum est, quando quidem, cunctis maioribus comparati, iam nullis cessisse videntur.

[193] Quas ob res – ut, oratorio more in calce huius nostri operis brevissimo quodam epilogo usi, tandem aliquando concludamus! – si primo cunctas poetarum, theologorum, historicorum, iurisconsultorum, astrologorum ac philosophorum de terremotu opiniones singillatim recitavimus; si eas deinde inter sese diversas et pene contrarias nostra distinctione ad unionem concordiamque reduximus (quod in primo libro diligenter et accurate fecisse videmur); [194] si rursus a creatione orbis usque ad hec nostra tempora terremotus, quibuscunque Hebreorum, Grecorum et Latinorum codicibus celebratos, iuxta seriem temporum, quoad nobis diligentius et accuratius fieri potuit, seorsum explicavimus (quod in secundo consecuti sumus); [195] si denique singula queque eorum duorum nostrorum damna passim hinc inde dispersa, in unum congessimus et cum ceteris omnium aliorum terremotuum detrimentis comparavimus, ac demum comparatione habita eos cum conditionibus suis nullis ex omnibus cessisse demonstravimus (quod in tertio volumine manifestissime declaravimus, quemadmodum nos cuncta hec dicturos in nostra Prefatione promisimus); [196] reliquum est ut ad Maiestatem tuam magnis tot tantorumque terremotuum tempestatibus iactati, ad extremum diuturno quasi quodam postliminio in portum patriamque redeamus, et longis postmodum totius orbis itineribus defessi et fatigati, in bibliotheca tua (una cum multis doctissimis atque elegantissimis viris quos annuis salariis, magna cum nominis tui gloria, nec minori etiam emolumento hactenus conduxisti) tanquam in iocundissimo et tranquillissimo diversorio, liberi, ociosi atque securi eo usque quiescamus, quoad in aliud quoddam volumen a nobis deinceps, ceu concupiscimus, conscribendum incidamus.

[197] Quod si Deus tam iustis tamque honestis votis, ut tue obsequamur voluntati, adiutor noster erit, quemadmodum exoptamus et cupimus, profecto ingens et novum opus mature aggrediemur, ac magnanimiter suscipiemus atque, sic generose inchoato animoseque suscepto, ad perpetuam quandam nominis tui amplificationem ultimas manus, divino, ut diximus, adiutorio confisi, feliciter imponemus.