Cum Plutarchum, quem non hospitio solum uerum etiam possessione mecum esse uoluisti, inter manus, Francisce, uersarem, cæpi ad eum omnem animum cogitationemque conuertere ac reputare, quam elegans in eo ingenii magnitudo, præclara omnium rerum et optimarum artium eruditio, quam uberrima rerum gestarum et totius antiquitatis notitia, seu nostra seu græcanica contempleris, nec minus peregrina; adeo ut, quicquid ab eo in tam multimoda materiæ uarietate conscriptumperpendis, non ex unius capite sed ex multorum perinde ac abundantissimis quibusdam fontibus manasse credideris. [2] Qua quidem in re cum pro mea paruitate ingens, magnificum ac principale munus intueor, te non tam suscipientis, quam tuæ rationem dignitatis habuisse autumo. [3] Prudenter equidem acuteque id peruidisti. Nam ut ueræ officium liberalitatis absolueres, in eum tuum collocare beneficium maluisti, unde parem tibi referri posse gratiam ne minima quidem tibi spes esset, quo munifici, non autem feneratoris animum sine ulla ambiguitate penitus aperires. [4] Id in ceteris quoque munificentiæ cultoribus sæpe conspectum est. [5] Cum nonnunquam Alexandrum æquales, quod amplissima pusillis elargiretur, incusarent, quasi eos nesciret, “illos equidem,” inquit, “scio, ceterum me ipsum non ignoro”. [6] Verum enimuero si mecum de diuitiarum amplitudine et facultatum splendore contendis, cedo, uictum me fateor palmasque protendo. [7] Sin de amoris magnitudine, studio, caritate, beniuolentiaque certamen indixeris, “ibo animis contra, uel magnum præstes Achillem”. [8] Cum igitur gratæ mentis quoddam ueluti signum proferre instituo, optumum factu tuisque haud sane meritis dissonum fore duxi, ut, cum abs te Plutarchum græce suscæperim, Plutarchum latine restituam. [9] Quod cum facere aggressus essem, Dionem Syracusium Brutum ue conuertere cæperam. [10] Vix autem primum absolueram, cum Brutum iampridem nostro interpretatum esse sermone familiari quodam renuntiante cognoui; substiti diuque uersanti mecum, ut abstinerem, potius uisum est, ne fucorum instar alienos depasci labores iure fortassis incusarer. [11] Ceterum, quod omissum fuerat, in dictionem Romanam traduxi, exquisitum et subtile Plutarchi de utroque iudicium peculiariter ue collatas de alterutroque differentias. [12] Hanc uero de qua loquor positam in calce particulam non ante perlegere debebis, quam post Dionem Brutum quoque percurreris. [13] Atque si te hoc litterarum uel liturarum potius genere delectatum intellexero, in uertendis ceteris audentiorem me prorsus efficies: tanti tuum eruditum facio iudicium. [14] Illud autem imprimis, ornatissime mi Francisce, postulo, ut ne quicquam legere prius incohes, quam suauissimo et doctissimo præceptori meo Manueli Chrysoloræ Virgilianum decantes illud: “Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt.” [15] Quoniam cum præter ceteras Italiæ calamitates immensas etiam tenebras atramque noctem Græcæ ignoratio disciplinæ late sparsisset, is ex insita benignitate et ingenii excellentia non paruum splendorem attulit hominibus nostris, ad quos pristina litteratura longum per interuallum profuga huius clarissimi uiri ductu et auspicio redire quasi postliminio cæpit.

[1] Profecto, Sossi Senecio, quemadmodum Troiam iis minime succensuram fore Corinthiis ait Simonides qui aduersus eam uná cum Achiuis expeditionem egerunt, quoniam Troianis etiam Glaucus, qui ex Corinthiis genus ex primordio ducebat, promptissimum se belli socium asciuit, ita nec Romanis aut Græcis incusanda merito est Academia qui paria ex scriptis hisce reportant, quæ Bruti uitam continent atque Dionis.

[2] Ex quibus, cum alter quidem Platonis consuetudinem habuerit, alter uero platonicis innutritus sit disciplinis, uterque perinde ac una ex palæstra ad maxuma prodiere certamina. [3] Nec uero admirandum est eos, qui similia permulta ac sororia gesserint, ipsi uirtutis duci testimonium reddidisse, quod prudentiæ ac iustitiæ cum potestate comitem esse fortunam, quo pulcritudinem pariter ac magnitudinem ciuiles suscipiant actiones. [4] Nam sicut Hippomachus aliptes, cum exercitatos instructosque ab se adolescentes ferentes e foro carnes aliquando uidisset, se illos ex suis esse procul agnoscere dictitauit, sic et doctorum hominum studia ac disciplinæ res eorum gestas pari uirtutis ratione prosequantur est necesse, quæ concentum quendam et similem eis aptitudinem afferant cum decore.

[2] Horum autem uirorum fortunæ casibus quam uoluntate magis eædem ipsorum uitas ad similitudinem una perducunt. [2] Ante exitum enim cæsus est uterque, dum per multas et ingentes conflictationes nauare propositum nequiuissent. [3] Quodque super omnia longe mirabilius est, utrique genius suum significauit interitum. Utrique haud beniuolum sane phasma intuendum se obtulit. [4] Tametsi quidam talia prorsus tollentes afferant nulli sapienti simulacrum comparuisse uel genium, ast puellos mulieresque ac uecordes quosdam ex imbecillitate homines in animi errore aut corporis intemperie constitutos inanes et alienas opiniones attrahere, qui malum in se ipsis esse genium superstitionem habent. [5] Quod si Dion atque Brutus grauissimi uiri et sapientiæ studio dediti ac nullam per affectionem morbumue aberrantes aut facile captabiles ab ipso ita dispositi fuere phasmate ut amicis ac familiaribus rettulerint, haud scio an ex uetustissimis quendam maximæ admirationis sermonem cogemur admittere, [6] quod uiles quidam ac maligni dæmones, cum uiris bonis inuideant, rebus eorum gerendis obstant, metus et perturbationes inducunt, uirtutem conquassant falluntque, ne cum stabiles integrique in honestate permanserint, post supremum uitæ diem meliorem illi sortem consequantur. [7] Verum hæc ad aliud dicendi genus reseruentur. Ceterum in hac duodecima comparandorum hominum uita maiorem natu priorem adducemus.

[3] Dionysius senior statim, ut in principatu constitutus est, Hermocratis Syracusani filiam duxit uxorem. [2] Dehinc, cum stabilito nondum dominatu ab eo Syracusii defecissent, mulieris corpus grauibus et iniquissimis affecére uituperiis, ob quæ sibi necem sponte consciuit. [3] Dionysius recuperato postea confirmatoque dominatu duas simul denuo ducit uxores, alteram quidem ex Locrorum gente Dorida nuncupatam, alteram uero indigenam nomine Aristomacham Hipparini filiam. Is erat inter Syracusanos homo primarius et Dionysii, cum primo belli dux et imperator delectus est, collega. [4] Ferunt ambas una duxisse die incertumque hominibus fuisse utri prius congressus sit. Reliquum tempus utrique se parem assidue præbuisse. Solebant nanque cum eo communis habere cenas inque uicem nocturnam agere quietem, [5] quamuis indigenam ac nobilem quam externam sibi plus habere Syracusana cuperet multitudo. Verum huic ad genus adiumentum existebat, quod iam Dionysio grandiorem natu filium peperat. [6] Aristomacha uero diu cum Dionysio habitans sobole caruit, quamuis de suscipiendis ex ea liberis admodum solicitus esset, quippe qui Locrinæ matrem, quod Aristomachen uenenasset, incusans interfecit

[4] Huius frater cum Dion esset, initio quidem ob sororem ei magnus habebatur honos. Postea uero cum prudentiæ iam experimentum edidisset, per se ipsum tyranni beniuolentiam contrahebat. [2] Quocirca uniuersis edicitur custodibus, ut, quicquid exposceret Dion, tribuerent, ac si quid tribuissent, ea die regi referrent. [3] Cum excelsis moribus, ingenii magnitudine ac uirili animo plenus esset, maius ad eas res incrementum accepit, dum diuina quadam sorte, nullo hominum consilio Plato in Siciliam appulisset. [4] At numen aliquod, ut uidetur, eminus Syracusanis initium libertatis afferens, deque abroganda iam tyrannide meditans Platone ex Italia Syracusas adduxit et eius doctrinis Dionem adiunxit. [5] Qui tum apprime iuuenis cunctos Platonis discipulos ingenio ac industria superans ad obeunda etiam uirtutis præcepta impigerrimus et acutissimus extitit, [6] sicut et ipse Plato scribit et rerum testimonia comprobant. Humilibus enim sub tyranno moribus innutritus et inæqualis ac subtrepidæ uitæ consuetudine per locupletem indulgentiam, superuacuas delicias et uiuendi formulam imbutus, quæ in uoluptate auaritiaque bonum poneret, [7] ut primum disciplinam et ducere ad uirtutem philosophiam degustauit, confestim animo conflagrauit. Cumque per ipsius egregiam in persuadendis honestis potentiam idem obtingere posse Dionysio speraret, studiosissime effecit, ut ille per otium cum Platone simul esset eumque disserentem audiret.

[5] Qui ubi conuenissent, sermonis quidem summa de hominis uirtute fuit. Cumque plurimum de fortitudine disputatum esset, Plato cunctos longe magis quam tyrannos fortes esse demonstrauit. Hinc ad iustitiam uersus, perbeatam quidem iustorum, calamitosam autem impiorum uitam esse docuit. [2] Tyrannus haud perindeac redargutus Platonis uerba tulit. Ceterum cum adstantes hominis eloquia suscipere ac mirum in modum demulceri perspiceret, dolore angebatur. [3] Tandem furiis et ira percitus eum rogat, cuius rei uoluntate in Siciliam aduentasset. [4] Quo respondente se uirum bonum quærere, excipiens Dionysius “mediusfidius”, inquit, “talem nondum comperisse uideris”. [5] Dion hunc factum esse irarum exitum putans solicitus emittere Platonem in triremi quadam curabat, quæ tum in Græciam Spartanum uehebat Pollidem. [6] Dionysius uero Pollidem clanculum exorauit, ut quam maxime hominem inter nauigandum occideret. Quod si minus luberet, eum omnino uenderet; nihil enim detrimenti perpessurum, at, cum iustus existat, tametsi redactus in seruitutem fuerit, eum nihilominus fore beatum. [7] Quocirca Pollis Platonem Æginam deportans eum uendidisse dicitur, qua tum aduersus Athenas belligerante decretum extabat, ut quisquis ex Atheniensibus caperetur, Æginæ uenundaretur.

[8] Nec uero Dion propterea apud Dionysium minus honoris consequebatur aut fidei. Ceterum ad Carthaginienses missus maximas disponebat legationes. Singularis quoque admirationis erat. Huius ferme solius sententiam intrepide loquentis et dicendi libertatem sufferebat, sicuti cum illum pro Gelóne acriter increpuit. [9] Nam cum Gelonis, ut fertur, principatus irrideretur ipsumque Gelona Dionysius Siciliæ gelota, hoc est risum, esse diceret, ceteris quidem admirari dicacem hominis morsum simulantibus grauiter ferens Dion “tu sane,” inquit “Dionysi, cum ob Gelonem fidem habeas, dominaris. Cui uero te propter fides habeatur, alter futurus est nemo.” [10] Et profecto, cum Gelo pulcerrimum uideatur ostendisse spectaculum suo moderatam imperio ciuitatem, Dionysius certe turpissimum.

[6] Dionysius cum liberos haberet tris quidem ex Locrina, quatuor ex Aristomacha, ex quibus duæ feminei sexus erant, Sophrosyna uidelicet et Areta, filio ipsius Dionysio Sophrosynam iunxit uxorem, Aretam uero Thearidæ fratri. Quo mortuo Dion coniugem cæpit Aretam sibi ex sorore neptem.

[2] Egrotante deinde Dionysio, ubi nulla uitæ spes habebatur, eum super Aristomachæ liberis Dion alloqui conabatur. Quam quidem ad rem medici, ut successuro in imperio morigerarent, tempus minime præstabant. [3] Et ut Timæus asserit somniferam ei postulanti potionem tradiderant, omnemque illi sensum ademerant, quo continuatam sopori mortem efficerent. [4] Dion tamen postea, cum apud iuniorem Dionysium factus esset amicorum conuentus, adeo pro temporis commoditate disseruit, ut cunctos profecto sua quidem prudentia pueros, orationis uero auctoritate atque licentia tyrannidis seruos ostenderit, qui plura eorum consilia demisse ac trepide ad adolescentis gratiam explicarent. [5] Eos præcipuo stupore confecit, cum ex Carthagine impendentia contra dominatum discrimina formidantibus pollicitus est, si Dionysio pace opus esset se quam primum in Affricam nauigaturum et bellum optime depositurum. Sin ad belligerandum promptior foret animus eum sese propriis sustentaturum impensis, bello præterea quinquaginta ad nauigandum instructas triremis daturum.

[7] Cuius animi magnitudinem uehementissime admiratus est Dionysius et tantam insuper promptitudinem amore complexus est. [2] At ii sese Dionis claritate argui ac potentia deiici cogitantes captato statim initio nullis parcere uerbis. In eum instigare iuuenem, ut qui sibi per maria principatum alliciens omnem ad Aristomachæ filios potentiam nauibus perduceret, qui sibi nepotes erant. [3] Apertissimæ ac maximæ ad odium et inuidiam causæ aderant et uitæ differentia et nulla cum admixtione seuera uiuendi formula. [4] Illi enim principio quidem adolescentis tyranni ac turpiter educati conuersionem familiaritatemque illecebris et assentationibus occupantes quosdam semper amores et inania excogitabant exercitia in compotationibus, mulieribus, ludisque aliis inhonestis. [5] A quibus tyrannis ipsa perinde ac ferrum demollita subditis perhumana uidebatur, quæ nimiam illam summitteret contentionem, non aliqua potius mansuetudine quam socordia dominantis obtusam. [6] Quamobrem progressa paulatimque depascens ea iuuenis remissio adamantina illa uincula quibus alligatum se relicturum principatum senior Dionysius dictitabat, liquefecit atque destruxit. [7] Cum enim inchoauit, assidue per nonaginta, ut ferunt, dies compotabat. Interim aula honestis uiris atque sermonibus nullum prorsus patefecit ingressum, debacchationes, dicacitates, cantus, saltationes, procacitates ue cuncta tenebant.

[8] Quemadmodum igitur par est, inuisus erat Dion, quod ad nihil sese iocundum aut iuuenile dederet. Quocirca uerisimilia uitiorum nomina illius uirtutibus calumniatores obiectabant. Eius nanque grauitatem insolentiam et orationis libertatem pertinaciam uocitabant, commonefaciens etiam accusare censebatur. [2] Cumque delictis se minime socium adscisceret, aspernator putabatur, quippe cum mores non nihil natura tumidos haberet, essetque in colloquiis asper et in conpellando difficilis. [3] Non solum enim florentis ætatis homini et delicatissimas ab assentatione aures habenti aduersa et nequaquam gratiosa ea aderat consuetudo, uerum etiam ex familiaribus multi, cum simplices ac generosos eius diligerent mores, conuersationem improbabant, quod acerbius et, quam ciuilium rerum necessitas exigebat, se difficilius hominibus adiungeret. [4] Quibus pro rebus ad eum posteriori tempore Plato, quasi futura diuinaret, præscripsit ut comitem ac uicinam solitudinis pertinaciam magnopere deuitaret. [5] Per id tamen tempus, cum ob turbulentas sane res sua plurimi dignitas censeretur, ut is solum aut egregie labefactatum attollere ac tueri regnum sat esset, intellexit se non gratia uerum necessitate et inuito quidem tyranno primum esse longeque maiorem.

[9] Quod cum ab imperitia proficisci Dion opinaretur, eum ad liberalis adducere exercitationes et ad degustanda studia moralisque disciplinas cupidissime contendebat, ut, cum reformidare uirtutem desiisset, honestate lætari consuesceret. [2] Dionysius enim natura haud uilissimus ex tyrannis erat. Ceterum ipsius pater ueritus, ne excelsos captans animos aut prudentium hominum inita familiaritate ei quandoque tenderet insidias ac principatum interciperet, inclusum domi sub custodibus obseruabat. Quo tempore aliis destitutus æqualibus et rerum inexpertus plaustella candelabra, ligneas sedes ac mensas fabricasse dicitur.

[3] Eó enim timoris senior Dionysius processerat, ut, cum nemini fidem haberet, suspectos omnes duceret mortales, ita ut capitis crines tonsorio radere cultro nequaquam auderet; pigmentarius quidam accedebat adurens carbone cæsariem. [4] Eius cubiculum neque frater neque filius, ut indutus erat, ingrediebatur. At unusquisque suo deposito prius amictu alterum suscipiebat, ita ut eum satellites nudatum aspicerent. [5] Frater eius Leptines, cum aliquando regionis situm explicans ab stipatore quodam suscepto spiculo locum descripsisset, illum quidem grauiter obiurgauit, hunc uero, qui iaculum tradidisset, occidit. [6] Ab amicis quoque sapientibus cauere sibi dictitabat quando ignarus non esset, eos imperare malle quam seruire. [7] Marsyam quendam ab se ad dignitatem euectum idcirco necauit, quod is Dionysium per quietem iugulare se existimarat. Ab diurna enim cogitatione ac consilio hæc illi uisa per somnum adstitisse. [8] Contra Platonem furore permotus est, quod eum cunctis longe mortalibus fortiorem minime pronuntiasset, qui trepidus adeo tantis refertum malis animum ex pauore gestabat.

[10] Eius filium et imperitia, ut dictum est, corruptum et infractos mores conspicatus Dion, ut ad disciplinam animum conuerteret, exhortabatur, principemque philosophorum, ut in Siciliam perueniret, totis exoraret precibus, [2] eique, cum aduenisset, totum se dederet, ut comparato ex moribus uirtute ac studiis ornamento ad diuinum et rerum omnium pulcherrimum sese confirmaret exemplar, cui ad singula ductori cum obtemperatum est, ex turpitudine ac deformitate ornatus existit atque uenustas. [3] Permultum etiam sibi felicitatis permultumque ciuibus uendicaret, quantum in præsentia in meroribus et molestia commorantur, modo res illorum modestia, iustitia et caritate paterno curatas more præstans se ipsum ex tyranno regem efficiat. [4] Nec enim, ut eius pater referebat, adamantina esse uincula metum, uiolentiam, classem aut illud ex decem milibus Barbarorum constitutum præsidium, uerum beniuolentiam, promptitudinem et gratiam a uirtute ac iustitia insitam. Quæ quanquam superioribus illis rigidis quidem atque durissimis molliora existant, ad regni tamen diuturnitatem magis magisque ualitura. [5] Ignominiosum esse præterea minimeque expetendum, ut cum princeps corpus pretiosis ornet amictibus delicatisque et apparatis resplendeat ædibus, nihilomagis consuetudine aut disciplina infimis excellat hominibus, nec ipsam animi regiam pro regali dignitate conuenientiaque honestatam habeat.

[11] Hæc cum multotiens Dion admoneret et nonnullas interdum Platonis rationes intersereret, uehemens ac insanus quidam studiorum consuetudinis ue Platonis amor Dionysium tenuit. [2] Statim igitur complures Athenas a Dionysio litteræ, complures insuper a Dione causæ rationesque peruenerunt, aliæ etiam ex Italia ab Pythagoreis, qui illum, ut eó proficisceretur, exhortabantur, quo nouellum animum ingenti licentia et potestate uagantem corripiens intra grauiora consilia detineret. [3] Itaque Plato, quemadmodum idem refert, suopte pudore commotus maxime, ne solis obuersari uerbis nullum autem sponte opus subire uideretur, speransque, si unum uirum sicuti principalem partem expiasset, cunctam languentem Siciliam medicaminibus curaturum obsecutus est.

[4] At Dionis inimici Dionysii permutationem ueriti ei, ut ab exilio Philistum accerseret, persuaserunt, quo illum contra Platonem atque philosophiam perindeac obicem ac impedimentum haberet. [5] Principio nanque Philistus, dum principatus constitueretur, promptissimum sese præbuerat diuque custodiæ arcis præfuerat. Erat autem rumor eum cum senioris matre Dionysii congressum habuisse, haud prorsus ignorante tyranno. [6] Cum Leptines ex alia quadam uxore ab se uiolata duas genuisset filias, alteram nihil Dionysio præfatus Philisto collocat. Ille stimulante ira Leptinis quidem uxorem in compedibus continuit, at e Sicilia Philistum expulit. Is circa Adriam ad quosdam sese hospites profugus recipiens, ibi nactus otium plurimam historiæ partem compilasse creditur. [7] Nec enim, quoad seniori Dionysio uita superfuit, reuersus est. Verum post illius mortem, ut dictum est, ab ingenti quadam ceterorum erga Dionem reductus est inuidia, utpote et illis longe magis idoneus, et tyrannidi stabilior futurus.

[12] Iste igitur cum primum aduenit sese regni rebus applicuit. Ceteri de Dione calumnias criminationesque ad tyrannum instruebant: de dissoluendo enim imperio cum Theodote Heraclideque collocutum. [2] Is namque sperare uidebatur, ut aduentante Platone, cum imperiosam illam e principatu nimisque intemperatam acerbitatem abstulisset, mitissimum atque legitimum regem Dionysium constitueret. [3] Quod si repugnasset aut mitigari non uellet, decreuerat eo destructo Syracusanis ciuitatis moderamina restituere, non quia popularem collaudaret principatum, sed quia eum tyrannide multo præstantiorem iudicaret.

[13] In huiuscemodi rerum conditione profectus in Siciliam Plato primis quidem occursibus mira familiaritate et honore susceptus est. [2] Ei namque triremen egresso regius affuit currus decentissimis instructus ornamentis. Tyrannus etiam, perindeac maxima regno felicitas obuenisset, sacrificia celebrauit. [3] Verecunda deinde conuiuia, ordo curiæ, ipsa etiam tyranni in iure dicendo benignitas mirificam ciuitati spem de hominis commutatione præstitit. [4] Erat unus omnium ad doctrinam et philosophiam impetus. Erat præterea puluerulenta, ut ferunt, regia ob eorum multitudinem, qui geometriæ figuras describebant. [5] Paucis post diebus intra regias ædes sacrificium de more fiebat; ubi precone, ut assolet, orante, ut multa per tempora inconcussum duraret imperium, Dionysius, cum adesset, “num desines,” inquit, “execranda nobis imprecari?” [6] Id permagnum Philisto merorem incussit cogitanti inexpugnabilem Platonis tempore ac consuetudine fore potentiam, si parua modo conuersatione iuuenis mentem et sententiam alienauit atque transposuit.

[14] Haud amplius itaque separatim aut occulte, sed uniuersi Dionem manifestis urgere conuiciis non esse clam eum carminibus et ueneficiis per Platonis eloquentiam inuasisse Dionysium, ut cum ille ultro repudiarit imperium, Aristomachæ liberos subinde constituat, quorum is existit auunculus. [2] Nonnulli molestissimum habere fingebant, si superiori quidem tempore Athenienses ingentibus eó copiis tum naualibus tum terrestribus nauigantes ante profligati ac in perniciem dati sunt, quam Syracusas capere potuissent, [3] nunc uero Dionysii regnum uno cum sophista destruant. Cuius animum huc induxerunt, ut e decem milibus stipatorum fugiens, omittens etiam triremes quadringentas et decem milia equitum ac milites pluries totidem, tacitum quoddam in Academia bonum perscrutetur et beatam ex geometria uitam sibi perquirat, cum interim Dioni Dionisque nepotibus constantem ex regno opibus et deliciis beatitudinem relinquat.

[4] Eas ob res cum primum quidem suspitio mox autem apertior ira et inimicitia conflaretur, quædam clanculum Dionysio defertur epistola, quam ad Carthaginiensium præfectos scribens Dion petebat, ut cum Dionysio de pace dissererent, haud absque se colloquia facerent, quo per eum constantissime cuncta componerent. [5] Eam ubi Dionysius Philisto perlegit secum inito, ut ait Timæus, consilio, Dionem ficta inuadit amicitia, [6] et pauca quædam commentatus, ubi secum in gratiam redisse dictitauit, solum in arcem mare uersus adduxit commonstrataque illi epistolam uehementer increpuit, quod contra se uná cum Carthaginiensibus conspirasset. [7] Dionem excusationem afferre uolentem nequaquam tollerans Dionysius statim, ut erat, cimbæ impositum nautis edixit, ut delatum ad Italiam exponerent.

[15] Hoc postquam hominibus palam factum est, regiam quidem muliebris tenuit ululatus, Syracusana uero ciuitas res nouas et subitam expectans permutationem pendebat tum hoc ipso Dionis tumultu tum ceteris nullam tyranno fidem habentibus. [2] Quæ ut Dionysius conspexit, timore anxius amicos ac mulieres solari cepit, haud exulasse Dionem, at secessisse paululum peregrinationemque suscepisse, ne illo præsente contra hominis pertinaciam deterius aliquid per iracundiam delinquere cogeretur. [3] Dionis inde cognatis duas exibens naues, quicquid pecuniarum aut mancipiorum optarent, eis imponere ad eumque in Peloponnesum conuectare iussit. [4] Erant Dioni opes immensæ et regia propemodum in uiuendo pompa atque supellex, quam in unum collectam ad eum amici detulere. [5] Alia complura mulieres ac socii transmisere, ita ut ob eam pecuniam grandesque adeo diuitias et clarus inter Græcos extiterit et exulis opulentia regni potentiam declararit.

[16] Dionysius continuo Platonem commigrare in arcem faciens honorificam illi sub humanissimæ hospitalitatis prætextu custodiam excogitauit, ne scilicet Dioni comes nauigans testis iniuriarum esset. [2] Cum ab diuturno deinde conuictu sicuti fera quædam hominem attingere consuetudinemque ac sermones iam proferre assuesset, eum tyrannico amore complexus est, mutuasque solum in amore uices a Platone consequi et ab eo præ cunctis admirationi haberi postulabat res illi regni committere paratus, modo ne Dionis amicitiam suæ anteponeret antiquiorem ue duceret. [3] Itaque Platoni quædam erumna hæc ipsa erat affectio, dum ille per zelotypiam, ut difficiles ac importuni solent amatores, insaniret, breui multotiens tempore nunc secum iratus nunc conciliatus, modo ad supplicandum uersus de percipiendis ab eo disciplinis communicandis ue philosophiæ negotiis immenso ferebatur studio, quique illum ab ea re detrahebant, ipsos perindeac pestem aliquam uerebatur. [4] Ingruente interim bello quopiam Dionysius Platonem emisit, secum pactus ut insequentis anni uere Dionem reuocaret. [5] Quod cum statim ementitus esset, ei tamen prædiorum prouentus misit, ueniam subinde propter belli potestatem a Platone postulans. [6] Nam cum primum confecta pax esset Dionem se accersiturum, modo, illum ut quietem agat, exoret, et ab innouandis rebus abstineat seque apud Græcos nullis insectetur maledictis.

[17] Hæc facere Plato conabatur. Quocirca conuersum ad sapientiæ studia Dionem in Academia continebat. [2] Habitabat igitur in oppido penes familiarem quendam nomine Callippum agro otii et amenitatis gratia comparato. Hoc postea, cum in Siciliam traiiceret, Speusippum donauit, [3] cuius amicitia et consuetudine longe magisquam ceterorum, qui Athenis uersarentur, usus est. Volebat enim Plato, cum Dionem gratiosa conuersatione et conuenientibus pro tempore iocis temperasset, eius mores dulcis ac facetos reddere. [4] Talis autem Speusippus erat, quamobrem Timo, cum de salibus scriberet eum ad iocos atque facecias idoneum appellauit. [5] Dum Plato ludorum præfectus esset, Dion et chorum exercitatione instruxit et cunctam persoluit impensam concedente Platone, quo talem erga Athenienses magnificentiam ostenderet, quæ maiorem illi beniuolentiam quam sibi gloriam afferebat. [6] Alias quoque Dion urbes adibat uná cum optimis et excellentibus in re.p. uiris otium agens et festos, conuentus celebrans, cum interim nihil eius uita immodestum, nihil tyrannicum, nihil lasciuum indicaret, uerum temperans, probum, forte et honestas denique studiorum ac philosophiæ curas ac exercitationes. Quas ob res ex omnibus beniuolentias et emulationem consequebatur et publicos insuper honores ac ciuitatum decreta. [8] Ab Lacedæmoniis etiam ciuitate donatus iram Dionysii paruipendentibus, tametsi eum contra Thebanos per id tempus promptissimum belli socium haberent. [9] Ferunt aliquando Dionem Ptoedori Megarensis opera indigentem eius domum peruenisse. Ptoedorus autem, ut ferunt, diues ac potens erat. [10] Dion igitur turbam pro foribus conspicatus eumque præ negotiorum multitudine summo cum labore colloquia et congressus admittentem, cum id socii grauiter ac moleste perferrent, ad eum respectans “quid istum incusamus?” inquit. “Nam et ipsi Syracusis iis omnino similia faciebamus.”

[18] Procedente deinde tempore, cum Graecorum erga Dionem beniuolentia Dionysium zelo metu ue torquéret, ei prouentus mittere destitit ipsius bona propriis curatoribus erogans. [2] Volens deinde malos aduersum philosophos rumores Platonis causa de se dispersos oppugnare, complures ex iis, qui eruditissimi existimabantur, conduxit. [3] Cum uero per quandam gloriæ cupiditatem uniuersos uincere disserendo contenderet, auditis a Platone rebus male uti cogebatur. [4] Eius autem desiderio tenebatur seque ipse damnabat, quod illius præsentia minime usus esset nec, quæ honesta fuerant, auscultasset. [5] Lymphantis igitur et leuissimi more tyranni ad cupiditates et omne celerrime studium approperans ad Platonem statim concitatus est. Tum omnem attollens machinam aliosque Pythagoricos conuentorum ac pollicitationum uades et confirmatores induxit, ut ad se Platonem conuocarent. Ipsius nanque interuentu ii primum amicitiam hospitalitatemque confecerant. [6] Missus ad eum Archadémus. Dionysius quoque triremes ad Platonem et suppliciter exoraturos transmisit amicos. [7] Ipse etiam aperte ac dilucide scripsit nihil se Dioni quidem modestum esse facturum nisi in Siciliam aduentante Platone; eo autem persuaso, cuncta facturum. [8] Complures item ad Dionem a sorore ac uxore confictæ uenerunt causæ, opus esse ut Dionysio prorsus audiret Plato, ad eamque rem nullam præberi occasionem debere. [9] Hunc in modum ad Siculi fauces freti tertio commeasse se Plato refert, quo perniciosam denuo Charybdin remetiretur.

[19] Aduentans igitur et lætitia magna Dionysium et spe magna totam repleuit Siciliam intentam et præcipuo solicitam studio, ut Plato quidem Philistum, amor autem sapientiæ uiolentum superaret imperium. [2] Studiosissimæ in eum mulieres extiterunt. [3] Singularis illi ab Dionysio fides, qualem alius assecutus est nemo, habebatur, ita ut illum indiscussus adiret. Cum grandem illi pecuniam dono multociens traderet, nunquam suscepisse constat. Cui dum aliquando Cyrenæus interesset Aristippus “tuto,” inquit, “liberalis et magnificus est Dionysius; qui enim pluribus indigent, iis pauca tribuit, Platoni uero, cum nulla suscipiat, permulta exhibet.”

[4] Posteaquam familiarissime primo congressi sunt, super Dione sermones inchoante Platone, [5] dilationibus primum, mox conuiciis ac disceptationibus actum, clam tamen externis rem occultante Dionysio et conante insuper, ut Platonem cum honore tum aliis cultibus ab Dionis caritate distraheret, nec uero superioribus ille temporibus perfidiam et mentita uerba retexerat, usqueadeo patiens simulatam ostentarat habitudinem. [6] His eo pacto inuicem se habentibus, cum latére omnes arbitrarentur, Helicon Cyzicénus, unus ex Platonis æqualibus solis defectionem prædixit. Qua, uti præfatus erat, effecta is a tyranno ingenti habitus admiratione argenti talento donatus est. [7] Tum Aristippus ad alios iocans philosophos “ego quoque mirabile quippiam habeo,” inquit , “quod prædicam.” Quibus, ut proferret, obsecrantibus “prædico igitur,” ait, “Platonem atque Dionysium breui tempore inimicos fore.” [8] Postremo Dionysius Dionis patrimonium uendens pecuniam sibi detinuit. Platonem in uicino ædibus orto diuersorium habentem ad satellites traduxit, qui odio illum et inimicitia insectantes necare quærebant, ut qui Dionysio persuaderet, ut omissa tyrannide absque stipatorum custodia degeret.

[20] Archytas ac sui, ubi in huiuscemodi constitutum esse periculis Platonem didicerunt, confestim nauem cum legatione miserunt, quæ uirum ab Dionysio reposceret diceretque illum, quoniam se uades ac intercessores securitatis accepisset, Syracusas nauigasse. [2] At Dionysius, cum pro eorum controuersiis excusationem attulisset, Platonem antequam a se dimitteret, per epulas et familiarissima habuit officia. Ad quem tale aliquid dixisse commemorant: “Complura de nobis, Plato, et grauissima certe crimina tuis denuntiabis æqualibus et studiorum sociis.” [3] Cui subridens ille respondit: “Haud tanta disciplinarum fieri potest in Academia mendicitas et inopia, ut ulli de te commemorare uacet.” [4] Hunc in modum dimissum esse Platonem afferunt, quamquam haud iis ualde consona sint, quæ ab ipso Platone feruntur.

[21] Ceterum ea Dion grauiter patiebatur et paulopost, cum uxoris factum perdidicisset, de quo scribens ad Dionysium Plato obscurissimis insinuauit uerbis, apertum sese penitus egit hostem. [2] Id autem erat huiuscemodi. Dionysius eiecto Dione, cum Platonem ab se dimmitteret, orauit, ut eum secreto interrogaret, numquid impedimento esse uellet [3] quo minus uxor in alteri matrimonium collocaretur. Erat enim rumor seu uerus seu ab Dionis aduersariis fictus, ingratum illud Dioni extitisse connubium et eum cum uxore discrepantem habere conuictum. [4] Ut igitur Plato peruenit Athenas, habito cunctis de rebus cum Dione colloquio quandam tyranno conscribit epistolam cetera quidem clare quibusuis explicantem, istuc autem ipsum illi duntaxat soli cognitum, illa de re se cum Dione collocutum esse; eum uehementissime declarare se moleste perlaturum si Dionysius eam confecerit. [5] Eo tempore cum magna de ipsorum reconciliatione spes adesset nihil erga sororem nouitatis intulit, ipsam autem cum Dionis filiolo habitare sinebat. [6] Postquam omnis in gratiam redeundi adempta spes est, et Plato rursus in Siciliam profectus cum odio et inimicitia remissus erat, Aretam inuitam equidem cuidam familiari suo Timocrati nomine nuptui dat, in hoc saltem haud patris mansuetudinem imitatus. [7] Polixenus enim eius sororis Thestæ maritus inimicus illi factus esse traditur. Quo propter metum secedente et e Sicilia profugiente Dionysius accitam sororem incusare cepit, quod fugæ mariti conscia nil sibi denuntiasset. [8] Illa mediusfidus secura et omnis pauoris expers “adeo ne, Dionysi,” ait, “uilis abiecta et uirilitatis indiga uisa tibi sum mulier, ut si coniugis mei fugam ipsa præscissem, eiusdem nauigationis comes et fortunæ particeps esse noluissem? At non ante cognitum habui, quoniam mihi satius extitisset Polyxeni uel exulantis uxorem quam tui dominantis sororem appellari.” [9] Hæc cum ingenue ac egregia quadam licentia Thesta protulisset, admiratum ferunt tyrannum, admiratosque Syracusios tantam in muliere uirtutem adeo, ut post destructam etiam tyrannidem honoribus et regali more colere perseuerarint. Defunctæ uero funus ciues publice consectati sunt. Hæc quidem excursionem habent haud incommodam.

[22] Dehinc Dion animum conuertit ad bellum nequaquam interueniente Platone, tum quia hospitalitatis erga Dionysium iura uerebatur, tum quia matura iam prægrauabat ætas. Ceterum Speusippus et familiares alii auxilia conferebant simulque exhortabantur, ut porrigentem manus Siciliam et promptissimis receptaculis inuitantem libertati restitueret. [2] Cum enim Syracusis Plato uersabatur, Speusippus longe magis sese hominibus immiscuisse ac illorum studia sententias ue perdidicisse uidetur. [3] Qui cum initio quidem ipsius in loquendo fiduciam perindeac regis tentamina formidarent, ei fidem tempore habuerunt. Idem namque omnium erat sermo supplicantium et Dionis aduentum inuocantium non classem agentis, non milites, non equos; ipse modo contra Dionysium corpus ac nomen Siculis in ministerii partem accommodaret. [4] Hæc annuntiante Speusippo confirmatus Dion occulte per alios externorum delectum habebat, quo suam celaret sententiam. [5] Conspirabant multi tum philosophi tum ciuilium rerum studiosi, inter quos et Cyprius erat Eudemus ad quem moriens Aristoteles suum de animo dialogum misit, itemque Leucadius Timonides. [6] Ei quoque Miltam Thessalum addixerunt uirum diuinationis peritum et studiorum in Academia socium. [7] Ex iis autem, quos in exilium tyrannus extruserat, haud pauciores mille, quinque duntaxat et uiginti se expeditionis comites adsciuerunt. Ceteri eum timore perculsi prodiderunt. [8] Primus belli motus e Iacynthiorum insula extitit, in qua sese milites collegerant, octingentis sane pauciores, at celeberrimi omnes, multis ingentibus ue militiis exercitatis, præterea corporis strenui, industria et fortitudine præstantissimi, quique multitudinis animos, quam in Siciliam Dion habere sperabat, succendere pariter et ad audaciam incitare possent.

[23] Ii cum primum contra Dionysium ac Siciliam deligi classem audierunt, iniecto stupore cæpta damnare, Dionem per iram ac furias desipientem aut propter spei melioris inopiam se ipsum ad plenas desperatione res inicere. Suis inde ductoribus et, qui eorum delectum habuerant, magnopere succensere, quod ipsis confestim ex initio bellum non prædixerant. [2] Tum Dion habita oratione, quanta regnum imbecillitate labaret, edocet eos non magis Syracusanorum aliorumque Siculorum milites quam duces traiicere, qui iam pridem ad defectionem parati aderant. Post Dionem orauit Alcimenes, qui inter Acheos gloria genereque primarius erat. [3] Eorum sermone deflexi militum animi. Vigente tum æstate tenebant fretum etesiæ. Luna pleno lucebat orbe. Dion cum magnificentissime Apollini sacrificium pararet, uná cum militibus ornatas indutis armaturas pompam duxit ad templum. [4] Post sacrificium in ipso Iacynthiorum stadio discumbentibus dedit epulum, argenteas atque aureas admirantibus pateras et mensarum splendorem longe magis, quam priuatorum consuetudo postulet, opulentum, reputantibus etiam, ut uir ille ætatis iam flore decurso tantarumque dominus opum, haud ardua profecto et periculosa inuaderet facinora, nisi certa sibi spes et amici plurimas atque ingentis illinc occasiones tradidissent.

[24] Post libamenta factas ue de more præcationes luna deficit. Qua re nihil admiratus Dion, cum defectionis limites et occurrentem lunæ a sole terræ umbram animaduerteret. [2] Turbatis autem militibus addenda quædam erat consolatio. Constitutus igitur in medio Miltas uates eos bona spe esse et optima quæque expectare iussit; significare enim numina quempiam defecturum esse clarissimum; [3] Dionysii uero regno clarius extare nihil, cuius splendorum ab eis, ut primum Siciliam attigerint, restinctum iri; [4] hoc quidem Miltas in medium cunctis exposuit. At cum examen apum circa Dionis naues a puppe conspectum esset, de illo separatim sibi et amicis explicauit: timere enim se, ne res illius gerendæ cum honestæ quidem sint, ubi perfloruerint, breui contabescant tempore.

[5] Complura etiam Dionysio deorum portenta apparuisse dicunt, [6] aquilam correptum a satellite iaculum in sublime detulisse, dehinc in profundum abiecisse. [7] Mare, quod arcem alluit, die una dulces et potu peramenas præbuit aquas ita, ut unicuique perspicuum foret. [8] Sues illi in lucem nuper editi, cum reliquis manci partibus non essent, nullas habebant aures. [9] Declarauere uates ea defectionis et spernendorum ostenta mandatorum esse, nec amplius audituros imperio ciues. Maris uero dulcedinem e tristi ac sæua tempestate ad optimum rerum statum permutationem Syracusanis afferre. [10] Præterea ministram Iouis aquilam, insigne magistratus ac potentiæ iaculum esse deorum, itaque maximam regno cladem internicionemque decreuisse. Hæc Theopompus refert.

[25] Dionis milites duabus rotundis recepti nauibus, et tertio quodam haud ingenti sane nauigio duo subinde triacontori sectabantur. [2] Arma præter ea, quæ milites gestabant, duo clipeorum milia, missilia telaque complura, abunde etiam uiaticum, nequid eis pelago proficiscentibus deesset, ut qui metu terræ uentis ac freto suam plurimi nauigationem facerent. Philistum etiam cum classe in Iapygia stationem agere senserant. [3] Ceterum diebus duodecim raro mollique nauigantes flatu tertiodecimo Pachynum Siciliæ promontorium applicuére. [4] Primus, gubernator, eos illico descendere iussit; si enim omisso sponte promontorio a terra longius abierint, compluris in mari dies ac noctes agitandos, æstiuo tempore austrum expectantes. [5] Dion propinquum hostibus descensum reformidans, cum ulteriora pertingere loca mallet, Pachynum transnauigat. [6] Tum asper incumbens septentrio longius a Sicilia naues ingenti procella dispulit. Exoriente tum Arcturo fulgura simul et tonitrua concidebant permultam tempestatem et præcipites e cælo nimbos diffundentia. [7] Qua re turbati nautæ, cum errare cæpissent, naues repente ad finitimam Libyæ Cercinam fluctibus disiectas esse uident. Ea autem insula est quam aspera, quæ maximis referta scopulis in eos æquore delatos obuia procurrebat. [8] Parum igitur cum abfuisset, ne eiecti saxis illiderentur, summo cum labore remis innixi elabuntur, donec tempestate sedata sese ad Magnæ capita Syrtis esse cognouerunt. [9] Iis ita disiectis et in ipsa etiam tranquilitate mestissimis e regione australis quædam effunditur aura, cum austrum nequaquam expectarent eamque minime fieri posse permutationem crederent. [10] Paulatim crescente et ualidius perflante uento tota panduntur uela. Tum adoratis deis e Libya Siciliam uersus medio profugere pelago. [11] Quinto demum die facili cursu penes Minoam iactis constitére anchoris. Id Siciliæ oppidum est Carthaginiensium subditum potestati.

[12] Eius forte loci præfectus erat Synalus plurima Dioni amicitia et hospitalitate coniunctus. Qui cum Dionem eiusque classem adesse nesciret descendentes arcére milites adortus est. [13] At illi cum armis excursantes occiso nemine, id enim Dion ob Carthaginiensis amicitiam perpetrari cohibuerat, uersisque in fugam oppidanis uná irrumpunt, itaque locum in potestatem redigunt. [14] Dein cum duces se inuicem salutantes occurrissent, Dion uiolato nemine urbem Synalo reddidit. Tum Synalus habitis hospitaliter militibus necessaria Dioni comparauit.

[26] Præcipuam uero iis fiduciam afferebat, quod casu Dionysium foris uersari contigerat. Nuper enim octuaginta nauibus in Italia nauigarat. [2] Idcirco, cum Dion milites diu per maritima fatigatos incommoda ibidem ad curanda corpora inuitaret, minime passi sunt; dum ad arripiendam temporis occasionem permagno approperant studio, Syracusas adduci deposcebant. [3] Superuacuis igitur armis et sarcinis ibi relictis, ac exorato Synalo, ut ea ad se, ubi tempus esset, transmitteret, Syracusas itur. [4] Proficiscente inde Dione ducenti Agrigentinorum equites, qui Ecnomum incolebant, ad eum sese conferunt. Post eos Geloi.

[5] Illico fama Syracusas accurrerat, cum Timocrates uxoris Dionis et sororis Dionysii maritus, qui relictorum in urbe amicorum princeps erat, repente nuntium cum litteris ad Dionysium super Dionis aduentu mittit. [6] Ipse dehinc ad ciuiles tumultus ac motus animum aduertit. Uniuersi nanque pendebant. Ceterum cum rebus fides non haberetur, inter pauorem quies agebatur. [7] Tabellario casus quidam sane admirandus obtigerat. Nam ubi traiecit in Italiam, cum iam Rheginum euasisset agrum, in Cauloniam ad Dionysium accelerans in familiarem quempiam incidit, qui nuper cæsum ferebat arietem; a quo suscepto carnis frusto iter approperat. [8] Magna inde per iter parte noctis absumpta, cum ob laborem se aliquandiu somno dedere cogeretur, ut erat secus uiam, in silua quadam accubuit. [9] Secutus odorem lupus alligatas sacculo carnes diripiens, carnes simul apportans et sacculum abiit, in quo homo litteras deferebat. [10] Dehinc cum excitatus persensisset errorem, plurimo singula incassum peruestigans nihil inuenit. Ad tyrannum igitur sine litteris haud proficisci decernens profugit eminus.

[27] Quocirca serus quidem ex aliis ad Dionysium de Siciliæ bello peruenturus rumor erat. Interea commeanti Dioni Camerinæi sese socios adsciuere, et Syracusanorum, qui per agros uersabantur, non parua multitudo confluebat. [2] Erant cum Timocrate Leontini atque Campani, qui Epipolas pro statione tenebant. Ii, simulac falsus quidem a Dione sermo manauit se quam primum ad eorum urbes copias conuersurum, Timocrate destituto abiere opem suis allaturi. [3] Hæc ubi Dioni circa Macras exercitum habenti renuntiata sunt, concitatis militibus per tenebras ad Anapum fluuium decem ab urbe stadiis distantem peruenit. [4] Ibi sistens iter mactatis penes flumen hostiis solem adorauit orientem. Simul aruspices deos uictoriam portendere tradiderunt. Tum adstantes uniuersi Dionem inter sacrificandum corona insignem conspicati uno impetu sibi coronas imposuerunt. [5] Erant autem haud pauciores milibus quinque, qui se Dioni inter eundum comites adiunxerant. Ceterum, cum ob repentinum incursum male armis instructi uenissent, armorum inopiam promptitudo supplebat adeo ut, cum Dion castra mouisset, ii cursibus incederent clamore et alacritate sese mutuo ad libertatis dulcedinem exhortantes.

[28] Ex oppidanis quicunque gratia et nobilitate præstabant, insignibus ornati uestibus sese ad portas obuiam effundebant. Cetera subinde multitudo tyranni familiares inuadit. Tum prosagogidæ, sic enim appellari solebant, discerpuntur, impii sane et diis inuisi homines. Ii urbem Syracusanis promiscui peragrabant singulorum dicta facta ue sagacissime speculantes. Dein tyranno cogitationes omnium sermonesque denuntiabant. [2] Hi primum omnium occurrentes poenas dedére. Virgis enim cæsos membranis exuerunt. Timocrates cum se arcis custodibus permiscere nequiret, accepto equo profugus ex urbe migrauit cuncta pauore ac tumultu replens; ne mediocri trepidatione ammisisse urbem uideretur, maiorem in modum Dionis res extollebat. [3] Accedens inter hæc Dion perspicuus iam cunctis erat lucidissimis indutus armis. Cingebant illius latera hinc frater eius Megacles, hinc Atheniensis Callippus coronis ambo decori. [4] Ex externis militibus autem centum erant qui Dionem ad corporis custodiam sectabantur. Reliquos præfecti ducebant ornatissime instructos. Spectabant Syracusani et perindeac sacram quandam et deo dicatam libertatis et popularis potentiæ pompam excipiebant, quæ tandem post annos octo et quadraginta rediens ciuitatem inuiseret.

[29] Per Menitidas inde portas ingressus sedato per tubæ sonum tumultu huiusmodi preconium edidit: “Dion fraterque Megacles cum ad abolendam uenerint tyrannidem, Syracusanos reliquosque item Siculos liberos et tyranno solutos reddunt.” [2] Volens etiam per se ipsum homines compellere per Achradinamconscendit. Syracusani per uias utrimque sacrificia, mensas craterasque statuerant, et quocumque accesserat missos flores frugesque spargebant, seque in eum uti deorum preces ac uota conuerterant. [3] Sub arcem et Pentapyla illustre quoddam et excelsum Dionysii opus extabat horologium. Huc ascendens concionem exorsus ciues ad uendicandam sibi libertatem incitauit. [4] At ii ambos per summam leticiam et festiuitatem imperatores et belli duces creant. Eis insuper ita uolentibus ac rogitantibus Syracusani collegas uiginti deligunt, ex quibus dimidii ab exilio una cum Dione redierant. [5] Vates illustria extare prodigia censebant, quoniam Dion inter orandum magnificentissimum Dionysii ædificium subiectum pedibus habuerat. Ceterum expauebant, quod locus, in quem dilectus imperator ascenderat, de solis permutatione rationem continebat, ne scilicet mox ullam fortunæ permutationem res illius gerendæ capesserent. [6] Dehinc redactis in ditionem Epipolis coniectos illic in uincula ciues exoluit, murum insuper circunduxit arci.

[7] Septimo post die Dionysius in arcem sese cum classe retulit. Arma Dioni cum uehiculis comportata, quæ Synalo ante reliquerat, hæc ciuibus dispertita. Reliqui pro se quisque ornate instructi promptos exhibuere milites.

[30] Dionysius initio quidem priuatim missis ad Diona legatis experiri rem cæpit. Ast illi ad liberos iam Syracusanos in medium uerba facere iussi humanissimam tyranni nomine concionem habuerunt. Mediocria polliceri uectigalia, militiæ requiem excepto si quam illi ultro suscipiendam esse decreuerint. Ea Syracusanus populus irridebat. [2] Dion legatis respondit, Dionysium ne uerba facere, ni prius se principatu abdicasset, quem simulatque deposuisset, ubi ad rem quampiam modestam opus esset, pro eorum necessitudinis memoria suam se impensurum operam. [3] Ea Dionysius collaudabat. At missis denuo legatis petiit, ut uná cum Syracusanis aliqui ad eum in arcem commearent, cum quibus tum persuadens tum persuasus de publica utilitate disserere[n]t. [4] Missi ergo ad eum uiri, quos Dion ipse probarat. Tum plurimus per Syracusanum populum ab arce sermo manabat, Dionysium relicturum esse tyrannidem, idque sui magis quam Dionis gratia facturum. [5] At ea subdola quædam erant figmenta tyranni et insidiarum contra Syracusanos instructio. Coniectis nanque in carcerem ciuitatis legatis luce prima saturatos mero stipendiarios contra circunductum a Syracusanis murum discurrentes immisit. [6] Tum inuadentes ex insperato barbari multa cum audacia pariter et tumultu murum peruastant. Quibus dein intra ciuitatem irruentibus, cum ad ferendam opem expectare nemo prorsus auderet, soli Dionis milites restitere, qui, ut primum tumultuantes persensere, subsidium attulerunt. [7] Ii tamen auxilii modum intelligere exaudireque haud satis poterant, adeo fuga surripientes se inde Syracusani errore ac uociferationibus inter eos permixti discurrebant. Dion, cum eius exaudiri uerba non possent, ad rem peragendam opere se ducem exhibere uolens primus irrupit barbaros. [8] Acris circa illum atroxque pugna committitur, quandoquidem nihilominus hosti quam suis agnoscebatur. [9] Facto enim a cunctis impetu magno cum clamore concurritur. At ille cum iam per ætatem ad huiusmodi subeunda certamina grauior esset, animi fortitudine inuadentes tum excipiens, tum obtruncans manum tragula uulneratur, ad reliqua deinde tela et inflictos cominus ictus uix thorax ipse sat erat, per clipeum quoque hastis undique plurimis pulsatus et spiculis. Quibus perfractis collapsus est Dion. [30.10] A militibus subinde abreptus imperatorem eis Timonidem instituit. Ipse autem equo urbem circuire, Syracusios e fuga retrahere. Externos milites, qui Achradinam pro statione tenebant, contra barbaros concitatos adigere integros quidem contra labore confectos, promptos contra spe debilitatos et in ipso iam conatu deficientes animis. [11] Cum enim impetu primo uniuersam pariter ciuitatem uel discurrentes occupare sperassent ac ex improuiso in fortes uiros et strenuos bellatores incidissent, gradum in arcem referre cæperunt. [12] Dehinc, ut inclinati sunt, incumbente uehementius Græcorum agmine terga præbentes sese menibus includunt, quatuor ac septuaginta ex Dionis parte truncatis, cum ex suis multos amisissent.

[31] Parta adeo clare uictoria Syracusanus populus externos milites centum minarum coronis ornauit, ast illi aurea corona Dionem. [2] Mox a Dionysio caduceatores descenderunt epistolas a necessariis mulieribus afferentes. Inter quas una extrinsecus erat inscripta “Ad patrem ex Hipparino”. [3] Istuc ipsum enim Dionis filio nomen erat, tametsi Timæus illum ex Areta matre uocatum fuisse dicat Aretæum. Verum his de rebus maior habenda Timonidi fides uiro Dionis tum familiari tum commilitoni. [4] Ceteræ in uulgus perlectæ multas ex mulieribus supplicationes precesque continebant. Eam uero, quæ a filio perscripta uidebatur, cum palam solui minime permitterent, Dion inuitis soluit. [5] Ea ex Dionysio erat, qui uerbo quidem Dioni, re autem Syracusanis colloquia faciebat; formam quippe supplicationis et exponendi pro se iuris habebat ad Dionis calumniam compilata. [6] Eorum siquidem commemoratio erat, quæ pro tyrannide prompto effecisset animo, in carissima corpora comminationes sororis, filii et uxoris, causæ etiam quædam graues querellis et plangore confictæ, et quod eum maxime permouit, obsecrabat, ut regnum ne destrueret uerum capesseret, neque libertate donaret homines, qui acceptorum haud immemores malorum, magnis in eum odiis conflagrarent, at uero principatum iniret ipse amicis ac necessariis tutamen exhibens.

[32] Illis perlectis Syracusani non, ut æquum erat, Dionis constantiam nullo languentis affectu aut animi magnitudinem sunt admirati, qui honestatis ac iustitiæ causa contra tot necessitudines et sanguinis coniunctiones fortissimus perstaret, [2] sed suspicari timereque cæperunt, ne, cum ingens illi necessitas adesset, tyranno parceret. Dehinc alios intueri præfectos, præcipueque ut Heraclidem redire didicerunt, eidem magnopere affecti sunt.

[3] Erat autem exul Heraclides rei quidem militaris gnarus homo et ex principatu, quem penes tyrannos habuerat, celeberrimus, uerum ineptus consilio et ad omnia leuis in rebus, quæ dignitatem haberent aut gloriam, communicandis minime stabilis. [4] Ille postquam in Peloponneso cum Dione dissidium actitasset, decreuit suapte contra tyrannum classe annauigare. Tribus igitur nauibus et triremibus septem Syracusas aduentans rursus Dionysium muro circumseptum offendit et suspensos animo Syracusios. [5] Mox igitur quandoquidem ad suadendum permouendumque non nihil a natura leporis habebat, popularem ingressus est gratiam blandimenta quæritante turba. Eos suscipiens facilius ad se traduxit, quod ii Dionis rigorem ut grauem et in ciuilibus duriorem officiis abhorrebant. Cuius rei causa erat, quod parta uictoria otiosi et iam audaces facti populi duces ante, quam populus esset, sibi præesse uolebant.

[33] Tum ad concionem ultro concursantes classis præfectum deligunt Heraclidem. [2] Accedens eó Dion collatam Heraclidi præfecturam pristini principatus sui labefactationem esse conquestus est; singularem enim manere imperatorem non euenit, ubi maritimis alter rebus præsideat. Quocirca haud lubentes quidem Syracusii deponendum Heraclidem censuere. [3] Inde Dion accitum domum Heraclidem paucis increpuit, quod non bene aut commode eo tempore secum pro gloria seditiones atque discordias actitaret, cui ad inferendam cladem exiguo certe opus esset momento. Coacta rursus concione ipse classis præfectum designauit Heraclidem ciuitati persuadens, ut et illi, quemadmodum et ipse habebat, corporis custodia præberetur. [4] Ille Dionem uerbis quidem et habitudine colens et gratias habere confessus humilis sequebatur, usquequaque iussis obtemperans. At multitudinem ac rerum nouarum cupidos corrumpens et clandestinis mouens tumultibus, omnibus Dionem ambiguitatibus circumsidebat. [5] Siue enim per inducias dimittendum ex arce Dionysium diceret, calumniam, ut illius saluti parceretur, habebat siue, ut nequo merore conficeret, obsidionem quietus agere uellet, conseruare bellum censebatur, ut diuturniore principatu perculsos terrore ciues teneret.

[34] Erat Sossis homo quidam ob flagitia simul et temeritatem inter Syracusanos notus atque famosus, qui quandam libertatis abundantiam esse ducebat, ut adusque res huiusmodi effrenatas uoces et procacissima emitteret obloquia. [2] Iste Dionis insidiator frequenti primum concione surgens multa in Syracusanos conuicia protulit, nisi ex uecordi ac temulenta liberati tyrannide uigilantem ac sobrium suscepisse se dominum intelligant. [3] Dehinc manifestum se Dionis hostem aperiens e concione discessit. Postridie nudus per urbem cursitans capite ac uultu sanguinolento spectatus est, ut qui persequentis plerosque fugeret. [4] Talis forum ingrediens paratas sibi ab Dionis militibus referebat insidias uulneratum subinde caput ostentans. Qua quidem in re compatientes sibi multos et aduersus Dionem inuectos habebat: illum grauia et imperiosa patrare, si per cædes ac pericula liberas ex ciuitate linguas uelit auferre. [5] Eius tamen detectæ fraudes. Dion enim, tametsi indiscreta turbulenta ue concio esset, eó procedens purgauit obiecta. Sossidem cuiusdam ex Dionysii stipatoribus fratrem esse demonstrauit; eius uerbis inductum seditionibus ciuitatem ac discordia perturbasse, cum nulla Dionysio nisi per eorum diffidentias et mutuas disceptationes supersit salus. [6] Simulque medici Sossidis plagam perdiscentes per summa magis quam profunde actam inueniunt. [7] Ensis enim uulnera medium præsertim ex pondere premunt. Totum uero pusillum erat in Sosside multa habens initia, cum is, uti par est, ictus ex dolore remitteret et subinde rursus adigeret. [8] Dein familiares quidam intra concionem attulere nouaculam narrantque commeantibus ipsis obuium factum esse Sossidem cruore stillantem et Dionianos sese fugere milites dictitantem, a quibus ea se uulnera accepisse; [9] qui hominem insequeretur, prorsus deprehendisse neminem, ceterum sub cauo iacentem saxo conspexisse nouaculam, unde is prodisse uisus fuerat.

[35] Has ob res facinorosus iam Sossis per hæc habebatur indicia, plerique etiam aduersus illum serui testimonia dixere, noctu solum, cum nouaculam teneret, egressum. Quocirca secessere Dionis accusatores, et populus damnato mortis Sosside in gratiam cum Dione rediit.

[2] Stipendiarios autem nihilominus suspectos habebat præcipue, quod plurima aduersus tyrannum maritima agitabantur certamina. Postquam enim Philistus ex Iapygia multis triremibus Dionysio subsidium allaturus aduentasset, cumque ii externi forent milites, ad nullum amplius belli usum eos esse censebat, uerum satis per se fore, cum et nauticam instructi et uires ac potentiam nauibus essent assecuti. [3] Eos insuper prosper quidam maris euentus amplius extollebat, ubi superato Philisto in eum crudelissime ac barbarorum ritu degrassati sunt. [4] Ephorus quidem refert eum capta naui mortem sibi conscisse. Timonides autem a primordio rerum gestarum Dionis socius, cum ad Speusippum philosophum scriberet, Philistum uiuum in potestatem uenisse tradit: [5] in terram excidente naui Syracusanosque exuto thorace nudum ostentasse corpus hominis iam etate confecti; ei subinde per contumelias habito caput obtruncasse, pueris corpus tradidisse, utque per Achradinam distractum in Latomias deiicerent, mandasse. [6] At rursum Timæus maioribus insultans uituperiis puellos ait Philisti cadauer claudo ex crure deligatum per urbem inter probra contumeliasque uexasse, spectantibus interea Syracusanis raptatum crure hominem dictitare solitum, oportere Dionysium haud equo citato uerum crure raptatum e regno profugere; [7] uerum enimuero Philistus non ab se sed ab alio prolatum Dionysio nuntiaret.

[36] Ceterum Timæus haud iniusta occasione suscæpta, quod fidum studiosumque pro imperio Philistum extitisse constabat, sese iactatis in eum maledictis exaturat. Cui siquis ea lacessitus tempestate adusque insensibilem iracundiam grauiter inuectus est, impertienda fortassis est uenia; [2] qui autem res illius gestas postremo scripsere, cum in eius uita triste nihil pertulerint, ii hominis gloria refelluntur, ne rumoribus aut alieno sermone freti per contumelias ac procacitatem miserias obiectent, quarum participes uel præstantissimos homines fieri, modo fortuna uelit, res nulla prohibet. [3] Nec uero sanus est Ephorus, qui laudationibus Philistum exornat, qui tametsi rebus iniustis et moribus prauis honestas adiicere causas et ornamentorum rationes inuenire grauiter apteque sciat, haud tamen ipse cuncta excogitans eum ab incusatione potest educere, ne supra omnes homines tyrannorum amator extiterit, et maxime omnium tyrannicas semper illecebras, potentiam, opes et connubia beatitudinis existimatione admirationeque sit persecutus. [4] Sed enim aptissimus ille, quisquis Philisti neque gesta collaudarit neque fortunas obiectarit.

[37] Post Philisti necem Dionysius ad Dionem mittit, qui illum arcem tradere uelle dicant armaque ac mercennarios milites et integrum illis septenos per menses stipendium; [2] se per indutias in Italiam decessurum ibique domicilium habiturum, ex Gyarte modo fructus perciperet. Is intra Syracusanos fines permultus ac fertilis ager est ad mediterraneum a mari surgens. [3] Ea cum Dion minime recepisset, exorandos esse iussit Syracusios. Ast illi uiuentem Dionysium ab se captum iri sperantes legatos reppulere. [4] Tum Dionysius grandiori natu filio Apollócrati arce tradita uehementem obseruans flatum carissima corpora pretiosissimamque supellectilem nauibus imposuit. Itaque præfectum classis latens Heraclidem euasit. [5] Qua re male de se audiens, cum ciues eum magnis tumultibus circumuenirent, Hipponem factiosum quendam hominem instituit, qui plebem ad diuidundum agrum accerseret: etenim libertatis initium æqualitatem esse, seruitutis uero penuriam, cum prædiis careant. [6] Huius sententiæ fauens Heraclides aduersantem sibi Dionem magnis implicat seditionibus. Tum Syracusanis persuadet, ut hisce rebus decreto confirmatis externos milites mercede spolient aliosque subinde bello imperatores deligant sese ab huius molestia et difficultate liberantes. [7] Ii confestim, dum ex tyrannide perindeac egrotatione longeua sese conantur attollere et uti suis restituti legibus, intempestiua factitant, rebus infeliciter gestis odia contra Dionem exercebant, qui instar medici in accurato et modesto uiuendi ordine continere ciuitatem expetebat.

[38] Ad nouorum deinde creationem magistratuum cum conuenissent, æstate media inusitata tonitrua et dira prodigia per dies quindecim obuenere. Ob quorum religionem surgens assidue populus alios designare duces impediebatur. [2] Factiosis postmodum constanti serenitate obseruata comitia conficientibus, bos quidam domitus tumultus haud inexperiens neque insuetus per id tempus furore contra bubulcum agitatus e iugo profugiens ad theatrum citato cucurrit impetu. [3] Quocirca surgentem illico populum nullo fugiendi ordine passim diffudit, ceteram discurrit urbem petulcis conturbans saltibus, quantum postea hostes occupauere. [4] His tamen neglectis et ualefactis Syracusani quinque ac uiginti præfectos creant, ex quibus unus erat Heraclides. Alios clanculum submittere, qui milites a Dione subducerent. Eos ad se multis pollicitacionibus prouocare et ciuitate pariter donaturos dicere. [5] At illi ea repudiantes Dionem fide et promptitudine cum armis complectentes atque stipantes ex urbe deducunt uiolato nemine, quibuscunque obuiabant, multa de ingratitudine, de improbitate obiectabant. [6] Syracusani contemptu paucitatis sese, quod non eos prius inuasissent parui pendere. Maiori igitur coacta manu impetum faciunt, ut intra menia superatos obtruncarent.

[39] In hoc necessitatis ac fortunæ constitutus Dion, ut uel contra ciues dimicandum uel cum suis moriendum esset, militibus multa supplicare, manus Syracusanis tendere, refertam hostibus arcem ostendere, qui desuper e muris comparentes eorum facta intuerentur. [2] Sed cum inexorabilis multitudinis incursus esset, et iam factionis duces ciuitatem sicuti mare uenti late tenerent, suis, ut ab aggressibus abstineant, imperat. At illis, perindeac incursum facerent, cum clamore arma uibrantibus nullum Syracusanorum manere cerneres. Fuga per uias decedunt insectante nullo. Dion enim suis continuo reuocatis Leontinos contendit. [3] Syracusani principes derisui mulieribus facti, cum ab ea sese eximere ignominia quæritant, armatis denuo ciuibus Diona persequuntur. [4] Quem ut fluuium quendam traiicientem offendunt adacto equitatu prelium inchoant. Ast illum ubi neque miti animo neque more patrio sua amplius errata sufferre conspicantur, uerum iam suos facto agmine per iracundiam conuertentem, fediorem quam antea fugam capessentes, haud multis sane cæsis in urbem reuertuntur.

[40] Leontini Dionem splendidissimis suscipiunt honoribus, militibus stipendia ciuiliter impartiunt, ab Syracusanis per legatos postulant, ut militibus, quæ iusta sunt, faciant. [2] Sed ii legatos qui Dionem accusarent, miserunt. Cum uniuersi deinde socii in Leontinis conuenissent, postquam multa disseruere, Syracusios iniusta patrasse censetur. [3] Illi sociorum iudicio nusquam stare, iam deliciis et insolencia gloriari, quod nulli auscultarent, sed seruientibus et reformidantibus plebem ducibus uterentur.

[41] Inter hæc a Dionysio ad urbem uenere triremes Neapolitanum aduehentes Nipsium, qui et annonam et pecunias apportabat obsessis. [2] Facto nauali prelio uictores Syracusani fuere, captis ex regia classe nauibus quatuor. Ea uictoria insolentes et iam nullius audientes imperio lætitiam ad conuiuia et furiosos uertunt conuentus; adeo, quæ usui erant, neglectui data, ut cum arcem habere se putant, ciuitatem insuper amisere. [3] Nipsius enim ubi nullam in ciuitate partem cernit incolumem et uulgus quidem a luce prima in profundam usque noctem inter modulamina ebrietatesque detentum, præfectos uero per huius sodalitii uoluptatem ullam temulentis hominibus adiicere necessitatem segnes atque pauentes, [4] commodissime fretus tempore murum aggreditur. Quo perfracto immissis imperat barbaris, ut, quoscunque obuios habuerint, eis pro uiribus atque libidine utantur. [5] Statim id malum sentiunt Syracusani. Tarde autem et magno cum labore per stuporem auxilia conferebant. [6] Populationes in urbe fieri, mortales interimi, parietes dirui, mulieres ac pueri cum eiulatu in arcem agi. Summa rerum desperatio præfectos habebat, quod ubique promiscuos cum hoste ciues ullos ad usus habere nequibant.

[42] Hunc in modum urbanis sese rebus habentibus, cum Achradinæ iam propinquum discrimen esset, in quo reliqua spes inniteretur, sciebat unusquisque, nemo dicebat ob ingratitudinem et mala in Dionem consilia pudore perplexi. [2] Ceterum ui necessitatis inpendente sociorum et equitum clamore exoritur uocandum esse Dionem, et ex Leontinis accersendos esse Peloponnenses. [3] Quod ubi per audaciam proferri et exaudiri cæptum est, uociferatio, gaudium, lacrimæ cunctos tenuere Syracusanos, hominis orantes aduentum, aspectum ue cupientes haud immemores quanta in terroribus robustate ac promptitudine ualeat, ut non modo ipse impauidus sit, sed eos etiam audaces et in conferenda cum hostibus manu intrepidos exhibeat. [4] Mox igitur ad eum mittunt sociorum quidem nomine Archonidem et Thelesidem, ex equestri uero ordine quini cum Hellanico missi. [5] Hi per totum iter equos laxatis agitantes habenis, urgente iam die in Leontinos perueniunt. [6] Tum desilientes equis primum coram Dionem obortis procidére lacrimis, calamitates Syracusanorum exponunt. [7] Nonnulli iam Leontinorum interueniebant, multi etiam Peloponnenses circa Dionem congregabantur, dum hominum tum studio tum supplicationibus innouatum aliquid suspicantur. [8] Eapropter cum prior ille ad concionem processisset, promptissime facto concurso Archonides et Hellanicus introgressi succinte malorum magnitudinem exponunt et milites oblitterata iniuriarum memoria ad ferendam Syracusanis opem deprecantur, quandoquidem maiores ipsi poenas dederint, quam illi maleficiis irritati uoluissent.

[43] Postquam ii desiere loqui ingens silentium totum habuit theatrum. Surgente Dione, cum orare cæpisset, complures ei manabant lacrimæ, ita ut uocem tenerent. [2] Tum condolentes ei milites, bono ut esset animo, rogitabant. Cum igitur ex affectu sese paululum Dion recepisset, “uiri,” inquit “Peloponnenses ac socii, hoc uos in loco, ut pro uobis ipsis deliberationem capesseretis, coegi. [3] Mihi haud pulchre se res habet, ut cum Syracusana uastetur ciuitas, de me ipse consultem. Quod si eam seruare nequiero, proficiscar in patriæ igni et ruina tumulandus. [4] At si inconsultissimis et infelicissimis nobis opem afferre statuistis, uestrum opus Syracusanam erigitis urbem. [5] Sin hoc propter Syracusanorum iracundiam et conceptas in eos querimonias aspernabimini, dii uobis pro pristina in me uirtute et promptitudine dignas persoluant grates. Memineritis autem neque uos prius iniuria lacessitos, neque ciues posterius calamitate uexatos ab Dione destitutos.” [6] Eo adhuc disserente milites cum clamore prosiliunt mature sese ad præstandam opem duci iubentes. Tum Syracusanorum legati eos complexantes salutare, multa ab diis immortalibus Dioni, multa militibus bona orare. [7] Sedato tumultu Dion illis imperat, ut confestim abeuntes ápparent sese, cumque cenitauerint, illum in locum armati ueniant. Noctu enim subuenire decreuerat.

[44] Ceterum Syracusis Dionysii duces, quoad illuxerat, multis ciuitatem malis afflixere, ingruentibus tenebris paucis suorum amissis in arcem decessere. [2] Tum factionis principes recepta fiducia, cum hostem ob perpetrata quietem acturum esse sperarent, rursum ciues, ut Dionem omitterent, exorabant, quem si forte cum militibus aduentarit ne suscipiant neque illis ut uirtute prestantioribus cederent. Ipsi uero per se urbem libertatemque saluam tuerentur. [3] Denuo igitur præfecti, qui eum reuocarent, mittunt, equites autem et familiares ciues, ut maturaret iter. [4] Quamobrem tarde simulac per otium proficiscens aduenerat. [5] Procedente nocte Dionis inimici, ut illum excluderent, portas tenebant. At Nipsius rursus ex arce longe plures multoque promptiores immittens stipendiarios uniuersum confestim murum demolitus est, tum ciuitatem percurrens diripuit. [6] Cæsi non modo uiri sed etiam mulieres ac pueri, direptiones modicæ, ast magna cunctorum strages. [7] Dionysius enim, cum desperatis iam rebus in Syracusanos grauissimis conflagraret odiis, cadentem principatum urbe tumulare uolebat. [8] Proinde cum illi Dionis auxilium præuenire concupiscunt, quæ pernicissima omnium strages et conuastatio est, igne crassantur, proxima quæque tedis ac lampadibus succendentes, pyrobolos autem arcubus in longinqua spargentes. [9] Qui profugerent, per uias intercepti necabantur, qui domos introierant igne compulsi rursus erumpebant, incendio complures interiere, quidam in discurrentes ferebantur.

[45] Ea maxime calamitas uná uociferantibus uniuersis urbem Dioni reserauit. Cum enim inclusos in arcem hostes accepisset, haud amplius gradum studio solicitabat. [2] Procedente die prodeuntes ei obuiam equites captam secundo urbem denunciant. Nonnulli deinde aduersariorum aderant, uelocius properare obsecrantes. [3] Latius intendente malo Heraclides fratrem emittens, dehinc auunculum Theodotem auxilium supplex implorabat: nullum iam hostibus impedimento esse, se quoque uulneratum, parum abesse, ne ciuitas euersa et concremata collabatur. [4] Dion cum in tales incidisset nuntios, procul a portis stadiis aberat sexaginta. Exposito militibus urbis periculo eisque non nihil adhortatis haud amplius pedetentim, uerum concitato cursu ad oppidum duxit exercitum, aliis atque aliis occurrentibus et, ut approperaret, deprecantibus. [5] Mira dehinc militum uelocitate ac promptitudine fretus per portas in urbis regionem Hecatompedon appellatam euasit. [6] Continuoque in hostes leuiorem immisit armaturam, ut eorum conspectus audaciam Syracusanis adiceret. Reliquos munitos armis simulque confluentes ad eum ciues una ue consistentes instruxit rectas componens turmas præfectosque dispartiens, ut multis simul ex locis terribiliorem se hostibus inferret.

[46] His ita paratis ubi deis adoratis suos per urbem in hostes agens cernitur, clamor, lætitia et ingens uociferatio Syracusanorum uotis pariter et adhortationibus permixtus exhoritur. Liberatorem Diona deumque compellabant, milites uero fratres atque ciues. [2] Nec ullus ea tempestate tanto sui aut uitæ amore tenebatur, ut non magis pro unico Dione quam ceteris uniuersis anxius uideretur, qui per cruorem, ignem et strata per plateas cadauera discrimen primus inibat. [3] Res etiam hostium formidolosa erat, qui seuitia referti structa pro muro acie difficilem ac pene insuperabilem reddebant ingressum. Ingens ab igne periculum Dionianos perturbabat milites ac infestum efficiebat iter. [4] Ii nanque cum ædes flamma depascerentur quaquauersum relucentes, feruida permeabant rudera, et descendentia murorum fragmenta ancipites transcurrebant, multo simul fumo et puluere incedentes obnixe contendebant, ne continuata discinderetur acies. [5] Ut uero sese hostibus immiscuere, pauci cum paucis ob locorum angustias et iniquitates comminus pugnam conferunt. Syracusanis clamore et promptitudine fortius incumbentibus compulsus ui Nipsius [6] plurimos suorum in proximam fugientes arcem reduxit incolumes. destitutos quosdam extrinsecus et palantes ipsi Dionis milites insectantes interimunt. [7] Eius uictoriæ fructum, alacritatem inquam atque complexus, qui talia decent opera, præsens minime tempus exhibuit, dum ad suas conuersi domos Syracusani in restinguendis ignibus, quod ea uix nocte factum est, occupantur.

[47] Ut primum illuxit, ceteri quidem factiosi propria salute desperata fugam capessunt. Heraclides uero et Theodotes Dioni sese dedentes iniusta perpetrasse fatentur. Utque in eos se meliorem, quam erga illum fuerint, exhibeat, suppliciter orant; [2] decere profecto ut, cum Dion reliquis uirtutibus nullis comparandus sit mortalibus, in iracundia etiam ipsis excellat ingratis, qui ut inferiores se uirtute fateantur, aduentant, pro qua priores cum eo seditiones actitarunt. [3] Hæcdeprecante Heraclide amici quidem Dionem hortabantur, ut ne flagitiosis ac inuidis parceret hominibus, ceterum Heraclidem militibus largiretur et popularem ex ciuitate sectionem eximeret, quam sane furore uexatam non minorem tyrannide constat esse languorem. [4] Quos Dion placabat ita præfatus ceteris quidem imperatoribus aduersum bellum et arma plurimum exercitationis extitisse; se autem in Academia diutius exercitatum, quo furoris, iracundiæ, inuidiæ omnisque uictor contentionis esset. [5] Quarum rerum demonstratio est non erga familiares et bonos uiros modestia, uerum siquis acceptis iniuriis delinquentibus exoratu facilis mitis ue sit. [6] Velle autem se Heraclide non tantum potestate ac prudentia quantum bonitate ac iusticia superiorem uideri. In istis enim uere meliorem esse liquet. [7] At res bellicas prospere gestas, etsi nemo mortalium, certe fortuna suo iuri uendicat. [8] Si ob inuidiam Heraclides perfidus nefariusque sit, haud propterea opus est Dionem uirtutem per iram furorem ue corrumpere. Meritas enim infligere poenas quam iniuriis prouocare iustius esse definitur a legibus, quod ex imbecillitate natum est. [9] Hominis autem improbitas, quamquam id fortasse difficile, haud usque adeo ferox penitus et immitigabilis est, ut non multis persæpe uicta beneficiis gratia permutetur.

[48] Hisce fretus rationibus Dion missum fecit Heraclidem.

[2] Ad murum deinde conuersus Syracusanis uiritim imperat, ut unam comminus fossam extruerent. Illis autem noctu quieti sese dedentibus milites antelocans transuersis trabibus arcem circumsepsit. Quæ res adeo latuit, ut luce prima hostes pariter ac ciues et celeritatem et opus admirarentur. [3] Inde ubi necatos sepulturæ mandauit, captiuosque haud certe duobus milibus pauciores soluit conuocata concione. [4] Procedens in medium Heraclides, ut terra marique Dion imperator deligeretur, sententiam duxit. [5] Quod cum optimates suscepissent et iam creandum esse censerent, nautarum et mercenariorum greges fremere, e classis præfectura eiectum Heraclidem condolere. Eum tametsi reliquis in rebus nullius dignitatis hominem, at omnino populariorem multitudinique magis obnoxium autumare. [6] Hoc permisit eis Dion et Heraclidi maritimum restituit imperium. Eis deinde ad agri ac domorum diuisionem concitatis aduersatus, et facta prius super his decreta rescindens merorem iniecit. [7] Quocirca alterum statim Heraclides iniens principatum socios nauigationis milites ac nautas Mesanam deducens, ibi resedit, ad seditionem illos commouens, et contra Dionem instigans quem sibi regnum parare diceret. Ipse clandestinas cum Dionysio pactiones per Spartanum Pharacem transigebat. [8] Quod ubi clarissimi Syracusanorum intellexere, in exercitu coorta seditio est. Ob eamque rem caritas ac penuria Syracusas premebat, adeo ut anceps Dion male de se ab amicis audiret qui hominem adeo intractabilem liuoreque ac nequitia corruptum contra se amplificarit Heraclidem.

[49] Pharace penes Agrigentinorum Neapolim metante Dion cum Syracusanis egressus se cum alio in tempore decertare uolebat. Ceterum inclamantibus Heraclide ac nautis Dionem idcirco nolle rem prelio decernere, quo perpetuum illi maneat imperium, coactus Martem conseruit, ubi et superatus est. [2] Ceterum cum ob seditionem intestinam perturbati sese magis ipsi in fugam uertissent, iterato Dion prelium parare, instructosque persuadere ac adhortari. [3] Initio mox noctis nuntius affertur Heraclidem tota cum classe Syracusas uersus annauigare, eo consilio ut capta urbe eum cum toto excludat exercitu. [4] Continuo igitur robustissimos et expeditissimos recipiens noctu adequitat et tertia demum hora diei septingentis exactis stadiis pro portis stetit. [5] Heraclides quanquam nauibus certatim contendisset, ubi sero uenisse se intelligit, reflexo cursu errabundus agenda inuadebat. Ita ex improuiso Spartanus illi occurrit Gæsylus, qui ex Lacædemone ut Siculorum ducem annauigare se aiebat, quemadmodum superiori quandoque tempore Gylippus. [6] Hunc ita libens uirum assumens, ut eum perinde ac aliquod contra Dionem medicamen adscisceret, se sociis ostendit, ac præmisso caduceatore Syracusas ciuibus ut Spartiatem susciperent præfectum, imperabat. [7] Cui Dion satis prefectorum Syracusanis esse respondit, quod si res ipsæ Spartano prorsus indigeant, Spartanum se ciuem factum esse. Omisso Gæsylus principatu ad Dionem nauigans conciliat Heraclidem, fidem maximam et iusiurandum præstantem, quo Gæsylus ipse iurauit Dionis quidem ultorem et acerbissimum Heraclidis animaduersorem fore, siquid ab eo nefarie perpetratum extitisset.

[50] Dehinc Syracusani classem, quandoquidem nihil ea opus erat, dissoluunt; quæ ingentium impensarum ac seditionis causa principibus fuerat. Ad obsidendam dehinc arcem intenti circunductum exædificant murum. [2] Postmodum circumsessis opitulante nullo, cum iam annona deesset et facinorosi forent milites, Dionysii filius desperatis omnino rebus cum Dione inducias agit. Ei arcem, arma et reliqua tradit impedimenta. Ipse matre sororibus que receptis quinis honustis triremibus ad patrem enauigat, tuto illum emittente Dione. [3] Huic spectaculo Syracusanorum nemo ferme defuit, at quicunque defuerat, magnis inclamabatur uocibus, ea die solem liberis exorientem Syracusis non inspectasse. [4] Maximum et quod etate etiam nostra clarissimum narrari fortunæ possit exemplum, fugam constat esse Dionysii. Qualis tunc illorum existimanda lætitia, qualis uero illis sensus, qui minimas per occasiones ex ampliore, quam præterita uiderint secula, tyrannide descendebant?

[51] Postquam uela dedit Apollocrates, Dion uadit in arcem. Cuius ingressum haud expectare mulieres, ad fores cursitare. Aristomacha Dionis filium ducere, pone sequi Areta lugubris et incerta quonam modo uirum salutans compellaret, quod cum altero consortium habuisset. [2] Eo sororem primum, dehinc filiolum saluere iubente Aristomache adducta coram Areta “te quidem,” inquit, “exulante, Dion, in magnas incidimus miserias. [3] Ceterorum rediens parta uictoria nobis omnibus merores eleuasti hac sola duntaxat excepta, quam infelix ego te incolumi alteri nuptam uiro coactam quidem et inuitam aspexi. [4] Cum igitur te nobis dominum fortuna constituerit, quo pacto illam huic necessitatem iudicas? Te ne ut auunculum aut ut maritum consalutabit?” [5] Talia dicente Aristomacha Dion profusis lacrimis uxorem magna beniuolentia et caritate complectitur. Tradito postmodum ei filio in suam transmisit domum, in qua postea, quam in Syracusanorum manu arcem posuisset, uitam ducebat.

[52] Progredientibus hunc in modum rebus nullum prius ex præsenti felicitate fructum suscipere dignum censuit, quam amicis gratias, sociis largitates præcipueque in urbe familiaribus et militibus aliquam humanitatis et honoris portionem impartiret, animi magnitudine uires ac facultates exuperans. [2] Cum interim ex iis, quæ obuenerant, sese parce, tenuiter ac modeste curaret, magna uero omnibus admiratione habebatur, quia non solum Sicilia atque Carthago, sed uniuersa etiam Græcia ad eum feliciter ac tranquille degentem aspiceret, cunque nihil tantæ amplitudinis ea tempestate putaretur, nec alterius imperatoris clariorem esse fortitudinem fortunamque constaret, [3] ipse talem sese præstaret ueste, famulatu et mensa frugalem, qualem cum in Academia una cum Platone uitam duceret, non qui inter ductores militum aut mercennarios bellatores degisse uideretur, quibus quotidianæ satietates libidinesque uoluptuariæ laborum ac periculorum solatium est. [4] Ad eum perscribens Plato hunc unum aiebat ex orbe terrarum omnes intueri, cum ille ipse unicum unius ciuitatis locum Academia cernere uideretur. Eius loci uiros spectatores et iudices agnoscebat, qui non rem gestam, non audaciam, non uictoriam quampiam admirarentur, sed qui id solum animo aduerterent, siquis in magna rerum amplitudine per honestatem, temperantiam ac modestiam uti fortuna sciret. [5] In habenda autem hominum societate nihil ex elato animi tumore et seuera nimis in populum contentione auferebat nihil ue remittebat, tametsi res illi gratia magnopere indigerent, et Plato eum, ut diximus, increparet ac perscriberet comitem ac uicinam solitudinis esse pertinaciam. [6] Ceterum cum solutos nimium Syracusanos et emollitos ex illecebris retrahere nitebatur, natura quadam nullo lepore aut comitate permixta uidebatur uti.

[53] Rursus ei Heraclides incumbit. Is primum quidem in concilium accitus adire noluit; cum enim priuatus esset, non nisi cum ceteris pariter ciuibus in concionem iturum. [2] Dehinc accusare Dionem cœpit, quod arcem demolitus non esset, cumque populus Dionysii sepulcrum euertere et disicere corpus affectaret, haud siuerit. Consiliarios etiam ex Corintho accersat, quod ciues dedignetur habere collegas. [3] Re autem uera Dion Corinthios aduocabat, quoniam eis præsentibus facilius rei publice statum, quem animo uersabat, constituere posse sperabat. [4] Cogitabat enim illum populi dominatum inhibere, qui non ciuilis forma rei sed, ut a Platone dictum est, quidam uniuersalis rerum ciuilium mercatus esset. At cum Laconicum et Cretense quoddam genus permiscens ex populari ac regio optimatum principatum comparasset, qui superior amplissima quæque disponeret, ordinem rebus instituere decernebat. Videbat nanque Corinthiorum ciuitatem dominatione paucorum administratam haud multa ex publicis in populo agere. [5] Cum igitur his aduersaturum consiliis expectaret Heraclidem, alias quidem ad res turbulentum hominem, seditiosum et permutationis auidum, quod diutius impedierat, eo tempore necare uolentibus assensus est. Ii igitur domum irrumpentes illum obtruncant. [6] Eius mors Syracusanos uehementi dolore confecit. Dion tamen ei magnifice iusta parauit, insectante exercitu cadauer associans. Habita deinde ad populum concione ueniam impertierunt, haud enim fieri potuisse, ut cum Heraclides ac Dion ciuiles agerent, magistratus urbanæ seditiones pacarentur.

[54] Erat quidam Dionis socius Callippus Atheniensis, quem illi non ex disciplina, uerum ex mysteriorum inductione et circumcurrenti societate notum et consuetum fuisse Plato refert. Hic expeditionis particeps magno habebatur honore adeo, ut cunctis prior æqualibus Syracusas coronatus intrauerit et dimicando clarus ac insignis extiterit. [2] Ast ubi primarios atque præstantissimos Dionis amicos bello absumptos cernit et occiso Heraclide Syracusanum populum duce priuatum, Dionianos etiam sibi milites animum magnopere adiecisse, [3] scelestissimus hominum factus est. Ex hospitis cæde premium omnino Siciliam consequi sperans et talenta uiginti, ut tradidere nonnulli, necis mercedem ab hostibus captans, quosdam aduersum Dionem milites corruptos instruxit nequissimum ac uersutissimum agitans exordium. [4] Nam cum aliquas semper militum uoces aut re uera deprehensas aut commentitias illi referret, talem ex fide licentiam cæpit, ut quibuscumque uellet, contra Dionem magna cum audacia occultos faceret sermones eo ita mandante, ne cuiuspiam simultas lateret aut odium. [5] Hinc euenit, ut Callippus flagitiosos ac languentes confestim repertos adscisceret. Quod siquis hisce reiectis sermonibus sese Dioni tentatum fuisse retegeret, ille nihil turbatus aut grauiter ferens erat, perindeac iussa nauante Callippo.

[55] Constitutis hunc in modum insidiis ingens ac prodigiosum Dioni se simulachrum obtulit. Dies uergebat in uesperam, cum ille intra domi cubiculum solus secum cogitabundus sederat. [2] Interim e regione porticus repentino exoriente strepitu, cum lumen adesset, stetit inspectans, grandem intuetur feminam nihil uestitu aut facie ab tragica permutatam furia. Ea scopis quibusdam mundabat ædes. [3] Perculsus graui pauore Dion conuocatis amicis uisum exponit penitusque consternatus, cum extimesceret, ne id denuo uidendum soli sibi aduentaret ostentum, eos obsecrauit, ut cum eo pernoctantes manerent. Verum enim uero id haud rursus accidit, [4] sed paucos intra dies filius eius cum ferme pubesceret ex parua quippe tristitia et puerili quadam iracundia prius causa suscepta e tecto se præcipitem deiiciens periit.

[56] In hoc rerum statu cum Dion esset, Callippus insidiis magis atque magis instare. In Syracusanos rumorem edere, ut orbatus liberis Dion Dionysii filium Apollocratem uocare et heredem facere instituisset, qui uxori quidem ex fratre nepos, sorori autem ex filia nepos erat. [2] Iam Dionem ac mulieres eorum, quæ patrarentur, suspitio habebat, et undique nuntii afferebantur. [3] At Dion, ut ferunt, post Heraclidis interitum merore confectus, quasi uitæ ac rebus a se gestis quandam inureret maculam, grauiter semper ac moleste degens multotiens iam se neci paratum esse et cuique uolenti præbiturum se iugulum dictitabat, si uiuendum ei foret, non hostes modo uerumetiam amicos obseruaturo. [4] Callippus uero cum mulieres rem diligenter inuestigare cerneret, perterritus uenit ad eas. Factum effusis negare lacrimis, quamuis daturum se fidem. [5] Illæ ut magnum iuret iusiurandum postulant. Id extat huiusmodi. Qui fidem præstat, in Thesmophororum descendit templum et quibusdam peractis sacrificiis deæ purpuram induit. Tum ardentem captans faculam iurat. [6] His confectis omnibus Callippus iuratus deos adeo irrisit, ut eius, quam iurauerat, deæ diem festum expectans cædem inter ipsa perageret Proserpinalia, eam nihil faciens deæ diem, quam omnino uiolaret et impie coleret, si alio in tempore dux ipse sacrorum illius sacerdotem iugulasset.

[57] Cum plures in eius communicatione facinoris essent, et Dion domi quae nonnullos habet accubitus, uná cum amicis assideret, alii exterius obsidere, alii foribus atque fenestris adstare. [2] Iacynthii qui manus afferre debebant, tunicati sine mucronibus accedere, simulque qui extrinsecus uersabantur, attractos tenere postes. Iacynthii Dionem inuadentes ut eum tenerent opprimerentque eniti. [3] Quod ubi incassum cedit, ensem efflagitare. Nemo fores reserare audere. Multi enim cum Dione intus erant, quorum unusquisque, dum eo misso de propria salute cogitat, nusquam afferre subsidium audet. [4] Dum ita cunctantur, Lycon Syracusius pugionem cuidam Iacynthio per fenestras porrigit. Quo retentum aliquandiu et attonitum Dionem uti uictimam obtruncant. [5] Sororem continuo uná cum uxore prægnante coniciunt in carcerem. Obtigit autem ut cum per summam calamitatem partus instaret, in uinculis masculum parturiret infantem. Quem placatis custodibus mulieres educare aggressæ sunt. Iam enim turbulentæ seditiones Callippum inuoluebant.

[58] Principio nanque Dione cæso cum famosus esset, et Syracusas oppressisset, Atheniensium ciuitati scripsit, quam secundum deos, posteaquam tam abhominando se facinore contaminarat, uereri ac expauescere debuisset. [2] Sed id uere dictum extitisse uidetur: excellentissimos uirtute eos esse uiros, quos bonos ciuitas illa protulerit, quos autem malitia deprauatos, eos quam scelestissimos, quemadmodum eorum tellus et mel optimum et ocyssimum necatu conium parturit. [3] Haud tamen Callippus quoddam fortunæ deorumque conuicium diu superstes euasit, ut qui hominem tantam per immanitatem principatus et opulentiam consecutum incuriæ aut neglectui dedissent. [4] At digna confestim dedit supplicia, siquidem Catinam capere adortus continuo Syracusas ammisit. Quo tempore eum dixisse ferunt: “Ammissa urbe tyrocnestin in potestatem redegi”. [5] Subinde Messanos inuadens maximam militum partem, in quibus et Dionis interfectores, perdidit. Postmodum cum nulla eum Siciliæ ciuitas susciperet, uerum uniuersi per odium propulsarent, Rhegium occupat. [6] Ibi cum summa degens inopia, stipendiariis necessaria male suppeditat, a Leptino et Polyperchonte occiditur. Ad ipsius necem eo forte usi pugione dicuntur, quo uulneratus est Dion. [7] Illum autem a magnitudine cognitum perhibent, Laconicorum enim more perbreuis, præterea artificii apparatu utpote magno cum ornamento ac subtilitate fabricatum. Huiusmodi poenas Callippus dedit.

[8] Aristomachen uero et Aretam, ut primum exemptæ uinculis fuere, Hicetes Syracusanus Dionis amicus suscepit et magna fide ac beniuolentia curare uisus est. [9] Dehinc ab Dionis hostibus inductus, eas perindeac in Peloponnesum transmissurus, naui ad id comparata imposuit, subinde mandans, ut inter nauigandum necatæ deiicerentur in pelagus. Non nulli uenientes adhuc uná cum puello demersas asserunt. [10] Hunc etiam dignæ pro audacia poenæ inuaserunt. Ipse enim cum in Timoleontis manus peruenisset interiit. Syracusani in Dionis ulcionem duas illi filias interfecere, de quibus in Timoleontis uita singulatim perscriptum est.