[1] Primo ostenduntur ea quae ad nomina ac formam pertinent Italiae. Secundo declaratur ordo quo usurus est auctor in describendis Italiae partibus quae apud eum sunt XVII, et prima earum quae est ora Lygustica describitur. Tertio describitur Hetruria; quarto Latium; quinto Umbria et Sabinorum regio; sexto Campania Foelix quae et Terra Laboris; septimo Lucania; octavo Brutium in quo Magna Graecia; nono Calabrya; decimo Apulia.

[2] Delecta ex auctoribus Graecis quidem: Homero, Aristotele, Clitarcho, Sextio, Ephoro, Diodoro, Strabone, Eusebio; Latinis autem: Marco Varrone, Salustio, Horatio, Virgilio, Ovidio, Lucano, T. Livio, Plinio, Svetonio, Solino, Iuvenale, Eutropio, Macrobio, A. Gellio, Servio, Iginio, Festo, Vibio, beato Augustino, beato Gregorio, Blondo.

[1] Descriptam a Caesare Augusto Italiam partitamque fuisse in regiones undecim testatur Plinius seque secutum illum auctorem fuisse praefatus ante omnia fuit. Ego tametsi utrunque auctorem magna ex parte sequar, alio tamen utar ordine quam usi sint et illi et coeteri qui ipsam Italiam post eos particulatim descripsere. Fiet quidem eo ordine, mea sententia, quod docuero illustrius cum ob alias causas quas praetermitto, tum eo praecipue quod singula paene quae in describendis Italiae partibus ostendero commendari poterunt memoriae longe facilius. [2] Cum enim Apeninus mons ab Alpibus extensus totam, ut dixi, secet Italiam, mentionem primum faciam populorum in utraque eius parte incolentium, omnes earum oras longo peragrando circuitu; deinde eorum qui tenent loca inter Inferum mare et Alpes atque Apenini partes in Adriaticum mare vergentes. [3] Ab australi itaque Apenini ipsiusque Italiae plaga itineris mei principium faciam ac deinceps omnia litora et quae sunt eis vicina quaeque loca habitantur vel in Apenini verticibus vel in lateribus ad litora vergentibus describam, per Inferum videlicet ad Superum me conferens mare. Cuius litoribus ad intima usque eius sinus peragratis, divertam deinde ad sinistram eiusdem maris oram tantumque describendo loca conficiam itineris donec ad Arsiam fluvium, quo fit alter, ut iam ostendi, Italiae finis, Deo bene iuvante pervenero. [4] Facio autem ego totius Italiae partes praecipuas XVII quae sunt: Lyguria, Hetruria, Latium, Umbria, Campania Foelix quae et Terra Laboris, Lucania, Brutium, Calabrya, Apulia,Aprutia quae et Samnium, Picenum quae et Marchia Anconitana, Flaminia quae et Romandiola, Lombardia quae et Gallia Cisalpina, Marchia Tarvisina, Venetiae, Foroiulium quae et Aquileiensis, et omnium postrema Istria ad quam terminus est auctae, ut suo loco dicemus, Italiae.

[5] In ea igitur Italiae plaga quae est ad meridiem prima est ora Lygustica patens milia passuum CC et XI inter duos amnes Varum et Macram, qui vetustum adhuc retinet nomen, distans ab Arni Hetrusci fluvii hostio passuum circiter XXV milia. Accepit haec ora nomen a Lyguria cuius regionis pleraeque partes montuosae sunt, cum tota ipsa regio hinc Apenino inde Infero mari claudatur. [6] Idcirco Servius grammaticus ipsam maiore sui parte in commentario in XI Aeneidos in Apenino sitam esse prodidit, id a vetustioribus mutuatus, a Tito praesertim Livio de bello Macedonico libro III. Nomen ei fuisse inditum a Lygisto perhibent, quem Fabius Pictor tradit Phaetontis fuisse filium. [7] Latiores huic regioni terminos constituit antiquitas: Pisam enim in Lyguribus conditam olim fuisse Trogus Pompeius auctor est, qui et tradidit urbem Massiliam inter Lygures et feras Gallorum gentes positam. Quod etiam videtur Livius prodidisse, qui ait Fulvium Flaccum primum Transalpinos Ligures domuisse bello quem missum dicit in Massiliensium auxilium adversus Salvios Gallos, qui fines Massiliensium populabantur.

[8] Ad Liguriae oram et fuerunt antiquitus et hodie sunt haec insigniora oppida: Nicea quam, ut ante dixi, Massilienses condidere; Monoecus, Herculis quondam portus, quod oppidum Villafranca nunc a Liguribus dicitur. De eo Virgilius Aeneidos libro VI: «Aggeribus sacer Alpinis atque arce Monoeci», et Lucanus libro primo:

[1] Hetruria sequentibus ordinem qui supra constitutus nobis est secunda inter Italiae regiones occurrit. Ea patet intra duos amnes Macram et Tyberim milia passuum CCLXXX. Infero mari tota eius ora alluitur. A tergo magna ex parte clauditur Apennino; paucis vero in locis ripis Tyberis a proximis dirimitur regionibus. [2] Fuere olim ante Troianum bellum ei regioni multa indita nomina. Ipsam enim Umbri vetustissimi Italiae populi primum tenentes Umbriam ex eorum patria eam nominavere. Umbros deinde exegere Pelasgi, Graecorum gens antiquissima, nec tamen priscum nomen mutaverunt. [3] Interiectis post aliquot annis, pulsi et ipsi sunt a Tyrrheno Atys filio, cuius genus in Herculem et in Omphalen Graeci quidam scriptores, in quibus Strabo libro V est, referunt. Ipse nanque Atys cum ob sterilitatem regionis cui praesidebat populum emittere compelleretur, sorte iacta e duobus filiis, Lydum quidem regni successorem tenuit, Tyrrhenum vero cum magna populi parte foras abire iussit. Ad oram igitur cuius nunc meminimus regionis ille tandem perveniens, eam ex se Tyrrheniam appellavit. [4] A ritu mox sacrificiorum quae ture maxime fieri ab ea gente solebant, eandem regionem Tusciam dici Graecorum lingua voluerunt.

[5] Hetruriae autem vocabulum coeterorum recentissimum est. Eo nanque nomine propterea vocari eam voluere, si Servio grammatico credimus, quod eius fines protensi sint usque ad alteram Tyberis ripam: ἕτερον enim Graece alterum, ὅρος finis in Latinum convertitur. Nanque Latini primum unam solum Tyberis ripam possidebant; ad alteram traiicere nisi permissi ab Hetruscis prohibebantur. E diverso Hetrusci ad alteram ripam se conferre non poterant nisi eis a Latinis permitteretur. [6] Perseveravit ea res donec, pace inter ipsos facta, decretum est ut utraque fluminis ripa communis ab Hetruscis ac Latinis possideretur. Quod a Tito Livio Ab Urbe condita libro primo his verbis proditum est: «Pax inter Hetruscos et Latinos ita convenerat ut Hetruscis Latinisque Albula, quem nunc Tyberim vocant, finis esset».

[7] Hetruscorum opes ante Romanum imperium et terra et mari late patuere. Quantum autem patuerint ea potissimum coniectura assequi possumus quod Inferum Superumque mare, quibus Italia modo insulae cingitur, ab eius gentis vocabulo cognominaverunt Italicae gentes: alterum enim Tyrrhenum, alterum Adriaticum ab Adria Tyrrhenorum colonia in hanc diem nominatum est. Incoluere vergentes in utrunque mare terras prius, uti prodidit Livius, cis Apenninum ad Inferum mare, postea trans Apenninum, quot capita originis erant, missis coloniis; omnia quae trans Padum erant usque ad Alpes tenuere, excepto Venetorum angulo, qui tum circum incolebant sinum intimum maris quod Superum dicimus. [8] Condiderunt autem cis Apenninum superstite adhuc Tyrrheno duodecim coeterarum omnium nobilissimas urbes, quibus condendis Tarconem insignem prudentia virum praefecit, a quo, Strabone teste libro V, cognomen accepit genus Tarquiniorum qui Tusciam ac Latium magnis insigniverunt ornamentis. Nam praeter artificum facultatem et copiam, quibus Tusciam ipsam initio exornavere, translata sunt etiam ab ipsis in urbem Romam ornamenta triumphalia, consularia insignia, decora magistratuum, virgae et secures et tubae, ritus praeterea faciendorum sacrorum atque auguria, quae Romani homines postea ad rem publicam optime regendam usurpavere. [9] Titus quoque Livius auctor est Romanos ab illis accepisse praetextam, trabeam, faleras, anulos, togas, triumphales currus, fasces, lictores, tubas, sellam curulem. Tantum autem curae divinis rebus ea gens fertur impendisse ut prisci Romani solennes omnes cerimonias illorum disciplina explicaverint. [10] Florentissima praeterea atque opulentissima civitate Romani senatus consulto tradiderunt decem principum filios singulis Hetruriae populis quo sacrorum disciplinam perciperent.

[11] Conditas vero ab illis XII clarissimas urbes, quarum singulas creatis annuis magistratibus regebant, has tradunt fuisse: Lunam, Pisas, Populoniam, Volaterras, Agillam, Fesulas, Rusellas, Aretium, Perusiam, Clusium, Faleriam, Vulsiniam. [12] Titus autem Livius libro X adiecit Cortonam, legatos inquiens venisse ad consulem ex Aretio, Cortona et Perusia, quae tunc principes civitatum Hetruriae erant. [13] Earum pleraeque sublatae iam sunt; extant solum Pisae, Volaterrae, Aretium, Perusia. At quamvis veteres illas sublatas videamus, fuerunt tamen in Hetruria interiectis deinde temporibus conditae urbes duae, Sena et Florentia, de quarum claritudine idoneo in loco mentio accuratius fiet. Sed iam ordinem quem supra coepimus persequamur.

[14] Praetermissa autem sublata iam Luna, quae urbs haud longe sita erat a fluvio Macra, ab aliis principium nostrae descriptionis faciamus. Inter Macrae et Arni hostia pari paene distantia sita est Sarzana, quod oppidum non esset plane inter nobilia Hetruscae huius orae memorandum nisi fuisset aetate mea ortu Nicolai quinti maximi pontificis inclytum. [15] Pontremulum quoque situm in Apennini radicibus non ignobile oppidum ad Hetruriam pertinet. His in regionibus est per omnem paene Europam celebrata Carraria, non alia plane de causa nisi quod vicinis ei Lunae montibus fodinae sunt illae marmorum quarum ante mentionem habuimus quom pauca quaedam attingeremus quae ad Lunae portum attinebant. [16] Missam facimus Petram Sanctam ac coetera vel castella vel oppida quae sive sita in litore sive a mari distantia nihil hac aetate claritudinis assecuta sunt. Auxeris mox hostium est. Is fluvius unde oriatur docebimus quom dabitur locus quo de urbe Luca habenda nobis fuerit mentio. Ab eo ad Arni hostia ad sexdecim ferme passuum milia intervallum est.

[17] Arnus inter Hetruscos fluvios non mediocriter nobilis ex Aretio, ut ait Strabo libro V, hoc est ex montibus ei urbi vicinis multus non sane integer sed trifariam divisus descendit. Ubi igitur planiora attingit loca, maxima ex parte regiones omnes quas perlabitur visu speciosissimas efficit. Et modo in occidentem modo in boream, aliquando etiam in austrum atque denuo in ipsum occasum flexus, perlabitur donec aliquot receptis fluminibus, Seva praecipue atque Umbrone, primum circiter sexaginta milium passuum intervallo Florentiam, deinde totidem paene spaciis Pisas interfluat tandemque mare, de quo iam meminimus, intret. Navigiorum est capax, quae tamen non ubique, sed usque ad regionem qua situm est castellum quod Signia dicitur, admittit. [18] Ab eius hostio XII milia passuum abest Liburnum castellum haud sane in hac ora ignobile. Est hic nobilis illa statio qui Portus Pisanus dicitur, propterea quod ad Pisanum agrum terra ac mari omnis haec regio longe lateque pertinebat. Nunc ditionis populi Florentini omnia sunt.

[19] A Liburno igitur si introrsum XV milia passuum iter confeceris, ipsam Pisam invenies, quam fuisse unam e duodecim praecipuis antiquissimisque Hetruriae urbibus supra demonstratum est. Ab Arni quem fluvium ipsam interfluere diximus utraque ripa mira magnificentia ad caelum erectae civium aedes magnam urbis partem pulcherrimam spectaculoque dignissimam ostendunt. [20] Ab Arcadica Pisa cognominata est: inde nanque profecti sunt qui ipsam condidere, ut ante dictum est. Cumque Arcades Graeci sint, Trogus et Iustinus libro XX testati sunt eandem urbem Graecos auctores habuisse. Plinius quoque et qui ipsum est secutus, Iulius Solinus, a Pelope habuisse Pisam originem prodidit. [21] Quantae fuerint ante nostrum hoc saeculum Pisanorum opes, quo item tempore vel augeri vel minui coeperint, suis in locis ubi idoneum id occurrerit a nobis dicetur. [22] Quanquam saeculo etiam Strabonis non ignobilis aut obscura erat Pisanorum civitas propter frugum copiam, saxorum opera, navalem materiam qua ad maritima discrimina utebantur. Et enim inter Hetruscos belli gloria antiquitus excelluere: quippe eos admodum irritabant improbi vicini Ligures lateri, uti Strabo ait, semper inhaerentes.

[23] Pisano agro proxima sunt Volaterrana Vada, vetustum adhuc nomen servantia. Inditum eis est vocabulum a Volaterris oppido, hoc etiam tempore nobili non plane in litore sed in mediterranea regione atque in loco editissimo et undique maxime praecipiti sito. [24] Eosdem autem populos et Volaterranos et Volienses cognominavit antiquitas. Ea in urbe natum fuisse constat Persium, satyrarum scriptorem praestantissimum.

[25] Oppidum mox cui Pumblino est nomen occurrit, haud plane vetustum sed parum distans a locis ubi sita olim fuerat una e duodecim antiquissimis Hetruriae urbibus, Populonia, a qua verbo corrupto, multis interiectis saeculis, vulgus primum quidem Pumblinariam, nostro autem aevo Pumblinum appellasse recentiores quidam historici prodidere. [26] Posita erat ea urbs in praerupto promontorio, faciem habens Chersonesi. Nec solum nostris sed Strabonis quoque temporibus deserta erat ea urbs; ipsius tamen urbis navale tunc habitabatur propter commoditatem portus, qui ad radicem montis qua orientem solem spectat exiguus est. Qua autem montis pars vergit ad occasum, navigiorum quoque est quoddam receptaculum qui Portus Baractus hodie dicitur. Promontorium vero ipsum ab urbe in vertice eius locata Populonium appellabatur. Et e duodecim priscis Tyrrhenorum urbibus sola Populonia ad mare condita est. Eius rei causam recte satis reddidit Strabo libro V propterea quod tractus eius regionis importuosus est; urbium itaque conditores maritima loca fugitabant. [27] Hostia deinde occurrunt Umbronis, Senensis agri fluvii, navigiorum mediocris magnitudinis capacis, a quo Umbriae tractus Plinii temporibus nominabatur.

[28] In eo tractu primum occurrit oppidum quod Grossetum vocitant; Thelamon deinde, Thelamotosa appellatus a Plinio, quod nunc oppidulum ditionis populi Senensis est mercaturaeque solum gratia a navigantibus frequentatur. Distat ab eo passuum circiter XIIII milia mons quem vocant Argentarium, faciem et ipse habens Chersonesi. Qua autem pars eius ad orientem vergit solem Portum habet Herculis: vetustum nanque nomen in hanc diem apud vulgus etiam perseverat. [29] Ab eo portu abest milia passuum XL locus ubi situm olim fuerat oppidum dictum a Ptolemaeo atque a coeteris geographis veteribus Castellum Novum. Nunc urbs quae in eo est loco magnam prae se ferens vetustatem Cornetum appellatur. Auctam plerique ipsam tradunt a ruinis antiquissimae Tarquiniae, quae parum ab eodem loco distabat, unde et habuisse originem memoriae nostrae proditum est Tarquinos Romanorum olim reges, fama in hanc diem toto orbe notissimos.

[30] Hinc ad X milia passuum distat oppidum cui Civitas Vetus est hodie nomen. Toto huius regionis tractu hic locus summam sibi comparavit celebritatem propterea quod portus fere esse urbis Romae videtur: quippe eo navigare solent mercatores omnes qui onerariis navibus, quarum haudquaquam est Tyberis capax, mercimonia resque omnes victui necessarias ad urbem ipsam comportant. [31] Ab eo oppido parum abest locus ubi Hadrianus Augustus Centum Cellas aedificasse traditur, eo convenire iussis centum iudicibus a quorum singulis singulae cellae inhabitarentur utque ab eis coram illo causae quaecunque occurrerent audirentur. Quo item in loco beatus Augustinus nobilissimum De Trinitate opus composuit. [32] Ad XVII milium deinde passuum intervallum locus est Sancta Severa hodie dictus, cuius mentionem nequaquam facerem nisi ei vicinus in ea ora occurreret locus ubi quondam fuit templum illud Lucinae opulentissimum a Pelasgis vetustissimis erectum, quod, ut Strabo testimonio est, fertur Dionysius Siciliae tyrannus in cursu ad Corsicam spoliasse.

[33] Proximum ei erat Ceretanorum nobile emporium: parum nanque distabat a litore eorum opulentum oppidum Cerete, quod nunc verbo corrupto dicitur Cervetere, cui per Aeneae Turnique tempora Hetruscorum rex Mezentius imperitabat. [34] Haec, inquit Strabo, civitas magna inter Graecos gloria cum hominum fortitudine tum vero iusticia claruit; nam cum potentissima esset, ab latrociniis prorsus abstinuit. Nam in Pythii Apollinis templo Agillinorum nominato thesaurus urbis Romae a Gallis captae positus est. Quae autem Cerete nunc dicitur quondam nominabatur Agilla eaque a Pelasgis, e Thessalia profectis, condita fertur. Coeterum Lydis, quos mutato nomine Tyrrhenos appellabant, adversus Agillinos bellum gerentibus, murum subiens quidam urbis nomen percontabatur, cui e muro Thessalus quidam pro responso salutem renuncians “chere” id est ‘salve’ inquit. Tyrrheni bonum hoc accipientes omen, captam urbem Ceren vocavere. Verum tam splendida tamque gloriosa quondam civitas vix hac aetate parvi oppidi servat vestigia. [35] Ad id oppidum legitur L. Albinius, Urbe a Gallis capta, virgines Vestales et sacra in suum plaustrum imposita provexisse, uti cum ab aliis rerum compluribus scriptoribus tum praecipue a Maximo Valerio in servatae religionis nobile exemplum proditum est. [36] Sunt tamen qui tradant non eandem fuisse et Ceretem et Agillam, sed a Cerete ipsa alio in loco interius paulo plus mille passuum intervallo, uti prodidit Plinius, sitam fuisse Agillam, quam unam e duodecim fuisse antiquis Hetruriae civitatibus supra demonstravimus. [37] At ego Straboni potius habendam arbitror fidem. Quanquam haud sane inepte affirmari posse crediderim unam eandemque civitatem et hanc et illam fuisse, cum inter utriusque urbis situm parum fuisse spatii manifeste hodie videatur. Sed si forte Straboni credere nostri homines nolint, habeant nostro Servio fidem qui, exponens illud Virgilii “Haud procul hinc saxo colitur fundata vetusto / urbis Agillinae sedes”, his utitur verbis:“Quae nunc Cere dicitur”.

[38] Ad oram iam redeamus, at nec prius ad Tyberis hostium pervenitur quam occurrant mira illa vestigia Romani Portus Claudii primum, deinde Traiani imperatoris nobilissimum opus. Cui postea urbi, cum tali esset honore dignissima, praefecere antistitem Romani pontifices qui Portuensis episcopus diceretur. Nec superstite modo sed sublata etiam urbe ipsa, remansit vetus episcopatus nomen, cuius honore semper aliquis e cardinalium ordine affici solet. Tyberis denique occurrit hostium, quo fluvio iuxta factam a priscis partitionem Hetruria terminatur. [39] In mediterraneis eius locis hae sunt fama inclytae urbes. Luca Romana colonia sita sub montibus Lunae, ut inquit Strabo utque nos ipsi manifestissime vidimus, incumbentibus. In eius agro vicatim Strabonis temporibus habitabatur. Florebat tunc ea regio probitate virorum roburque hinc magnum militare atque equitum multitudo, ex quibus Romanus senatus militares deligebat ordines, educebatur. Nunc licet parva, perpulchra tamen urbs est ac libera civitas, etsi non satis amplae sunt eius opes quibus possit absque externis auxiliis hostium conatibus obsistere. [40] Alluitur quodam eius latere fluvio quem Serclum hodie vocitant; Auxeris tamen antiquitus a nonnullis rerum scriptoribus, sed a T. Livio Mera nominatur. Oritur ex Apennino multisque in locis in primis amoenus gratissimam ob id praebet circum incolentibus regionem; tandem in mare Tyrrhenum intra Macrae et Arni hostia erumpit.

[41] Est interius campus totius Hetruriae amplissimus, ubi Pistorium est, quae civitas Florentinorum paret imperio. Inclyta est sepulchro et corpore Laurentii Librafacti ordinis Praedicatorum, viri mea tempestate vitae sanctitate insignis. [42] Aggressus iter Florentiam versus invenies Pratum, haud sane vetustum oppidum quod, licet civitatis nomine atque honore pro Romanae Ecclesiae ritu donatum non sit, amplitudine tamen et pulchritudine atque auctoritate coeteris omnibus non solum Hetruriae sed totius quoque Italiae oppidis antecellit. [43] Visentius fluvius, Apennino exortus, ipsum praeterfluens magnam agri eius partem reddit amoenissimam. Erat interius Fluentia oppidum praefluenti olim, uti Plinius prodit, Arno appositum. Qua in regione sita nunc est Florentia, urbium totius paene orbis pulcherrima maximaque propter acutissima incolarum ingenia, apud nationes omnes praestans auctoritate, cunctarum autem quae in Hetruria sunt urbium ac civitatum eminentissima veluti totius gentis ac regionis caput. [44] Florentini populi ditionis nunc est quicquid olim fuerat agri Aretini et Volaterrani et Pisani, ad quod pertinebat Sanmeniatus, Sangeminianus, Collis compluraque alia non sane ignobilia vel oppida vel castella opulenta ac natura loci munitissima. [45] De tantae civitatis origine atque incrementis deque viris qui in ea vario laudum genere diversis temporibus claruere, suis in locis quae memoratu fuerint digna demonstrabuntur. [46] Ad quatuor passuum milia distat a Florentia locus ille editus ubi apparent vetustarum Fesularum vestigia, quanquam hodie non penitus est habitatore vacuus locus. At coniectura assequuntur complures Hetruscarum rerum scriptores maximam Fesulanorum partem ad locum inhabitandae Florentiae commigrasse.

[47] Ab agro Florentino orientem solem versus ad loca praesertim unde oritur Arnus proficiscentibus occurrit Aretinus ager. Diximus iam supra fuisse Aretium in veterum duodecim Hetruscarum urbium numero. Eius claritudo perseveravit usque ad Romani imperii tempora, quandoquidem constat plerosque Latinos historicos de Aretinis multa praeclare facta literarum mandasse monumentis. [48] Fuit ea civitas Leonardi cognomento quidem Bruni sed Aretini vulgo appellati, Aretini etiam Caroli quo sum ego usus praeceptore dum adolescentulus Florentiae bonarum artium gratia agerem, aliorum praeterea virorum illustrium, quorum idoneis in locis habebitur mentio, nobilissima parens. [49] Cortona distat ab Aretio passuum milia XVIII. Ea quanquam non est in illo duodecim urbium vetustarum numero, tantae tamen est antiquitatis ut sint qui in antiquissimos, quorum supra meminimus, Pelasgos eius originem referant. Pelasgos autem tradunt fuisse a Tyrrhenis exactos; Tyrrheni deinde qui Aretium tenebant, ab illis lacessiti, coacto exercitu Cortonam obsederunt vique eam captam atque direptam magna ex parte substulere quodque ex ipsa reliqui fuit perdiu possedere. Nunc ei Florentinus populus imperitat.

[50] Deinde < > milium passuum iter orientem versus conficientibus per Trasimeni lacus ripas occurrit Augusta Perusia. Id enim cognomentum ei Octavius Augustus ex se indidit quo tempore ipsam cum Antonii exercitu captam magnaque ex parte sublatam brevi instauravit ac muro cuius adhuc pars maxima extat circundedit. In duodecim Hetruriae vetustissimarum urbium numero fuisse eam ante iam diximus, et quanquam ab Achaeis eam Iustinus conditam prodit, non adversatur ei tamen quod a nobis est supra ostensum Tyrrhenos Perusiam condidisse. [51] Achaei nanque Peloponnesi populi sunt unde fuisse Pelasgi exorti traduntur; sed et Achaeis et Arcadibus ac Danais, Graecis praeterea atque aliis permultis nationibus fuisse idem Pelasgorum inditum vocabulum Strabo auctor est libro V. Isque proditum ab Anticlide affirmat nonnullos Pelasgorum cum Tyrrheno Atydis filio in Italiam comites annavigasse. Quos igitur Iustinus vocavit Achaeos, eos alii Tyrrhenos, quibus commixti Pelasgi sunt, appellaverunt. [52] Ferax et amoenus eius ager ad cuius beatitudinem accedunt ab orientis parte fluenta Tyberis amnis, ab occasu Trasimenus lacus diversi generis pisces ferens ac navigationibus patens; tres in eo cultae insulae. Aliquot praeterea ad ipsius oram sitis castellis visu redditur ipsa regio longe speciosior. Denique memoria acceptae Romanae ab Hannibale cladis est is locus maxime a rerum Latinarum scriptoribus celebratus. Civitas ipsa parens est nostris temporibus non solum omnis generis doctrina praestantium hominum, sed clarissimorum etiam copiarum ducum, quorum res gestae possent non iniuria veterum Romanorum imperatorum factis conferri.

[53] A Perusino convertat se nostra descriptio ad Senensem agrum. In eo primum quod quidem videatur mentione dignum est Clusium, urbs inter duodecim illas antiquissimas haud in postremis habenda Porsennaeque olim potentissimi regis imperio inclyta. [54] Inter coetera autem quae de tanto principe literarum mandantur monumentis, struxisse eum prodidit M. Varro labyrinthum cuius ait Plinius nullas sua aetate visas fuisse reliquias. [55] Fuit labyrinthus structura maxima ex parte subterranea, viarum ambagibus adeo inflexa ut nemo qui intrasset exire inde posse diceretur. Sane si Plinio credimus, in quatuor solum orbis terrarum locis eius generis opus reperitur: primus in Aegypto; secundus in Chreta cuius auctor fuit Daedalus, qui illo Aegyptio pro exemplari usus est, ut et nos magis idoneo loco plenius docebimus; tertius in Lemno insula; quartus in urbe Clusio de qua nunc mentionem habemus. [56] Maxima urbis pars et diruta est et deserta. Quicquid tamen eius superest cum toto agro imperio paret populi Senensis, ad cuius civitatem quae auctoritate atque opibus secunda per haec tempora in Hetruria est, iam se convertat cursus coeptae nostrae descriptionis. [57] Sena sita est in totius paene Hetruriae medio, urbium omnium totius Italiae quae montanis in locis positae sunt pulcherrima. Nova autem cum sit, ipsius nulli veterum rerum scriptores meminere; at vel quo tempore vel a quo fuerit condita, quom ad Romanorum pontificum describenda tempora pervenerimus, quantum locus ipse adhortari videbitur, demonstrabimus. [58] Nutrix est hac aetate honestissimarum disciplinarum cumque sit ea civitas magnam gloriam consecuta cum ob res alias permultas tum vero ob florentem beneque institutam rem publicam, qua ingentem sibi apud omnes Italiae populos comparavit auctoritatem, haud mediocrem tamen adepta est claritudinem quando genuit nostro tempore Silvium Aeneam qui, non immerito ad summum pontificiae dignitatis culmen evectus Piusque secundus cognominatus, eum se gessit quem constat rei publicae christianae admirabili ornamento, decori, praesidio fuisse.

[59] Terminatur Senensis ager parte quidem qua vergit ad austrum Tyrrheno quo alluitur mari ibique ab occidente limitem habet regionem ad quam situm supra Plumbinum docuimus. In mediterraneis autem regionibus hoc ordine diversis pro diversitate plagarum dirimitur agris Volaterrano, Pisano, Florentino, Aretino et Cortoniano, quousque tandem perveniatur ad regionem agro ipsi Senensi orientalem quod Patrimonium Sancti Petri nuncupatur. [60] Incipit ea regio in ora illa Hetrusca quam ante descripsimus paulo post montem Argentarium: est quippe eo in loco torrens qui Pissia dicitur, Senensem agrum a Patrimonii locis disterminans. Ea Hetruriae portio, quo tempore Gregorius septimus pontifex maximus Romanam regebat Ecclesiam, imperio parebat foeminae cuiusdam nobilissimae, cuius plurimum sua tempestate apud Hetruscos omnes valebat auctoritas; Amaltidi ei erat nomen. Adducta haec mira quadam et supra muliebre ingenium liberalitate, totam cui imperitabat regionem cuiusque dicebatur comitissa sancto Petro id est sacrosanctae Romanae Ecclesiae dono dedit. Inde itaque factum est ut ea Hetruriae pars Patrimonii vocabulo in hanc diem vulgo nuncuparetur. Senensi agro conterminum totum est. [61] In Senensis autem agri regione quae mare spectans meridiem versus Maritima a Senensibus dicitur, eo in loco ubi est balneum cui Rusellano est nomen, extant vestigia Rusellarum, quam urbem inter antiquissima Hetruriae capita supra numeravimus. [62] Sed iam de Patrimonio ipso pauca, uti locus postulat, attingamus. Ad id pertinent quaecunque vel castella vel oppida ex Aquae Pendentis agro Romam a Sena petentibus occurrunt, in quibus, ut alia minus clara missa faciam, haec praecipua sunt. [63] Bulsena quod oppidum illic situm manifeste videtur ubi positam constat fuisse antiquissimam Vulsinensium urbem, quam supra docuimus in numero esse duodecim Hetruriae capitum; quin testimonio est Livius fuisse eam totius Hetruriae potentissimam. Fama piscosi lacus est eius ager Hetruria tota notissimus estque oleae adeo ferax ut ea in re cunctis Italiae agris ipsum Plinius anteposuerit. [64] Tuscanella novi nominis oppidum; Mons Faliscorum corrupto nomine Mons Flasconus appellatus; Urbs Vetus quod oppidum quoque novum est, licet suo nomine vetustatem prae se ferre videatur. At si Leonardo Aretino fides habenda nobis sit, a Florentinis conditam ipsam prodimus. Templo illic pulcherrimo utpote non intrinsecus modo sed extrinsecus etiam ornatissimo, quod Urbanus quintus pontifex maximus erexit, inclytum est. Horta non plane recens ut Urbs Vetus conditum oppidum, sed adeo antiquum ut constet vetustissimos quoque rerum scriptores ipsius meminisse.

[65] Viterbium, quod abest ab urbe Roma milia passuum XL, nobilis quidem est nostris temporibus civitas sed nulla vetustate celebrata, quippe quae vix quadragesimum supra sexcentesimum suae conditionis potest annum repetere. Antea vero quam id ei esset nomen, oppidulum quoddam eo in loco fuisse Viterbienses affirmant quod appellabant Viturvium. [66] Sed propterea quod loci situs habitatu admodum est visus idoneus cum ob dulcium salubriumque aquarum copiam tum vero praecipue ob circumiectorum camporum amplitudinem, eo convenere permulti finitimorum situque loci pellecti, positis sedibus, rem paulatim ampliavere. Quo praeterea nec omnino remaneret vetus nomen neque prorsus deleretur, duabus tantum mutatis literis Viterbium ex Viturvio nominavere. [67] Distat hinc sex ferme passuum milia locus vetustissimae et inter XII prisca Hetruriae capita numeratae Faleriae, cuius urbis vestigia in hanc diem etiam spectantur. Ab ea Faliscum agrum Faliscorumque Montem dictum nonnulli arbitrantur. [68] Inde urbem Romam petentibus, ut Vitrallam et Anguillariam aliaque permulta parum clara et novorum nominum castella praetermittam, occurrit Sutrium, antiquum profecto et apud illustres rerum scriptores celebrati nominis oppidum. [69] Romam hinc versus iter conficiens ad Soractem pervenies, beati Silvestri memoria inclytum montem, mox ad agrum Veientanorum, populi olim tum potentissimi tum Romani nominis infestissimi hostis, ac denique ad Vaticanum, quo in loco erectum est ingens illud beati Petri apostoli templum totius orbis veneratione celeberrimum.

[70] Cumque perventum nobis tandem sit ad Tyberis fluenta, quo flumine terminari fines Hetruriae docuimus, non ab re fuerit de ipso pauca hoc loco dicere. Tyberis tenuis primo ab Apennino exortus, e media paene ipsius montis longitudine paulo altius quam Arnus descendit profluensque per fines Aretinorum primum dividit Hetruriam ab Umbris, mox a Sabinis. Inde pluribus auctus fluviis, ad Romanum devenit agrum, Romam vero dividit a Vaticano et a Ianiculo, sed a septentrione quidem urbem ipsam intrat; exit autem ex meridiano latere Hostiam versus. Id vero ita fit ut dextro quidem primum Vaticanum, deinde Ianiculum contingat, quae duo in ea sunt Urbis regione quae Transtyberina dicitur; sinistro autem latere Urbis partem maximam ambiat; sed postremo dirimens Hetruriam a veteribus Latinis in mare Tyrrhenum erumpit. Fertur per passuum milia centum ferme et quinquaginta in Tyrrhenum defluere. [71] Albulam quidem ab arenae colore fuisse ab antiquissimis dictum omnes consentiunt. Unde vero sit ei inditum Tyberis nomen non idem sentiunt auctores. [72] Nominatum eo vocabulo ait Festus vel a Tyberi Tuscorum rege vel a Tyberio rege Albanorum. At Servius grammaticus a Tyberi rege Aborigenum, qui dimicans iuxta ipsum amnem occidit, appellatum tradit; alii a quodam Aborigene quem Glaucus Minois filius iuxta Albulae ripas interfecit; T. Livius ab Albanorum rege Tyberino. Qua in re nequaquam dissentit Fastorum libro II Ovidius qui ait: «Albula, quem Tyberim mersus Tyberinus in undis / reddidit, hibernis forte tumebat aquis». [73] Virgilius autem affirmasse visus est multo ante Tyberinum regem, nondum Alba condita, fuisse eum fluvium appellatum Thybrim. Evander enim apud ipsum his verbis Aeneam alloquitur: «Tum reges asperque immani corpore Thybris, / a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim / diximus; amisit verum vetus Albula nomen». [74] Sunt praeterea qui dicant regem quendam Tuscorum, qui circa Albulae ripas latrocinari solebat, fluvio ipsi nominis causam praebuisse; hoc est ob iniurias quibus transeuntes afficiebat quasi τῆς ὕβρεως id est iniuriae fluvius diceretur. [75] Sunt et quidam Graeci scriptores, a quorum sententia Servius noster nequaquam abhorruit, qui prodiderunt eundem fluvium ἀπὸ τῆς ὕβρεως hoc est ab iniuria quidem sed alia ex causa fuisse Thybrim cognominatum. Cum enim in Sicilia Syracusani Atheniensium olim vicissent exercitum ingentemque victorum multitudinem in servitutem redegissent, inter coetera servilia opera imperatum illis est ut e montibus ac rupibus exciderent saxa quibus urbis murus erigeretur. Quo opere perfecto, iussi Athenienses fossam mox fecere latissimam parum a muro distantem, qua aqua completa fieret civitas longe munitior possetque deinde quosvis hostium impetus contemnere facilius. Eam vero fossam per Atheniensibus illatam iniuriam factam Syracusani Graeca lingua (Graeca nanque tunc erat omnis Sicilia) Thybrim appellari in rei memoriam voluere. Interiecto dein haud longo tempore ingens Siculorum manus ad loca Albulae proxima navigantes tenentesque eam regionem ubi condita fuit postea Roma, usque ad Rutulos et Ardeam, mutato vetustissimo Albulae nomine, Thybris vocabulum fluvio indidere propterea quod imaginem quandam habere Syracusanae fossae visus est. [76] Si eis igitur qui id affirmant credimus, dicendum nobis est fluvium de quo mentionem habemus prius dictum Albulam, deinde Thybrim vel ab illo immanis corporis rege cuius supra diximus meminisse Virgilium vel a Siculis a Syracusanae fossae imagine, postremo Tyberim a Tyberino Albanorum rege qui in eo submersus interiit. Idque sensisse atque prodidisse in Naturali Historia libro III Plinium constat.

[77] Tuscae autem orae nullae quae quidem mentione sint dignae adiacent insulae praeter Ilbam, quam et nos hac tempestate et omnis admodum celebravit antiquitas propterea quod, uti Virgilius Aeneidos libro X ait, est «inexhaustis Calybum generosa metallis». [78] Mirum nanque illud mortalibus est quod, cum in aliis regionibus effossis metallis terrae sint, ut inquit Plinius, vacuae, apud Ilbam tamen sublata renascuntur rursusque de eisdem locis effodiuntur. Iacet contra Populonium promontorium passuum milia circiter septem distans a continente.

[1] Trans Tyberim duae sunt Italiae regiones prius nobis describendae quam ad alias transeamus: Latium et Umbria. Verum cum haec quidem tota sit in mediterraneis regionibus, illa vero vel in locis mari propinquis vel mari alluatur, per ipsam primum nostri itineris principium facere praestat. [2] Latio, quae Italiae est regio tertia, unde sit vocabulum inditum satis superque docuisse nos supra meminimus. [3] A priscis constituebatur ea regio, quod antiquum Latium dicitur, longitudine ad L solum milia passuum hoc est a Tyberi usque ad Circeos: tam tenues, uti Plinius inquit, Latini imperii initio fuere radices. Ipsam praeterea, mutatis saepe colonis, alii aliis temporibus tenuere, Aborigenes, Pelasgi, Arcades, Siculi, Arunci, Rutuli. Verum aucto decursu temporum imperio, processit Latii nomen ultra et Circeos et Volscos atque Oscos et Ausonas ad Lirim amnem idque Latium novum et ab eo novi Latini dicti postea sunt. [4] Duo nanque fuisse Latia cum alii multi clari auctores tum vero paucis ostendit in Aeneide libro VII Virgilius his verbis: «Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora rerum, / quis Latio antiquo fuerit status». [5] Et ab utroque Latio deductum est deinde nomen celebratissimae linguae quam universi mortales Latinam, quae eadem Romana est cum Roma in Latio sit, nominavere. Sunt nihilominus qui a Latino Aboriginum rege fuisse Latinitatis vocabulum profectum affirment. Quod nequaquam nos probamus: iam enim ante eos reges qui Latini vocabulo appellati sunt (plures nanque Latinos fuisse auctore Iginio constat) Latio nomen inditum ex Saturni temporibus fuerat, ut ante dictum est.

[6] Quonam autem modo qui urbis Romae condendae principia dedere, cum barbari fuerint, uti Latinorum lingua coeperint, ita a maioribus traditum invenimus. Prodidit Cato in Originibus primo regionem quam iampridem incolae appellaverant Latium tenuisse populos quosdam Aborigenes nuncupatos qui postea adventu Aeneae Troianis iuncti atque in una moenia convenientes, a vetusta regionis appellatione uno vocabulo Latini dicti sunt. [7] Cumque essent dispari genere, uti Salustius ait, ac dissimili lingua, ut Latinorum et tenuerunt regionem et acceperunt nomen, ita et lingua uti voluerunt, multis tamen Latini generis nova civitate, uti creditur, donatis a quibus tum linguae excolendorumque agrorum usum tum bene regendae civitatis disciplinam perciperent. [8] Nec tamen quod hoc loco nos prodimus adversatur eorum sententiae qui Latini nominis originem referunt in Aeneam, in quis est Virgilius qui dixit: «Genus unde Latinum / Albanique patres atque altae moenia Romae». [9] Probamus enim quod recte Servius grammaticus docuit, solere victos victorum plerunque nomen accipere. Cum itaque victore Aenea perire Latinorum nomen potuisset, visum illi fuit perfacile sibi omnis Latii potuisse conciliare favorem si non solum vetus nomen Latinis non tolleret sed suis etiam illud imponeret. Historiae quippe fides hoc habet, si Straboni Graeco scriptori credimus. Cato nanque, cuius testimonium affert Servius grammaticus, aliter prodidit.

[10] Quo tempore Aeneas petivit Latium nec longe a Tyberi ubi Hostia nunc est, eo enim in loco primum castra locavit, intervallo a mari passuum supra mille oppidulum quoddam aedificaret, quam Troiam dici a patriae vocabulo voluit, Latinus Aboriginum rex, quae gens loca tunc incolebat ubi fuit postea condita Roma, cum Aenea societatem adversus finitimos Rutulos inivit. Tenebant Rutuli ea tempestate Ardeam, oppidum tunc munitissimum et maxime opulentum, de quo mentionem loco magis idoneo faciam. Latino autem inter belligerandum mortuo, Aeneas a coeptis haudquaquam destitit sed, magno animo rei inserviens bellicae, victoriam tandem adeptus est. Rerum igitur in antiquo Latio potitus, suos etiam Latinos cognominari voluit nec Aeneae decretum mutavit Ascanius filius. Quin illo mortuo translatoque a Lavinio quo novercae vitaret invidiam imperio, condita praeterea in Albano monte Alba urbe, perseverare apud suos iussit Latini nominis appellationem. [11] Albanorum etiam reges alii qui Ascanio successere Latinum nomen ipsosque Latinos homines in precio semper habuere. Iure quidem optimo Latini homines honore maximo erant illa tempestate afficiendi ab Ascanii posteris: quippe adeo auxerant eorum opes ut fusis primum finitimis Rutulis atque Aequiculis, Hernicis quoque Albae Lavinioque vicinis, Resis praeterea, Argyruscis, Privernatibus, denique Volscis gente bello asperrima, a Tyberis ripis usque Sinuessam quae urbs eorum tunc erat metropolis, cunctas eorum regiones et in potestatem redegerint et Latinas appellaverint. In mediterraneis etiam locis Latina regio parum ampla fuerat prius, sed postea in Campaniam usque ac Samnium atque Pelignos aliosque permultos Apennini incolas porrecta est. [12] Et uti Strabo testimonio est, tota quidem opulentissima ac fertilissima est ea regio praeter pauca litoralia quae palustria sunt atque morbosa, veluti ea quae tenebant Ardeates, loca etiam quae sunt intra Lavinium et Antium usque Pometiam et Circeum ac Tarracinam. [13] Romuli vero tempore virtutis admiratione obstupescentes illi primum, coeteris deinde Romanorum regibus plerique Latinorum paruere. At siqui ex eis libere postea vitam egere, auxilia tamen Romanis persaepe tulerunt quom in rerum aliquo discrimine versarentur. Quanquam accidit aliquando ut adversus Latinos Romani bella ingentia gesserint. [14] Tantum caritatis vinculum fuit primum inter Latinos et Albanos, deinde inter populos ipsos ambos et Romanos, ut eadem in loquendo lingua omnes uterentur. Connubia quoque et sacra et iura omnia civilia communia Latinis atque Albanis erant, tametsi et hi et illi suum per se tenebant imperium. At interiectis dein temporibus, orto inter Albanos et Romanos sociosque Latinos bello, Albam Romani Tullio Hostilio rege excepto templo quo Iovi immolabant substulere. Rem tamen eo animo moderati Romani sunt ut Albanos Romana civitate donaverint. [15] Frequens fuit olim habitatoribus Latinorum regio ita ut tres et quadraginta in ea fuerint populi quorum meminit in Naturali Historia Plinius illosque ait sine ullis interiisse vestigiis.

[16] Eius regionis quae pars quidem litori propinquior est non aevo solum nostro sed antiquitus etiam ‘Maritima’ vocitabatur. Tota vero Latinorum regio, quantum patet et in maritimis et in mediterraneis locis, nostro saeculo ‘Campania’ vulgo dicitur, quanquam veteres Itali Campanos eos appellabant populos qui circumiectos urbi Capuae agros incolebant. Differentiae tamen causa Romanam hanc Campaniam nominant. [17] At ut in Hetruriae ita et in hac Latinae regionis descriptione principium ab ora ipsa faciendum est. In qua prima omnium est Hostia sexto decimo ab Urbe miliario, non sane olim obscuri nominis urbs, eo appellata vocabulo vel quod posita fuerit ab Anco Marcio sexto Romanorum rege qui eam condidit haud longe a Tyberis hostio, vel quod admodum idonea fuit visa ut ex ipsa incursantes hostes perfacile arceri potuissent. Diruta iam est aetate nostra, quanquam extant eius multis in locis memoratu digna vestigia. [18] Sicut Tyberina hostia ita et urbs ipsa recta Carthaginem spectabat. A parte qua vergebat ad occidentem solem praeterfluebat eam Tyberis; qua autem spectabat meridiem mare ipsam alluebat. [19] Parum, ut arbitror, auspicate Marcus eius posuerat moenia quippe cum anno vix CCCCLXX ab eius conditione ipsam Marius et Cinna vi captam diripuerint ac paene substulerint. [20] Instaurata postea a Romanis tempestate praesertim Aureliani Augusti, qui, uti Flavius Eutropius auctor est, fundavit in ea nominis sui forum, perseveravit ad annum ortus Iesu Christi nonum et vicesimum supra octingesimum, per quod tempus Sarraceni ipsam, uti magis idoneo loco docebimus, delevere. [21] Instauravit eam denuo Leo IIII pontifex maximus, colonis eo ex Corsica insula deductis. Verum cum ea gens hebeti esset ingenio nec satis scirent quidnam eis ad rem bene gerendam conduceret, pontifice mortuo, locum deseruere. Saeculo deinde nostro Martinus Romanus pontifex arcem eo in loco tantum erexit qua Tyberis hostium totusque circumiectus ager atque ipse ad urbem Romam per Tyberim aditus tutus saltem a subitis, quae contingere persaepe solent, hostilibus excursionibus esset. [22] Hac denique tempestate Guilielmus cardinalis, quem Rotomagensem vulgus appellat, clarissimo Francorum regum genere exortus, cum sit Hostiensis episcopus, eam loci partem quae est arci quam dixi propinquior cingere muro coepit navatque operam ut saltem parva antiquae urbis portio habitatu reddatur idonea. [23] Hostiae diem suum obivit Monycha, foeminarum omnium sui temporis optima, beati Augustini mater, cuius corpus, cum annos supra mille illic in sacello quodam iacuisset, illud tamen Romam translatum, Maffeus Vegius Laudensis poeta praeclarus in beati Augustini aede, structo sua ipsius pecunia insignis operis ex marmore candidissimo sepulchro, venerandum Romano populo praebuit.

[24] Inde ad milia passuum XX Lavinium, quod deletum iampridem fuit, situm erat; non tamen mare ipsum alluebat ut Hostiam, sed ab eo octo milia distabat. Is locus ille est prope quem Aeneas, adversus Rutulos gerens, castra amplissima posuit. [25] Tria haec civitas habuit nomina: prius nanque a Lavino, Latini regis fratre, Lavinum appellata est; postea Laurentum a lauro quam illic Latinus qui Lavino fratri successit, dum urbem augere vellet, invenit; postremo Lavinium a Lavinia Latini filia quae Aeneae matrimonio iuncta est. Bello enim confecto, regno Aeneas potitus mutato Laurenti vocabulo Lavinium dici urbem ipsam ab uxoris nomine voluit. [26] Erat deinde Ardea Rutulorum olim opulentissimum, ut ante diximus, oppidum quod a mari passuum octo milibus aberat; nunc paene desertum est. Conditum, uti Plinius prodidit, est a Dane, Persei matre. [27] Parum abest ab eo Numicus fluvius, eo praecipue celebratus quod Aeneae cadaver in eo repertum est. Fuit is ante ingens fluvius, at postea paulatim Servio teste decrescens, in fontem est redactus. Haud igitur mirum si quodam in loco dixit Virgilius: «Et fontis stagna Numici», et alibi: «Et fontis sacra Numici».

[28] Antii mox invenies mira superbaque vestigia, quae urbs distabat ab hostio Tyberis passuum milia XL. Ab Anco Marcio ferunt ei vocabulum inditum, a quo et eam conditam deductis ex Roma colonis affirmant. Quicunque tamen eius fuerit conditor illud T. Livii libro XXX testimonio constat fuisse ipsam a Cinna et Mario expugnatam. [29] Sed a Nerone magna ex parte postea instaurata est, extructis eo in loco et moenibus et portu adeo superbe atque magnifice ut non aerarium solum, ut Svetonius in vita Neronis tradit, sed ipsum etiam Romanum imperium pecunia exhauserit. [30] Instaurari tamen coeperat et ante Neronis imperium et ante Strabonis Chretensis aetatem qui Tyberio Augusto Romanum optinente imperium maxime floruit. Eius scriptoris, ubi fecit mentionem de Hostia, haec sunt verba: «Dehinc Antium est, et ipsa quidem portu carens civitas; sita est in rupe. Nunc ad ocium rerumque urbanarum vacationem principibus concessa est, ubi tempus nacti sunt. Quocirca frequentes et quidem magnificae in ea urbe ad huiuscemodi peregrinationes aedificatae sunt aedes». [31] Cumque pars quaedam sublatae urbis mari veluti promontorium promineat, Caput Antii locum ipsum mei temporis nautae cognominant. Quo fit ut nescientes quid sibi velit quod perferunt vocabuli praeclarae urbis in hanc etiam diem servent vetustatem.

[32] Ab Antio <V> milia passuum distat Astura, priscum servans adhuc nomen. Parva insula vel potius saxum est ea amplitudine ut erecta sit illic mediocris magnitudinis arx, quae Columnensium hodie regitur imperio. Inditum est loco nomen a veteribus Asturibus qui proxima litora olim tenuisse feruntur. [33] Fuisse eos optimos equites ostendit in Aeneide Virgilius his verbis: «Sequitur pulcherrimus Astur, / Astur equo fidens et versicoloribus armis». Hic locus ob impiam Ciceronis mortem fama fuit eritque semper apud doctos omnes toto orbe notissimus. [34] Intus ad mille passuum ferme prope diruta Antii moenia oppidum quoddam est quod Neptunum nominant. Inditi nominis causam fuisse quidam arbitrantur quod Neptuni templum illic forte fuerat ubi oppidum ipsum primi incolae condidere. Quippe vetustum haudquaquam fuisse id oppidum propterea constat quod geographi veteres nullam ipsius mentionem habuere. [35] Nymphaeus inde fluvius parum abest, eo maxime olim finitimis celebratus quod finis erat antiqui Latii.

[36] Circeus mons, corrupto vocabulo Circellus vulgo nominatus, inde passuum XII milia distat. Inditum ei nomen est a Circe Solis et Persae nymphae, si poetis creditur, filia. [37] Insulam fuisse olim hunc montem tradidit in Odyssia Homerus, et Clitarchus fuisse eius ambitum passuum XII milia prodidit. Tradit itaque noster Plinius quicquid terrae est praeter eum ambitum annexum insulae fuisse. Servius tamen super VII Aeneidos ait Circeum non maris freto sed paludibus fuisse antiquitus a continenti diremptum. [38] Linium deinde fluvium, qui ex Albanis decurrit montibus, loca tandem paludium complevisse montemque ipsum instar habentem insulae continenti coniunxisse.

[39] Fuit in summis eius locis oppidum quod et Circei et Circeum, utroque nanque vocabulo sunt usi rerum scriptores, nominatum est. Nunc deserta omnia factaque sunt piratarum receptacula. [40] Coeterum Strabonis temporibus oppidum, quod fuerat amplissimum, in castellum redactum erat. Fama est eum montem copiosis germinare radicibus ob ea fortasse, ut ait Strabo, quae Circe convenientia fabulae vulgant. [41] Ea quippe loca Circe dicitur habitasse, ex quo Circaeam terram nominavit ipsam in Aeneide libro VII Virgilius. [42] Ideo autem Solis filia Circe fingitur quia clarissima fuit meretrix, et nihil est sole clarius. Libidine quippe sua et miris blandiciis homines in ferinam vitam ab humana deducebat ut libidini et voluptatibus inservirent, unde fabulae datus est locus. Quod paucis expressit hoc versu de Ulyxe loquens Horatius: «Sub domina meretrice fuisset turpis et excors». [43] Quanquam M. Varro fuisse a Circe revera socios Ulyxis mutatos in bestias asseruit, ut beatus Augustinus affirmat. Ab horrore itaque transeuntium quo homines mutabantur in feras Aeaeus mons ipse, ut inquit Servius, cognominabatur.

[44] Storas inde est fluvius; dehinc importuosum litus Ufentem usque fluvium extenditur. At in mediterranea regione Pometiorum erat ager, cui proximi veteres Ausones incoluere, a qua gente et Italia Ausonia et mare Ausonium appellatum est. Nec tamen ea solum loca, sed partem etiam quandam Campaniae tenuere; post Ausones Osci, qui omnes antiquissimi Italiae populi fuere. [45] Sed iampridem maximam regionum quas tenuerant partem Pontina occupavit palus, teste Plinio, conditae Urbis anno CCCCLXI. Est autem haec Volscorum, ut asserit Vibius, palus iuxta Forum Appii haud longe a Taracina, quanquam eius occidentalia litora XX milibus passuum ab urbe distabant. Locum fuisse urbium XXIIII testatur Plinius Mutianum ter consulem prodidisse. [46] Paludem ipsam duo amnes effecere; eorum qui maior est Auphidum appellabant. Hoc in loco Strabonis temporibus mari adiungebatur via Appia, strata e Roma usque Brundusium ac plurimum peragrata. Penes Taracinam iter urbem Romam versus facientibus fossa ad Appiam viam apponebatur, quam et palustres et fluviales implebant aquae, fiebatque per ipsam nocturna navigatio ut qui primis navigare tenebris incipiebant, oriente sole egressi, ad reliquum viae Appiae evadebant. [47] His vero temporibus quinquies ego vectus quodam cymbarum genere quae ‘sandalae’ vulgo dicuntur, ab agri Setini finibus per fluvios perque Pontinae paludis quandam partem Tarracinam usque navigans, pontes atque arcus vetustate collapsos quibus via ipsa Appia iungebatur multis in locis vidi et non absque gemitu admiratus sum. [48] Tunc equidem visus mihi sum vidisse quod ait Lucanus de Caesaris transitu loquens: «Et iam praecipites superaverat Anxuris arces, / et qua Pontinas via dividit uda paludes». [49] Latronum haec loca fuisse aliquando sedem his versibus innuit Iuvenalis Satyra III: «Interdum et ferro subitus grassator agit rem: / armato quoties tuto custode tenentur / et Pontina palus et Gallinaria pinus».

[50] Ad litus redeamus. Supra Ufentem fluvium sita est Tarracina, Volscorum oppidum, quod illorum lingua Anxur cognominatum est. Trachinam quoque id est asperam fuisse ipsam ante appellatam Strabo auctor est. [51] Fuerat quidem insula Taracina immenso, ut ait Solinus, mari circumflua, sed nectente aevo addita est continenti. [52] Iuxta eam occurrit mox Phormiorum regio, in qua Lacones Castoris et Pollucis comites, qui ea loca prius tenuerant, Hormias a stationis bonitate oppidum appellavere. [53] Constituerunt ibidem et Amyclas oppidum, quod a Laconicis Amyclis Castoris et Pollucis patria cognominaverunt, ut Servius testimonio est. A serpentibus in paludibus quae proximae loco erant natis, quos sectantes Pythagoreorum vanitatem qui caede omnium animalium abstinebant noluerunt occidere, deleti quidem magna ex parte fuere. Paucis vero post temporibus, cum advenientium hostium impetum nemo ex ipsis nunciaret, tacendo periere. Eam ob rem tacitas Amyclas eas dixit in Aeneide Virgilius, id a Lucilio mutuatus qui ante ipsum dixerat: «Mihi loqui necesse est: nam scio Amyclas tacendo periisse». [54] Fuit in hac regione antiquissima Lestrigonum sedes, ut affirmat Plinius. His quoque in locis fuit Ciceroni villa quam a regionis vocabulo nominavit Phormianam. [55] Extat nunc ad mare castellum quae Spirlonga ab accolis dicitur, corrupte videlicet pronunciatum a vulgo. His enim in locis ingentes, ut ait Strabo, speluncae pandebantur quae magna et sumptuosa continebant domicilia. Spirlongam igitur pro Spelunca nominavit vulgus.

[56] Sinum autem qui est a Taracena usque ad promontorium ubi sita est urbs Caieta Lacones Caietam nominavere: nanque omnia curva caietas illi nominabant. [57] Fuerunt nihilominus qui sinum ipsum a Caieta Aeneae nutrice appellatum prodiderint, quos Virgilius secutus ita dixit Aeneidos libro VI: «Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix, / aeternam moriens famam, Caieta, dedisti». Scio tamen Servium legisse in philologiis his in locis Aeneae classem fuisse incensam et inde nominatam Caietam ἀπὸ τοῦ <καίειν>. [58] In loco ubi nunc est sita Caieta vicatim perdiu habitatum est. Quo autem tempore Phormiorum oppidum Sarraceni sustulerunt, qui inde potuerunt evadere ad Caietam ubi vicatim habitabatur, perfugientes causam condendae illic urbis praebuere, quae nostris temporibus praeclara est tum propter amoenitatem loci tum propter commoditatem portus, quibus rebus fit ut urbs ipsa plerisque non modo ad Latinum sed ad Campanum quoque atque Tyrrhenum tractum sitis urbibus antecellat. [59] Tempestate vero mea Alphonsus rex in summis promontorii locis munitissimam atque ornatissimam erexit arcem. Caietanae autem illius molis, cuius fertur fuisse vel conditor vel instaurator Antoninus Pius Romanus imperator, vestigia adhuc quaedam apparent. [60] Intimo sinui, quem Caietam a Laconibus appellatum fuisse ostendi, vicinus est Cecubus mons, optimae vitis oleaeque olim ferax, ac inde Cecubinus ager; cui monti adiacet in via Appia Fundi oppidum, distans a Taracena X milia passuum.

[61] Redeamus ad oram. Trans Caietam obtendebatur Phormiorum regio usque Pyren, quod oppidum deletum quoque erat Plinii tempore. Sed eo fuisse postea instauratas Phormias constat quod beati Gregorii papae tempore sancti Erasmi martyris corpus in Phormiana ecclesia quiescebat, ad cuius episcopum scripta eiusdem beati pontificis epistola ea de re habetur in opere quod Registrum dicitur. [62] Ad Lirim tandem pervenitur fluvium quo Latium, ut ante dictum est, terminatur. Sinuessa, a sinu ad quem erat posita sortita vocabulum, quamvis trans Lirim esset, in adiecto Latio fuit. Deleta nunc est, sed fiet de ipsa loco suo mentio. Minturnae quoque, ut quidam tradidere, adiecti erant Latii. [63] Liri, ad cuius decursum perventum iam nobis est, Glauno et Glanico et Gaurio fuit etiam cognomen; corrupto tamen verbo Garalianum postea protulit vulgus. Fons huic amni est in interioribus locis, qua Aequiculorum regio proxima est Apennino. Sed de hoc Liris fonte ad Samnitum perveniens fines loquar prolixius atque ostendam quae loca sunt ei propinquiora. [64] Nunc attingam illa quae sunt Liri vicina posteaquam ab agro Sorano ad interiora delabitur. Quorum primum est castellum qui Sanctus Vitus nominatur, a quo non multum absunt Olibanum et Piscianum, eademque in regione sunt et alia castella atque oppida nequaquam praetermittenda. Ea sunt: Cecilianum, Sambuca, Sarraceniscum, Giranum, Anticulum, Afilae, Rugate, Civitella, Ceretum. [65] Suo autem fonte delapsus Liris Latinosque semper a finibus dirimens Campanis atque aliquot auctus amnibus, Tophano praesertim qui ex Anagnino oritur agro, Ceparani agrum tandem attingit castellumque ipsum praeterfluens intervallo milium passuum circiter XX Fregellas, quod oppidum vocant hodie Pontem Curvum, pervenit. Ipsum primo praeterfluens, delabitur deinde per diversos amfractus donec perveniat atque praeterfluat Bantrium; eo enim nomine id castellum vocatur ab accolis. [66] Ab hoc loco parum digressus fit maior propterea quod ei miscetur amnis ille qui Casinatem seu Sancti Germani perlabitur. Is enim, receptis in se compluribus fluminibus, ea fit magnitudine ut eius aquis Liris ipse haud mediocriter augeatur. Inde vero ad ipsius hostia est intercapedo milium passuum circiter XII, quod iter saepe ego confeci. [67] Bene igitur ait Strabo Lirim ex Apennino deferri et a Vestinis. Unde et Lucanus idem tradens ait: «Et umbrosae Liris per regna Maricae / Vestinis impulsus aquis». De Vestinis autem fiet mentio quom perventum mihi fuerit ad alterius Campaniae quae dicitur nunc Terra Laboris descriptionem. Quo etiam in loco quaenam sint regna Maricae ostendam.

[68] Satis de ora dictum mihi fuerit ut nostro tempore terminari nova Campania seu Latium solet utque eam terminaverunt maiores quadam terrae portione adiecta. Ptolemaeus autem Latinam oram hoc descripsit ordine: Tyberis fluvii hostia, Hostia, Antium, Astura, Circeum promontorium, Taracina, Phormiae. Nunc particulatim res ostendenda est. Nec solum Ptolemaeum, sed alios quoque sequar auctores quo fiant illustriora quae sunt demonstranda. [69] A Roma igitur principium faciam. Roma, urbium orbisque terrarum princeps, in proximis Tyberi sita locis mediterranea est, distans nihilominus a mari milia passuum XVI. [70] At silere equidem malo quam pauca de ipsa nunc scribere: quippe nomen, situs, auctoritas tam clarae civitatis toto orbe notissima est. Extant praeterea iam historicorum illustrium nobilissima opera quibus de ipsius conditore, primordiis, incrementis, amplitudine, moenibus, templis, theatris, circo, aquaeductibus, stratis viarum, cloacis quibus urbis sordes eluerentur in fluvium, de suburbiis, de triumphalibus arcubus coeterisque mire structis maximeque ornatis aedificiis, de civibus, magistratibus, imperio, gestarum rerum gloria, fortuna, variis eventis quae scitu fuere vel utilia vel necessaria, accuratissime literarum mandavere monumentis, quae et vulgo extant et sunt non modo literatis omnibus, verum etiam multis literarum imperitis notissima. [71] Quae igitur ad earum rerum pertinent cognitionem nunc praetermissis, de aliis Latinorum locis mentionem hinc habeamus. Loco tamen qui videbitur magis idoneus multa de ipsa memorabo quae, ut puto, erunt iocunda legentibus. Placet autem hoc uti ordine: ea primum ostendam quae sunt viciniora litoribus, quorum supra mentionem habui; ea deinde commemorabo quae sunt maxime intus utpote proxima locis quibus ab Umbris Latini fines dirimuntur; tertio ea describam quae inter haec et illa occurrunt Lirim a Roma petentibus. Quanquam oportebit me aliquando divertere quo mentionem quoque habeam oppidorum quae sita sunt in locis haud longo intervallo a constituto mihi itinere distantibus.

[72] Ex Roma itaque, Taracinam petentibus, primum ad XII milia passuum occurrit oppidum quod Marinum corrupte, ut quibusdam videtur, cognominant propterea quod, cum fuisse illic Marianam villam putent, aiunt vulgus dixisse Marinum cum Marianum dicendum fuisset. Quanquam sunt e Romanis hominibus qui et novum id oppidum esse et a conditoris nomine vocatum affirment. [73] Ab hoc oppido boream versus paucis passuum milibus absunt loca ubi posita olim Alba et Aritia fuerant. Eas tamen missas nunc facio ut coeptum persequar iter. Mox ad ipsas revertar. [74] A Marino absunt milia passuum circiter XIIII Veletrae, quae civitas cum ob vetustatem tum vero maxime ex eo clara in Latinis habetur quod inde oriundi Octavii Augusti progenitores fuere. [75] Inde ad milia passuum XIIII editissimo in loco sita occurrit Sarmoneta, haud nimium vetustum oppidum. Celebratissimus tamen olim fuit qui et nunc est eius ager propter fetidas aquas quae illic hubertim oriuntur. Ex illis autem locis principium est paludis quae, ut ante ostendi, est usque Taracinam navigabilis. [76] Setia est deinde in colle perarduo posita, celebrata quondam a veteribus non tantum ob antiquitatem, sed eo etiam quod eius atque alii circumiecti agri optimi erant vini feraces. [77] Sed vel Setinae regionis vites tantum aetate nostra degeneravere ut quae vina quondam optima producebant ferre desierint, vel non erant gustatu suavia coetera vina quae aliae multae orbis regiones ferebant. Nondum enim naturae eis innatam vim quae apud ipsas nascuntur vites ostenderant. Romani praeterea priscorum saeculorum haudquaquam gustaverant vel Graecum quod in Campania vel Vernaciam quae tum in ora Lygustica tum in Calabria vel Tribianum quod in Tuscia vel Corsum quod in Cirne insula vel Malvagiam quae in Chreta vel Bonagiam quae Drepani vel Muscatellum ac Latinum quod Panhormi nostro tempore nascitur, vel alia praecipuae suavitatis vina quae aliae ferunt patriae. Ea si veteres illi homines saltem degustassent, non plane Setina aut Massica neque Falerna aut Calena aut alia ab ipsis plurimum laudata vina in precio unquam habuissent.

[78] <A> Setia paucis milibus passuum abest Lanuvium. A Setia item abest Privernum quinque milia passuum, alio tamen quam antiquitus fuerat positum loco. Campestre nanque vetustum illud Privernum fuisse proditum nostrae memoriae scimus. [79] Anno tamen ab ortu Salvatoris irruentibus in regionem ubi erat situm, vi captum direptumque ac magna ex parte incensum est. Quamobrem qui relicti ex tanta calamitate fuere, ubi primum desiit barbarae gentis furor, oppidum in edito loco ubi nunc est condidere Privernumque vetusto vocabulo ipsum dici voluere. [80] Privernatem fuisse foeminam illam clarissimam constat a Virgilio maxime laudatam Volsca de gente Camillam. [81] Vicina Priverno sunt haec et montuosis in locis posita oppidula: Maientia, Arx, Roccasicca, Sunninum idque abest a Taracina passuum V milia. Ab eo loco arduum collem qui ad austrum vergit transgressis atque in plana pervenientibus, occurrit via Appia, per quam quatuor milium passuum intervallo Fundos <usque> ducuntur. [82] Pervetustum est id oppidum et cum sit eius ager amoenissimus ac vitis oleaeque atque aliarum quarundam rerum utilium ferax, coeteris quae in hac regione sita sunt oppida non mediocriter antecellit. Distat autem a Taracina haud amplius passuum X milia. Orientem deinde versus iter ad Lirim per ipsam viam Appiam facientibus occurrit quinto miliario Itrum cuius ager est oleae in primis ferax.

[83] Sequens dehinc regio, ea praesertim quae ad Caietanum pertinet agrum, tota longe lateque perpulchra est et admodum amoena, cum sit aquarum non indiga sitque maxime ferax vitis et oleae omnisque generis pomorum atque aliorum fructuum qui solent in multis Italiae locis gigni tum visu pulchra tum gustatu suavia. Augent regionis amoenitatem multa loca soli ingenio et laurifera et speciosa mirtetis. Sunt praeterea ad laevam per eandem viam Lirim petentibus castella et oppida quae, cum non sint visa necessaria mentione digna, praetermittimus. [84] Traiectum tamen in loco edito situm silentio praetereundum non fuit, oppidum sane in regione opulentum et in primis nobile. Abest a mari quidem III milium passuum intercapedine; a Liri autem VI milia passuum distat. Supra ipsius agrum in mediterraneis montuosisque locis sunt Fractae: ita id oppidum appellatur ab incolis distatque a Traiecto milia passuum circiter decem. Intus vero ad milia passuum circiter octo est oppidum hodie quidem Pons Curvus sed antiquitus Fregellae nominatum, quod praeterlabitur Liris, ut ante dictum est. [85] Nunc quando perventum nobis est ad amnem quo terminari Latinam regionem ostendimus, placet Taracinam redire indeque per aliam quandam viam paucis miliariis ab ea, per quam modo nostrum confecimus iter, distantem petere urbem Romam unde profecti primum sumus. Id enim quom fecerimus insigniora magisque mari vicina Latii loca ordine qui supra constitutus est commemoraverimus et ab Appia via nequaquam diverterimus.

[86] Itaque si a Taracina profectus te itineri boream versus commiseris, haud amplius decem milium passuum intervallo ad Storacem pervenies fluvium quo imperii Romanae Ecclesiae et Neapolitanorum regum fines nostro tempore dirimuntur. [87] Ab eo amne parum abest locus ubi fuerat olim Forum Appii: deletum enim id oppidum est. At in eo loco structum postea fuit celebris nominis Cisterciensium monachorum coenobium quod Fossa Nova nominatur, beati Thomae Aquinatis obitu inclytum. [88] Romam deinde versus per viam Appiam euntibus occurrit locus habitatoribus vacuus ubi sita fuit olim Aritia, nobilis in Latinis civitas, cuius homines eo honore apud Romanos praestitere ut eodem iure quo et Lavinii in civitatem ab illis reciperentur, ut libro VIII T. Livius tradidit. Inditum ei nomen fuisse ait Servius a morbis quos gignebat, propterea quod erat Pontinae paludi vicina. [89] Inde sex milia distat locus qui est Albani montis pars ubi fuit ab Ascanio Aeneae filio Alba condita ante Romam annos CCC, quam urbem Tullus Hostilius, ut supra ostensum est, sustulit, ipsis tamen Albanis Romana civitate donatis, quibus et datum est ut Caelium montem incolerent. [90] Hoc tamen tempore in quodam deletae urbis angulo situm est castellum quod Sabellum appellant. Conditum id fuit a Romanis quibusdam civibus, quibus et cognomen et origo defluxit a Sabella illa gente de qua Romanarum rerum scriptores meminere. [91] His in locis excelsa illa rupes est ex qua Caesar urbem prospexit, ad ipsam post belli civilis initia veniens. Cuius adventum describens Lucanus sic ait: «Qua sublime nemus, Scythicae qua regna Dianae, / quaque iter est Latiis ad summam fascibus Albam; / excelsa de rupe procul iam prospicit urbem». His praeterea in locis est lacus et Albanus et Nemorensis, dictus a Nemore oppido sito ad ipsius lacus litus. Hinc autem per eandem viam Appiam ad urbem Romam te conferes non amplius intervallo milium passuum XVI. Meminerimus iam hactenus locorum quae sunt vel ad litus vel litori viciniora.

[92] Itaque postulat ordo nobis supra constitutus ut ea deinceps commemoremus quae paulo plus absunt a mari. Ab urbe igitur Roma Tybur per viam Tyburtinam petamus, inter quas urbes intercapedo est milium passuum XVI. [93] De Tyburis conditore variae feruntur sententiae. Cato nanque, Solino teste, auctorem eius prodidit fuisse Cathyllum, Arcadem classis Evandri praefectum; Plinius autem Tyburtum Amphiarai, qui apud Thebas obivit, filium. Id si verum est, multo ante conditam Romam possunt Tyburtes eorum repetere originem. [94] At Sextius Graecus historicus Antiquitatum libro VI ea de re sic scripsit: «Cathyllus Amphiarai filius post prodigialem patris apud Thebas interitum, iussu Oiclei avi sui cum omni foetu et sacris in Italiam profectus, tres procreavit filios, Tyburtum, Coracem et Cathyllum. Hi, pulsis ex oppido haud longe a Roma posito veteribus Sicanis, vocari illud voluerunt a nomine Tyburti qui fuit fratrum natu maximus». [95] A Sextio non dissentit noster Virgilius Aeneidos libro VII ita dicens: «Fratris Tyburti dictam cognomine gentem». Affirmat praeterea Sextius unumquenque e fratribus suam condidisse civitatem. Cuius rei testis est mons qui Cathyllus adhuc nominatur; testis est et Corax in Volscis haud ignobile oppidum. [96] Apud Virgilium superbum dicitur Tybur vel quia nobile est ob antiquitatem vel, ut placet Servio, quod aliquando responsum Tyburtini a Romano senatu acceperunt quod superbi essent. [97] Fuit Tybur sublatum a Teuthonibus quo tempore Henricus quintus huius nominis Romanorum imperator bellum gerens adversus Romanum pontificem et in Romano et in circumiectis agris paene omnia ferro ignique vastabat. Federicus autem ex eadem gente primus Romanorum imperator ipsum restituit. [98] Mea vero tempestate Pius II pontifex maximus arcem illic munitissimam struxit, in cuius operis memoriam hoc epigramma voluit incidi in marmore quod ipse composuit < >.

[99] In Latinis quoque est montana Tyburtinoque agro qua ad orientem vergit vicina regio ubi fuit Praeneste, oppidum antiquissimum atque in loco editissimo positum, quod et Polystephanum fuisse appellatum ait Strabo, distans a Roma milia passuum XVIII. [100] Conditum tradit ipsum Solinus a Praeneste Latini regis filio. Coeterum Virgilius a Caeculo filio Vulcani conditum prodidit his versibus: «Nec Praenestinae fundator defuit urbis, / Vulcano genitum pecora inter agrestia regem / inventumque focis omnis quem credidit aetas, / Caeculus». [101] Saeculo nostro sublata ea urbs fuit propterea quod ad Praenestinos confugerat Nicolaus Fortebraccius et alii quidam copiarum ductores qui, cum essent Romanae Ecclesiae hostes, omnia in agro Romano infesta faciebant. [102] Inditi autem ei urbi nominis causam eo fuisse ait Plinius quod arbor prunus multa in eo monte sit; Praeneste igitur quasi Pruneste nominata ea urbs fuisse creditur. [103] Solebant persaepe Romani quidem cives uti eo secessu ad animi relaxationem quemadmodum usus est poeta Horatius. Fuit enim ei villa in agro Praenestino, quod ipse significavit scribens ad Lolium: «Troiani – inquit – belli scriptorem, Maxime Lolli, / dum tu declamas Romae, Praeneste relegi». [104] Mea vero tempestate villae locus dicitur Sanctus Ioannes in campo Horatii. Perlabitur eam regionem fluvius qui Strabonis aetate Verestis appellabatur.

[105] A monte ubi Praeneste fuerat excelsum quoddam dorsum maritimam regionem versus ad Albanum usque montem porrigitur. In quodam autem dorsi huius loco fuit Tusculum urbs celebris nominis ob Ciceronianae villae memoriam. Eo accedit quod temporum progressu structum eodem in loco fuit, quod et extat hodie, nobile Sanctae Mariae de Crypta Ferrata monasterium. [106] Nec multa milia passuum distat is locus a Marino, de quo oppido supra mihi fuit habita mentio. Marino vero et ipsi monasterio Rocca Papae propinquior, quae Columnensium ditioni ut et alia multa vicina loca subiicitur. Quod oppidum, cum situm sit in colle admodum arduo, haud procul apparet a via qua a Marino ad urbem Romam proficiscimur. [107] Sed ad Tusculum redeo quo doceam ipsum fuisse iampridem a populo Romano ita deletum Federici II imperatoris temporibus ut vix appareant fundamentorum eius vel pauca vestigia. Causa fuit quod auxiliis Rainonis, cuius imperio tunc Tusculani parebant, Federicus adiutus, Romanum enim pontificem duro tunc bello premebat, Romanos adeo miserabiliter profligavit ut clades ab illis accepta visa sit caesorum numero illam facile coaequasse quam olim apud Cannas acceperant. Remansit nihilominus eius loci episcopatus nobilissimus titulus quo solet ornari unus ex ordine sacrosantae Romanae Ecclesiae cardinalium. [108] Parum a Tusculo abest locus cui Frascato est hodie nomen, ubi fuerat L. Luculli villa; qua de causa quo tempore florebat Lucullanum appellabatur. [109] Sed ad Praenestinam regionem iuvat redire: quippe non erant nobis praetermittendae Cavae quae et ipsae tenentur Columnensium ditione. Positae sunt in effossis quibusdam locis ad Praenestini montis radices. Non est plane nimium vetustum id oppidum, sed eo aedium quarundamque aliarum rerum splendet ornamento ut videatur paucis oppidis quae posita sunt in agro Romano postferendum. [110] Si ab eo loco te austrum versus itineri per loca Albani montis commiseris, occurret tibi regio ubi et Alba et Aritia, quarum iam memini, fuere. Proximus his locis est Albanus lacus unde oritur flumen quod labitur apud Sancti Pauli templum quodque pervenit ad locum ubi efficit paludem quae ‘Ad aquas Salvias’ a Romanis hodie nominatur.

[111] Redeo item ad montanam regionem in qua fuerat Praeneste quae est Tyburtino agro vicina. Proximae eis locis sunt regiones in quibus sita sunt aliquot castella et oppida. In eis praecipua sunt Azinatianum, <Rocha> Cavarum, Capranica, Gaudagnolum, Polium, Cassacorbola, Sanctus Gregorius. [112] His autem deinceps proxima sunt loca unde oriri fluvium Lirim supra ostensum est. Supra has deinde regiones boream atque Apenninum versus sunt loca montana et admodum edita, in quorum uno situm est oppidum quod hodie quidem vocitant Sublacum; Plinii vero saeculo Sublaqueum appellabatur. [113] Sub eo fuit olim, nunc enim vacuus est aquis locus, eiusdem nominis lacus toto orbe celebratissimus cum vitam ea in regione egerit multos annos beatus Benedictus, qui Latinorum omnium primus monachorum constituit coenobia, beatum imitatus Basilium qui primus apud Graecos eius rei princeps et caput ante extiterat. In beati Benedicti memoriam structum eo in loco fuit, quod et hodie extat, nobile monasterium quod ab oppidi lacusque vocabulo dicitur Sublacum. [114] Ab ipso autem lacu usque Romam constructus fuit magno artificio aquaeductus cuius nunc cernuntur multis in locis mira vestigia, per quem aquae abunde in Urbem sufficiebantur. [115] Sublaqueo dedere nomen lacus tres praecipua amoenitate nobiles, quos defert in Tyberim Anio fluvius in monte Trebanorum exortus. [116] Is delatus in Tyburtinum agrum ex cataracta quadam, velut alter Nilus, in profundam, ut etiam tradidit Strabo, decidit vallem ipsumque Tybur mox praeterfluens fit navigabilis ac tandem Tybri admiscetur. [117] Tribus iungitur pontibus qui prae se ferunt venerabilem quandam operis vetustatem ac munificentiam eorum qui ipsos construxere. Unus eorum in via est Tyburtina qui Mammolus dicitur quod aedificatus fuisse feratur a Mammaea Alexandri Romani imperatoris matre, quae christiana fuisse traditur; alter in via Nomentana cuius quis fuerit conditor incertum habetur; tertius in via Salaria quem aedificavit Narses eunuchus Iustiniani imperatoris, adversus Gothos strenuissimus dux. [118] Ad proxima Anienis hostia quibus fertur in Tyberim, trans ipsum tamen Anienem, unde incipit Umbria regio, coniicit Blondus noster fuisse Fidenas, urbem vetustissimam, de qua Svetonius in vita Tyberii: «Fidenis – inquit – casu theatri viginti hominum milia interiere». T. vero Livius tradit eam urbem a M. Aemilio dictatore captam desolatamque fuisse.

[119] Trans montes qui Tyburi proximi sunt, boream versus usque ad Apenini radices, incoluerunt olim feroces illi populi quos vocabant Aequiculos, quorum metropolis Cliternum appellabatur, ut nonnulli tradidere. Hos Romani ita delevere ut illorum nomen, T. Livio teste Ab Urbe condita libro VIIII, prope ad internitionem redegerunt. [120] Erat ea gens morum vitaeque qualitate praedura, ut Servius ait. Idcirco de eis habens mentionem Virgilius, loquens de populis qui ex Latio arma adversus Aeneam ceperunt, his verbis accommodatissime usus est Aeneidos libro VII:

[1] Quam veteres appellaverunt Umbriam, ducatum Spoletanum hodie nominamus, quod nomen ei indidere Longobardorum principes qui universae Italiae perdiu olim imperitaverunt tribus in locis, hoc est Papiae, Ravennae et Beneventi, sedes tenentes regias, uti suo loco docebimus. [2] Tractum putant nonnulli ducatus nomen a consuetudine militari. Diviserant nanque in praecipuas quasdam regiones eorum regnum Longobardi seu alii qui vel ante vel post eos, declinato Romano imperio, Italiam sibi occupaverant, quibus regionibus praeficiebant bello duces, datis eis militibus qui locis praesidio essent eaque adversus omnes hostiles incursus tuerentur. Cumque temporum progressu aliis alii duces succederent, ducatus tandem nomen dignitatis locum obtinuit adeoque perseveravit in posterum ut in hanc usque diem regum quorundam primogeniti filii duces dicantur, cum ea dignitas suprema apud eos post regiam habeatur.

[3] Umbri putantur a quibusdam nostrorum a Graeco vocabulo nominati, hoc est ἀπὸ τοῦ ὄμβρου, quod est imber. Ea nanque loca quae iuxta Apenini <iuga> exposita sunt, imbribus aliquando oppressa, Umbriae nomen accepere. Vel, ut aliis placet, nomen ei regioni inditum est quod inundatione terrarum imbribus superfuisset. Sunt enim apud eos multis in locis montes altissimi quos inundatio operire non potuit.

[4] Latissimos fines constat Umbriam antiquitus habuisse. Nam Senones Gallos ad eam pertinuisse docuit Ptolemaeus ab Esi fluvio usque ad Rubiconis hostia, intra quos duos amnes locatam dixit Senogalliam oppidum, Metaurum fluvium, Fanum Fortunae oppidum, Romanorum coloniam, Pisaurum oppidum cum amne. [5] Quae tamen loca hodie ad ducatum Spoletanum non pertinent, quam regionem modo dicebam Umbriae appellari nomine. Plinius quoque tradidit ipsam Umbriam fuisse olim complexam agrum Gallicum circa Ariminum. Adeo autem populis frequens fuit ut, quo tempore Umbros propriis sedibus Hetrusci tunc totius Italiae potentissimi populi pepulere, trecenta eorum oppida debellaverint. [6] Sabinos praeterea in Umbris comprehendit antiquitas ipsosque ad Superum usque mare produci voluit. Ideo constat quod Spina, Delphicis opibus a Diomede olim aedificata, Sabinorum urbs fuit; nunc iacet, sed eius ruinis Ravennam postea conditam affirmavit Plinius. Non enim longe aberat locus ubi posita Spina fuerat, quae et Spiniticum nomen sibi proximo Padi fluminis hostio dederat.

[7] Sed quos fines Umbriae dederit Strabo demonstremus. Ab Apenino, inquit, incipit et ultra a sinu Adriatico. Hi enim a Ravenna inchoantes propiora deinceps tenent Sarsinam, Ariminum, Cesenam, Camarinum. Ibi et Esis est fluvius et Cingunus mons et Sentinum amnisque Metaurus et Fanum Fortunae. In hisce nanque locis priores fuere Italiae termini atque Galliae ad quandam maris partem, licet imperatores saepenumero transposuerint. Antea quidem Esim fluvium terminum faciebant, postea Rhubiconem. Nunc universa Italia usque ad Alpes patet. [8] Sed redeamus ad Umbriam quam usque Ravennam extendi consentiunt omnes, cuius longitudo a Ravenna ipsa per viam Flaminiam usque ad Ocriculos et Tyberim; latitudo impar. Intra montes Apeninos hae sunt Umbrorum urbes dignitate praecellentes: Ocriculi, Tyberi propinqui, Latoloni, Narnia, quam Nar amnis praeterlabitur Tyberim influens, dehinc Carsuli et Mevania, praeter quam labitur Teneas, Forum Flaminii, Nuceria, Forum Sempronii. Ex Ocriculis autem Ariminum permeanti via dextera occurrit Interamna, Spoletum, Esium et in ipsis montibus Picentinorum confinibus ad montana Camertes; ex altera parte Ameria et Tuder, clara civitas et Ispellum et Iturum. Universa autem regio fertilissima est. [9] Et ita quidem Strabo Umbriae terminos definivit. Ptolemaeus autem hoc ordine eiusdem regionis loca constituit, ut suis temporibus descriptam fuisse credimus. Primum hae erant Umbrorum civitates supra Tuscos sitae: Pitinum, Tifernum, Forum Sempronii, Isuium, Aissis, Iuficum, Ierusia, Centinum, Esisium, Camarinum, Nuceria colonia. [10] Eam autem regionem separans idem a Vilumbria has nominat Vilumbrorum qui erant ipsis Umbris magis orientales: Narniam, Ispellum, Tuder, Forum Flaminii, Spoletium, Mevaniam, Ameriam. [11] Nursiam vero Sabinis quos dixit esse Vilumbris magis orientales dedit. Coeterum latissimos illos veteres Umbrorum fines veteribus relinquamus auctoribus. Nos eos tantum ei regioni fines constituemus quibus hoc nostro saeculo ducatus Spoletanus terminatur.

[12] Blondus Forliviensis fines ei constituit Apeninum a Tyberis fonte, qui ubi sit supra ostensum est, usque ad Anienis fluvii sinistram ripam ipsumque Tyberim quousque ei Anio commiscetur. Ad eam regionem pertinere tradit haec oppida: Pratolinum, Montem Dolium, Burgum Sancti Sepulchri, quod unico miliario distat a Tyberi, Tifernum, quae Civitas Castelli nunc dicitur. Ex quo loco Tyberim ratibus fuisse olim usque Romam navigabilem auctor est Plinius. [13] Eugubium ad Apenini radices situm, distans a Tiferno milia passuum XX; castella quoque quae supra Eugubium sunt, Brancha et Schigia, quo tramite facillimus est per viam olim Flaminiam Apenini transitus in regionem olim quidem Flaminiam, hodie vero Romandiolam appellatam; costaciarium Eugubinorum et Sigillum Perusinorum oppidum, inter quorum agros oritur Chiasios fluvius qui, inter Eugubinos Assisinatesque montes delapsus, fertur sub Channaria oppido in proximum amnem Tinium nomine quem Topinum hodie dicunt. Fossatum praeterea, in arduo quodam Apenini colle situm castellum; Validum, cui oppido Gualdo est hoc tempore nomen, distans a Sigillo non amplius IIII milium passuum intervallo, quod et ipsum ad agrum pertinet Perusinorum.

[14] Post Gualdum incipere tradit oppida ab Apenino recedentia primamque ait esse Nuceriam vetustam civitatem cognomine Alphateniam, ad amnem qui Topinus hoc tempore dicitur positam, secundum cuius alveum ingentes cerni moles sternenda olim via Flaminia iactas. [15] Illinc XII milium passuum intervallo iri Fulgineum, per quam urbem idem fluvius labitur. Ornatam fuisse eam civitatem affirmat patrum nostrorum memoria Gentile, medico sui saeculi celeberrimo. [16] Esse apud Fulgineum totius Umbriae amplissimam amoenissimamque planiciem. In ea Spellum, quod a Plinio dicitur Pellium, vetusti nominis oppidum, distare a Fulgineo V milia passuum parique ab eadem urbe spacio abesse Assisium in colle arduo situm vetustum oppidum et a Propertio appellatum Axim, ornatum sancti Francisci ortu, cuius servat reliquias ac templo in eius honorem erecto, aedificii magnificentia mirabile totaque Italia fama inclyto. [17] Tennium sive Topinum amnem, quom ad Cannariam oppidum Chiasio fluvio miscetur, suum nomen amittere Chiasiumque inde appellatum. Bettonio oppido ad sinistram relicto, apud Torsanum oppidum labi in Tiberim nec ullo maiore fluvio praeter Narem et Anienem augeri ipsum Tiberim. [18] Ad alteram Chiasii partem multa esse Perusini agri oppida, e quibus Fractam esse contiguam Tiberi. Interiusque esse Montonum, Braccio praestantissimo nostra memoria rei bellicae duce illustratum, a quo Braccianorum nobilissima factio in Italia adhuc perseverat. De viris autem qui, tanti ducis disciplinam sectantes, magnam sibi laudem comparavere, fiet suis locis mentio plenior.

[19] Supra Fulgineum ad sinistram in arduo colle tradit esse Trevium, quod et Treviam et Trebulam antiquitus dictum putat. E cuius regione situm ait in amoeno colle Falcum, non plane vetusti nominis sed populosum oppidum. Ad eius collis radices in via olim Flaminia positam Mevaniam, Aurelii Propertii poetae clarissimi patriam. [20] Campo seu planiciei cuius paulo ante meminimus, post Trevium imminere ait Spoletum, Romanorum, Livio XXIIII libro teste, coloniam, ipsumque Livium prodidisse Spoleti olim ex muliere virum factum; Eusebium vero tradidisse Melissum insignem grammaticum Spoleti natum fuisse. Nuceriam vetusti nominis civitatem Spoleto vicinam.

[21] Inter Trevium et Spoletum multa esse Spoletinorum castella, quousque qui montes arduos penetrant Ceretum oppidum inveniant. Infami Ceretanorum nomini quod omnem Italiam mendicando peragrant miraque adulandi arte multas cumulant divitias, obiici potest Pontanae familiae claritudo quae saeculo nostro tulit complures viros magna doctrina et virtute atque auctoritate praestantes. Quorum Lodovicus quidem civilis, Paulus autem pontificii iuris peritia cunctis totius Italiae suorum temporum iureconsultis antecelluere. [22] Ex eadem familia ortus est <Thomas> Pontanus rhetor et orator eruditissimus, cuius ego adolescens auditor fui cum, Perusii agens, bonis inservirem artibus. Illud dicere audeo me nunquam audivisse doctorem quempiam qui eo legeret quae sunt oratoriae artis eruditius, copiosius, elegantius. [23] Quid dicam de Ioviano Pontano? Qui poetica oratoriaque virtute, omni praeterea philosophiae genere priscorum auctorum quos mire laudamus mireque probamus et opera et ingenia videtur magna ex parte exaequasse. Satis fuerit de eo nunc meminisse. Quom ad suum pervenero locum, quantus sit inter nostri temporis scriptores habendus ostendam.

[24] Cereto subiectum tradit esse Pontem, oppidum nominatum a ponte qui Narem fluvium iungit. Ad sextum inde miliarium situm esse Cassiam, novi nominis oppidum, frequens populo et libertate conspicuum, quod Corvus attingit fluvius ortum habens apud altissimum quendam regionis montem qui et ipse Corvus appellatur. Ipsum amnem in Nare ait defluere apud castellum Tripontium dictum, cuius possessionis causa Nursinos et Spoletinos crudelissima inter se proelia nostro saeculo commisisse. [25] Septimo a Cassia miliario, inter arduos montes qui vallibus amplis amoenisque distinguitur, sitam esse Nursiam, urbem vetustam et sancti Benedicti ortu inclytam. Viri huius vitam mira sanctitate insignem beatus Gregorius Dialogorum libro quarto scripsit accuratissime. Primus is apud nostros, ut et Magnus Basilius apud Graecos homines, coenobia constituit monachorum, ut ante ostensum est. Quippe ante horum saecula monachorum pars maxima vitam agebant in heremis, unde heremitae cognominabantur. Eiusmodi autem propositi caput suum fuisse Paulum, cuius ipse scripsit vitam, beatus prodidit Hieronymus. [26] Quintus quoque Sertorius nulli Romanorum ducum virtute secundus Nursiae natus traditur. [27] Sitam esse ait supra Cassiam ad X milia passuum Conissam, novi quidem nominis, populo tamen montanis in locis frequentissimum oppidum. Satis iam de oppidis atque castellis positis in ea montium parte quae trans Narem Spoletum e regione respicit.

[28] Citra eum fluvium oppidum esse Vissium vetusti et ipsum nominis XX milia passuum a Cereto, sub ipsa paene Apenini iuga recedens. Vissii, ut idem tradit, moenia Nar alluit fluvius, de quo Virgilius: «Sulphurea Nar albus aqua». Amnis huius originem eo esse memorabilem quod, et ut maiores tradidere et vis ipsa verbi indicat, fons geminus fluvium fundit. Manare itaque ait ipsum amnem, quod et nos vidimus, ex duobus orificiis narium animalis cuiuspiam speciem in saxosi montis vertice imitantibus. [29] Ad hanc Naris ripam descendentibus, posteaquam Ceretum Pontumque oppida quorum iam meminimus praetergressi sunt, occurrere ait Schirinum, quod distat a Spoleto passuum VII milia. Ibi subliceum pontem iungere Narem iterque praebere ex Spoleto ad Montem Leonem Cassiamque et Leonissam oppida atque ad octo castella Ferentilli monasterii. Inferius Narem iungi quoque ponte lapideo ad Haronem oppidum, infra quod Narem augeri Velini amnis ac lacus casu mirabili. [30] Is amnis, ut et nos vidimus et a Blondo recte veterum quorundam auctorum traditione proditum est, duobus fontibus ex Apenini vertice exoritur. Primus et idem remotior est apud oppidum quod dicitur Civitas Regalis, Neapolitani regni et oppidorum quae ditionis sunt Romanae Ecclesiae finis; alter est apud oppidum quod Interdochum appellant. Inde ortus Velinus delabitur primum usque Reatem idque oppidum paene medium intersecat. [31] Parvo deinde progressus spacio auctusque multis rivulis ac fontibus, quorum unus Nettuni appellatus, alio atque alio, ut ait Plinius, exoritur; lacum facit Velinum antiquitus, nunc Pedelucum, a propinquo quodam oppido dictum. [32] In eo lacu umbilicum esse Italiae M. Varro, teste Plinio, prodidit, quanquam et alii multi cosmographi id ante Varronem affirmaverunt. Fuerunt etiam qui dixerint Reatem esse Italiae umbilicum, sed parum refert cum ipse lacus ad Reatinum agrum pertineat. [33] Ex eo lacu ab alta quadam rupe Velinus in Narem decidit fluvium. In eo autem aquarum exitu saxum crescere constat, quod et prodiderat Plinius. Casus in Narem Velini sonitum facit quem aiunt ad decimum quandoque exaudiri miliarium. Sed et ob eum casum fumus ascendit perpetuus obnubilans in sublime aerem spumansque et in fundum cadens aqua scintillas facit exilire, quae apud Interamnem oppidum sex inde passuum milia distans conspiciuntur. [34] Hunc locum, qui est Italiae umbilicus, ita descripsit Virgilius:

[1] Ostensa Latinorum regione quam docuimus esse inter Tiberim et Lirim fluvios, quanquam per Umbros et Sabinos ipsis Latinis ab aquilone finitimos iter quoque fecimus, consequens est ut Campaniam peragremus, quam constat inter Lirim et Sarnum amnes contineri. [2] Campanorum, inquit Ptolemaeus, iuxta Tyrrhenum pelagus litoralis descriptio sic se habet: Liris fluvii hostia, Sinuessa, Vulturnum, Linternum, Cumae, Misenum, Puteoli, Neapolis; mediterranea vero: Venafrum, Teanum, Suessa, Cales, Casilinum, Trebula, Forum Pompilii, Capua, Abella, Atella. [3] Strabo autem longiores dedit Campaniae fines. Et Sinuessa, inquit, usque Misenum quidam sinus est non exiguae magnitudinis. Alterque ab eo multo maior est quem Cratera vocant; a Miseno usque ad Athenaeum cum duobus coeuntibus promontoriis sinuetur. Super has ripas tota Campania sita est. [4] Post Neapolim igitur tradit pertinere Heracleum et Pompeios deleta nunc oppida, quae olim Sarnus fluvius tunc alluebat; Vesuvium praeterea montem et quicquid orae inde est usque ad Athenaeum id est Minervae promontorium, quod apud vulgus priscum retinet nomen. Ex quo ad Capreas insulam cursus est undis brevissimus.

[5] Sed quidam Strabone vetustiores Campaniam Silarim usque fluvium extensam olim fuisse tradidere, idque Strabo ipse non inficiatur prope finem quinti suae Geographiae voluminis. Facta nanque mentione Picentinorum quos ait usque Silarim pervenire, affirmat tandem eum fluvium Picentinorum agrum a vetere separare Campania. Picentini igitur Campanorum natio sunt; eorum metropolis Picentia antiquitus nominabatur. Strabonis autem aetate per vicos Picentini vitam agebant, pulsi videlicet a Romanis propter initam cum Hannibale societatem. [6] Ut itaque de Picentinis fiat hoc loco mentio, eorum ora iuxta Ptolemaeum sic describitur: Sarni fluvii hostia, Surrentum, Minervae promontorium, Salernum; mediterraneae vero civitates: Nola et Nuceria colonia. Habet Campania Samnites Samnitumque montes partim ad orientem partimque ad aquilonem. Et ad eam describendam regionem post ostensam totam Apuliam redibo. Nunc quae ad Campaniam pertinent expediam.

[7] Campi eiusce regionis omnes alios fertilitate, ut Strabo prodidit, superant. In eius circuitu iacent tumuli quidam mira fructuum hubertate conspicui. Duodecim, ait idem, fuisse olim Campanorum populosas civitates; Capuam autem nominatam quasi illarum caput. Sed cum per voluptatem ad lauticiam emolliti sese convertissent, ex hoc agro cessisse eos Samnitibus; hos autem fuisse postea a Romanis eiectos. Vina ait praeterea optima hinc Romam advehi solita Falerna atque Calena. Laudem insuper habere olei totum paene regionis agrum praecipue Venafranum planis finitimum arvis. [8] Campanorum res initio Graecas testatur idem fuisse, deinde Latinas Graecis permixtas: documento eius rei esse praefectorum urbis Neapolis nomina ritusque educationis quoque Graecorum, plurima eo in loco olim servata vestigia ut gymnasia, puberum coetus et Graeca vocabula, quamvis Romana adesset ibi multitudo.

[9] Nunc quoniam veteris Campaniae iuxta veterum traditionem descriptio adducta est, hinc cum recentioribus terrarum descriptoribus iter nostrum per eam regionem faciamus. Hoc tamen videtur ante omnia memorandum, septem ex illis quarum supra memini Italiae regionibus hac tempestate ad regnum pertinere Neapolitanum, quod etiam dicitur regnum Siciliae citra Farum. Coeterum quo tempore eum regni titulum habere coeperit loco ostendam magis idoneo. Regiones hae sunt: pars quaedam Latii a Storace fluvio, quae iam descripta est aliqua ex parte, sed quae reliqua est suo quoque loco describetur, Campania Foelix seu Terra Laboris, Lucania, Brutia, Calabrya, Apulia, Aprutia seu Samnium. Primo itaque loco Campaniam quae quinta est Italiae regio attingamus. [10] Incipit ea regio a Liris fluvii dextera et in latitudinem extenditur ab eius hostio usque ad Apenini loca unde exoritur. Partem quandam locorum quae sunt hostio ac decursui fluvii huius propinqua tenuerunt olim Ausones, Italiae gens antiquissima, a quibus ipsam Italiam Ausoniam fuisse cognominatam supra ostendi. Supra hos usque Soram oppidum, priscum adhuc retinens nomen, priscis temporibus accoluere Vestini, a qua gente ea Campaniae portio Vestinae vocabulum perdiu tenuit. Per eam tradit Strabo Lirim ex Apenino defluere et in mare Inferum ad Fretealas vicum, quae urbs antea nobilis fuerat, deferri. Lucanus quoque ab eo nequaquam dissentiens: «Et umbrosae – inquit – Liris per regna Maricae / Vestinis impulsus aquis». Fuit Marica, ut ait Servius, Fauni uxor quae dea est litoris Minturnensium iuxta Lirim fluvium. Vestinorum metropolis Vestina appellabatur, quam Romani deleverunt ut et Ausonum gentem; sed Vestinorum nomen mansit loco diutius cum Ausonum omnino interierit.

[11] Campaniae quam nunc describimus constat multa fuisse indita nomina. Dicta quippe fuit apud veteres Campania Vetus differentiae causa, propterea quod eam quam supra descripsi Novam Campaniam vocavere eademque est quae Campania Romana nunc dicitur. Vocata et fuit a quibusdam Campania Foelix propter et soli feracitatem et amoenissimi agri pulchritudinem. Nostro saeculo Terram Laboris eam cognominant propterea, ut vulgus putat, quod sit faciendis segetibus in primis idonea, quippe cum plerique Italiae populi segetes ipsas vulgo labores appellent. Idemque fere est quod alii ita eam nominatam existimant quod in colendo eius agro labor ei impendatur utiliter. Sunt nihilominus qui dicant eiusce appellationis causam fuisse quod quicunque eam invadunt regionem multo cum labore rerum tandem in ipsa potiuntur. [12] Sed vera a nobis vocabuli causa cum Blondo expedienda est. Constat Plinium, quom descripsit Italiam venitque in mentionem Capuae, tradidisse campum ei adiacere Leborinum seu, ut in quibusdam legitur codicibus, Leborium, totius Italiae amoenissimum, et alio in loco eundem campum nobilem dixisse, quamvis esset eius solum arduum opera cultuque difficile. Is autem campus ille est qui longe lateque patet a Tiphate monte, Capuae imminente, et ab ipsa Capua ad agrum usque Neapolitanum. Capuam autem quidam cives regionis Campaniae periti affirmant constare apud eos CCC annorum privatis publicisque monumentis campos urbem Aversam circunstantes vocari Leborios. Et idcirco hoc assequi coniectura possumus ut, corrupto vocabulo, vulgus Terram Laboris proTerra Leboria dixerit et ab ea paulatim usurpavit ut toti Campaniae Terrae Laboris nomen indiderit. [13] Et forte vero est simile quod de ea nominis mutatione noster tradidit Blondus. Capua, inquit, veteris in eam Romanorum odii et binae desolationis execrabili fama laborante, vicini urbium oppidorumque populi Campanos se appellari ignominiosum periculosumque ducentes declinaverunt id patrium nomen seque Leborinos pro Campanis dixere. Effecit autem eorum obstinata perseverantia ut quicquid urbium atque locorum in Campania erat, Terrae esse Leboris diceretur. Sed corruptum Leboris verbum in eam partem nunc a rerum imperitis accipitur ut Terram Laboris dictam accipiant, propterea quod ei colendi agri labor utiliter impendatur. At cum satis mihi sit de Campaniae nominibus dictum, ab ea quae paulo ante dicere coeperam redeo.

[14] Tres erant in hoc huius regionis principio urbes, Ausonia, Vestina, Minturnae, quas ait T. Livius Ab Urbe condita libro VIIII fuisse eadem hora eodemque consilio a Romanorum exercitu captas et Ausoniam quidem atque Vestinam non modo captas, verum etiam deletas. Quae calamitas nequaquam accidit Minturnis, licet in hostis potestatem venisset. Minturnas Liris, ad cuius hostium erat ea urbs sita, dividebat. Fuerat autem Romana colonia. [15] Ingentia eius nunc cernuntur vestigia. Dixi iam supra ipsum Lirim vulgo vocari hodie Garilianum. A ripa autem eius sinistra, ubi est hodie turris ac scapha qua ipse traiicitur, si versus Traiettum oppidum iter feceris, cernes theatrum paene integrum et aquaeductus antiquissimi non exiguam partem. Permanserant et ipsae Minturnae usque ad tempora christiana aliqua ex parte integrae, cum proditum sit memoriae nostrae Marcellinum, qui Romanae Ecclesiae pontificatum adeptus est anno ab ortu Salvatoris septimo supra CC et LXXXX, patrum ibi generale concilium coegisse. Beati vero Gregorii papae temporibus, illius – inquam – Gregorii qui unus est e quatuor nobilissimis Ecclesiae doctoribus, deleta iam erat ea civitas ut ipse testimonio est scribens ad Bacardam Phormiensem episcopum. [16] Fuerat una ex urbibus illis quae propter aeris gravitatem habuit quondam a Romanis sacrosanctam vacationem. Cum in urbis huius palude quadam C. Marius urbe profugus lateret, extractus est ab oppidanis et,cum missus ad eum occidendum servus natione Gallus tanti viri maiestate perterritus recessisset, impositus publicae navi delatus est in Aphricam. Eiusdem urbis ager insignis olim fuit atrocissimo illo proelio quod Ioannis decimi Romani pontificis tempore cum Sarracenis commissum est. Cum ingenti sua clade superata ea gens a nostris fuit et pulsa ex tota Italia, quam per multos annos plurimum ante afflixerant.

[17] Ad hostia quoque Liris erant Fretealae urbs et ipsa olim clarissima, quae, ut Minturnae, Ausonia et Marica atque Vestina, interiit. Mons autem Liris hostio in Campaniae initio proximior a nonnullis Gaurus, a quibusdam Gallicanus, ab aliis Massicus nominatur. Et ab appellatione Gauri Gaurelianum ipsum Lirim vocari quidam putant. Eum montem ait Plinius sulphura ut Vesevum sudare. Id calidis aquis ostenditur quae in vicinis quibusdam locis etiam hodie scatent, ibique et balneorum turris et ipsa balnea sunt quae tradit Strabo morbis quibusdam esse salutifera. [18] A Minturnis distabat Sinuessa milia passuum ferme X, Romana colonia, quae antiquioribus temporibus Graeca urbs fuerat et a Graecis Sinope appellata. Urbis huius ruinae apparent non solum in agro oppidi quae Rocca Montis Draconis vulgo nunc dicitur, sed in litore etiam quod mille passuum inde abest atque in mari ubi ingentes visuntur moles quae tutum portum efficiebant. [19] Massicus autem, cuius modo est facta mentio, ille mons est per cuius iuga duxit Q. Maximus Fabius, qui cunctando vicit Hannibalem, ut XXII libro Livius prodidit. Post Roccam seu Arcem mavis dicere Montis Draconis in Massico monte qua vergit ad mare nullum est oppidum. Qua vero itur Sinuessam versus ager est amplissimus octo milia passuum quaque versum inter mare viamque Appiam ac Lirim et Massicum patens et his temporibus cultissimus villisque ac vicis frequentissimus quae Suessae casalia appellantur.

[20] In via autem Appia, ubi ipsa primum attingit Massicum montem, urbs Suessa posita est, Pometia olim et Aurunca nominata, quae varias fecit regionum mutationes, propterea quod fuit olim primum quidem Auruncorum, qui et Ausones, Sidicinorumque, deinde Volscorum, postremo vero Vestinorum. [21] Progressi Suessa, per Appiam silicibus stratam perque vias cavas Massicum dextra habentes, Calenum octavo miliario inveniunt, vetustam urbem, quae Carinula nunc dicitur. Estque hinc Phalerno agro inde Massico monti contigua, quanquam vetusta Caleni vestigia aliquantulum distant ab ea quae nunc est Carinula. [22] A viae Appiae sinistra, qua a Suessa Calenum petitur, mons ipse Massicus supra urbem Theanum et Cales usque Caiacium oppidum Calatia antiquitus dictum continuatur. Et licet mons ipse uno dorso a Calibus, quod oppidum Calvi nunc dicitur, sinistrorsum ad agrum Venafranum indeque ad Vulturnum fluvium recto cursu protendatur, altera tamen eius pars quibusdam in locis frangitur et silvosa viis cavis dextrorsum se flectit usque Caianellum, quod oppidum Calicula quondam appellabatur, et eundem fluvium, quanquam inferiore loco, petit. [23] Campis autem Venafranis, qui sunt ut et olim fuere oleae feracissimi, ad aquilonem est Samnitum regio eisdemque adiacent hinc quidem Gallucium, Conca, Mignanum, Praesentianum Varianumque, inde vero Sestum et superius trans Vulturnum sunt Aliphae, vetus Samnitum urbs.

[24] Per eam regionem labitur Vulturnus ex Apenino fontem habens, qui multis aliis auctus fluviis hieme praesertim praeterfluit Capuam indeque in mare proximum fertur. Ad eius hostia sita fuerat urbs Vulturnum de suo appellata nomine, quo fuisse deductam Romanam coloniam T. Livius libro XXII docuit. Hac vero tempestate, cum ea fuerit olim sublata, positum est id oppidulum quod Castellum ad Mare nominant. [25] Cumque sit alterum oppidum eodem vocatum nomine distans a Neapoli XVIII milia passuum, ideo discriminis causa hoc vocitant Castellum ad Mare Butorni, id est Vulturni: fluminis priscum nanque nomen corrupit, ut solet, vulgus. [26] Supra id oppidulum trium ferme milium intercapedine adiacet Vulturno viculus, quod Castellucium dicitur, ubi situm olim fuit oppidum Casilinum antiquitus dictum quod, quia valido Praenestinorum ac Perusinorum militum tenebatur praesidio, ab Hannibale obsessum fortissime restitit. Eam obsidionem causam fuisse constat ut res Romana salva esset. Obsesso nanque eo oppido castrisque apud ipsum communitis ac praesidio modico imposito, Capuam Hannibal in hiberna concessit, ubi exercitus ille ferocissimus Campanis emarcuit deliciis.

[27] Utrique fluvii huius ripae multis in locis vicini sunt campi qui longe lateque patentes culturae sunt in primis idonei frumenti, ordei, farris, lini et omnis generis leguminis feraces. Frequentes coloni agros ubique paene colunt. Omnia fere arbustis plena; glandiferae pomiferaeque et aliorum complurium generum arbores reddunt loca visu pulcherrima. Breviter his in locis est amoenissima illa totius Italiae regio quam olim ferro et incendiis legitur vastasse, duce Hannibale, Poenorum exercitus. [28] His in locis est campus quem appellabant Stellatem, quem C. Caesar, auctore Svetonio, ad comparandam sibi populi Romani gratiam divisit XX milibus civium Romanorum quibus tres sive plures filii essent. Itaque fuit postea peculiaris populi Romani fundus, ex quo exercitus alerentur. His item in locis est ager Campanus orbis terrae, teste Cicerone, pulcherrimus. [29] Hisdem in locis est ager ille Phalernus, est et Calenus, qui vina ferebant olim laudatissima. Phalernus autem denominatus est a monte, agro ipsi imminenti vinetis refertissimo, cui ab homine sic dicto inditum fuit nomen, ut autem dixit Servius, prope Puteolos. Ab eo vero et ab agris quibus imminet vinum quod illic optimum nascitur dicitur Phalernum, ut et ab agro Caleno Calenum, unde Iuvenalis: «Occurrit matrona potens quae molle Calenum / porrectura viro miscet sitiente rubetam». [30] In ea praeterea regione est mons ille Gallicanus quidem olim, hodie vero Cascanus appellatus, turri quae dicitur Francolisii imminens, in quem, propterea quod erat a M. Fabio praeoccupatus, egit Hannibal per noctem duo milia boum alligatis in eorum cornibus sarmentorum fascibus ignique accensis, commentus videlicet oculorum ludibrium terribilem speciem ad frustrandum hostem ut iugum Caliculae seu, ut nunc nominatur, Caianelli superaret et ad Alifanum agrum traduceret exercitum.

[31] Supra Castellucium IIII milia passuum spacio Vulturno fluvio adiacet urbs Capua non eo sita loco ubi fuerat illa antiquissima Capua, sed inde passuum distans duo milia. Vetustae urbis fundamenta, portae, theatra, templa aliaque permulta aedificia hodie cernuntur apud basilicam quam vocitant Sanctae Mariae de Gratia. [32] Unde fit ei inditum nomen variae feruntur sententiae. Strabo, ut ante dictum est, eam nominatam ait quod esset Campanorum caput, alii a Capi duce Samnitum qui ipsam cepere, cum Vulturnum prius diceretur, vel a campestri agro in quo posita est. Huius sententiae testis est libro IIII T. Livius, cuius haec sunt verba: «Peregrina quidem res sed memoria digna traditur eo anno facta, Vulturnum Hetruscorum urbem, quae nunc Capua est, a Samnitibus captam Capuamque a duce eorum Capi vel, quod propius est vero, a campestri agro appellatam». [33] At Servius grammaticus ait eam accepisse nomen ab augurio falconis quod Hetrusci eius urbis conditores Capuam inaugurantes viderint, quo nomine falconem ipsi tunc appellabant. [34] Sed Svetonius in vita Iulii Caesaris a quo sit Capuae nomen inditum his verbis ostendit: «Cum in colonia Capua deducti lege Iulia coloni ad extruendas villas vetustissima sepulchra diruerent idque eo studiosius facerent, quod aliquantum operis antiqui scrutantes reperiebant, tabula aenea in monumento inventa est in qua dicebatur Capis conditor Capuae sepultus». [35] Itaque a Capi Capuae nomen inditum est. A Capua vero assumpta est denominatio et Capuanorum et Campanorum. Illa quidem denominatio latet neminem nostro praesertim saeculo, cum omne vulgus ab urbe Capua Capuanos denominet. Campanorum vero assumpta est euphoniae causa, propterea quod concinnior fit locutio si Campanum quam si Capuanum pronunciamus.

[36] Florentissimam olim eam urbem fuisse Hannibalis praecipue temporibus vix vel parum doctus est qui nesciat. Quis ambigat, ut alia quae essent nobilissimae amplissimaeque civitatis missa faciam, maximam tunc fuisse Capuae copiam rerum omnium quae sunt hominum victui necessariae, cum una solum civitas non paucis plane vel diebus vel mensibus tam ingentem aluisset exercitum? [37] Cum descendisset, inquit libro XXIII Livius, Hannibal ad mare Inferum oppugnaturus Neapolim, flexit iter in Capuam eamque recepit luxuriantem longa felicitate et indulgentia fortunae. Quia vero Campani amicitia se Hannibali coniunxere, quom primum affuit oportunitas eos Romanos expugnavere. [38] Id ubi fuit Romae nunciatum, fuere e patribus qui censuerint delendam esse urbem praevalidam, propinquam, inimicam, quorum ager propter hubertatem rerumque abundantiam, superbiam et crudelitatem, ut ait Cicero in oratione prima qua legem dissuasit agrariam, genuisse videretur. Aliis placuit servari urbem cuius agrum fertilitate terrae satis constabat esse omnium in Italia primum. Quorum sententia vicit. Multitudo itaque incolarum libertinorumque et institorum atque opificum retenta; ager omnis et tecta publica populi Romani facta; placuit autem tantum habitari urbem ac frequentari. Corpus nullum civitatis esse nec plebis concilium neque senatus, sine concilio publico et sine imperio esse. [39] Anno vero deinde sexcentesimo Genesericus Vandalorum rex ita servatam a Romanis urbem ferro ignique vastavit. Cumque ab Anarsete Ostrogothorum rege postea restituta esset, inde tamen ad annum circiter centesimum a Longobardis denuo sublata fuit. Quis autem et quo tempore postea eam ad hunc in quo nunc est locum transtulerit, pro certo proponere non possum, cum neque proditum id sit, quod quidem ego sciam, a rerum scriptoribus neque sciatur ab eis qui Capuam inhabitant.

[40] A Capua distat urbs Adversa VIII milia passuum, quae nova est, condita videlicet anno abhinc < > a viro fortissimo Roberto Guiscardo, ut quidam tradunt, cuius habebo mentionem libro huius operis < > quo sum scripturus seriem eorum qui in Sicilia insula et in regno quod dicitur Neapolitanum imperium a priscis temporibus ad haec usque nostra tempora tenuerunt. Condidit eam in loco ubi sita fuerat Atella urbs olim haud mediocriter celebrata propter et obscenam lasciviam puerorum et puellarum et coeterorum incolarum exquisitissimam impudicitiam, cuius adhuc literarum a quibusdam auctoribus mandata monumentis perseverat infamia. [41] Cum hic princeps Neapolim et Capuam una eademque premere vellet obsidione, peroportunum est ei visum castra eo in loco ponere ubi extabant Atellae vestigia, cum inter eas urbes medius is locus esset quippe qui octo milia passuum ab utraque distaret. Cum autem in ea obsidione aliquot annos perseverasset, urbem ibi condidit quam in perpetuam rei gestae memoriam Adversam nominari voluit, propterea videlicet quod ipsa duabus praeclaris civitatibus adversaretur. Vulgus nihilominus, praetermissa “d”, non sine errore dicit Aversam.

[42] Redeo ad litus. Post Vulturni hostia occurrit hostium Clanii, fontem habentis in monte qui est in medio tractu inter urbem Nolam et Capuam. Huius fluvii mentionem habens Virgilius: «Clanius – inquit – non aequus Acerris ». Hic autem ille fluvius est qui in via qua est iter Adversam a Capua multis in locis hieme praesertim inundat aliquotque parvis tamen iungitur pontibus qui structi sunt magnis illis saxis quibus vetustas utebatur. [43] Huic flumini haud longe a mari turris apposita est aedificata in ruinis Linterni, quae villa fuerat Scipionis Aphricani, ut ait Strabo et alii complures scriptores, Patria nunc appellata. [44] Hic locus est in quo ipse Scipio voluntarium egit exilium, quem fama est morientem sepulchro inscribi iussisse: «Ingrata patria ne ossa quidem mea habes». Et fortasse haec inscriptio causam praebuit ut hic locus Patria cognominaretur. [45] Est hoc in loco fons aquae acidulae quem vidi ego aquasque eius persaepe degustavi curiosius, cum scirem prodidisse Plinium Naturalis Historiae libro <II> eas vini modo facere homines temulentos, quod mihi non accidit ob haustus forte moderationem. Scatet fons inter vetustorum aedificiorum ruinas. Aiunt qui locum frequentant piscatores et pastores epotas huius fontis aquas omnes capitis curare langores; an autem hoc habeat veritas, incertum ego habeo.

[46] A Linterno seu Patriam dicere mavis quinque milia passuum distat locus ubi sitae fuerant Cumae illae olim celebratissimae et a poetis nostris cantatissimae. [47] De eis ita dixit Helenus vates apud Virgilium Aeneidos libro III: «Huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem». Idemque auctor libro eiusdem operis VI: «Et tandem Euboicis Cumarum allabitur oris». ‘Euboicis’ dixit quia Chalcide, quae urbs metropolis fuit olim atque hodie est Euboiae insulae, Necropontus nunc appellatae, ut supra libro < > docui, profecti sunt qui Cumas condidere. Novas enim sedes quaerentes, haud longe a Baiis qui locus a Baio Ulyxis filio illic sepulto nomen, ut ait Servius, accepit, invenerunt vacuum litus ubi visa muliere gravida urbem posuere. [48] Titus quoque Livius libro Ab Urbe condita VIII: «Cumani – inquit – a Chalcide Euboica originem trahunt; classe qua advecti domo fuerant multum in ora eius maris quod incolunt potuere primo in Aenariam insulam et Pythecusas egressi, deinde continentem ausi sedes transferre». «Cumis, ut Livius libro II prodidit, mortuus est Tarquinus quo se post fractas opes Latinorum ad Aristodemum tyrannum contulerat». [49] Est in eo loco ubi fuerat urbs excelsus collis in cuius cacumine fuit templum illud Apollinis de quo Virgilius Aeneidos libro VI: «Arces quibus altus Apollo / praesidet». Ipsa urbs et quicquid circa illis in locis aedificiorum antiquitus fuerat partim iacet, partim semirutum est. Nihil extat integrum. Quicquid tamen vestigii apparet ibi veterum aedificiorum, id totum est admiratione dignissimum.

[50] Caverna est ibi ingens manu facta, quam eo ego profectus vidi ipsa fronte prae se ferentem sui maximam admirationem propter egregii operis excellentiam. Sibyllae fortasse antrum illud fuit apud Virgilium atque alios quosdam poetas cantatissimum. [51] De eo ipse Virgilius Aeneidos libro VI: «Horrendaeque procul secreta Sibyllae / antrum immane petit»; et multis interiectis versibus: «Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, / quo lati ducunt aditus centum, hostia centum, / unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae»; item: «Cumaea Sibylla / horrendas canit ambages antrumque remugit, / obscuris vera involvens». [52] Et quanquam primo aspectu visus est aditus in eam difficilis, secutus tamen duces qui erant loci periti, ingressus quidem in eam sum, sed primas eius partes vidisse contentus retrocessi, eo praecipue quod socii itineris me ad alia visenda loca hortabantur.

[53] A Cumis abest quinque milia passuum Misenus mons, priscum nomen hoc tempore servans, dictus a Miseno de quo mentionem habens Virgilius Aeneidos libro VI sic ait: «Misenum Aeolidem, quo non praestantior alter / aere ciere viros Martemque accendere cantu. / Hectoris hic magni fuerat comes». Et quatuor interiectis versibus de eius morte et sepulchro facit mentionem. Quia igitur in eo loco mortuus et sepultus est, ab ipso hic mons nomen quod adhuc retinet accepit. [54] Huic monti sunt propinquae lacunae quod Mare Mortuum vocitant, ampliores fortasse antiquis quam nostris temporibus. Est autem is locus in quo Octavius Augustus ingentem instituit classem quae versas in Tyrrhenum mare imperii Romani provincias hinc Galliam et Hispanias, inde Mauritaniam et Aphricam interiacentesque insulas tutaretur. [55] Classis tunc praefectus erat Plinius Naturalis Historiae scriptor qui profectus ad visendum incendium quod eructavit Vesevus, qui hodie dicitur mons Summae, ipso incendio absumptus est.

[56] Misenus mons qua coartatur in promontorium, etsi natura sit cavernosus, tantum tamen manu excavatus est totque ac tantis et marmoreis et latericiis lapide quadrato compactis substentatur in sublime ductis columnis ut undique pensilis videatur. Erant intus, ut hodie evidenter apparet, balnea, erant et natatoria, erant quoque ad cenas luxumque triclinia. [57] Superius vero qua vergit in locum classis qui dictus est, visuntur fundamenta iis qui non viderunt incredibilia: ibi Piscina est quam vulgo vocitant Mirabilem. Fuerant ea fundamenta, ut satis videntibus constat, pulcherrimae amplissimaeque domus quae diruta est, ut super ipsam Piscinam eius mira apparent vestigia. Locus autem subterraneus, id est qui vocatur Piscina, sublimibus substentatus latericiis columnis, ducentos quinquaginta longitudine, centum et sexaginta latitudine passus patet, quae ita integra adhuc est ut nuper structa videatur. Credunt autem plerique docti viri hanc fuisse L. Luculli domum, quam in Baiano legitur habuisse. [58] Sepulchrum vero et villarum aliorumque aedificiorum vestigia partim omnino prostrata, partim semiruta, quaedam integra tam multa in locis quae sunt circa ad quinque milia passuum cernuntur, ut continuatam ibi urbem potius quam dispersas per agrum villas fuisse appareat.

[59] Sed de Baiano sinu habenda mihi mentio est prolixior cum sit totius orbis amoenissimus, de quo extat illud Horatii vulgatissimum: «Nullus in orbe locus Baiis praelucet amoenis». [60] De eo nihil est quod dicere possimus memorabilius quam quod omnia eius litora in circuitu a Miseno ad Puteolos ad decem milia passuum protensa, aedificia habent et quam plurima et maxima et continuata et quae raro admiratione digniora alibi inveniantur. Inter coetera sunt ad intima Baiani sinus thermae paene integrae. Is autem locus est qui nunc vicus priscam Baiarum retinet appellationem. Sunt et aliae his et similes et propinquae thermae quarum miram esse virtutem in curandis stomachi langoribus perhibent. [61] Avernum vero Lucrinumque ex eo loco petentibus occurrit balneum quod et aedificii structuram et veterem picturam integram aliqua ex parte habet. In eo pars extat versuum pictorum, ex quibus carptim lectis cum Blondo ipse coniicio fuisse hoc balneum Ciceronis cui id carmen libertus eius adscripsit, ut Plinius Naturalis Historiae libro <XXXI> prodidit. [62] Est et balneum haud procul ab illo distans in saxo in longum spacium excavatum sex ferme pedum altitudine, quinque latitudine, quod sine ullo calentis aquae usu, solo vapore, copiosissimos provocat sudores, ut et illud quod supra dixi Daedalum in Sicilia fecisse. Eas balneas, propterea quod in eis fricantur tegunturque humana corpora, Frictolas veteres appellabant; hodie vero, corrupto prisco vocabulo, Tritolam vulgus cognominat. Baias autem a quodam Ulyxis socio Baia nomine vocabulum traxisse ferunt, ut a Strabone traditum est.

[63] Postea occurrit Lucrinus inter Baias et Cumas lacus a lucro olim vocatus. Cum enim in eo magna piscium copia caperetur proximumque ei mare persaepe exaestuaret in eum grandiaque aliquando inferret damna mercatoribus, ob quod ingens vectigal Romanis frustrabatur, missus est a senatu Iulius Caesar qui ipsum lacum a maris impetu redderet immunem. Ille, oppositis murorum molibus parvuloque relicto mari quod ad lacum transcenderet, rem confecit et eam ob rem Aquas Iulias vocari voluit. [64] Unde Virgilius Georgicorum libro II Caesaris laudes id ipsum commemorans sic inquit: «An memorem portus Lucrinoque addita claustra / atque indignatum magnis stridoribus aequor / Iulia qua ponto longe sonat unda refuso». [65] Haec exponens Servius: «In Baiano – inquit – sinu contra Puteolanam civitatem lacus duo sunt, Avernus et Lucrinus, qui olim propter piscium copiam vectigalia magna praestabant. Sed cum maris impetus plerunque perrumpens exinde pisces excluderet et redemptores gravia damna paterentur, profectus Caesar ductis brachiis exclusit partem maris quae ante infesta esse consueverat reliquitque breve spacium per Avernum quo et copia piscium posset intrare et fluctus non essent molesti». [66] «Avernus et Lucrinus, ut idem ait exponens illud Virgilii divinosque lacus, antea silvarum densitate sic ambiebantur ut exalans inde per angustias aquae sulphureae odor gravissimus supervolantes aves necaret, unde et Avernus est dictus. Quam rem Caesar audiens deiectis silvis loca illa reddidit amoena».

[67] «Caius autem Calligula, ut ait in ipsius vita Svetonius, medium Baianum intervallum et Puteolanas moles – quarum adhuc extant vestigia a me saepe visa – ponte trium milium et sexcentorum passuum iunxit contractis undique onerariis navibus et ordine duplici ad ancoras collocatis superiecto aggere terreno ac directo in Appiae viae formam. Per hunc pontem ultro citroque commeavit biduo continenti, primo die falerato equo, insignis quoque civica corona et scutum tenens gladioque et aurea chlamyde, postridie quadrigario habitu curriculoque biiugi famosorum equorum». [68] Nero autem qui ei successit, ut idem auctor in illius vita scripsit, inchoavit piscinam a Miseno ad Avernum lacum contectam porticibus quasi conclusam quo quicquid totis Baiis calidarum aquarum esset converteretur. [69] Alexander quoque Severus imperator optimus in Baiano, ut auctor est Aelius Lampridius qui eius vitam scripsit, palatium fecit cum stagno Mammaeae matri, quod Mammaea tunc dictum est. Fecit et alia opera in Baiano magnifica in honorem suorum affinium et stagna mirabilia admisso mari.

[70] Sed redeo ad lacus. Ad Frictolas Lucrinus incipiebat, ut coniicere nunc possumus, cum e regione illius cernantur in litore brachia murorum quae iecit, ut dixi, Caesar ut venientis maris impetum prohiberet. [71] Et ab eo Lucrinus sinus denominatus est qui, ut ait Strabo, Baiis erat contiguus. Intra quem erat Avernus, qui comprehensam usque Misenum tellurem Cherronesum efficit a maris spacio inter ipsum et Cumas. [72] Avernus autem nunc a Lucrino separatur: illud enim breve spacium relictum a Caesare quo pisces intrare possent a mari, superinducta arena, conclusum est atque ita clausum de industria conservatur ne intrantes aquae maris officerent balneis, quae multae et salubres sunt in vico qui Tripergula nominatur.Averni aquae salsae sunt, quarum est tanta altitudo ut nulla arte ipsius lacus ima tangi possint. [73] In Averno maiores nostri, inquit Strabo, Homerica defunctorum vaticinia fuisse fabulis edidere, ibique cum oraculum fuisse traditum sit Ulyxem eo navigasse. Est autem Avernus et fundo et hostio sinus commodus magnitudineque atque natura portum continens, usum tamen portus nequaquam praebens, quoniam ante illum est Lucrinus portus. Haec loca Plutoni dicata opinabantur, placatisque prius per sacrificia diis Manibus illuc intrari: aderant enim qui talibus exponendis ductores essent sacerdotes, locorum fructus percipientes. Ab usu fontis ibi scatentis fluvialibusque aquis excurrentis in mare abstinebant omnes Stygias esse opinantes aquas. Ex vicinarum aquarum fervore Phlegetontem esse coniecturam faciebant. [74] Ephorus prodidit sacerdotes subterranea habitasse ibi domicilia eosque per fossas quasdam inter sese commeare et advenas intra oraculum quod illic erat maxima ex parte sub terra conditum venientes excipere victumque divinationum quaeritare mercede. Cimmerios eos fuisse vocatos. Morem eis fuisse patrium ut nemo solem aspiceret; noctu extra telluris hiatum eos egredi.A quodam rege eos fuisse deletos, cum illi nequaquam successerit oraculi fides.

[75] In locis quae sunt circa quaeque sunt inde ad Puteolos undique per agros et campos et supercilia et litora cernuntur ruinae ingentium ac prope innumerabilium aedificiorum, quae cernentes miro afficiunt stupore: talium, inquam, tantorumque aedificiorum qualia et quanta, sententia complurium sapientum nostri temporis, non solum omnis Italia sed ne universus quidem orbis terrarum posset efficere. [76] Ad quoddam autem Baiani supercilium, ubi est Sanctae Mariae sacellum, cernuntur aliorum ingentium aedificiorum in sublime erectae ruinae, quas Puteolani qui ei loco proxime habitant appellant Belgermanum. Constat vero ea, ut literae pila incisae marmorea ostendunt, fuisse structa a Tyberio Caesare, confecto Germanico bello, ad gestarum a se rerum memoriam. Haud procul hinc est theatrum amplissimum paene integrum, ubi in Vulcani honorem ludi celeberrimi, quibus aliquando Caesar Augustus interfuit, agebantur.

[77] Ad litus erat Dicearchia oppidum, quod antea fuerat Cumanorum emporium in quodam positum supercilio. Hannibalis autem tempore Romani frequentibus accolis habitatum ipsum reddiderunt veterique permutato nomine a puteorum multitudine Puteolos appellavere. Sunt etiam qui ab aquarum putore qui per totum Puteolanum et Cumanum et Baianum tractum est, ubi et sulphuris et ignis et aquarum calidarum plena sunt omnia, dictos Puteolos putent. Et ob eam causam quidam Cumanum agrum Phlegram nominatum volunt. Urbs autem ipsa Puteoli factum amplissimum emporium fuit postea Romanorum, ubi et manu facti sunt cotones et stationes ripaeque patentes in sinuosos redactae recessus ita ut ingentes onerariae naves iactis ibi ancoris conquiescerent. [78] Nunc molium veterum apparent pauca vestigia, quibus non sane ut olim ingentia sed pauca navigia tuta maris tempestate redduntur. [79] «Exitu – inquit T. Livius libro IIII – eius anni Q. Fabius ex auctoritate senatus Puteolos per bellum captum frequentari fecit emporiumque communivit atque praesidium imposuit». Et in eodem libro: «Consul – inquit – Atinius tulit ut quinque coloniae in oram maritimam deducerentur», quarum una fuit deducta Puteolos. [80] Servat quidem hodie antiquum nomen ea urbs, sed non est ea amplitudine qua creditur olim fuisse nec posita fortassis est eo in loco ubi sita vetusta urbs fuerat, quanquam sunt qui aliter arbitrentur. Nova paene omnia sunt in oppido qui Puteoli hodie vocantur, distatque a loco qui dicitur Sulphurata circiter mille passus, cum tamen ab eo loco vetusti Puteoli nequaquam tanto abesse intervallo. [81] Id autem Strabonis possum affirmare testimonio. Ubi enim libro V sermonem habuit de Puteolis: «Super urbem – inquit – statim Vulcanium imminet forum, campus ardentibus inclusus superciliis quae velut a fornacibus exhalationes magno cum fremitu passim habent. Campus autem tracto plenus est sulphure». Ipsis quoque veterum aedificiorum ruinis quae passim per supercilia ac loca, quibus iter est a Puteolis qui nunc sunt ad Vulcanium forum, evidenter ostenditur illic veteres fuisse Puteolos. [82] Fuit apud Puteolos Ciceroni villa pulcherrima ab eo dicta Ciceroniana, locumque ubi fuerat adhuc vulgo Ciceronem vocitant nostri temporis Puteolani.

[83] Post Puteolos Neapolim petamus. Terrestri euntibus itinere duo mentione digna occurrunt loca: balnea quae dicuntur Agnani et Crypta illa mirabilis quae mille abest passus a Neapoli. Et praeterquam quod dicere possum balnea ipsa eo digna esse mentione quod eorum de quibus memini, medicorum sententia, optima sunt, illud quoque dici potest esse memorabile, quod ipsis balneis supereminent ruinae ingentes villae quam tradit Plutarchus L. Lucullum prope Neapolim habuisse et apud eam montem excidisse atque ita excavasse ut mare introduceret. [84] Rerum igitur periti perfacile intelligunt cryptas quae illic sunt, ut eam quam dixi Frictolas antiquitus, Tritulam nunc appellari, manu factas, esseque ibi olim quidem excavati montis locum, hodie vero ob vetustatem ruinis impeditum, unde venienti mari patebat via in locum ubi est Agnani lacus. [85] De Crypta hinc dicendum. Caverna seu spelunca est intra montem cui Pausilippo quondam fuit nomen, effossa ad sexcentos passus planum iter etiam curribus praebens. E superna autem montis parte excisis multifariam fenestris, lumen in ipsam cavernam ante Strabonis aetatem infundebatur. [86] Progressu tamen temporum omnibus paene fenestris vel natis circa vepribus vel delapsa terra obrutis desiit infundi in ipsam lumen perdiuque admodum obscura remansit. Qua praeterea via per eam fert Neapolim eius fauces adeo ad meam usque aetatem fuerunt obscurae ut maximo essent terrori plerisque ingredientibus. Coeterum Alfonsus rex nostro saeculo principum omnium clarissimus, excisis utrinque rupibus, fauces ipsas fecit latiores. Ea re effectum est ut, maiori lumine in Cryptam se infundente plerunque oriente atque in occasum tendente sole, alterae ipsius fauces videantur ex alteris utque paulisper tota illuminata caverna satis perviam se praebeat iter facientibus. [87] Quisnam fuerit huius operis auctor, incertum habetur. Senecae Cordubensis temporibus factum iam erat cum illius ipse meminerit Epistola septima et L ad Lucilium scribens: «Excepit me – inquit – Crypta Neapolitana: nihil carcere illo longius, nihil faucibus illius obscurius». [88] Huic similem vidi ego in loco ubi fuerant Cumae, cuius Strabo etiam libro V meminit. Multis in locis impeditus est mihi transitus ob collapsas vetustate supernas partes quae ulterius prohibuit me atque itineris socios progredi. Sed profecto est opus non minore admiratione quam Crypta haec Neapolitana dignum.

[89] His ita ostensis, Neapolim nos conferamus. Ad eam urbem qui navigant a Puteolis cernere possunt ad oram ruinas multis in locis ingentium veterum aedificiorum. Neapolis originem T. Livius libro VIII refert in Cumanos: «Paleopolis – inquiens – fuit haud procul ubi nunc Neapolis est; duabus urbibus idem populus habitabat. Cumis erant oriundi», Paleopolique quam tenerent Graeci. [90] Strabo etiam Cumanorum ait fuisse Neapolim. Postea vero et Chalcidenses ait ipsam incoluisse et eos qui venerunt ex Athenis atque ex Pythecusis. Unde et Neapolis id est nova civitas appellata fuit. Ibi Parthenopen, quae fuit una ex Syrenibus, fuisse ait sepultam eiusque sepulchrum ibidem sua tempestate ostensum; oraculo iubente gymnicum ibi celebratum agonem. [91] Auctores Plinius et Solinus sunt ab ipsa Syrene eandem urbem appellatam fuisse Parthenopen. Quo vocabulo in fine operis Georgicorum usus Virgilius sic ait: «Illo Virgilium me tempore dulcis alebat / Parthenope». Augustus autem qui eam instauravit Neapolim dici maluit. [92] Nostris igitur auctoribus non Graecis habenda est meo iudicio fides, cum illi a Pythecusis et Atheniensibus colonis Neapolim id est novam civitatem cognominatam affirment. Ex quo tempore condita est paene semper clara fuit inter Campaniae urbes. Constantissima semper fide fuere Neapolitani in illos qui eis imperaverunt. [93] Sita est in loco quo nihil potest dici commodius: nanque sive mari sive campis sive montibus sive feracitate amoenitateque pulcherrimi agri delecteris, ea omnia tibi potest praestare Neapolis. Neapolitanis basilicis, coenobiis, arcibus, moenibus, publicis privatisque domibus nihil paene pulchrius, cultius, superbius. Nihil huic urbi deest quod hominum victui sit vel utile vel necessarium; omnia in ea habere facile potest quod sit vel animi vel corporis voluptati. Qualem autem eis in rebus hodie eam esse videmus, talem et superioribus saeculis priscisque temporibus eam fuisse coniicimus.

[94] Id plane praebuit Virgilio causam ut magnam suae vitae partem Neapoli ageret, ut dulcem eam diceret versu illo quem supra adduxi nuncque placet adducere: «Illo Virgilium me tempore dulcis alebat / Parthenope». [95] Huius dulcedo civitatis ut Virgilium ita et alios permultos literis celebratissimos viros traxit ut apud eam aliquando commorarentur, ut T. Livium, Horatium, Claudianum, Franciscum Petrarcham; [96] et aetate mea hos poetas et oratores: Antonium Panhormitam, Laurentium Vallam, Porcelium Romanum, Blondum Forliviensem, Bartolomaeum Faccium, Bartolomaeum Sulmonensem, Nicolaum Saguntinum, Ioannem Aurispam, Theodorum Thessalonicensem, Iovianum Pontanum; theologos vero: Ferdinandum Valentinum, Michaelem Epilam, Ioannem Solerium, Ioannem Cardonam, Henricum Panhormitanum et alios quam plurimos cum multarum doctrinarum atque artium tum aliarum rerum laude inclytos quos nominare longissimum esset. Statius autem non tantum Neapoli egit vitam, sed natus etiam in ea urbe fuit. [97] Tempestate mea Alfonsus rex, capta Neapoli, cum videret multa in ea aedificia propter superiorum temporum bella partim corruisse, partim semiruta partimque igni absumpta, non modo maximam eorum partem instauravit, sed alia etiam quae essent multo splendidiora cultu erexit atque ita pulchram antea urbem reddidit pulchriorem. [98] Veterem arcem quod Castellum Novum dicitur, tormentorum ictibus, cum oppugnaretur, magna ex parte quassatam, restituit structisque singulis et quidem ingentibus turribus in quatuor eius angulis, erectis praeterea atque eximie exornatis aliis regali magnificentia dignis eius partibus, fecit eam et pulchriorem et paene inexpugnabilem. [99] Ei succedens Ferdinandus filius, ubi pepulit hostem qui conatus fuerat regnum ei paternum adimere, quom, pacato atque composito rerum suarum statu, omnia animadvertit esse tranquilla, ad ornandam nobilissimam urbem consilium omne convertit. Dirutis itaque multis in locis veteribus domibus, condidit novas multo cultiores; vias quasdam et ampliavit et silice stravit. Veterem molem a patre instauratam marisque postea tempestate quassatam non modo refecit, sed multo etiam fecit longiorem atque latiorem ita ut Neapolis portum hodie manu factum habeat quo perpauci inveniantur in orbe tutiores. Alia quoque multa extant ab eo condita in eadem urbe opera, quibus profecto fit ut illa olim pulchra dulcisque Neapolis sit ab eo facta pulcherrima habitatuque dulcissima. [100] Sed de ipsa mole et portu in rei memoriam hoc ego composui epigramma, verbis ipsius regis iussus ab excellenti ingenio viro Antonio Petrucio eius secretario, qui doctus doctos unice diligit:

[1] Concluditur autem intra Silarim et Laum fluvios. Eius litorales civitates iuxta Ptolemaeum erant hae: Paestum, Veliae, Pixuntum; mediterraneae: Volci, Compsa, Potentia, Blanda, Grumentum. Earum quaedam deletae sunt, quaedam adhuc extant. In litore nihil est oppidorum quod sit mentione dignum. [2] Multa enim fuit antiquitus incolarum in hac regione mutatio. Tenuerunt eam, ut ait Plinius, Pelasgi, Notri, Itali, Morgetes, Siculi et Graeciae maxime populi, novissimi Lucani a Samnitibus orti duce quodam strenuo viro cui Lucio fuit nomen.

[3] Post Sileris hostium erat Strabonis aetate Iunonis Argivae templum quod Iason extruxerat. Inde ad milia passuum ferme VIII erat nobile in Lucania oppidum Paestum nomine, Posidonia appellatum a Graecis, a qua Paestanus sinus. Ipsum oppidum iampridem deletum fuit, sed eius tantum remansere quae ipse vidi vestigia. [4] Huius oppidi ager fructus quosdam bis in anno producebat, de quo Georgicorum libro IIII Virgilius ita ait: «Biferique rosaria Paesti». Et De arte amandi libro primo Ovidius: «Caltaque Paestanas vincat odore rosas». [5] A Sileris hostio distat milia passuum circiter XII oppidum qui Agropolis dicitur, a quo denominant Agropolitanum sinum, qui sinu excipitur Salernitano. Ab eo oppido abest Castellum Abbatis IIII milia passuum a quo per oram ad VIII milia passuum pervenitur ad castellum quam Turris Maris de Bruca vulgo cognominant. Haec quorum nunc memini loca recentia habent nomina; vetusta hinc demonstremus.

[6] Adiacent huic continenti Syrenum insulae quae duae sunt admodum parvae. Earum unam Leucosiam vocabant veteres, sortita videlicet nomen ab una Syrenum quae hoc in loco periere, cum in profundum, ut fabulis traditur, se deiecissent. [7] Erat postea Elea quae Plinii temporibus dicebatur Velia, quae et ipsa iacet. Ex ea originem duxere Parmenides et Zeno Pythagoreae sectae praeclari philosophi. Phocenses ipsam condidere. Distabat a Paesto milia passuum circiter XXX. [8] Ea Velia dictus est portus de quo apud Virgilium libro VI locutus est Palinurus dicens ad Aeneam: «Portusque require Velinos». Palinurus deinde sequitur promontorium, vetustum servans adhuc nomen, quod ab ipso Palinuro navis Aeneae gubernatore accepit auctore eodem poeta Aeneidos libro VI. [9] Melphis postea occurrunt hostia, quem fluvium finitimi hodie vocitant < >. Pixuntum deinde est et oppidum et promontorium, quod nunc appellant Pissottum, corrupto a vulgo vocabulo. Eo induxit habitatores Micytus Messanae Siculae princeps, ut prodidit Strabo. [10] Sunt autem qui putent Melphim fluvium eum esse qui duo milia passuum a loco ubi situm est Policastrum oppidum abest, et ab eo distare XXX milia passuum aiunt fluvium quem nominant Cocum eumque esse qui Laus dictus est a veteribus geographis, quo desinit Lucanus ager. [11] Sed reluctari his videtur quod Strabo his tradidit verbis: «Secundum Pixuntem sinus est Talaus et amnis Talaus et urbs postrema Lucaniae paulum a mari semota, Sabaritarum colonia». [12] Putant nonnulli eam urbem fuisse positam ubi nunc est Polycastrum et episcopatu et titulo comitatus insigne oppidum. Id si esset verum, Melphis cuius modo memini fluvius non ille est qui II milia passuum abest a Polycastro, quem ego eum esse existimo quem Strabo Talaum appellat. Etsi idem fluvius Laus etiam dictus est quo Lucanus ager dirimitur ab agro Brutiorum, ipsum Polycastrum non in Lucania, sed in Brutiorum agro situm est, cum sit trans eundem amnem ab orientali ipsius parte positum, distans a mari haud amplius quingentis passibus. Illa igitur Sabbaritarum colonia quae urbs fuerat postrema Lucaniae non fuit in loco ubi nunc est Polycastrum, quamvis viderim ego illic urbis cuiusdam veteris vestigia. [13] Lucanorum fuerunt antiquitus hi populi, quorum paene omnium extincta sunt nomina: Atinates, Buxentini, Eburnini, Grumentani, Potentini, quorum metropolis Potentia adhuc extat estque episcopatu et comitatus dignitate nobilis, Sontini praeterea, Syrini, Torgilani, Ursentini, Volsentani, Numestrani. [14] Regionis huius quandam partem vocant incolae ‘Principatum’, propterea quod paret imperio principum Salernitanorum. Vocant et aliam quandam eiusdem portionem Cilentum, quae vicatim habitatur. Eius caput nonnulli affirmant esse oppidum quod Capaccium appellatur, opulentum sane et populosum atque episcopatus dignitate ornatum et insigne titulo comitatus. Situm autem est haud procul a litore ubi fuisse Paestum ostendi. Satis iam de litoralibus.

[15] Intus est Ebolum, mentione dignum oppidum, cuius ager et multarum rerum quarum indiget hominum victus est fertilis et in primis amoenus. Abest a Salerno milia passuum XVIII. Haud procul inde est Campania, circa quod castellum multis in locis vicatim incolae habitant. [16] Inde aliquot miliariis interpositis initium est agri illius multorum fructuum nucis praesertim abundantissimi, qui pars quaedam est Vallis Diani, ita appellatae a nobili oppido cui Diano est nomen huius regiunculae metropoli, quod in colle quodam Apennini situm est. Ad eam haec pertinent castella: Atinum, Polla, Sala, Padula, Mons Sanus, Sansa. [17] Supra et circa Capaccium in Apenino sunt Alta Villa, Castelluccia, Rocca Aspidum, Aquara, Optatum, Sanctangelus Fasanella, Cornetum et Laurenum, unde iter est ad Diani Vallem intervallo milium passuum circiter XII, Trentanarium praeterea in arduo positum colle castellum, quod distat a Capaccio milia passuum III, et ab eo abest milia passuum IIII Mallianum. [18] Turri Maris vicinum est milium passuum VIII intercapedine Ioium castellum et inde mare versus venitur Novum et Refranum. Supra Pissoctum est Cuccarum, quod oppidum VIII milia passuum abest a mari. [19] Universus Lucaniae navigationis tractus est circiter milium passuum C. Tribuit autem Strabo Lucaniae ampliores quam ipse dixerim fines, quippe qui Petiliam, quae urbs ad alterum hoc est ad Superum olim fuerat mare post Siculi freti flexionem, quae litora sunt Brutiorum, metropolim fuisse Lucanorum tradidit. Sed huius urbis suo loco meminero. Satis sit mihi demonstrata Lucania. Regio hinc Italiae septima id est Brutiorum ostendenda est.

[1] Ptolemaeus Brutiorum litus incipere quidem ait a Lao fluvio, terminari vero Leucopetra promontorio, ubi docet Plinius includi primum Europae sinum qui fit ex loco unde Atlanticum mare in nostras irrumpit terras. Quae autem litoralia occurrunt post Leucopetram, ea dicit Ptolemaeus pertinere ad eam Italiae oram quae nominata olim fuit Magna Graecia; sed re vera ipsa Magna Graecia Brutii pars est. [2] Vocabuli huius causam eo fuisse constat, quod Graeci cum Lucanum paene ac Brutiorum omne litus, quod Tyrrheno alluitur pelago, tum vero praecipue eam accolebant oram quae est ad mare Adriaticum; iam enim tantopere res Graeca amplificata erat, quemadmodum Strabo testatur, ut et has horas et Siciliam Magnam Graeciam appellarent Coeterum postea, ut idem ait, praeter Tarentum Regiumque et Neapolim ipsamque Siciliam, omnes in barbaros mores transierant. Ita factum est ut alia Lucanorum, alia Brutiorum ditione tenerentur, quos tamen omnes Romani temporum progressu subegerunt. [3] Antiochus in volumine quem scripsit de Italia hanc regionem vocari solitam Italiam asseruit; eius terminum e Tyrrheno quidem mari esse Laum flumen, e Siculo autem Metapontum. Ideoque Tarentinam terram, Metapontinae confinem, extra Italiam esse quam Iapigiam appellat. Item Oenotros et Italos solos eos antiquitus nominatos dicit, qui intra isthmum ad fretum vergunt Siculum. Est autem isthmus interclusa terra pelago milium passuum circiter LX intervallo, id est intra sinus geminos Hipponiatem scilicet et Scyllaticum, de quibus suis in locis sermonem habebo.

[4] Brutiis a Lucanis nomen inditum est. Eorum quippe lingua rebelles atque fugitivos ‘brutios’ vocabant. Itaque cum Brutii fuerint antea pastores Lucanorum et ab eis transfugerint, Brutios id est fugitivos illos nominaverunt. Dehinc remissi in libertate vitam egerunt, qua tempestate Dion Syracusanus, ducto adversus Dionysium exercitu, cuncta in cunctos perturbata effecit. Ex indito igitur ea de causa Lucanorum pastoribus nomine regio ipsa, quam tenuere, Brutia nuncupata est. Quam ob rem vehementer errare constat vulgus a quo Brutii nomen tribuitur regioni quam olim Samnites tenuere, sed ea de re dicam ipse quae mentione digna videbuntur, quom de Samnitum regione memoravero. [5] Sed iuxta Ptolemaeum describenda est. Eius litoralia sic se habent: post Lai fluvii hostia Tempsa civitas, quae Temesa vocabatur a Graecis, uti Strabo Pliniusque testantur; Teriniacus scopulus, Hipponiates sinus, Scyllaceum promontorium, Rhegium Iulium, Leucopetra promontorium. Mediterraneae civitates hae: Numistrum, Cosentia, Vibona Valentia.

[6] A Lao fluvio prima, ut ostendit Ptolemaeus utque docuit Strabo, Brutiae regionis civitas erat Temesa, quae est Tempsa, quam Ausonii condidere. Post quos eam habuerunt Aetholi, Thoantis comites, quos eiecere Brutii; eos autem postea et Hannibal et Romani funditus extinxerunt. Sed ipsa civitas fuit aliquando a Locrensibus in potestatem redacta et progressu temporum ab eisdem deleta. Putant autem nonnulli eo in loco eam fuisse ubi nunc est Policastrum et, ut coniectura licet assequi, aliqua ibi profecto, vel Tempsa vel alia, quocunque fuerit appellata nomine, fuit antiquitus civitas, propter vestigia veterum quae ibi apparent aedificiorum.

[7] Mentionem deinde facit Strabo Terinae quam dicit fuisse Tempsae proximam, cuius non meminit Ptolemaeus, nisi forte ea sit quem Teriniacum scopulum ipse cognominat. Meminit tamen eius Plinius, quam prodit fuisse Crotoniensium, propterea quod Crotoniatae illam fundavere et ab ea dictum ait Tereniacum sinum ingentem, quem eum puto qui incipit a promontorio Caput Subari nominato et desinit in litoribus agro Trupiensi propinquis. Hannibal eam solo aequavit, cum in Brutiam confugiens defendi eam posse desperaret.

[8] Hipponiatis sinus meminit deinde Ptolemaeus, quem eum puto qui nunc ostensus est. Erat autem in mediterraneis huic sinui vicinis Hippo seu, ut nominavit Strabo, Hipponium, a quo ipsi sinui nomen inditum est. Fuisse eam ait Locrorum aedificium quod, cum factum esset ditionis Romanorum, mutato vocabulo, Vibona Valentia nuncupata est. [9] Qua sublata conditum est postea ad litus oppidum Vibona cognominatum, in isthmi principio positum, a quo usque Scylaceum, quod situm est ad alterius maris oram, vix bidui est iter. Ab his enim locis isthmus ad mare excurrit circuitu passuum milium CC ferme et LXXX. Faciens ego saepe iter per Apenini iuga, quae his imminent locis, utrunque mare Superum videlicet et Inferum facile prospexi. [10] Ad haec litora credidere veteres Proserpinam ad legendos flores navigasse, cum florentissimae regionis amoenissima prata esse constet. Habebat emporium quod Agathocles, Siciliae rex, ea urbe potitus instituit. Hodie quoque Vibonensis ager perpulcher est et amoenus ac non mediocriter fertilis.

[11] Plinius alia quaedam nominat Brutii litoris loca, quorum alii geographi nequaquam meminere. Ea sunt Blanda oppidum, Baletum flumen, portus Parthenius. [12] Ut autem haec atque alia quaedam vetera quae fuerunt in hac ora missa faciam, cum deleta iam sint, quae sunt parum antiqua attingamus. Intervallo igitur milium passuum circiter centum frequentatur haec Brutia ora his vel castellis vel oppidis: Belvederio, Citrario, Mantea, Sancta Phemia, item Paula. [13] Intus autem ad III milium passuum intervallum est Nicastrum, episcopalem habens ecclesiam, a quo distat vicus qui dicitur Sanctus Blasius milia passuum II. Est et Maida oppidum in regione nobile cum sit populosum, quod abest a Sancto Blasio milia passuum X. In ora autem est castellum quod vocitant Pizzum, distans a Sancta Phemia milia passuum XII; inde ad milia passuum VI est Vibona, quam et Bibonam appellant. Ab ea ad milia passuum VI abest Mons Leonis, castellum in mediterraneis positum, a quo distat in ora sita milia passuum XII Trupia, episcopatu insignis civitas. Ad XL milia passuum distans a Peloro Siciliae promontorio in peninsula ea civitas est. [14] Ante vero quam ad eius perveniatur agrum, sunt Acherontis fluvii hostia. In ipsa quoque peninsula est et Portus Herculis. Ita enim eum locum vocavit antiquitas. Ex eo autem Siciliam versus navigantes extrema circumflectunt Italiae, quae ad fretum iacentia in occasum spectant. In quo navigationis tractu civitas fuit Locrorum Medania nomine; nec nimium longe fons est magnus eodem olim appellatus vocabulo propeque fluvius est qui Metaurus dicebatur antiquitus. [15] Ante peninsulae litus sunt ab Eolo rege dictae Eoliae insulae, numero septem cunctorum prospectui patentes, sive a Sicilia sive a continente aspectentur. De eis tunc disseram, quom de Sicilia sermonem habebo. Post fluvium Metaurum Metaurus alter occurrit.

[16] Scyllum inde navigantes excipit. Ita nunc locum vocitant, sed Scyllaeum veteres dixerunt a Scylla, Phorci ex Crataeide nympha filia. Locus cum a poetis cantatissimus tum vero nautis maxime formidatus. Sublime est saxum, quod humilem a tergo tellurem alluentibus undis habet in Chersonesi faciem quam Anaxilaus, Rheginorum tyrannus, aedificato muro munivit, ut et sibi navale strueret et praedonibus navigandi per Euripum facultatem interciperet. [17] Castellum illic positum, loci natura munitissimum, Scyllum etiam hodie dicitur. Ei finitima Caenys est. Ita enim locus olim est nominatus, qui ultimas conficit Italiae oras fretique angustias ad prominens Siciliae promontorium Pelorum. Hoc unum e tribus est quae triangulam efficiunt insulam. Vergit in aestivos ortus situs, Caenys in occasum, cum mutuam inter sese faciant inflexionem. [18] Hoc est litus illud quod ab Aenea fugiendum praedicebat Helenus apud Virgilium. Fertur siquidem in fabulis Scyllam puellam eo fuisse veneficiis Circes deductam, quemadmodum Metamorphoseon libro XIIII refert Ovidius, ut se in hoc mare daret praecipitem versamque fuisse in monstrum illud quod sic a Virgilio describitur: «Prima hominis facies et pulchro pectore virgo / pube tenus postrema immani corpore pistrix / delphinum caudas utero commissa luporum». [19] At Plinius, Naturalis Historiae libro III, a Salustio id mutuatus, tradit his in locis saxum esse ingens humanam habens effigiem in superiore parte, in inferiore autem plures refectos habens scopulos et eos sub radicibus cavernosos, inter quos dum intrat aestuosum mare, ab eisdem refringitur tumultuandoque efficit ut latrantes canes atque ululantes lupi audiri aliquando videantur.

[20] A Scylleo ad XV milia passuum abest Italiae vertex, ad cuius oram situm est Rhegium Iulium. In huius autem urbis agro desinit Apeninus, cuius extrema in mare excurrentia efficiunt. Leucopetra promontorium, quo Brutiorum litus terminari supra demonstratum est, accepit autem a re ipsa nomen, propterea quod album saxum albaque est tellus quae circa est. [21] Quod enim Graeci dicunt Λευκοπέτραν albam petram nos dicimus. Nostro vero tempore vulgo vocitatur Spartaventum. Causa nominis est quod proficiscentes a Sicilia, quom perveniunt ad hoc promontorium iuxta oras quae Supero alluuntur mari, navigare, nisi mutato vento, non possunt.

[22] Sed redeamus ad Rhegium. Assumpsisse ipsum id nomen quidam aiunt a ῥηγνύω, verbo Graeco, quod ‘disrumpere’ significat, propterea quod his in locis disrupta fuerat ab Italia Sicilia vel motu terrae vel aquarum diluvio. [23] Sed non piget Virgilii versus quibus id ostenditur adducere:

[1] Calabrya octava Italiae regio adversa est Crotoniatarum litoribus ac sinui Tarentino estque in peninsulam emissa regio. Adepta est id nomen Graeco vocabulo, quod bonis abundet: hoc est a καλά, quod est ‘bonum’, et βρύω, quod est ‘scaturio’ apud nostros, quasi bonis scaturiens; quod re vera affirmari potest. [2]Terra enim ferax est omnium paene rerum quae sunt necessaria victui mortalium. Adde et agrorum amoenitatem praecipuam multasque civitates insignes, castella praeterea ac vicos populis frequentes paene innumerabiles, ad haec hominum quos fert praeclara ingenia. Veteres quidam aliis quoque hanc peninsulam cognominavere vocabulis. Nam et Messapiam et Peuzetiam et Iapigiam et Calabryam et Salentinam communi eam appellatione nuncupabant. [3] Messapiam quidem Graeci a Messapo, cuius in Aeneidos libro VIII Virgilius meminit, et iidem Peuzetiam a Peuzetio, Oenotri fratre, et Iapigiam ab Iapige, Dedali filio; Salentinam autem a Salentinis indigenis. Alii dividunt ac dicunt non eandem esse Calabryam quae Messapia vel Peuzetia dicitur, quanquam Salentinorum et Iapigiae appellationem non inficiantur, quando Calabryae illud celebris nominis promontorium, ubi fuit olim Palladis templum, Salentinorum et Iapigum promontorium antiquitus appellabatur, ut Ptolemaei tabulis satis perspicue patet. Quod autem sit ei hodie nomen suo loco paulo post demonstrabo.

[4] Sunt qui eandem regionem et circumiacentes sub Apuliae vocabulo comprehendi velint. Sed teste Ptolemaeo qui fuit, ut saepe dixi idemque saepius repetam, geographorum omnium doctissimus, quicquid terrarum continetur inter Fiternum fluvium, quem hodie vocant Forturum, et laevam Apenini partem interque Calabryam atque agrum Tarentinum recta usque ad Apenini radices, totum Apuliae appellatione cognominatur. [5] Servius vero grammaticus non hanc regionem, hoc est peninsulam, de qua nunc fit sermo, Messapiam et Peuzetiam cognominatam fuisse dicit, sed ea loca quae Gargano monti sunt propinqua. Nanque exponens illum Virgilii locum, Aeneidos libro VIII: «Mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem» his usus est verbis: «Diomedes, postquam ira Veneris a se vulneratae repperit uxorem apud Argos turpiter vivere, noluit reverti, sed tenuit partem Apuliae et, edomita omnis Gargani montis multitudine, in eodem tractu civitates plurimas condidit». Et paucis interiectis, «sane – inquit – sciendum Apuliam uno dictam vocabulo, sed huius partem, quam Diomedes tenuit, Messapiam et Peuzetiam a duobus fratribus dictam, qui illic imperaverunt; item Dauniam a Dauno rege Apuliae». [6] Equidem puto non fuisse mentitum Servium, cum constet eum fuisse in ea traditione secutum scriptores se vetustiores. Sed credendum est vulgus postea illorum nominum appellationem paulatim, ut fit, usque ad Calabryam ita extendisse ut Strabonis tempore et Messapia et Peuzetia communi vocabulo diceretur.

[7] Hac vero tempestate nulla horum nominum appellatione, sed Terra Otranti corrupto verbo vocatur ab Hydrunto oppido, quae Hydra quidem a Ptolemaeo sed Hydruntes a Strabone nuncupatur. Duas nanque regiones cognominant Apuli a duabus metropolitis civitatibus. Ab Otranto enim dicunt Terram Otranti et a Bario Terram Barii. Sed Otranti Terram seu Calabryam describamus. [8] Huius peninsulae isthmus, qui est a Tarento ad Brundusium, patet spacio milium passuum tantum XL, cum tamen ab altero ad alterum locum mari oporteat fieri circuitum milium passuum circiter CC. [9] Haec regio aliquando, auctore Strabone, admodum copiosa mortalium multitudine floruit et XIII habuit urbes egregias opibus et auctoritate insignes. Eas omnes praeter Brundusium et Tarentum ait idem auctor fuisse tempestate sua redactas ad exigua oppidula. [10] Hodie quoque duas tantum habet populosas civitates: Tarentum, si eis assentimur qui tradunt ipsum pertinere ad Calabryam, et Aletium seu Litium, ut hoc tempore vocitant. Terra eius non sine admiratione culturae percommoda est. In superno quidem tergo sine admiratione aspera videtur, ubi tamen panditur aratris, altioris fertilitatis praebet glebas. Multis in locis aquarum quidem est indiga, nihilo tamen minus laeta suppeditat pascua refertaque est arboribus. Sed iam itinere nos committamus Tarentoque excedentes ipsam peninsulam Brundusium usque circueamus, ostendentes ea loca quae vel sita sunt in ora vel quae non longo ab ea distant intervallo, vel quae ab ea prospici possunt.

[11] A Ptolemaeo ita describitur: Iapigum seu Salentinorum promontorium, Hydra, Luspiae, Brundusium; mediterraneae Rhodiae, Neritum, Aletium, Baubota, Uxsentum, Veretum, Sturni. [12] Earum civitatum quaedam extant, quaedam sublatae sunt. Sunt insuper nova quaedam nostrorum temporum hominibus notissimae, quae praetermittenda nequaquam fuere, cum sint mentione digna. [13] Post Tarentum occurrit Sancti Viti nobile monasterium ordinis Sancti Basilii, cuius abbas est Ioannes Galeardus Brutius, cuius habui mentionem supra loquens de Sanctae Mariae Tridentis monasterio. Sacram quae illic est aedem Tarentini et coeteri finitimi plurimum venerantur, propterea quod in ea caput quaedamque ex reliquiis corporis tam praeclari Christi martyris reconduntur. Distat a Tarento passuum milia V, a mari autem ad iactum lapidis.

[14] Inde ad milia passuum V est Monaciccium, distans ab ora vix mille passibus. Ipse locus licet teneatur a paucis qui illic agunt agri colendi gratia, habet tamen arcem haud contemnendam quam qui prospectant a mari putant eam non facile expugnabilem. Intus est Lizzanum, quod castellum distat ab eo milia quatuor. In agro Tarentino in locis mediterraneis paulo amplius mille passibus a mari distantibus sunt aliquot castella, quorum unumquodque suam habet arcem, cum ad agrorum custodiam, tum vero maxime ad arcendas subitas hostium excursiones. In his est Pulsanum. Est et Leporanum, eo mentione maxime dignum, quod in locis quae vergunt ad mare fontes habet nitidissimos, quorum aquis rigantur agelli qui hortis redduntur amoenissimi. [15] Post Monaciccium ab eis qui iuxta litus faciunt iter prospicitur castellum quod Marugium nominant, distans ab ora passuum milia III, a Monaciccio vero milia ferme IIII. Postea ad oram est nobile Sancti Petri templum vetustum, utpote apostoli Petri temporibus conditum, ad quod III nonas aprilis circumiacentium populorum ingens multitudo venerandi loci gratia convenit. [16] Oppidum deinde occurrit maritimum quod Graeco vocabulo dicitur Gallipolis, cum primi qui locum habitavere Graeci fuisse ferantur. Huic rei testimonio est ipsa Gallipolitana ecclesia, quae Deo hymnos lingua Graeca decantat, nec nisi Graece Deo illic a clero redditur officium. Episcopali dignitate nobilis est; est eius antistes Alexius natione Graecus vir aeque Graece atque Latine doctissimus, cuius eloquentia a disertis viris haud mediocriter commendatur. Abest a Tarento ea civitas milia passuum circiter L. Eius ager olivetis abundat. Adiacent huic continenti insulae duae parvulae, nulla mentione dignae. [17] Antiqua civitas est, cum de ea Plinius in Historia Naturali mentionem habuerit. Sita est in saxo quoddam mari circundato ita ut insula dici possit. Iungitur enim continenti angusto quodam ponte, iactis in mare saxis constructo. Qui tamen aliquando tumescentibus undis operitur, idcirco esse insula persaepe videtur. Tali itaque situ adeo redditur munitum oppidum ipsum ut non facile possit expugnari. [18] Inde ad milia passuum XX est Uxentum in mediterraneis positum oppidum, distans tunc a mari IIII milia passuum; comitatus titulo insigne est. Ager deinde est ubi situm olim fuit Veretum, cuius meminere vetusti scriptores. Deletum nunc est, sed in eo loco est quaedam Sanctae <Mariae> ecclesia, quae a finitimis populis in praecipua habetur veneratione. Hinc passuum milia XX distat Salentinorum Iapigiumque promontorium quod Caput Sanctae Mariae hodie dicitur. Extat enim in extremo ipsius promontorii aedes beatae Mariae titulo Venerabilis. [19] Hoc in loco erat Minervae templum quondam, auctore Strabone, locupletissimum. Apparent iam adhuc eius quaedam vestigia ad iactum lapidis a beatae Mariae aede distantia. Quaedam sunt circa antea manufacta nymphis quondam, ut perhibent, sacra. Haec Italiae loca tradit Virgilius, Aeneidos libro III, Aeneam ab Epiro navigantem primum attigisse, sic enim facit loquentem Aeneam apud Didonem: «Crebrescunt optatae aurae portusque patescit / iam propior templumque apparet in arce Minervae». Longissime ipsa Italia excurrit in maria hoc promontorio ad Epiri prospectum et ab eo Epiri Ceraunia absunt haud amplius passuum milia LXX eoque Adriaticum mare ab Ionio secernitur.

[20] Ipsa autem Ceraunia Chimarra nunc corrupte nominantur. Sed quod magis placet Chimarram vocitat vulgus, quae Chimera antiquitus nuncupabatur, ubi nunc est arx loci natura munitissima. Ab eo praeterea usque ad Lacinium intervallum est milium passuum LXXXX totidemque usque Crotonem, unde dixi esse principium sinus Tarentini qui circuitu patet milia passuum circiter centum, ut quidam affirmant, seu CXXX, ut alii metiuntur. [21] Postea ad milia ferme XX est oppidum quod dicitur Castrum, episcopatus dignitate nobile in litore positum. His in locis est statio ad quam solent convenire navigia, quibus a mercatoribus exportatur oleum atque alia permulta quae e mediterraneis ex agro praesertim Liciensi ad oram convertantur ad alias transmittenda nationes.

[22] Pervenitur deinde, confecto itinere passuum milium circiter XX, ad promontorium quod Caput Leucae cognominant, dictum a Leuca Strabonis aetate urbe parvula. Idcirco fallitur vulgus vocans Caput Leucae non hoc, sed illud promontorium quod dixi vocari Caput Sanctae Mariae. Aspicitur illic fons fetidi odoris effundens aquas.Tradunt fabulae reliquos gigantes quos Hercules exagitatos perpulerat, e vicina Campaniae Phlegra ad haec perfugisse loca, cum autem terram subiissent, ex eorum cruore fontem talem effluxionem emisisse. Et cum appellarentur Leuternii, litus ipsum Leuternium ab illis appellatum est. [23] Ab hoc promontorio ad Sasonam usque insulam, quae adiacet Epiro, non est amplius intervallum milium passuum L hacque est brevissimus in Graeciam ab Italia traiectus. Nanque a Cerauniorum montium litore usque ad Caput Leucae, cuius nunc ipse memini quodque est his adversum montibus, iter est haud amplius milia passuum LX. [24] Quod intelligi voluit locorum peritissimus Virgilius, faciens his verbis loquentem ab urbecula illa Heleni Andromachesque discedentem: «Provehimur pelago vicina Ceraunia iuxta / unde iter Italiam cursusque brevissimus undis». Hoc intervallum pedestri continuare transitu iactis pontibus primum Pyrrhus Epiri rex cogitavit, post eum M. Varro cum Pompeii classibus piratico bello praeesset.

[25] Ad Hydruntum postea itinere milium passuum XX navigatur. Urbecula erat Strabonis tempore, hodie quoque parvula est, licet eius ecclesia archiepiscopali emineat dignitate. Eius ager multis in locis fertilis est et amoenus. Castellum deinde est situm in saxo mari imminenti, quam Rhocam nuncupant. Quotiens viris armisque munitur, redditur inexpugnabile. Ad octo postea milia passuum est statio cum turri, ad quam conveniunt navigia quibus exportantur quae ex Litio ad alia loca transmittuntur. Est enim veluti Litiensium portus. Octo quippe milia passuum abest a Litio. [26] Ab eo distat Brundusium milia passuum VIII, cuius portus omnibus qui toto orbe sunt antecellerit, si <quidem> in locis ubi continente maxime cingitur, quo aer parum salutaris redditur habitatoribus. Huius portus eo laudatur magna commoditas et excellentia, quod uno ore multi includuntur portus qui nulla fluctuum agitatione turbantur. Eius forma cervi cornibus simillima est, unde ei inditum nomen constat, ipse nanque portus cum urbe cervino capiti maxime est comparandus. Lingua enim Messapiorum ‘cervi caput’ nominatur Brundusium.

[27] Chretenses, qui e Gnoso cum Theseo discesserunt, Brundusium primi habitavere. Tempore autem posteriori civitas regia potestate gubernata est. Sed cum res eorum aucta plurimum esset, invidit eis Phalantus dux Tarentinorum et ducto adversus illos exercitu non parvam illis agri portionem abstulit. Postea vero eiectum eum a Tarento Brundusinii acceperunt vitaque dein defunctum honore sepulturae eximiae decoraverunt. Quanta esset loci ubi situm Brundusium commoditas, eo praecipue ostenditur, quod quicunque ex Graecia et ex Asia Romam petere proponebant huc applicabant, contra qui ex Roma ad ea loca concedebant ex Brundusino portu solvebant. [28] Haec urbs non modo priscis, sed christianis quoque temporibus amplissima fuit et populosissima. Coeterum anno ab hinc ferme centesimo dissidentibus inter se capitalibus odiis civibus alteraque in alterius factionis conversa pernicie, adeo saevitum est ut, mulieribus maribusque trucidatis, pleraeque familiae prorsus extinctae sint. Qui autem salvi a caede fuerunt, ne qua memoria relinqueretur adversariorum, eorum domos vel diruerunt vel incendiis adscripserunt. Ita extinctis habitatoribus ipsa urbs fere deserta in hanc diem remansit, quanquam eius ecclesia archiepiscopali dignitate inclyta est.

[29] Duae autem erant viae, per quas faciebant iter qui ab ea urbe Romam proficiscebantur. Una quidem mulis vectabulis per Pediculos et Daunios ac Samnites usque Beneventum. In qua via erant hae civitates: Aegnatia, quae deserta nunc est, ut suo loco dicetur; post eam Celiam et Netium, quae sublatae penitus sunt; post quas Canusium, cuius quaedam pars extat. [30] Altera per Tarentinum agrum, et si quanta est diei circuitio facta esset a viatore via, ei Appia offerebatur plaustris commodior. In ea via erat Uria, urbs inter Brundusium et Tarentum media, quam eam puto quae Orea hodie dicitur, et Venusia in Samnitum Lucanorumque posita finibus. Communicabant autem ambae hae viae ad Beneventum indeque ad Campaniam ex Brundusio. Earum multis in locis extant hoc tempore quaedam vestigia quae frequenter ipse pervestigavi oculis iter a Benevento Tarentum versus faciens. [31] Haud procul a Brundusio fuit Rudiae, urbs Graeca, a qua oriundus fuisse dicitur Ennius poeta clarissimus. Fuit autem in mediterranea regione, ut et Luspiae, quae deletae sunt. Ptolemaeus tamen Luspiam litoralem esse tradit. Meminit et Salapiae Strabo, quod oppidum fuisse dixit paulum a mari semotum. [32] Nunc, postea quam per oram Tarento usque Brundusium pervenimus eiusque urbis mentionem, quae occurrere nobis potuit, habuimus, terrestri iam itinere e Brundusio per isthmum Tarentum redeamus, quo meminisse etiam possimus locorum mediterraneorum quae vel se offerunt in via, vel quae hinc atque hinc prospiciuntur a viatoribus. Igitur profectis a Brundusio ad milia passuum VIII se offert oppidum Mesania, a quo abest castellum Latianum nomine milia passuum IIII.

[33] Inde fit iter Oream versus, quod oppidum Chretenses aedificavere errabundi e classe Minois, quom in Siciliam navigavit. Uria antiquitus nominabatur quam dixit Herodotus in Iapigia fuisse. Est id oppidum in edito loco situm habetque arcem natura loci munitissimam et ipso oppido ad levam relicto ab eo milium passuum XXIIII intervallo Tarentum pervenitur. Sunt autem qui aliorsum faciunt iter, id est ex Latiano, haudquaquam Oream, sed Francam Villam versus se conferunt. [34] Ab eo vero oppido petunt castellum inde distans milia passuum VIII, quas Cryptaleas vocitant, unde itur Tarentum intervallo passuum milium XII. In medio isthmo prodit Strabo fuisse Thyream, ubi regiae quaedam magnifice structae sua aetate extabant, quas nostri temporis homines non vident, cum sublatae prorsus sint. His ita ostensis, restat mihi alius labor iure optimo suscipiendus, quo attingam mentione digna oppida quae sunt inter isthmum et oram quam modo peragravi. [35] Omnium praestantissimum est Aletium. Eo nanque vocatur nomine id oppidum apud Ptolemaeum. Eius nullam habuit mentionem Strabo. Nostro saeculo Litium dicunt, non Aletium. Eiusce appellationis causam quidam ex accolis hanc reddunt. Aiunt enim a Lytia illa Asiatica, cuius ego supra memini, de Asiaticis locutus rebus, fuisse profectos eos qui id oppidum condidere et a patria unde venerunt locum cognominasse. Hoc si haberet veritas, per ‘y’ Graecum scribendum esset Lytii nomen. Quod tamen non servat Litiensium usus. [36] Aliis placet a Litio ei nomen fuisse, quo duce in Calabryam venerunt qui Litium aedificavere, et ab illo inditum oppido vocabulum. Sunt praeterea qui Lyctium dici malint, quibus ego vehementer assentior, propter illa Aeneae verba apud Virgilium: «Et Salentinos obsedit milite campos / Lyctius Idomeneus». Salentinos quippe constat fuisse populos Calabryae cuiusdam portionis habitatores et ab eis cognominatum Salentinorum promontorium quod Caput Sanctae Mariae nuncupatur. [37] Ipse Idomeneus, ut docuit Servius, dictus est Lyctius a Lyctio Chretae civitate. Historia talis est. Idomeneus Chretensium rex, cum eversa Troia domum reverteretur, iactatus tempestate vovit diis se sacrificaturum quicquid ei primum occurrisset. Contigit autem ut filius eius primus occurreret. Quem cum, ut quidam tradunt, immolasset, ut autem alii, immolare voluisset, a civibus pulsus regno, promontorium quod dictum est tenuit et in ea regione condidit civitatem. Eam historiam intelligi voluit Virgilius, Aeneidos libro III: «Fama volat pulsum regnis cessisse paternis / Idomenea ducem desertaque littora Chretae». [38] Civitatem igitur ab illo conditam quod dicitur hodie Lyctium puto, quod a Salentinorum promontorio abest haud amplius milibus passuum XXX. Nam vero simile est ut Idomeneus a Lyctio vetere patriam novam a se conditam appellaverit civitatem. Itaque non possum non mirari eiusdem urbis incolas non tenuisse priscum antiquissimae patriae nomen, cum Lyctium non Litium dicendum eis esset. Quod si eos fortasse pigeat uti veteri vocabulo, sequantur saltem vulgus quod Lyctium non Litium vocitat. [39] Ipsa urbs, quae abest a mari milia passuum VIII, multis in rebus aliis huius regionis urbibus antecellit. Est enim coeteris amplior, pulchrior, populosior. Praestat et quadam nonnullorum aedificiorum excellentia civiumque non contemnenda cum nobilitate tum auctoritate. Fert mortales magna ex parte excellenti praestantes ingenio. In his est aetate mea Robertus theologus nobilis, ordinis Minoris divini verbi praedicator, adeo doctus et eloquens ut toto christiano orbe nulli vel sit vel habeatur secundus. Reges et coeteri principes atque prelati ecclesiarum ipsique summi pontifices miro eum favore concionantem audiverunt. Coniectura itaque ex hoc assequi quisque potest quanto ardore ad ipsum audiendum Italiae populi concurrerint. [40] Lyctiensis ager in primis bonorum fructuum aliarumque multarum rerum hominum victui utilium ferax est et amoenus vicisque et castellis mire frequens. Neritum quoque est mentione dignum oppidum, cum sit et vetustum et agri fertilitate amoenitateque inclytum. Priscum loci nomen corruperunt recentiores, nescio qua ratione Neritonum non Neritum appellantes. Neritonensis est Franciscus, clarissimus philosophus et theologus ordinis Praedicatorum, qui magna auditorum frequentia publico conductus salario philosophiam ac theologiam Patavii docet. Distat a mari milia IIII.

[41] Abest inde passuum VI milium intervallo Galathina, oppidulum eo nobile quod aetate mea tulit Antonium Galatheum, philosophum et medicum doctissimum. Adde etiam arti humanitatis deditissimum, cum sit ipse suapte natura humanissimus magnoque et versatili ingenio praeditissimus, multis qui bene dicendi arti inserviunt non modo prosa oratione, sed carmine etiam haud mediocriter praeferendus. Ad haec non solum situs terrarum est peritissimus cognitor sed, quod est perquam rarum in homine docto reperiri, ipse sua ipsius manu facit pingitque tabulas quibus descriptus orbis ostenditur. [42] Distat ab eo loco milia passuum circiter III oppidulum quod Sanctum Petrum appellant, eo praeter coetera clarum, quod habet Sanctae Caterinae templum, praecipua omnium paene mortalium veneratione celeberrimum, quod Ioannes Antonius Ursinus Tarentinus princeps aevo nostro magnifice erexit tenerique voluit a religiosis viris ordinis beati Francisci, quos vocamus Fratres Minores. Sunt et in eadem regione alia multa oppidula atque castella, de quibus habere mentionem quanquam longissimum et forte supervacaneum est, non tamen pigebit et ipsorum atque eorum quae dicta sunt nomina et quanta sit inter se distantia vel breviter commemorare principium facio a locis Galipoli propinquis. [43] Ab eo distat Racali milia passuum VII. Et inde Gallianum milia passuum IIII;Tricasum, non longe a mari positum, abest a Galipoli milia passuum XXV. Postea distat a Tricasio Castrum milia VIII, unde usque Hydruntum est iter milia passuum VIIII. Intus est Minorvinum, distans a mari milia XII.

[44] Busardum abest a mari milia VI, a quo castello usque Scurianum sunt milia passuum VIII. A quo abest Cutrifianum milia V. Inde usque Noiam, castellum natura loci in quo situm est munitissimum, sunt milia passuum II. Unde ad Sanctum Petrum iter est milia passuum totidem. Ab eo abest Solitum milia etiam totidem. [45] A quo distat Convertinum milia VI. Unde usque Levaranum sunt milia IIII et inde usque Velliam milia totidem. Inde ad Sanctum Iancacium, quod castellum est Brundusinae ecclesiae, spacium est milium passuum VI. Postea ad spacium milium totidem se offert castellum quod Turris appellatur. Indeque usque Oream milia passuum VI. A quo oppido abest Franca Villa milia IIII. Et ab ea distant Cryptaliae milia passuum VIII. [46] A Franca autem Villa Brundusium versus euntibus occurrit Latianum, spacio milium passuum VIII. Unde usque Mesaniam intervallum est milium IIII. Inde usque Brundusium est spacium milium XII. A Mesania item mare versus per aliam viam abest Cilinum milia V. Et ab hoc distat Curchialurum milia IIII. A quo usque Lyctium milia VIIII. A Lyctio usque Capiam in mediterraneis milia VIII et ab ea Gugnanum distat milia passuum IIII. [47] A Capia item abest Casale Novum milia XV et ab eo Neritonum milia XVIII. A quo Galatula milia III. Ab ea Paravita milia VI, longe a mari milia VII. Inde Uxentum milia VIII. Fuit id oppidum, quantum aedificiorum veterum ruinis apparet, magni ambitus. Abest a mari milia IIII, ut et ante dictum est. Interius distat ab eo Specchia milia V. Et ab ea Andranum milia IIII. A quo Ausanum milia VI. [48] Inde autem abest Hydruntum, intervallo milium passuum totidem. Deinde ad laevam iter per ora facienti occurrit Roca, quod castellum in edito loco est positum ideoque expugnatu difficile. Distat ab Hydrunto milia passuum VIII. Ex Roca vero abest milia passuum VI Gisine, castellum non facile expugnabile, cum mari immineat sitque et natura loci et arte munitissimum. [49] Ab hoc distat Sanctus Cataldus milia ferme III. Est is Lyctiensium portus, qui redditur eis commodus obiecta fluctibus mole turrique ad custodiam in ipso loco condita. Distat autem ab eo Lyctium milia VIII et a Lyctio Brundusium milia XVIII. Peragrata atque ita ostensa tota Calabrya, ad Apuliam ei proximam, quae est nona Italiae regio, iter seu descriptionem nostram convertamus.

[1] Ptolemaei secuti doctrinam, Apuliam dicimus incipere quidem a Calabryae finibus, hoc est post Brundusinum Tarentinumque agrum, terminari vero Fiterno fluvio qui est trans Garganum montem et corrupto veteri vocabulo nunc dicitur a vulgo Fortorus. [2] Coeterum etsi populi qui regionem longe lateque tenent communi nomine dicantur Appuli, quidam tamen ex eis dicti sunt olim Appuli Paediculi et iidem Aetholi atque Peuzetii; alii Apuli Daunii a Daunio eorum antiquissimo rege, Pilumni filio, quem aiunt Diomedis fuisse socerum. Aetholi tenent quantum terrae est a Brundusino agro usque ad Aufidi fluvii hostia. Aetholorum nomen acceperunt ab Aetholia illa Graeca, de qua facta fuit mihi mentio libro < > unde profectos perhibent colonos qui pulsis Paediculis haec loca tenuere. [3] Paediculi vero dicti fuerant prisci terrae huius habitatores, quod novem pueri totidemque puellae claro loco natae ab Illyride ad hanc profectae regionem novem populos genuerant, et a tenera eorum aetate, hoc est a pueritia, Paediculos, idest puerulos, se cognominaverant. [4] Quos enim pueros Latine nos dicimus, παῖδες Graeco dicitur vocabulo. Nec tamen putandum est solos fuisse pueros, qui tantum sibi gloriae vendicaverunt, sed quia pueri ipsi genere antecellebant mortalibus qui illos comitabantur, ab illis universae genti dari nomen maluere. Eorum unus Barion oppidum ampliavit, Iapyx ante appellatum a Daedali filio. Nunc Barum cognominant. Peuzentinii vero iidem a Peuzetiae, hoc est Calabryae, vicinitate cognominati sunt. [5] Sed ostendendum quoque est unde molitum fuerit nomen Apuliae, quam regionem hoc loco describere coepi. Sunt qui dicant ab ‘a’ Graece, quod Latine significat sine, et pluvia nominatam a maioribus Apuliam, quasi sine pluvia; eo videlicet quod vel raro vel non quantum est satis eius terra irrigatur imbribus. Quae etymologia indoctorum hominum est: primum quia esset ex Graeca atque Latina voce facta compositio, a quo usu abhorrent docti grammatici. At si quo id usu admitteretur, Apluviam, non Apuliam maiores cognominassent. [6] Deinde quia mentiuntur quicunque affirmant vel raram esse in Apulia pluviam, vel quam habet suis arvis nequaquam sufficere. Quippe satis superque ipsam esse Apuliae terrae, argumento manifestissimo est frumenti, hordei, croci, leguminis, vini, olei, amygdalarum, lini et multorum bonorum fructuum pecorumque mira copia, qua universas paene Italiae regiones maxime superat. Quanquam non inficior multa esse in ea aquarum indiga loca. [7] Quod significari voluit Persius Satyra prima hoc versu: «Nec linguae tantum sitiat canis appula quantum». Id nanque eo dictum fuit a poeta doctissimo, quod rara sunt in ea regione flumina quodque paucis in locis illic ubertim aquae scaturiant. Sed ei necessitati occurritur a locorum incolis, qui, cadentibus hieme himbribus, aquas recipiunt in piscinas et cisternas quas habent innumerabiles easque pecorum atque hominum conservant usui. [8] Doctiores autem affirmant ab Appulo antiquissimo rege Apuliam accepisse nomen, qui multo ante Troianum bellum imperitavit regioni, quae longe lateque extenditur ab Aufido fluvio usque ad Ferentanorum terminos; ad quam describendam regionem post peragratam Pediculorum terram me conferam. Propter tamen vicinitatem terrarum extensum adeo fuit antiquissimum vocabulum ut et Pediculorum et Dauniorum Ferentanorumque regio uno communi nomine Apulia appellaretur. Pediculorum ager extenditur usque ad Aufidum fluvium. [9] Cuius litoralia Ptolemaei tempore sic se habebant: Egnatia, Barum, Aufidi fluvii hostia. Mediterraneae vero civitates erant hae: Venusia, Celia. Sed aetate mea ex his civitatibus tantum extant Barium et Venusia. Egnatiae vestigia argumento sunt temporum nostrorum hominibus eam fuisse urbem et vetustam et egregiam ac non mediocriter pulchram. Hodie autem multae sunt in hac Apuliae parte cum mediterraneae tum litorales civitates atque castella et oppidula, quorum quaedam propterea nova esse coniicio, quod eorum veteres terrarum descriptores haudquaquam meminere. Sed primum litoralia deinde quae sunt intus commemoranda sunt.

[10] Post Brundusini portus os, facta Boream versus flexione, primum se offert Ostoniensis agri litus, a quo distat Ostonium milia passuum IIII. Ipsum oppidum episcopali sede nobile est. Agrum habet multarum rerum, quarum hominum indiget usus, oleae praesertim in primis feracem et, quod apud eos qui non viderunt putatur incredibile, ab Ostoniensi agro omnia paene loca longe lateque vicina litoribus ad spacium milium passuum XL instar silvarum mire olivetis abundant. Ex eorum autem fructu populi qui loca ipsa tenent maxima lucra consequuntur. Huius civitatis est hodie antistes Bartolomeus Sulmonensis, rhetor et poeta praeclarus. [11] Villa Nova vocatur locus quo conveniunt navigia, quibus Ostoniensium oleum exportatur. Si ex Cryptaleis, cuius Castelli supra mihi facta est mentio, terrestri itinere intervallo milium passuum ferme XII Ostonium usque perrexeris, quicquid terrae calcaveris asperum est et montanum.

[12] Qualia sunt etiam paene omnia mediterranea, quae a Brundusini agri finibus media inter Aquilonem et Occidentem longe usque ad Apeninos montes excurrunt, horum etiam montium magnam, ut Strabo quoque tradidit, habent communicationem. A Villa autem Nova itinere passum milium XX itur Monopolim, maritimum oppidum eo mentione dignum, quod pulchrum est ac populosum et sedem habet episcopalem. Habet et agrum oleae haud minus Ostonio fertilem. [13] Tulit aetate mea viros quosdam magno ingenio doctrinaque non mediocri praestantes. In quis est Bartolomeus, cognomento Sibylla, ordinis Praedicatorum, qui, praeterquam quod est philosophus ac theologus doctissimus, est etiam multis aliis ornatus virtutibus quibus boni viri ad eum diligendum vehementer alliciuntur.

[14] Medius fere erat locus ubi sita fuerat Egnatia, cuius supra dixi adhuc iam extare vestigia. Ulterius progressu occurrit castellum qui Sanctus Vitus nuncupatur. Inde et Mola castellum, etsi ambitu exiguum, nullum tamen in tota Apulia vidi eo viris armisque munitius. Aliud deinde castellum est quod vocant Polignanum. [15] Unde intervallo milium passuum X pervenitur Barium, urbem totius regionis praestantissimam, a qua universa haec Apulorum Pediculorumque regio Terra Barensis cognominatur. Pulchra et opulenta civitas est fertilem amoenumque habens agrum et, ut coetera quibus laudari possit omittam, inclyta est et archiepiscopali ecclesia, quae est cunctarum huius regionis ecclesiarum metropolis, et sepulchro corporeque beati Nicolai Mirrheae, quondam civitatis episcopi. Ad quod venerandum, ex toto paene orbe christiano innumera peregrinorum multitudo concurrit.

[16] Hinc ad milia passuum XII est Iuvenatium, episcopatu nobilis civitas. Tulit doctrina Sacrarum Scripturarum sanctitateque insignem illum virum, Nicolaum nomine, qui fuit beati Dominici principis ordinis Praedicatorum comes, cuius diligenti fidelique opera idem ordo, qui sua aetate fundari coepit, plurimum auctus est. Perusii diem suum obivit. In ea urbe aedem vivens erexit beati patris ducisque sui Dominici constituitque ipsi aedi contiguum coenobium, ubi viverent sui ordinis fratres, quos Perusii, quae regni Dei sunt publice docens, ad religiose vivendum allexerat. [17] Brundusii quoque struere coepit eiusdem ordinis domum, cuius sacram tantum aedem perfecit. Iussu nanque beati Dominici, aliis impeditus curis, coetera imperfecta reliquit. Intervallo deinde milium passuum III est Morphecta, episcopali et ipsa dignitate clara civitas, in cuius agro, ad passuum circiter mille, extat aedes beatae Mariae de Martyribus, magno in honore ac veneratione apud christianos populos ubique habita parva quidem aedes est, sed praestantis operis pendent in ea inumerae paene cereae multaeque argenteae imagines in votorum memoriam. [18] Postea est Biscellium IIII milia passuum ab eo loco distans oppidum, in cuius episcopali ecclesia iacent corpora sanctorum Maurii episcopi, videlicet Sergii et Pantalei militum. Ex quorum ossibus manant guctulae cuiusdam liquoris quod manna vocitant. Id equidem vix credidissem nisi vidissem. [19] Nuper inventa fuere opera christianissimi viri Francisci Bautii, Andriae ducis et huius oppidi domini, qui sub ea quam dixi ecclesia, super altari ad id aedificato ea collocavit. Quom primum inventionis corporum percrebuit rumor, innumeri ex adiacentibus regionibus populi eo visendae rei gratia convenere. In his fuere permulti qui cum laborarent ex variis morborum generibus, ipsa corpora pie, ut decebat, venerantes salutem quam primum consecuti sunt. In tantorum autem beneficiorum memoriam miracula omnia quae tum Deus ad sanctorum eius exaltationem fieri voluit, literarum mandata sunt monumentis. Huius oppidi ager, ut et coeteri totius regionis, miram fert non modo olearum, sed amygdolorum etiam copiam. [20] Tranum inde distat milia passuum V, archiepiscopali titulo inclyta civitas, pulchra et populosa atque opulenta est. Idcirco eo conveniunt innumeri negociatores commercii variarum rerum gratia. Distat ab ea ad milia passuum VI Barolum, quam Barlectam cognominat vulgus, oppidum totius regionis pulcherrimum. Condidit ipsum, ut perhibent, Federicus, secundus huius nominis, Romanorum imperator, anno ab ortu Jesu Christi XLII supra millesimum et ducentesimum. Dives civitas est. Fert enim eius ager fructus optimos, frumenti, hordei, vini, croci, olei, amygdolarum copiam. [21] Una est e quinque illis urbibus quae, etsi amplae sunt et populosae pulchraeque ac civium nobilitate praestantes, civitates tamen non dicuntur, quo modo dici civitates pro Romanae Ecclesiae consuetudine solent: illae videlicet quae episcopalibus ornantur dignitatibus. Quinque autem eiuscemodi urbes hae sunt: Mons Pesulanus, quae urbs est in Gallia Narbonensi; Belinzonum, in Gallia Cisalpina, Pratum in Tuscia, Barolum in Apulia, Notum in Sicilia, quod omnium amplissimum et populosissimum est. [22] A Barulo tria milia distat Aufidus fluvius, quo Pediculorum regio terminatur. Lofantum corrupto vocabulo ipsum nuncupat vulgus. Oritur ex Apenino haud procul a castello qui Nuscus appellatur, ut suo loco dicam, fonte quidem modico cadens, ita ut aestate vix ad tricesimum miliarum cursum aliquando extendat. Hieme, vero, et receptis in se aliquot amnibus et imbribus adeo augetur ut, suo saepe egressus alveo, multis in locis amplissimos illos Apuliae campos veluti mare quoddam longe lateque demergat.

[23] Vetus Canusium, quod, auctore Strabone, erat in loco plano situm, olim praeterfluebat; hodie autem distat ab oppido, quod Canusium etiam appellatur quodque positum est in loco aedito mille passuum intervallo. Ex montibus itaque in plana delapsus suoque decursu ubique Apulos Pediculos ab Apulis Dauniis dirimens, primum per Lacedemoniensem, deinde per Melphitanum et ab eo per Lavellanum, inde post multas flexiones labitur per plana Minorvino vicina, postea per Canusium et ab eo per Barolitanum agrum delatus, in mare tandem erumpit Adriaticum.

[24] Hactenus litoralia. Mediterranea vero non eodem commemorari possunt ordine. Quippe difficile nimiumque prolixum esset et uniuscuiusque loci situm ac ipsorum locorum intervalla demonstrare. Tantum igitur quod habet rei veritas lector a nobis accipiat. Propinquiora partim agro Tarentino, partim Brundusino sunt: Loya, Aquaviva, Cassianum, Conversanum episcopatus comitatusque titulo nobile. [25] Sub his autem Brundusium versus sunt: Sanctus Alicander, castellum ecclesiae Sancti Nicolai Barensis subiectum, Martina, Cellium, Sanctus Vitus, Carvigna, Cisterninum, Locus Rotundus, Potegnanum, Nuces, Turium, oppidum antiquissimum nunc autem in parvum castellum redactum, Rutilianum, quod castellum est ditionis etiam Sancti Nicolai Barensis. Hinc autem redeamus Aquam Vivam et inde Cassianum, a quo ad milia passuum circiter VIII pervenitur ad oppidum Altum Murum, cuius ecclesia dignitati sibi esse ducit quod nulli episcopo sed suo tantum archipresbitero paret. [26] Inde ad milia passuum II extat episcopali sede ornata civitas quae Gravinia dicitur. Ab ea milia passuum XVIII distat Spinaciola oppidum, propter agri fertilitatem haud contemptui habendum. Duo sunt deinde oppida, quorum utrunque episcopali dignitate nobilem habet ecclesiam: Venusia, Horatii poetae patria, ob tanti civis memoriam toto orbe celebrata, et Lavellum, quod abest ab Aufido milia passuum circiter III. Dant nonnulli huic etiam regioni Acherontiam, oppidum in arduo monte Apenino proximo situm, dignitate archiepiscopali insigne. [27] Eius antistes est Henricus Lugardus, Panhormi natus, ordinis Praedicatorum, philosophus ac theologus doctissimus. Ad eius doctrinam accedunt emendatissimi mores; itaque, cum eius vita a bonis omnibus maxime probaretur, Alfonsus rex ipsum elegit, qui Ferdinandi filii confessiones christiano ritu audiret. Succedens autem regno Ferdinandus, Henricum semper habuit patris loco ipsum mire amans mireque colens et observans. Adulescentulus ego, cum darem dialecticae operam, praeceptorem eum habui. Tanta autem benivolentia in omni vita mea complexus sum, ut saepe dubitarim posse unquam inveniri filium qui parentem fuerit maiore caritate prosecutus. Nec minus ipse me unice semper dilexit.

[28] Proximae agro Venusino fuere Cannae, clade romana nobiles. Perseveravit hoc oppidum ad christiana usque tempora fuitque ornatum a patribus nostris episcopalis ecclesiae dignitate. Mea tempestate, quanvis iaceat paucaque eius extent vestigia, facta tamen aedes integra est, cui et praeficiuntur antistites qui Cannenses episcopi dicuntur. Sunt et in ea regione, in locis Supero mari propinquis, Bitecta, quod oppidum episcopalem habet ecclesiam. [29] Huic vicina sunt Midunium et Palum castella. Botontum post ea est, quanquam mari vicinius. Nominis eius etymologiam hanc mihi quidam esse dixere: Botontum, quasi bonum totum. At in penultima syllaba ‘n’ literam euphoniae causa poni voluerunt qui ipsam aedificarunt. Respondet autem rei ipsa etymologia: quippe, cum sit pulchra bonisque ornata civibus urbs, episcopatus dignitate est inclyta. Fert eius ager omnia bona quae sunt hominum victui necessaria. [30] Tulit aetate mea Antonium Botontinum, ordinis Minorum, qui concionando peregravit paene omnes insigniores Italiae urbes, quarum populi incredibili eum favore audivere. Composuit in quatuor Petri Novariensis de theologia libros Commentaria. Quae cum obtulisset Nicolao quinto pontifici maximo, fertur ipse pontifex fuisse usus apud patres qui tunc aderant hoc Horatiano versu: «Scribimus indocti doctique poemata passim». At non eo dictum id fuit a pontifice theologorum omnium sui temporis eruditissimo, quod voluerit compositoris labori detrahere, sed quod non erat ille eo ingenio neque ea pollebat doctrina ut tentasset talia scribere. Satis nanque illi fuisse dicebat eam gloriam, quam fuerat concionando consecutus.

[31] Genuit et Marianum, ordinis Praedicatorum theologum apprime doctum, virum pietate gravem humanitateque maxima praeditum. Perusii adolescens una cum eo liberalibus disciplinis operam dedi studio pertinacissimo, ita ut brevi cunctos, qui in eodem erant contubernio, iuvenes superavissemus. [32] Est eadem urbs titulo marchionatus insignis. Marchio eius hodie est Iulius Aquaevivus, vir qui, praeterquam quod est clarissimo exortus genere, est etiam pulchro corpore, magno ac forti animo et manu promptus, miti praeterea ingenio, adeo ut animi suorum popularium atque omnium, qui ipsum noverunt, sint in eum incredibiliter incensi. Rei militaris scientia plurimum valet, consilio inductandis exercitibus vix paucis, quos habet Italia, bello ducibus secundus. Variis bellis, quae adversus suos hostes gessit Ferdinandus rex, miram corporis atque animi virtutem semper ostendit; quippe qui, quotiens rem geri oportuit, ipse et fortis militis et boni ducis opera usus est. [33] A Botonto distat Trilictium milia passuum VII. Est plane perpulchrum inprimisque opulentum oppidum. Inde intervallo milium passuum III extat Rubum, quod oppidum episcopalem habet dignitatem, quanquam exiguum est. Ab eo distat Quarata castellum milia IIII et ab hoc, intervallo milium passuum VII, itur Andrum, quae civitas clara est et ducatus et episcopatus dignitate. Huius civitatis populus industria et mercaturae exercitio multis regionis huius populis praefertur. Laudantur et maxime Andrienses componendorum vasorum fictilium arte. Distat a mari id oppidum milia passuum VIII. [34] Inde ad montana loca Aufidumque versus iter facientibus post milium passuum XII intervallum offertur Canusium, quod in tumulo quodam positum est. Idcirco Canusium, quod extat hoc tempore, neque illud neque illius est pars quod priscis fuisse saeculis traditur. Illud quippe in plano fuisse, hoc in edito loco situm esse constat. In hoc praeterea nullum apparet vestigium vetustatis. Plana vero, quae sunt vicina Aufido, ab hoc passuum circiter mille distantia multis in locis aedificiorum veteris urbis indicia ostendunt. Abest ab Aufido milia passuum III et de Pediculis hactenus. Iam transmittamus ipsum Aufidum et quae sequens est Apulorum Dauniorum regionem describamus, in qua regnasse Diomedem constat, coniuncta sibi matrimonio filia Dauni, qui Appulis tunc imperabat.

[35] Ea ab hoc fluvio principium sumit finiturque Fiterno, qui fluvius, corrupto prisco nomine, Fortorius hodie dicitur, ut ante ostensum est, quae regio primum optinuit ut Apulia ab Appulo loci rege antiquissimo nominaretur. Ptolemaeus ita eius litoralia descripsit: post Aufidi fluvii hostia Salpiae, Sipa, Apeneste, Garganus mons, Hyrium. Mediterranea vero sic: Teanum Apulorum, Luceria, Vibarno, Arpe, Erdionia, Canusium. Sed re vera id oppidum non ad hanc sed ad Pediculorum pertinet terram, ut ipse paulo ante ostendi. [36] Mentiti plane sunt qui tanto auctori horum locorum descriptionem ostenderunt. Strabo quoque non habuit plenam regionis huius noticiam, de qua nihil omnino particulatim attigit. Quod non fecit in multorum locorum descriptione, quorum etiam minima nequaquam omisit. Oram igitur primum circueamus; qua peragrata, quae in mediterraneis sunt commemorabimus. [37] Salpia, cuius scriptores veteres meminerunt, iacet hodie, antiquo tamen servato vocabulo. Nam Salpia Vetus appellatur discriminis causa, nam in mediterraneis Salpia Nova est. Distat autem illa vetus ab Aufido milia circiter XX. Meminit Ptolemaeus post Salpiam Apenestes quae iacet. Iacet et Sipa seu, ut vulgatius dicitur, Sepontus et in loco ubi erat posita extant vestigia egregiae urbis. [38] Perseverasse eam constat usque ad christiana tempora, cum ob alia multa, quae missa nunc facio, tum praecipue quod diu archiepiscopali floruit dignitate. Sublatam eam fuisse perhibent, quo tempore Sarraceni Apuliam invasere. Captam nanque urbem multos quidem annos, ut aiunt, possederunt, sed ubi, auctis, Carolo Magno duce, Christianorum viribus, inde discedere coacti sunt, igne ac ferro absumpta urbe, locum deseruere et navigiis, quae instructa iam habebant in malam rem, in Aphricam traiecere. Sunt autem qui dicant movente terra ipsam corruisse; alii intestinis eam deletam fuisse discordiis. [39] Coeterum cum anno ab ortu Salvatoris hominum circiter MCC Manfredus rex, Federici secundi Romanorum imperatoris regisque Siciliae filius, oppidum condidisset haud longe a Sepontino agro, quod ex suo nomine vocari voluit Manfredoniam; constituta est illic archiepiscopalis ecclesia, quae prius fuerat in urbe Seponto, servato vetusto nomine, hoc est, ut Sepontina, non Manfredoniensis ecclesia diceretur. Ita factum est ut in hanc etiam diem ecclesiae huius antistites Sepontini archiepiscopi nominentur. [40] Duos novi ego aetate mea Sepontinos archiepiscopos celeberrimi nominis viros: Ioannem Burgium, Siculum, philosophum ac medicum excellenti ingenio magnaque doctrina insignem, quem Alfonsus rex, quandoquidem ille erat ei carus ac periocundus, voluit, hoc facile impetrato a Nicolao pontifice maximo, ut Sepontinae ecclesiae preficeretur. [41] Aliquot deinde interiectis annis, mutata Sepontina in Panhormitani archiepiscopatus dignitatem, creatus est Sepontinus antistes Nicolaus Perottus, vir Latinae Graecaeque linguae apprime peritus. Scripsit opusculum quo permulta praecepta collegit ad componenda carmina, maxime utile. Utilissimum quoque est eius opus quod nuper edidit, De arte grammatices, quo perfacile erudiri possunt adolescentes, ut Latine emendateque loquantur. Id autem opus vulgo habetur Sepontinumque vocitatur. Sed gravioribus etiam incubuit studiis. Quippe qui e Graeco trastulit in Latinum Polybii, nobilissimi vetustissimique historici, quaedam volumina, servata ea orationis suavitate atque dignitate, ut etiam Graecorum doctissimorum iudicio ipse Polibius non melius Graece quam Latine loqui videatur. Accepi eum et alia vel composuisse vel traduxisse opera, quae ad meam nondum venere noticiam.

[42] Creditur, auctore Strabone, Sepontus Diomedis fuisse aedificium. Nec in his tantum locis multas aedificasse eum urbes ait Strabo, sed trans etiam Apeninum Beneventum atque alia oppida prodit ipsum condidisse. Graeci Sepiuntem eam nuncupant, ab eiectis e fluctu sepiis. Semper enim, ut et hodie, hoc mare eo piscium genere plurimum abundavit. Inter Sepontum et Salapiam fluvius est, qui fuit olim navigationi satis accommodus. Fuit et lacus ingentis hostium. Per utrosque autem nascentes e Seponto fructus devehebantur, ut idem auctor prodit, frumenta praesertim. Fluminis nomen Strabo non expressit; Ptolemaeus vero eius non meminit, sed mei temporis homines ipsum vocitant Candilarum.

[43] Manfredonia sita est ad litus, in sinu cui imminet Garganus, qui nunc a vulgo appellatur Mons Sancti Angeli. Appellationis huius causam post reddam. Hic mons arduus est et multis in locis amoenas habet silvas. In plerisque autem nudus est arboribus, sed nascuntur in eo complura herbarum genera, quarum vim maxime laudant. Protensus in pelagus mons ad milia passuum circiter XL efficit promontorium orientem prospectans. Derivat autem ab Apenino, a cuius radicibus emittitur quoddam dorsum haud plane multum elatum, latitudine quidem ferme duorum, longitudine vero circiter XX milia passuum. Post quod intervallum incipit paulatim attolli ac tandem efficitur mons praealtus et latus ac frugifer tantumque protendens in pelagus ut, comprehensis infimis etiam eius radicibus in planiciem desinentibus, fiat ambitus milium passuum circiter CC.

[44] Multis in locis praeceps imminet mari cumque se emittat in peninsulam, ferunt. Ferunt Diomedem, quem confecto Troiano bello haec loca tenuisse supra memoravi, in eius isthmo fossam ab utraque maris parte proscindere voluisse ipsamque rem fuisse eum aggressum. Sed eo e vita excedente intermissum fuisse opus, quod fieri coeperat. [45] Lacus quosdam habet piscosos hic mons, quorum ille qui dicitur Varrani XXX milium circuitu patet. Ei haec imminent castella: Caprinum, Cagnatum, Iscitella. Ad promontorii frontem posita est episcopali ornata dignitate civitas, quam admodum corrupto nomine vulgus vocitat Bestiam, cum Vestam dicendum esset. Fuerat enim illic Vestae templum magno in honore a vetustate habitum. Praeest hodie Vestanae ecclesiae < >.

[46] < > dicitur. Id nomen ei inditum fuit ab antro quod est loco ipsi propinquum Sanctoque Archangelo Michaeli dicatum, nominis apud Christianos totius paene Europae populos celeberrimi. Quippe traditum nobis est a sanctissimis nostrae religionis patribus apparuisse quondam illic visibili specie sanctum Michaelem Archangelum, qui miris quibusdam indiciis ostendit Sepontino antistiti ac coeteris qui tunc ea loca tenebant, antri se esse custodem. Idcirco oportere se ibidem a christianis hominibus ad immortalis Dei laudem omni futuro tempore coli; polliceri autem se cunctis qui ad locum piis accesserint votis opem laturum. [47] Ea re vulgata incredibile dictu est quam brevi in honore habitus sit locus. Mire coepit frequentari, altare erectum, parietes ornata, dona preciosa a multis oblata, constituti sacerdotes, a quibus Deo hymni cantarentur. Eo itaque confluunt etiam a remotissimis ab Italia regionibus innumeri mortales in memoriam eius quam dixi apparitionis atque ad divina petenda auxilia, quae tam beati spiritus precibus sperant et perfacile impetraturos. Ab antro igitur dicato venerationi sancti Angeli inditum est aeternum et oppido et Gargano monti vocabulum. [48] In montis paene medio, ubi sunt plana amoenaque vireta, est Sanctus Ioannes Rotundus. Id enim est oppido nomen. Tantum auctoritatis huic tribuitur loco ut tertio idus Iunii, quo die ad nundinas atque ad beati Honuphrii solennitatem ingens eo convenire solet finitimorum multitudo, ibi, pensata ad unguem fertilitate atque infoelicitate anni, quae sint futura iustaque frumenti et hordei per omnem regionem precia, communi mercatorum consensu constituatur. [49] Per montis latera multis in locis apparent veterum aedificiorum vestigia quae, cum deserta sint, praetermittuntur. Extat autem in latere vergente ad meridiem integrum castellum, quod nuncupant Arignanum. In radicibus lateris occidentalis III milium passuum intervallo, ex quo incipit ad montem ascensus, situm est castellum, qui Sanctus Alicander dicitur, V milia distans a mari. [50] A quo abest milia V Praecina, distans a Gargani radicibus milia passuum II. Eo quippe nomine locum hunc vocitant Castellum et opulentum et supra exiguitate loci populosum; aedificium est Federici imperatoris ac regis, de quo supra mentionem habui. Venatum ierat hic princeps ad locum ubi situm est id oppidum captoque eximiae magnitudinis apro, voluit ibidem et parari coenam regali dignam luxu et cunctos proceres, qui ipsum comitabantur, apud se coenare. In rei autem memoriam rex id castellum erexit decrevitque ut pars veteranorum militum, quos secum duxerat a Sicilia, ipsum habitaret ac voluit ut Apricoena locus nuncuparetur. Sed vulgus postea nesciens recte id efferre vocabulum, Pricenam primum, deinde Precinam, postremo Porcinam dixit. Quod nomen ad nostra usque tempora mansit. Abest a Fortorio milia passuum XII. [51] Inde ad milia passuum VI occidentem versus, est castellum quam Turrem Maiorem appellant, quae milia passuum IIII distat a Fortorio fluvio. A qua abest milia passuum IIII Sanctus Severus et ab hoc milia XVIII distat Fogia. Quae duo castella in plano sita agro sunt opulentissima. Si autem ex Fogia Manfredoniam, quae ab illa distat milia passuum XVIII, perrexeris, occurent tibi Arpae iacentia aedificia. [52] Fuit ea, ut Strabo tradidit, una ex urbibus quas condidit his in locis Diomedes. Fogiae autem est ab occasu intervallo milium passuum XII Luceria, Diomedis et ipsa, uti Strabo testatur, opus. Minervae illic fanum erat, cuius atque aliorum complurium aedificiorum mira adhuc extant vestigia, quorum pleraque terra obruuntur. Defossa vero terra, multis in locis ea inveniuntur, quae posteritati sunt argumento Luceriam perquam egregiam fuisse urbem. In ipso fano perdiu prisca dona servata sunt. Cum omnia vetera et ea praeclara opera quae ibi fuerant passim terra operiantur, sunt qui putent tantam urbem motu terrae concidisse. His in locis et campus et alia complura Diomedis potentatum ostentant. Strabonis tempore iacebat Luceria, sed instaurata postea fuit ex veterum aedificiorum ruinis ac perseveravit usque ad aetatem < > qui eam dicitur sustulisse. Sed denuo refecta est, non ea tamen amplitudine qua Diomedes ipsam aedificaverat. [53] Federicus ille, cuius mihi supra mentio facta est, cum esset Luceria habitatoribus paene vacua, Sarracenos, quos facta excursione per quasdam Aphricae oras ceperat, illic misit, qui oppidum ipsum incolerent. Ex quo tempore Luceria Sarracenorum in hanc etiam diem cognominata est. Ea gens brevi crevit agroque ac finibus ampliata satis prospere vitam multos annos egit. [54] Federico, dum vixit, fidem servavit. Ubi autem eo mortuo, Manfredo filio eius, qui successit in regnum, bellum intulit Romana Ecclesia, creato rege Carolo, provinciae Narbonensis comite, ipsius Manfredi partes secuti sunt. Itaque invito novo rege Luceriam multos annos possederunt nullaque vi expugnari unquam potuerunt, quin persaepe finitimorum agros populati sunt captaque ingenti pecorum atque hominum praeda, domum victores revertebantur. Iamque adeo formidabile erat vicinis christianis Sarracenorum nomen, ut nemo esset qui illis auderet obsistere. Protelata res est usque ad Caroli mortem, cui succedens Carolus filius, omnem < > ut, si qua vi aut modo facere hoc posset, non solum expugnaret Luceriam, sed ipsum quoque Sarracenorum qui eam tenebant urbem, nomen prorsus extingueret. Misso igitur exercitu duce Ioanne Pipino, obsessi sunt barbari crebrisque defatigati oppugnationibus, tandem victi sunt captique atque ad unum trucidati. [55] Quoniam vero consecutus est victoriam rex ad XVIII kalendas septembris, quo die celebrat christiana ecclesia solennitatem assumptionis beatae Mariae Virginis, in tantae rei memoriam erexit in medio oppidi nobile in honorem ipsius Virginis templum, constitutis annuis redditibus, ex quibus viverent episcopus et sacerdotes sanctaeque Mariae servientes. Decrevit praeterea princeps religiosissimus ut, mutato prisco nomine, oppidum non Luceria, sed civitas Sanctae Mariae nuncuparetur. Vicit tamen obstinatio vulgi, malens priscum quam novum retinere vocabulum. [56] Condidit Federicus in tumulo quodam quingentis passibus a Luceria distante arcem et amplissimam et ipsius loci natura munitissimam, et praeterquam quod validum collocavit in ea praesidium, quo hostis, si quando opus esset, facile arceretur, delegit quoque ducentos patres familias, qui una cum coniugibus et liberis arcem in oppidi speciem inhabitarent. Arci praeterea coniunctum palatium fecit, opus profecto insigne et ditissimi principis animo ac mira magnificentia dignum. Cuius aedifici non exigua pars ex ruinarum priscae Luceriae saxis constructa est.

[57] Mea tempestate pars eius movente terra corruit. Ita qui illic habitabant locum deseruere. Lucerinus ager frumenti hordeique et vini optimi ac multorum bonorum fructuum fertilissimus. Ingenia hominum varia infidaque atque maledica et ad mentiendum, ut fama est, promptissima, quanquam, si bonis incumberent artibus, non mediocrem laudem consequerentur. Caput est totius regionis de qua hoc loco est mihi mentio, id est Apulorum Dauniorum, quam hodie vocitant Capitanatam. Qua autem de causa id ei sit inditum nomen me latet, quanquam Luceriam a lucendo dictam multi volunt, quod in edito sita loco, per amplissimos Apuliae campos procul cernentibus appareat.

[58] A Borea ad milia passuum VIII est ager oppidi nunc iacentis quod Ferentinum dicitur, ubi Federicus imperator mortem obivit, ut quidam prodidere. Hinc milia passuum XVIII distat tumulus in quo situm fuit oppidum Civitatum nomine, quod non multo ante meam aetatem deletum est. Extat nihilominus episcopalis eius ecclesia, cui praeest hodie Ioannes Nolanus, theologus ex ordine Praedicatorum, ad eam dignitatem evectus.

[59] Redeo ad Luceriam, ut ab ea ad alia ostendenda me conferam. Inde, si Apenini latera ad orientem solem vergentia prospexeris, haec cernes castella: Castellucium, Petram, Moctam Montem Corvinum, Vulturnum, Castellucium alterum, Licellam, Faitum, Castellum Francum, Alberonum, Biccarim. Cernes et Troiam, episcopali dignitate comitatusque titulo nobile, agro praeterea ac viris opulentum oppidum milium passuum VIII intervallo distans a Luceria. [60] Postea facienti ad meridiem iter per eiusdem montis declivia se offert ad milia passuum IIII Ursaria. Inde vero ad milia passuum IIII est Bovinum, ecclesia ornatum episcopali. Et ab eo intervallo milium passuum III est Delicetum, inhumanum hominum genus ferens. Inde ad milia passuum VII abest Asculum, non ea plane qua olim fuit amplitudine, sed episcopatus ducatusque titulo inclytum multisque saeculis celebratum celebrandumque in posterum ob illatam Pyrrho cladem a Curio atque Fabricio Romanis consulibus, ut in vita ipsius retulit Plutarchus.

[61] In locis litori vicinis est Sancti Leonardi aedes, celebris in omni Italia nominis ob praecipuam quam ad tantum sanctum venerationem habent universi Christi cultores, propterea quod, data sibi divinitus potestate, ferre solet opem captivis ipsum piis votis invocantibus. Tenetur hic locus a militibus ordinis Theutonicorum Sanctae Mariae de Prusia, quibus Federicus imperator, qui aedem ipsam cum ei coniunctis aedificiis erexit, regia munificentia multa largitus est, ex quibus vitam illi agerent honestissime. Similem eidem ordini constituit locum in urbe Panhormo idem princeps, quanquam sacra illa aedes non in sancti Leonardi ut haec, sed in Sanctissimae Trinitatis honorem erecta dicataque est. Haec autem Sancti Leonardi distat a mari, quod medium est inter Salpiam et Sepontum, milia passuum IIII. [62] Ab eo loco abest milia passuum < > castellum Cidignola nomine, cuius ager est frumenti hordeique fertilissimus. Maxima regionis huius pars aquarum est indiga nudaque arboribus. Idonea pecori habet pascua, plurimam fert ferulam. Haec regio proprie dicta est Iapigia a veteribus, licet id nomen ad Salentinos etiam vetustas extenderit. Exponens enim Servius illud Virgilii, Aeneidos libro IX: «Garganii condebat Iapigis arces», «Iapigia – inquit – est pars Apuliae, in qua est Mons Garganus, qui usque in Adriaticum protenditur pelagus. De qua protensione extat hic Lucani versus:“Appulus Adriacas Garganus exit in undas”».

[63] Redeo ad Apeninum. Huic quid agrorum est trans Apenini iuga, quae Dauniae imminent, Apuliae Samnitum olim fuit. Post pauca milia passuum a Fortorii fonte, Samnii fines ab Apulia separantur. Fluminis autem huius ortus est in Fiterno monte, ut dicam suo loco, qui haud procul abest a Boviano, cuius oppidi de Samnii limitibus loquens mentionem habebo.

[64] Campus Bassus igitur, quod oppidum distat a Boviano XII milia passuum, cum sit cis Apenini iuga, quanquam in montium medio positum, Apuliae principium his in locis facit. Nec minus eiusdem sunt regionis Campo Basso vicina oppida atque castella, modo cis Fortorium posita sint. Est autem Campus Bassus titulo comitatus insignis. Comites habuit, patrum nostrorum memoria, qui fuerunt bello duces fortissimi. Comites Campi Bassi cognominantur.

[65] Sed aetate mea vidi et persaepe allocutus sum Carolum illum, qui Alfonso rege in multis Italiae locis miram fortis prudentisque ducis virtutem ostendit. Mirum in modum eius apud tantum principem valebat auctoritas. Proceroque erat pulchroque corpore, vultu hilari, animi magnitudinem prae se ferebat. Inerat ei supra quam cuiquam credibile est humanitas. Obscuro loco natos haudquaquam despiciebat, populares suos diligebat ut filios. Idcirco nunquam eis dicitur adeo se ostendisse difficilem, ut eos suo vel aspectu vel colloquio prohibuerit. Haec et alia virtutum genera, quibus praeditus est, efficiunt ut omnibus regni proceribus carus amoenusque sit, a suis autem popularibus ut pater diligatur colaturque.

[66] Qua iter est a Campo Basso Luceriam versus, ad IIII milia passuum se offert castellum Campum de Petra, ad VI postea milia Petra Catella, in vertice quoddam altissimo posita, et ab ea ad V milia Machia passuum; sextum decimum ferme miliarum a Campo Basso Celentia castellum, in cuius fronte est Gambatisa, a quo abest VII milibus passuum Richa, et octavo deinde miliario castellum Mocta, a quo abest II milia passuum Vuturara, episcopali sede inclyta. Inde autem descenditur in plana et ad milia passuum circiter sex Luceriam pervenitur.

[67] Sunt quoque Apuliae Vinculatorium, quod a Fortorii fonte abest passuum milia VI totidemque a Boviano; Baranellum praeterea, Bussum, Ratinum, Rocchetta, Montagana, Platella, Castellum Lineum, Morronum, Ioveniscum, quae castella omnia, quanquam non pari intervallo, sunt vicina Fortorio. [68] Ager insuper ille distans a mari milia passuum XVI, ubi apparent Gerionis antiquissimi castelli ruinae, de quo meminit Livius libro XXII: «Pro Gerionis – inquiens – Apuliae castelli inopis tanquam pro Carthaginis moenibus pugnavit». Et oppidum absens ab eo loco passuum milia II dictum Casacalenda. Postremo Larinum, quod oppidum, licet novum sit, servavit tamen conditor eius antiquissimi Larini nomen, cuius vestigia extant in loco ad II milia passuum ab hoc novo distante.

[69] Ostendi supra, cum Gargano vicina describerem, Fortorium in mare se ferre Adriaticum prope lacum Lesinae, sed de ipso oppido nihil attigi. Eius nanque descriptionem huic loco servavi. Lesina temporibus christianis condita fuit, facto sicuti ego accepi, principio a piscatoribus, qui illis in locis piscandi gratia versabantur. [70] Paucas illic et quidem parvulas struxerant domos, eo postea aliis aliisque convenientibus augeri res coepit. Quid multis opus est? Aedificatum est brevi oppidum; nec multo post impetravere oppidani a Romano pontifice ut episcopalis illic ecclesia costitueretur. Multos annos populus frequens perseveravit, sed Sarraceni, qui coeteram occupaverunt Apuliam, oppidum delevere. Instauratum deinde fuit aliqua ex parte atque ita a paucis hodie habitatur, episcopali nihilominus perseverante dignitate. Abest a mari IIII milia passuum.Ab ipsa Lesina datum est lacui nomen: lacus enim Lesinae dicitur. Milium XL passuum in circuitu patet. Abundat multis piscium generibus. Anguillas fert eximiae magnitudinis: capitonos eas vocitat vulgus. Abest a lacu oppidum passus circiter mille. [71] Distat praeterea a Lesina in mediterraneis et in arduo colle posita Serra Capriola milia passuum IIII, sed a Fortorio mille tantum passibus. Est locus fama toto Neapolitano regno notissimus, ea nanque est annuus transitus illarum tot milium ovium, quas hieme solet Apulia pascere. Quo fit ut quotannis reges intra paucissimos dies ingens vectigal consequantur. Sunt praeterea superius alia quaedam vel castella vel oppida haud procul a Fortorii decursu distantia, hoc ordine: Sanctus Iulianus, Collis Torius, Machia, Petra Crateli, Campus Petrae, Geldonum et alia quam plura, quorum piget meminisse, cum nulla sint mentione digna oppida, et supremo in loco, cui proximus est Fortorii ortus, Circus Maior.

[72] Finis sit hic descriptionis regionis Apuliae quae Daunia dicitur. Ad eam Neapolitani regni portionem quae est trans Fortorium fluvium transeo, id est ad illam quam hodie vocitant Aprutiam. Ea, iuxta ordinem quem mihi supra constitui, decima quidem est Italiae, sed Neapolitani regni septima regio. De qua sequenti volumine primum dicendum est, deinde ad partes alias quae sequuntur me conferam.

[1] Aprutia tota concluditur Fiterno Truentioque amnibus, Supero mari et parte Apenini. Sed testandum mihi in primis est longe mihi esse difficilius hanc regni, de qua memoravi, partem quam coeteras quas ostendi describere, propterea quod ipsa sola Apeninum transgreditur. Eum nanque montem hinc indeque complectitur, ita ut flumina, quibus ab ipsa dirimitur Campania Foelix, prius quidem dimidiata in montibus, post vero delata in plano, ad ipsam Campaniam pertineant, non ad Aprutiam. [2] Comprehendit itaque Aprutia hos omnes Italiae populos, quorum Ptolemaeus Pliniusque et Strabo ac coeteri vetusti geographi meminere: Ferentanos, Caracenos, Pelignos, Vestinos, Marrhucinos, Praegutinos, Marsos. [3] Unde Aprutiae nomen inditum sit vix sunt ex incolis qui sciant, quin plerique eorum Brutiam non Aprutiam et Brutios non Aprutinos pronunciant. Ita tribuunt regioni vocabulum, quo vetustas cognominavit populos qui incolunt inter Lucaniam et Apuliam, de quibus suo loco satis exacte memoratum est. [4] Coeteri viri prudentes vetustatisque diligentissimi indagatores existimant, id quod habet res, corruptum a vulgo fuisse vocabulum, quippe dixerit pro Praegutia Aprutiam. Erat nanque Praegutia pars quaedam Samnii; itaque arbitramur homines, qui postea eam regionem tenuere, rudes et antiquorum imperiti tum locorum tum nominum, Aprutinos pro Praegutinos extulisse. Elato vero ab illis vocabulo, fuisse postea usos finitimos et ab eis ad alios vulgatum populos. Quo nomine paene omnes hodie utuntur. [5] Sunt et alii qui ab apris ductum nomen Aprutiae putent, quod, cum asperrimi montes silvestriaque magna ex parte ea loca sint, apris abundat. Alii a locorum asperitate appellatam regionem volunt et pro Asprutia, detracta ‘s’ litera, vulgus postea pronunciasse Aprutiam.

[6] Coeterum ipsa regio ea est quam Samnites priscis temporibus possederunt. Dicti autem sunt a Samnio, totius regionis ac gentis metropoli. Eam Romani ita delevere ut nemo locum ubi fuerit sita a multis iam ante saeculis potuerit unquam ostendere. [7] Vehementer igitur errant quicunque putant Beneventum Samnitum fuisse metropolim. In Samnitibus quidem condita positaque fuit ea civitas, sed non fuit totius regionis gentisque caput. Quisnam autem ipsam aedificaverit ostendam, quom suo loco in eius mentionem venero. [8] Eas vero gentes quas nominavi, Ferentanos videlicet, Caracenos atque Pelignos ac coeteros qui toto Sannio comprehenduntur, ait Plinius fuisse Italiae fortissimas. Idem et Strabo tradidit, qui etiam affirmat Vestinos et Marsos, Pelignos, Marrucinos ac Ferentanos fuisse Samnites populos regionem montanam maxima ex parte possidentes. Nosse nanque oportet quosdam horum populorum tenere tantum mediterranea, ut Caracenos et Vestinos ac Marsos, alios non modo mediterranea sed loca etiam possidere maritima, ut Ferentanos Pelignosque et Marrucinos atque Praegutinos. [9] Horum itaque, iuxta Ptolemaeum, litoralis descriptio sic se habet. Ferentanorum quidem Fiterni fluvii hostia Bica, Istonium; mediterranea Larinum et Anxanum. Pelignorum autem Sari fluvii hostia et Orton; mediterranea Furconium, Sulmo, Marrucinorum Aterni fluvii hostia, Matuni fluvii hostia. Post quae sunt agri Piceni Ptolemaeus ostendit iuxta suorum temporum descriptionem. At hodie hinc ad amnem usque Truentium, Praegutinorum litoralia protenduntur. Eis itaque nos haec adiicimus quae ei genti tribuerat: Castrum Novum, Cupram Maritimam, Truentii hostia et in mediterraneis Beretram et Interanniam. [10] Sequens est descriptio eorum qui solum tenent mediterranea, Apenino aut aliis ab ipso derivantibus montibus propinqua, ut Caracenorum, qui sunt Ferentanis finitimi: Aufidena Vestinorum, Penna, Avia, Amiternum, Angolus Marsorum, Aex seu Capra et Alphabucelis. Coeterum, cum Marsi finitimi sint Equiculis, memoriae mihi est eorum me descripsisse patriam post factam Equiculorum mentionem nihilque me dixisse de Capra deque Alphabuceli, quarum civitatum meminit Ptolemaeus, quando iam pridem prorsus interiere. Ad Aprutiam nihilominus pertinent Marsi.

[11] Samnitum vero idem auctor has prodit fuisse sua tempestate civitates: Bovianum, Eserniam, Sepinum, Alifam, Tuticum, Telesiam, Beneventum, Clusium. Ex his multa deleta sunt: eas igitur commemorabo quae extant in hanc diem quaeque post veterum scriptorum saecula condita fuere. Principium autem facio a Ferentanis, quorum ager concluditur inter Fiternum et Sarum fluvium atque inter montana loca Apenino propinqua. [12] Primum igitur, transmisso Fiterno, se offert locus qui dicitur Campus Marinus; deinde est Termole oppidum. Terminum vocitat vulgus redditque causam eiusce appellationis, propterea quod is locus finis sit Apuliae. Quod plane non recte dicitur, cum flumine Fortorio ea regio terminetur, ut ante dictum est.

[13] Intus milia passuum VIII distat quidem a mari, sed ad mille passus propinquat Fiterno, Guilliniacum oppidum, a quo abest VIII milia passuum Guardia Alferia. Supra quod castellum sunt Luparia, Charchabotacium, Lucitum, Lumesanum, Castrum Pignanum, Rocchetta, Casale Reparandum, Lispinetum, Tornaquisium et supremo in loco Bovianum, de quo fiet oportuniore loco mentio. Haud procul autem a Boviano mons est Fiternus, ab Apenino derivans, unde exoritur eiusdem nominis Fiternus, de quo fluvio saepe mentio facta est.

[14] Redeamus ad litus. Post Termolem sunt hostia Trenii fluvii, cuius vetustum adhuc perseverat nomen: Portuosum appellat ipsum Plinius. Abest ab eo Mons Niger oppidum milia passuum IIII, quod et totidem milia distat a mari. Supra sunt Castellucium et Rocchavivara et Triventum oppidum, titulo comitatus episcopatusque insigne, nobile praeterea dominatu Caldolensis gentis, quae tulit Iacobum eiusque filium Antonium, praestantissimos mea tempestate bello duces. Antonium ipse Alfonsi regis tempore vidi, virum procera statura, cui singula pulcherrimi corporis membra apte respondebant. Ingentem animum innatamque fortitudinem prae se ferre videbatur. [15] Inde sunt Salcitum, Fossa Caeca, Bagnolum, Civitas Nova; superius vero se offerunt montes altissimi, Apenino coniuncti, ubi rara hominum habitatio. Inde Trenius exoritur. Trenio proximus est fluvius quem appellant Asinellam et ab eo parum distant hostia Senti, qui fluvius habet originem ex monte qui vocitatur Palarius. Inter hunc autem fluvium et Trenium haec extant loca: Sancti Stephani monasterium in litore situm; in mediterraneis autem Turinum, Casale Burdinum, Polutrum, Sernium, Casalangra, Policornum.

[16] Ad Asinellae sinistram extat Penna, castellum in litore positum; deinde est Vastum quod Guastam cognominat vulgus. Antiquum id oppidum est; esse autem illud credimus quod apud Ptolemaeum dicitur Istonium, cum sit ad litus positum et extent illic veterum aedificiorum, theatri praesertim amplissimi, vestigia. Est et in loco insigni opere amplissima domus, quam erexit Iacobus Caldola, quo tempore et Vasto et aliis multis regionis huius oppidis dominatus est. [17] Asinellae fluvio in mediterraneis adiacet Mons Dorisius, eo nobile oppidulum, quod titulum habet comitatus. Ad eiusdem fluvii fontem tendentibus haec occurrunt castella: Gipsum, Carpinonum, Basilica, Gelinum, Tripalum. Decursus inde proximus est Trenii, post quem Fiterni. Ita ostensum mihi est inter Fiternum et Sarum esse alios quosdam fluvios quorum geographi veteres nihil mentionis fecere.

[18] Cis autem Sarum, quem hodie nominant Sangrum, huic Ferentanorum regioni tribuit Ptolemaeus Anxanum, quod creditur esse illud quod Lantianum hodie vocitant, celebris nominis oppidum, quod eo ad nundinas quotannis, mense maio et augusto, convenire solet innumerabilium hominum multitudo. Sed eo non putatur esse Anxanum quod Lantianum trans Sarum ad milia passuum IIII situm est: Anxanum vero cis eundem fluvium mihi iter, ut initium coepi, facienti, iuxta Ptolemaei descriptionem occurrit, nisi forte quispiam dixerit depravatas esse Ptolemaei tabulas aut, quod vero est similius, mentitos fuisse eos qui tanto auctori descriptionem horum locorum Italiae ostenderunt. Distat autem a mari Lantianum milia IIII. A Lantiano autem ad dexteram quidem sed procul, hoc est ad Maiellae radices positum, abest oppidum quod vocant Palumparium et huic in montanis locis supereminet castellum Penna cognominatum.

[19] Tribuerat quoque Ptolemaeus Ferentanorum agro duas alias civitates, Larinum et Bicam, quarum illa mediterranea, haec litoralis erat. Sed, cum hodie tribuantur Pelignis, recte dixisse arbitror eos qui Ferentanis tribuerunt quicquid agri inter Fiternum et Aternum fluvios concluditur. [20] Sento fluvio in mediterraneis ad dextram haerent duo haec oppida: Atissa et Tornaricum. Et iam ad fluvium olim quidem Sarum, nunc autem Sangrum appellatum, perventum est. Fontem habet in Apenino, unde delapsus ad infima dirimensque suo continuato decursu Ferentanos a Caracenis atque a Pelignis, mare tandem ingreditur Adriaticum. Eius fonti vicina sunt Asserulum Pesculum, Opum et, inter montes, Vallis Regia, Civitella, Roccha, hactenus quae sunt agri Caracenorum.

[21] Quae Pelignorum sunt describamus. Quae ei genti tribuuntur, ea partim sunt mediterranea, partim litoralia; de quorum utrisque sermonem, ordine qui servari melius poterit, faciam. Ad Sangri fluenta est nobile et celebratissimi nominis oppidum quod dicitur Castellum Sangri. Plerique eorum qui locum habitant fabri ferrarii sunt adeo egregii ut nullis aliis eiusce artis qui toto orbe sunt mortalibus facile cedant. [22] Supra eum locum haeret eidem fluvio Aufidena, vetustum oppidum priscum adhuc servans vocabulum. Iuxta mare, ad Sari laevam, apparent vestigia veteris urbis cui fuit olim idem quod et ipsi fluvio nomen. Superius est castellum quod nominant Paliectum. Fluentis Sangri superioribus proximius est mons magnae excelsitatis, ab Apenino derivans, cui Palano est nomen, ad cuius declivia ipsi Sangro imminentia situm est Archae oppidum. [23] In Palano vero monte sunt Bomia, Collis Medius, Mons Ferrandus, Petra Ferraciana. Huic castello, si versus Sangri fontem ascenderis, invenies supereminere castellum Pili. Deinde habebis obviam civitatem Bucelli; postea Pesulum, Pineatarium, Sanctum Angelum Pesculum, Castrum Iudicis, eo praeclarum in Pelignorum agro oppidum, quod natus illic fuisse fertur Iacobus Caldola de quo supra habui memoriam.

[24] Ad laevam, si te verteris, prospicies Capracoctam, in arduo colle situm oppidum. Interius autem in valle quadam adiacet Maiellae monti excelsissimo Anglona, egregium in Pelignis oppidum. Aquiloniam appellavit antiquitas; inde est Sanctus Petrus de Avellana. Saro praeterea vel haerent vel vicina sunt alia permulta et castella et oppida quae non piget ostendere. [25] Ad dexteram in locis fonti eius proximis est Scontronum et villa Vallis Regiae, sed in locis inferioribus, haud procul a Sangri decursu, est oppidum Sancta Maria cognomento de Quinque Milibus. Supra ipsum est Rocca Quinque Milium. Quibus in locis intrat Sangrum fluvius quidam quem appellant Rasinum, ortum habens in Campo Furcae Palenae, de quo loco non multo post ad rerum quas ostendo notitiam mentionem habebo. Iuxta vero torrentem positum est castellum, quae Roccha Rasini dicitur. [26] Sangro insuper in locis quae sunt mari vicina ad dextram, proximum est monasterium Sancti Ioannis, situm in agro ubi fuerat olim amplissimum Veneris templum. Supra quod sunt Fossa Caeca et Roccha Sancti Ioannis in Venere castella. Haud multo dehinc superius, proximi eidem fluvio, extant vestigia cuiusdam veteris urbis quam Bicam prisci scriptores cognominavere, Secam nunc qui loca haec hodie possident appellant. [27] Fluvius Aventinus nomine apud Furcam Palenae exortus, in agro Pelignorum qui Superequani quondam dicti sunt a maioribus, Sangro se immiscet. Sed et ipse Aventinus, priusquam ingrediatur Sangrum, augetur influxu cuiusdam fluminis, quem Viridem nuncupant. Cadit is ex latere Maiellae inter Sancti Martini monasterium et Faram oppidum.

[28] Est Maiella mons in Pelignis mirae excelsitatis, ita ut procul a remotissimis regionibus facile appareat. Eius superiora omnibus paene anni temporibus nive operiuntur et, cum sit Apenino vicinus, ab illo tamen separatur utque est arduus, ita ambitu magnus. Multa ei adiacent oppida, multa habet in circuitu castella, multa ex eo flumina oriuntur, de quorum singulis suis dicetur locis. Multis in locis silvas habet densissimas, quae multorum generum feras, ursos praesertim, nutriunt; multa eius inaccessa mortalibus loca. Aliae sunt montis partes prata habentes tum latissima tum vero amoenissima. Aestate nanque, liquefactis nivibus, simul exortae surgentesque herbae reddunt cuncta et virentia et florum varietate pulcherrima. Quos pecudum paene innumerabiles greges solent ad pascua camporum Apuliae Aprutini homines hieme ducere, eos ad montis huius uberrima prata ad pascendum aestate magna ex parte reducunt. [29] In quadam montis huius rupe vitam egit sanctissime Petrus ille, cui Morrono fuit cognomen, qui, ad summum Sanctae Romanae Ecclesiae pontificatum evectus, Caelestinus quintus appellatus est. Ab eo atque his in locis origo fuit ordini qui a multis Caelestinorum, ab aliis Morronorum, a quibusdam Maiellensium nuncupatur. Ex eo ordine vidi ego complures excellenti ingenio doctrinaque praestantes viros: Mattheum praesertim Aquilanum, philosophum atque theologum eruditissimum, multis priscorum qui in eo doctrinarum genere praeclari habiti sunt, iure comparandum. Neapoli diem suum nuper obivit, in qua urbe perdiu dialecticam, naturalem philosophiam atque theologiam publice in magna auditorum frequentia docuerat.

[30] Satis de Maiella. Hinc unde sit dicta Furca Palenae pauca dicam. Furca oppidum est positum in loco unde Aventinus fluvius exoritur. Nec recens est loci habitatio: inter prisca quae in Pelignorum agris fuere oppida Furca numeratur. Palenae vero corrupto vocabulo effertur a vulgo, a quo Palena pro Peligna pronunciatum est. Estque hodie in regione ipsa oppidum quod Lectum Paleni et alterum, quod Palenum cognominant, a quo haud procul apparent adhuc veteris oppidi vestigia, quae metropolis erat Pelignae gentis. Vulgus itaque Furcam Palenae pro Peligna et Palenum pro Pelignum appellavit. His ita expeditis, absque ulla confusione vel castella vel oppida in his Pelignorum agris posita demonstrabo.

[31] Iuxta Sangrum amnem, supra ingressum in ipsum Aventinum, haec sita sunt loca, quorum quaedam sunt oppida, quaedam castella hoc ordine: Altinum, Rocca Scalogna, Gipsum, Turricella, Penna Hominis, Mons Niger, Bona Nox, Villa, Mons Lapianus, Fallum, Civitas Luparella. Quod oppidum, cum positum sit inter montes altissimos, difficile aditu est, admodum nihilominus populosum. Supra deinde ipsum sunt: Quatrum, Misseratum, Gambatarum, Petra Ansuria. [32] Aventino autem ad sinistram, qua intrat in eum fluvius Viridis, proximum est oppidum quod Casale cognominant. Superius vero ascendentibus se offerunt Collis Macinarum et Falascusium. Altissimi deinde montes Aventino usque ad eius fontem ingentibus inaccessisque imminent rupibus. Supra Viridis fontem ad Maiellae radices duo sita sunt oppida: Civitella et Lama. Aventino, postquam in ipsum Viridis ingressus est, haud procul ad dexteram haec oppida: Tarantum, Lectum Paleni et Palenum quod, ut ante dictum est, corrupte vulgus pro Peligno pronunciat; pauloque superius est Furca, quod oppidum dixi iam situm esse in loco unde ortum habet Aventinus. His autem in locis Maiella finitur. Huic ad sinistram est campus, quae planicies Furcae nuncupatur, et in ea sunt Pescum Constantium et Rivus Sonulus oppida propter populi frequentiam mentione digna. [33] Ex his locis, haud magno plane intervallo, per angustissimas tamen asperrissimasque semitas venitur ad campum quam planiciem Quinque Milium nuncupant, propterea quod longitudine habeat quinque milia passuum. Est is locus in Pelignis in primis celebratus, quod aestate perpulcher est et amoenus undique virentibus herbis. Florida quae illic sunt prata transeuntes ad voluptatem veluti invitare videntur. [34] Hieme vero periculosum plerunque praebet viatoribus iter, quippe est inter montes altissimos et licet satis ampla sit, utrinque tamen arduos habet colles. Si quando igitur venti furentes in ipsam irruunt creberrima nive, quam solent secum ferre, omnia late operiunt. Quo tempore mortales per locum iter facientes ea tempestate, quae subito et improvisa persaepe suboritur, illico obruuntur. Ea itaque transituri, antequam se committant itineri, caeli observant clementiam ne ob inconsiderationem in tantum incidant vitae periculum.

[35] Sed redeo ad oram. Hinc petam mediterranea. Ortona deinde est litorale et vetustissimum oppidum, situm haud procul ab agro ubi fuerat urbs Ferentanorum metropolis quae Ferenta dicebatur. Positum vero in illius loco nunc est oppidulum quae Francavilla dicitur. Ortonae est pulchra basilica, ubi affirmant Ortonienses haberi beati Thomae apostoli corpus ostenduntque vetusti operis sepulchrum, ubi ipsum conditum dicunt. Ferentam autem eo dixi Ferentanorum fuisse metropolis, quod Plinius noster quicquid terrae est inter amnes Fiternum et Aternum, qui nunc dicitur Piscaria, agro tribuit Ferentanorum. Sed alios sum ego secutus auctores qui Sarum Ferentanorum terminum esse dixere; a Plinio nihilominus haud quanquam dissentio.

[36] Ab Ortona Maiellam versus per mediterranea iter facientes haec inveniunt oppida seu castella: Ivanum, Arum, Vacrum, Casacandidellam, Sanctum Martinum, Flectum. Et his in locis est fluvius quidam quem vocant Morrum, distans ab Ortona passuum duo milia. Inter ipsum vero et Ortonam in mediterraneis est Grechium, supra quod sunt Ariellum et Orsogna. Morro autem fluvio ad sinistram haeret Sanctus Apollinaris. Supra hoc est Frisium et superius Castrum Novum Lantiani. A Morri vero fonte ad passuum duo milia abest Guardia Galli. [37] Post Morrum alter labitur fluvius qui nominatur Feltrinus et parvus est; sed iuxta illum situm est castellum quod dicitur Sanctus Vitus Lantiani. Quibus locis vicinus est Lantiani ager. Per oram autem iter facientibus offerunt se hostia fluvii, quem Peligni vocitant Forum, ex Maiella ortum habentem; iuxta quem Tullum castellum situm est. Proximumque eidem fluvio est Milianicum et supra ipsum sunt Fara oppidum et Rapinum castellum et superius, ad Maiellam, Penna. [38] Post Forum sunt hostia fluvii cui Lento est nomen, qui fontem habet in Maiella. Iuxta hunc ad dexteram est Villa Maina, oppidum quinque milia passuum distans a mari. Supra quod sub Maiella est oppidum quod nominant Praetorium, cui vicinum est Roccha Montis Plani; id enim est ei castello nomen. Supra Lenti vero fontem est Castrum Menale. Sed ipsi amni in mediterraneis adiacet Bucchianicum oppidum, cuius ager est oleae feracissimus. Sub Maiella iuxta Lentum situm est Sancti Liberatoris monasterium, aede sacra coeterisque aedificis insigne.

[39] Ad agrum deinde Sulmonensem transeo. «Sulmo – inquit Ovidius – mihi patria est, gelidis uberrimus undis, / milia qui novies distat ab urbe decem». Et praeterquam quod tanti poetae ortu fuit inclyta ea urbs, est etiam hodie clara, cum pulchra sit et populosa episcopalisque ecclesiae dignitate ornata. [40] Eius antistes non Sulmonensis dicitur, sed Valvensis; eiusce appellationis causam plerique reddunt propterea quod et Sulmonensis et omnes circumiecti agri uno communi vocabulo Valva nominantur. Itaque Valvensem dici antistitem propter multorum agrorum in unius nominis communicationem, quam Sulmonensem dicendum maluerunt.

[41] Blondus, aliam reddens appellationis causam, dixit nominari Valvam quantum agri tenet Pectoranum oppidum Vallisque Obscura atque planicies Quinque Milium, Sancti praeterea Spiritus monasterium, quod milia passuum III distat a Sulmone, in quo vitam agebat Petrus de Morrono, quo tempore summus pontifex electus est. [42] Quicquid insuper est terrae a Populio, nobili comitatus titulo oppido, usque Sulmonem illudque terrae spacium quod duobus altissimis montibus, Maiella et Apenino, ita clauditur ut paucis atque arduis praesidioque munitis aditibus sit accessus. Hunc igitur locum, cum veluti per valvas adeatur, dedisse ait huic Pelignorum parti vocabulum, ut Valva cognominaretur. Inde factum esse ut ab annis octigentis ad nostrum hoc saeculum Romana Ecclesia eum, qui Sulmonensem creavit antistitem, Valvensem episcopum dixerit. [43] Quisnam autem et eam urbem condiderit et ei dederit nomen explicuit ipse Ovidius in libro Fastorum III his versibus:

[1] Picenum regio quondam uberrimae multitudinis, ut ait Plinius, fuit siquidem CCCLX milia ex eis in fidem populi Romani venere. Orti sunt a Sabinis, a quorum terra fuerant, auctore Strabone, Pico Saturni filio duce, profecti. Ab ipso autem duce agro nomen indidere seque ipsi Picentes cognominavere. Alii tradunt a Pico ave Marti olim dicata, quae in eorum vexillis consedit, regioni datum fuisse vocabulum; alii ab urbe quadam vetustissima cui Piceno dicunt fuisse nomen, sed nullo probato auctore id affirmant. Hodie Marchia Anconitana dicitur ab Ancona urbe illic nobilissima et prius dicta fuerat a Firmo, clarissima quoque in regione urbe, Marchia Firmana. Sed propter mercatorum atque aliorum externorum frequentiam, qui amplitudine et bonitate oportunitateque portus allecti Anconam conveniunt, ab ea quam a Firmo inditum cognomen retinere vulgus maluit. [2] Incipit a flumine Troentio, ut ante dictum est. Extendebatur autem aliquando Picenum ad agrum usque Ariminensem, sed brevior ei postea terminus costitutus est, ad agrum videlicet usque Pisauriensem seu ad Isaurum antiquitus, nunc Foliam appellatum fluvium, qui Pisaurum oppidum praeterfluit. [3] At Plinii temporibus ab Ancone incipiebat Gallica ora, hoc est illius Galliae quam Togatam Galliam olim cognominavere; quanvis prodiderint alii ipsam Rubicone fluvio terminari. Quod sensisse Lucanus de Rubicone locutus ostenditur his verbis: «Gallica certus / limes ab Ausoniis disterminat arva colonis». Ptolemaeus vero post Anconem, ad quam terminum facit Piceni, Senones Gallos sequi dicit, quibus non Pisaurum tantum sed Ariminum etiam tribuit. [4] Perhibent Siculos vetustissimos Lyburnosque et alios quosdam populos multos tractus huius agros tenuisse. Coeterum fuisse illos postea pulsos ab Umbris, quam gentem supra docui fuisse totius Italiae antiquissimam, Umbros deinde ab Hetruscis, hos denique a Gallis. Parent nostri saeculi Picentes Romanorum pontificum imperio, quanvis Franciscus Sfortia Eugenii quarti tempore ipsos per violentiam in suam redegerit postestam. Sed Alfonsi regis auspiciis pontifici ea regio restituta est, ut ostendam suo loco prolixius. [5] E montibus Apeninis, quibus dirimuntur ab Umbris, in plana et pelagus Picentes habent domicilia. Eorum ager in longum magis quam in latum excrescit bonus, ut ait Strabo, ad ora: coeterum lignariis quam frumentariis fructibus longe praestantior. Eius latitudo ex montibus ad mare patet spaciis inaequalis. Longitudo autem ab eo quem dixi fluvio, hoc est Truentio, ad Isaurum seu Foliam, uti nunc eum amnem appellant, patet navigatione milia passuum circiter centum et LX.

[6] Sequor ego in hac Piceni divisione Sacrosanctae Romanae ecclesiae auctoritatem quae, praetermissis antiquis varie costitutis a terrarum descriptoribus Piceni limitibus, novos ei, quorum modo memini, terminos constituit. Sequor et mei itineris ducem quem magna ex parte multis in locis secutus sum, Blondum Forliviensem, virum locorum Italiae indagatorem diligentissimum, quanquam multa ego adiiciam ut et superioribus in locis adieci quae ille non attigit. Similiter multa omissa faciam, ut et omisi quae non sunt visa meae narrationi necessaria. Contrario tamen ordine itineris mei sumam initium. Incepit ipse a Pisauro tantumque describendo regionem confecit itineris, donec ad Truentii fluenta pervenit. Ego inde incipiam ubi fecit ipse finem progrediensque ultra pervagabor omnia, quousque eo perveniam unde ipse excesserat.

[7] Principio ad hostia Truentii est arx quaedam custodiendae orae gratia illic extructa, quem locum vocant Portum Asculi, a quo abest III milia passuum castellum qui Sanctus Benedictus dicitur, in mediterraneis positum. Intus Truenti fluentis vicinus est Mons Blandonus, in quo oppido natus est Iacobus cognomento de Marchia, ordinis Minorum, vir nostro saeculo et divini verbi praedicatione et vitae sanctitate clarissimus.

[8] Abest inde III milia passuum Aquaviva, quod oppidum eo est toto Neapolitano regno nobilissimum, quod ab eo est oriunda, a quo et habet cognomentum praeclarissima Aquaviva familia quae tulit Hadriae duces, quorum claritudinem aetate mea universa celebrat Italia; quandoquidem apud neminem est obscurum nomen famaque virtutis Iulii, cuius mentio supra facta mihi est. Multa memorari saepe ego adolescens audivi de patre eius Iosia qui veluti fulmen quoddam belli patrum nostrorum memoria fuit.

[9] Est quoque Truenti decursu vicinum oppidum Arquata nomine, cuius gubernatio Nursinae civitati a Romanis pontificibus demandata est. Supra hoc est Accumulum; supra quod oppidum sita est Amatrix, de quo oppido memini ego describens ea quae pertinebant ad alteram Truentii ripam ad quam fines sunt regni Neapolitani. Est autem Amatrix fonti Truentii propinqua. Ipsum vero fluvium dixi iam ex Apenino habere originem. Imminent eius fonti montes altissimi hisque in locis pars haec Piceni a Nursinis montibus separatur. [10] Supra locum ubi est Arquata Apeninus maxime attolitur cumque ea sit eius excelsitas, ut suos quos in caeteris habet locis vertices vincat, Mons Victor appellatur. Ad eius latus vergens ad orientem est lacus ille, cuius est tam vulgata per orbem infamia ut daemones ab hominibus ibi invocati appareant, qui dicuntur sacrare nescio quos libros, per quos impii mortales discunt, ut aiunt, magicae artis multa a christiana pietate damnata prestigia. Quanquam sunt qui vere affirmant vanam esse famam qua talia vulgantur caecoque errore adduci homines et qui ea narrantibus habent fidem et qui ad infamem accedunt lacum, ut infamis damnataeque et procul a christianorum finibus pellendae artis consequantur impietatem. [11] Ad latus autem eiusdem montis, spectans meridiem, duo ex eo emissi altissimi colles parumque inter se ad ima usque divisi faciunt furculas quas vocant Praestas. Truentius interlabitur qui mox a Furculis ipsis per arctam et tanquam manu factam defluens fossam Arquatae moenia tandem attingit. Redeamus ad oram.

[12] Post Truentii hostia est oppidum Groctae seu, ut Latino utar vocabulo, Cryptae cognominatum. Ulterius procedenti se offert Pedasum et postea Civitas Nova, castella ad litus posita. Omnia haec litoralia a Truento usque ad hostia Asonis fluvii intervallo milium passuum circiter X sunt amoenitatis eximiae. Habent enim vineta olivetaque visu pulcherrima. Est praeterea multis in locis ager citris et malis, arangiis atque aliorum complurium generum fructiferis arboribus consitus. [13] Sunt deinde hostia cuiusdam modici et sine nomine fluvii, ad quae situm est castellum quod vocant Morcinum. Intus est Ripatransonum, oppidum populosum et dives, muro et natura loci munitissimum, supra quod est Cossignanum et supra id Castignanum. Superius vero est Aufida, oppidum his duobus longe nobilius.

[14] Imminent autem horum oppidorum agris Apenini montes altissimi et in unius eorum iugis positum est oppidum nomine Mons Sanctae Mariae in Gallo, in cuius agro est ingens et horrendum illud antrum et caverna Sibyllae, id est quam vulgus vocat Cryptam Sibyllae, quod sit via per quam stultos et impios multos perhibent petere secreta loca, quae inhabitat nescio quae Sibylla. Dominam eam aiunt loci esse quae numeroso imperitet populo. Esse illic domos exornatissimas, amplissima atria, prata semper virentia, hortos omnis generis arboribus consitos, puellas forma insignes innumerabiles, praestanti corpore prope infinitos iuvenes. Eos omnes, facta prius a Sibylla potestate, indulgere, quotiens incedit cupido, cuicunque malunt corporis voluptati et id quidem interdiu. Noctu vero Sibyllam atque puellas omnesque eius imperio parentes iuvenes, converti in variarum specierum serpentes. Cum eis cubare oportere mortales, qui per cavernam quam dixi ea loca petiverint. Neminem illic teneri invitum nisi peracto anno. Coeterum e numero eorum, qui e caelo nostro eo accedunt, unum remanere apud Sibyllam oportere. Qui autem ad nos revertuntur, eos a Sibylla quaedam impetrasse quibus omnem vitam agere possunt felicissime. [15] Haec et alia permulta fabulosa et a vero longe aliena stultorum impiorumque multitudo de caverna Sibyllae memorat. Novi ego perplures ineptos sane et viae veritatis ignaros qui se affirmarint per eam cryptam accessisse ad Sibyllam vidisseque se cuncta quae modo memoravi. Eis nihil habui ego nec unquam habebo fidei, quippe quos omnes vel vidi vel audivi et miserrime vitam agere et infelicissime mortem obivisse. Hisne ego christianus philosophus atque theologus crediderim nugis? Quis unquam historicorum veterum tales prodidit vanitates? Strabo an Plinius vel Ptolemaeus an tot alii Graeci Latinique descriptores terrarum vel lacui, cuius memini supra, vel huic de qua nunc loquor cryptae, vel alteri lacui, de quo paulo post faciam mentionem, talem tribuerunt infamiam? Desinant ergo nostri saeculi inepti insanique homines talem vulgare stulticiam. Sed eo unde excesseram redeo.

[16] Paulo quidem superius, sed in agro Nursinorum, est lacus non minus infamis quam et lacus ille alter quem dixi, et caverna Sibyllae. Lacus Nursiae dicitur vulgo. Scatentibus persaepe ex imis sedibus atque ad summa pervenientibus aquis, motiones in quibusdam lacus partibus fieri necesse est. At rei ignari id cernentes, moveri aiunt aquas a daemonibus qui lacum tenent. Ea fama quae apud rerum imperitos ita percrebuit, perlata statim fuit ad exteras nationes, imminere videlicet agro Nursino celsissimum montem et illic esse lacum quem inhabitant daemones. Rei esse indicio manifestas aquarum motiones. Ita multos mortales, qui magicis inserviunt artibus, ea fama pellexit ut montem lacumque et daemones se moventes viserent eosque, oblatis quibusdam supersticiosis sacris, invocarent, quosdam praeterea eis invocatis libros variis signatis characteribus consecrandos darent. Sed cum tandem laborem simul et impensam perdidissent, nihil videlicet eorum quorum gratia venerant consecuti, alios illique alii deceperunt se vidisse quod non viderint fuisseque se consecutos quod consecuti non fuerant affirmantes, locum ita infamem in hanc diem reddiderunt. [17] Rem omnem volui ego ordine audire ex quibusdam literatis viris, qui, curiositate potius quam impietate adducti, comites fuerunt itineris quorundam Teutonicorum qui lacum ipsum petiverunt. Quid multis morer? Post signatum circulum notatosque characteres, post praeterea peracta sacra atque omnia alia quae in rem fuerant, nec viderunt neque audiverunt respondisse aliquid saepe invocatos daemones neque proiectum in lacum consecrandum librum unquam ei qui proiecerat restitutum fuisse, licet triduo illic rei expectantes exitum permanserit. Desperantes tandem execrati sunt impia illa sacra quae fecerant decreveruntque se nunquam ausuros talia nunquanque credituros ea quae de Nursiae lacu vulgo affirmantur. Inde tamen non prius excessere quam perscrutarentur causam quor aquae moverentur. Ita diligenter rem pervestigantes absque ulla ambiguitate tandem intellexere scatentes ascendentesque ex imis aquas motiones illas efficere. [18] Non tamen inficior magicas esse artes, quarum usu delectari solent nonnulli animarum suarum salutis immemores homines. Divinae id multis in locis Scripturae testantur. Fieri igitur posse non ignoro fallacia daemonum quod vel de crypta Sibyllae vel de Nursiae lacu perhibet vulgus. Sed recens est, ut puto, horum locorum infamia. Eius nanque meminissent terrarum vetustissimi descriptores, illi praesertim qui ineptis inserviebant deorum religionibus. Quippe ut Delphicum, ut Cumanum utque alia permulta admirati sunt antra lacusque et flumina et fontes et lucos, ita et Nursina haec loca nequaquam neglectui habuissent. Sed ad nostram redeamus descriptionem.

[19] Intus, supra Pedasum est Mons Flore castellum et superius est oppidum Mons Novem nomine quod eo ita cognominatur, quod novem viri nobiles ipsum condidere. Inde Mons Altus, supra quod Communalia Asculana, id enim oppido est nomen. Sub Asonis fonte in summo Apenini situm est oppidum Mons Monachus nomine. Asone transmisso, intus sunt haec oppida: Servilianum, Sancta Victoria, Mons Falco et, quod est mari vicinius, Mons Rabianus. [20] Hostia deinde fluvii cui Laeto Mortuo est nomen, ad quae extant vestigia veteris cuiusdam oppidi quod fama est apud Marchianos fuisse Picenum, a quo tota Picenum regio nomen acceperit, uti docui supra. Habet is fluvius ortum in Apenini radicibus, supra locum ubi sita sunt duo haec oppida: Bellus Mons et Petridum. [21] Ager deinde Firmanus per litoralia iter facienti se offert. Ipsa autem urbs III milia passuum abest a mari. Antiqua est et totius Piceni metropolis. Una fuit ex duodeviginti illis civitatibus quae secundo bello Punico, desperatis paene Romanis rebus, primum militiam tributorumque collationem detrectavere. Sed ubi non multo post senatus populique Romani se potestati tradidere, facta est eorum urbs Romana colonia. [22] Sunt qui dicant Firmum patriam fuisse Lactantii, propterea quod Firmianus cognominatur. Id ego neque affirmare, neque refellere ausim. Quod si homines quos vetus ferebat Firmum Firmiani denominabantur, gaudeant nostri saeculi Firmani suo concive Lactantio. Non enim indigna esset ea civitas quae tam clarum christianis temporibus tulerit virum. Non tamen ignoro non Firmum sed Firmium legi apud Ptolemaeum; quare Firmiani antiquitus denominati sunt, non Firmani ut hodie. Forte igitur verum est in hac urbe natum fuisse Lactantium. [23] Hostia deinde fluvii quem appellant Tennam. Cadit is ex Apenini iugis; inde, delatus ad inferiora loca post aliquot milium passuum intervallum, Firmanum perfluit agrum et in mare defertur. Est ad eius hostia castellum quem Portum vocitant Firmanum, solum nomine, inquam, dicitur Portus Firmanus; nanque importuosus est et hic locus et coetera totius Piceni ora, praeter Anconam, quae portum habet, ut ante dictum est, amplissimum atque tutissimum. [24] In mediterranea, haud procul a Tenna, est nobile in Marchia oppidum, nomine Sancta Maria in Georgio, conditum in loco ubi situm fuerat olim Tignum, urbs antiquissima. Cis autem transque eundem fluvium multa sunt ad agrum Firmanum pertinentia oppida atque castella, in quis est Mons Sancti Martini, supra quod, ad milia passuum III, Penna. Postea IIII milia passuum a primis Apenini collibus Amandola est non obscuri nominis in regione oppidum. [25] Post Tennam intervallo passuum circiter VIII milium sunt hostia fluvii quem vocant Chientum. Apenino hic exoritur atque aliquot praeterlabens oppida mare ingreditur Superum. Eius fonti proximum est castellum Seravallis nomine et supra ipsum Camerinum, vetustissima et in primis populosa opulentaque civitas. Prodidit T. Livius libro <XXVIII> Camerinates dedisse Publio Scipioni, ad armandam classem quam duxit in Aphricam, cohortem unam sexcentorum militum armatorum. [26] Intrat Chientum Fiastra fluvius, ex Apenino ortus, haud longe a fontibus Naris, qui fluvius est Umbrorum, de quo mentionem suo loco feci. In Apenini autem iugis situm est, haud procul a Fiastra, eiusdem nominis castellum, dubium an a castello fluvius an a fluvio castellum nomen habuerit. Qua vero is fluvius labitur in Chientum, positum est oppidum non exiguum, nomine Caldarola. Sed primum quae sunt Chiento ad sinistram, deinde quae ad dexteram ei sunt ostendamus.

[27] Sunt igitur intus Sanctus Elpidius oppidum et Sanctus Iustus castellum quod praeterlabitur fluvius cognomine Laetus Vivus, qui brevi cursu fertur in Chientum. Superius deinde ad primos Apenini colles est Sanctus Genesius oppidum, vicinum ei est Sernana. Inter duo haec oppida est planicies Plice, id enim loco est nomen. Inde Laetus Vivus exoritur. Ad hunc fluvium quinto infra Sernanum miliario oppidum est Urbisalia. Vocabulum est corrupte pronunciatum a vulgo; situm quippe est in agro ubi fuerat Salvia urbs, olim amplissima, cuius ingentium aedificiorum apparent hac tempestate ruinae quam plurimae. [28] Ad Chienti dexteram, intus est oppidum quod vocant Montem Casuarum, paulo deinde ab eo remotius Morum; postea, ad tria ab eo passuum milia, Macerata. Superius, ad V milia passuum, Mons Ulmi, oppidum non ignobile. Deinde Agangia Varanensium villa. Superius item ad Chientum situm est Tollentinum, antiqui nominis oppidum, inclytum sepulchro Nicolai Tollentinatis, ordinis Heremitarum sancti Augustini, qui saeculo nostro, opera Iuliani Siculi Salernitani theologi sua aetate clarissimi et eiusdem ordinis Generalis, ab Eugenio IV maximo pontifice in sanctorum numerum relatus est. [29] Tulit hoc oppidum tempestate mea Franciscum Philelphum, Graecarum Latinarumque literarum peritia virum insignem, quem vidi ego adolescens et Florentiae et Mediolani. Coeterum de ipso deque operibus cum ab ipso compositis, tum e Graeco in Latinum conversis, faciam mentionem, quom scribam temporum meorum historiam. Habebo quoque mentionem Nicolai Tollentinatis qui fuit dux rei militaris scientissimus. Supra Tollentinum, III milium passuum intervallo, est oppidum Belforte nomine. [30] Post Chientum, ad milia passuum VI, sunt hostia fluvii quem appellant Asinum. Huic in mediterraneis proximum est oppidum Sancta Maria in Cassiano nuncupatum. In locis autem mari propinquis est Civitas Nova, oppidum admodum populosum. [31] Hostia deinde amnis qui dicitur Potentia se offerunt. Cadit ex Apenino supra Marelicam e regione Nuceriae Alfateniae. Fuit olim ad eius hostia urbs eiusdem nominis, cuius Ptolemaeus meminit, inter agri Piceni urbes non in postremis habita. Habet ad dexteram sub primis Apenini collibus oppidum nomine Monticellum et inferius ad sinistram Montem Sanctum, haud contemptui habendum oppidum. In locis quoque Apenini collibus propinquis praeterlabitur idem amnis Sanctum Severinum, egregium in regione oppidum, conditum super ruinas Septempedii, quod oppidum Longobardi substulerant.

[32] Musio postea se offert amnis qui in decursu hostiis proximo Aspidus cognominatur. Oritur in Apenino et quom primum inde cadit flectitur in Aquilonem indeque in orientem solem ac post alias multas flexiones in mare delabitur. Ex utraque eius parte multa sunt castella atque oppida quae ordine ostendenda sunt. In mediterraneis mari propinquioribus praeterlabitur Recanatem, oppidum in Piceno praeclarum. [33] Inter ipsum et mare parumque a Musone distans est basilica illa nominis per totum orbem christianum celeberrimi beatae Mariae Virginis cognomento de Laureto, quae, cum sita sit in vico nullo muro munito, miraculo datur quod nulli unquam sacrilegi impiique homines ei loco vel levem iniuriam intulere. Persaepe piratae et aliorum generum latrones eo quidem venerunt, sed ingressi basilicam, perculsi miro quodam timore, abierunt, omnia intacta relinquentes. Haud facile dictu est quot hominum milia eo ad invocandam Christi matrem etiam a remotissimis confluant regionibus. Exaudiuntur omnes pie ipsam perseveranterque precantes. Fuisse eos consecutos quicquid a beata Virgine petivere argumento esse possunt dona illa ipsi Virgini oblata illicque appensa non ex caera modo, sed ex argento etiam et auro paene innumerabilia. Adde etiam varii generis vestes ibidem dimissas ab eis qui voti compotes domum reversi sunt. Redeo ad Musionem. [34] Intervallo ab Ancone, ad quam urbem pervenire festinamus, milium passuum X intus, attingit is fluvius radices celsi cuiusdam montis in quo positum est Auximum, quae urbs est vetustissima. Eius enim saepe fit mentio in Caesaris Commentariis. Superius hinc, ad XII milia passuum, sub Apenini collibus est Cingulum oppidum quod Labienus dicitur aedificasse. Situm est in arduo colle, cuius ima magna ex parte praeterfluit Musio qui paulo superius oritur. In spacio autem quod interiacet inter Auximum et Cingulum est oppidum nomine Staphilum, quod apud Picentes haud ignobile habetur, et superius, inter Apenino proximos colles, est Iapirus, vetusti nominis castellum. Ad III milia passuum, antequam perveniatur ad hostia Musionis, prope oram ager est ubi sita fuit Numana, urbs antiquissima, cuius meminit Ptolemaeus. Haud procul hinc est ad oram in promontorio, cuius paulo post mentionem faciam, oppidum quod vocant Siriolum. Ad alteram vero eiusdem promontorii partem, quae versa est in mediterranea, est Castrum Ficardum.

[35] Promontorium hoc Cymeria antiquitus nominabatur, hodie Montem Anconae dicunt. Id promontorium adeo est Apenino propinquum ut nonnulli scripserint hoc in loco Apeninum ipsum finiri. Sed non recte id fuisse ipsos opinatos constat. Flectit enim se hoc in loco, ut Plinius ait, Italia quam, ut hucusque secuit, mediam quoque hinc usque ad Leucopetram Brutiorum promontorium secat continuatis iugis Apeninus, ut supra de Italiae forma locutus ostendi. Apenini, inquit Ptolemaeus, iuga fere Liguriae imminent et ab Alpibus incipiunt. Deinde usque Anconem protenduntur, hincque versa, dum ad Adriaticum inclinantur, ducuntur usque Garganum. Postea inclinantur ad meridiem et in Leucopetra fines habent. [36] Sub Chimerico promontorio, qua vergit in mare, est Ancona. Ancon Graecum vocabulum est quod apud nos indicat cubitum. Idcirco Ancona, inquit Naturalis Historia libro III Plinius, «promontorio Chimerico apposita est in ipso flectentis se Italicae orae cubito». Coloniam eam prodit Strabo fuisse Syracusanorum Dionysii fugientium tyrannidem. Idcirco Siculorum coloniam fuisse eam Plinius et Iulius Solinus: «Quis – inquit – ignorat Anconam a Siculis conditam?». Nec moveat quempiam dixisse Iuvenalem: «Ante domum Veneris quam Dorica sustinet Ancon». Doricam nanque dixit, quia plures fuere in Sicilia Doriensium coloniae. A Siculis igitur condita urbs et a Doriensibus condita fuisse dici potuit a poeta doctissimo cui notissima erat omnis historia. [37] Manufactus est aliqua ex parte eius portus navibus tutissimus. Opus est Traiani Romanorum imperatoris quicquid manufactum illic apparet. Natura nanque portum dedit. Sita, inquit Strabo libro V, est Ancona in promontorio quod inclusum portum complectitur dum circumflectitur ad septentrionem; plerique mortalium qui Anconam habitant mercaturae inserviunt, quanvis ferat ea civitas et praestanti ingenio viros ad bonarum artium peritiam natos.

[38] Et ut alios missos faciam, cui est ignotum Kiriaci nomen? Literarum is amator et cultor optimus omnisque antiquitatis diligentissimus perscrutator, lustravit totam paene Europam magnamque Asiae atque Aphricae partem ut quae mira vetustorum operum ex libris noverat, videret oculis contrectaretque manibus. Eius generis fuerunt cum sublatae tum extantes urbes, amphiteatra, circi, templa, statuae, obelisci, pyramides aliaque veterum virorum nobilia opera, sepulchra praesertim et epigrammata. Quaerentibus aliquando ex eo amicis quor tantos suscepisset labores: «Ut mortuos – inquiebat – vivorum memoriae restituerem». Quicquid vidit, quod esset adnotatione dignum, literarum mandavit monumentis. [39] Vidi ego Neapoli tria volumina quae sua ipsius manu exaraverat, notans cuncta mira quae viderat. Multa quoque vidi quae non solum mandaverat literis, sed pinxerat etiam ipse, ut statuas quasdam vel hominum vel beluarum columnasque atque colossos, ut melius ante oculos poneret. Ea volumina mihi ostendit, cum essem ei amicicia coniunctissimus, Angelus Supinas Beneventanus, de quo supra mentionem feci. Is ea volumina in delitiis habebat, non modo propter notitiam tam multarum mirarumque rerum, quae scripta pictaque in ipsis erant, sed propter etiam clarissimi auctoris excellentem auctoritatem. Ipsum autem Kiriacum vidi ego adolescens, annos natus XVII Perusii, in qua urbe tunc agebam, missus a parentibus, ut artibus erudirer liberalibus. Sed de tanto viro habebo quoque mentionem in meorum temporum historia. Redeo ad descriptionem.

[40] Post Anconam, ad milia passuum < > euntibus per litoralia, se offerunt hostia Aesii fluvii qui priscum servat adhuc nomen. Fontem habet in Apenino. Ad ipsa hostia est arx quae ad orae custodiam structa est teneturque ditione Anconitanorum, qui validum in ea solent collocare praesidium quo suos fines tueantur. Intus habet ad dexteram, intervallo quingentorum ab eo passuum, oppidum nomine Sanctum Quiricum, arduo in colle positum. In regione autem Fabriano oppidum est quod appellant Mathelicam. Est et ad eandem Aesii partem sub Apenini iugis, qua petitur Validum, quod est in Umbria oppidum, domus fratrum sancti Francisci pulcherrima. Intus ad eundem amnem est Aesium antiqui nominis civitas. An ipsa a fluvio an fluvius ab ipsa habuerit nomen incertum est. [41] Interius autem et sub primis Apenini collibus est Fabrianum, unum e nobilissimis totius Piceni oppidis. Aedificatum est excidio Sentinae vetustae urbis, cuius vestigia adhuc cernuntur inde ad VI milia passuum; Sentinam autem Longobardi delevere. Frequens est opificibus et mercatoribus, aedificiis aegregium; viae pulchrae stratae lateribus. Chartis quae illic fiunt multorum generum fama nobile est et inclytum ortu Gentilis Fabrianensis, pictoris nostro saeculo eminentissimi, de quo in historia etiam meorum temporum mentionem habebo. Patria quoque fuit, a qua et habuit cognomentum, Baptistae Fabrianensis, ordinis Praedicatorum, philosophi ac theologi nostra aetate doctissimi. Conductus salario publico Patavii et Senis et Florentiae, frequenti schola iuvenes fere innumeros erudivit. Unus ipse fui ex suis auditoribus: septem annos, per quos apud eum bonarum artium incubui exercitiis, ipsum, quocumque se legendi gratia conferebat, secutus sum. Ipsoque docente didici quecunque de dialectica deque naturali moralique philosophia ac de theologia legi in disciplinarum honestarum gymnasiis a viris eruditissimis solent.

[42] Anno ab ortu Iesu Christi LVII supra millesimum et quadringentesimum, congregata in Monte Pesulano, quod oppidum est in Gallia Narbonensi nobilissimum, fratrum ordinis Praedicatorum ex cunctis orbis provinciis synodo, quod Generale Capitulum illi vocant, sex et quadraginta theologiae professores eo convenimus, qui ex tam multorum fueramus numero quos tantus praeceptor erudiverat. Eram autem ego per id temporis Siciliae provincialis, annos natus octo et XX. Petivi ego Fabrianum, Baptista mortuo, cum nihil mihi esset ibi negocii. Solus amor, quo viventem ipsum fueram prosecutus, me incredibiliter traxit ut eo irem, quo viserem praeceptoris amantissimi patriam.

[43] Senogallia post Anconam ad oram posita se offert secus hostia Misae fluvii ex Apenino cadentis. Sene antiquitus dicta fuerat, sed a Senonibus Gallis postea habitata nomen quod nunc habet accepit. Fuerat quidem olim urbs amplissima, hodie vero tantum vestigia eius apparent. Sunt nihilominus duae arces in loco ubi urbs amplissima antiquissima fuerat. Circa Misam interius multa sunt castella et oppida, e quibus magis cognita sunt: Mons Novus, Mons Bodii, Corinaltum et Rocca Contrata. [44] Augetur paulo superius Misa Sentino fluvio priscum retinente vocabulum, qui praeterlabitur oppidum nomine Saxum Ferrantum, inclytum ortu Bartholi iureconsulti excellentissimi. Huius viri magni ingenii praeclara monumenta iam extant quae doctissimus quisque iuris peritus non tantum probat, sed etiam admiratur. Tulit quoque id oppidum Alexandrum, ordinis Heremitarum sancti Augustini philosophum et theologum praestantissimum, vita praeterea integerrimum virum, quem Pius II pontifex maximus ob excellentem doctrinam virtutumque multarum merita in numerum ascivit cardinalium; quod nemini ex eodem Heremitarum ordine antea contigerat. Patria etiam fuit Nicolai Perocti, de quo viro memini cum de Manfredonia sermonem haberem.

[45] Saxum Ferratum ut et Fabrianum, quod ab illo distat VI milia passuum, aedificatum fuit Sentinae ruinis, quae urbs sita fuerat secus Sentinum, qui fluvius ortum habet in Apenino ad tramitem unde est accessus ad Fossatum, Umbriae oppidum. Sequuntur in litore hostia fluvii quem vocant Caesanum, ad cuius sinistram intus est Mondosum et inde Modavium et supra Sanctus Laurentius oppidum. [46] In montibus autem, qui medii sunt inter Metaurum et Isaurum fluvios atque Apeninum, est oppidum nomine Carda. Sunt et castella haec: Raspagacta, Miraldella, Sorbedulum, Sanctus Martinus, Brasticaria, Belforte, Campus, Turris Fossati, Paganicum, Perlum. Proximum Apenino est Mercastellum oppidum et superius castellum Amola nomine, positum haud procul a via quae ascensu difficili fert a Romandiola in Hetruriam. Haec regio Massa Trabaria appellatur propterea quod ex Apenini iugis variae magnitudinis abiegnae trabes Romam in aedium basilicarumque structuram portantur.

[47] Scripsit Plinius Tyberim fluvium a Tiferno, quae Civitas Castelli nunc dicitur, cuius ager huic Apenini parti vicinus est, fuisse Romam usque ratibus navigabilem. Inde itaque facile et trabes et alia quaevis materia ad agrum Romanum comportari poterat. Oppidum his locis propinquum deinde est nomine Sanctus Angelus in Vado. Postea ad V milia passuum est oppidum a Metauro peninsulam factum, quod aedificavit ille Guillelmus Durandi qui fuit Speculi nobilissimus auctor ipsumque a suo nomine Castrum Durantis appellavit.

[48] Methauri deinde fluminis sunt hostia qui labitur ex Apenino velocique cursu, postea quam aliquot praeterfluit oppida, mare ingreditur. Vetustum retinet nomen celebratumque est apud T. Livium, libro XXVII, clade Hasdrubalis Carthaginiensium ducis et Livii Salinatoris Claudiique Neronis Romanorum consulum victoria. Et ab eo distat III milia passuum Fanum Fortunae, quod oppidum clari est in Picentibus nominis. Romanorum opus fuit sed, cum postea fuerit a Totila Gothorum rege sublatum, a Belisario Iustiniani imperatoris duce instauratum est. Argilla fluvius ipsum praeterlabitur.

[49] Ad Methauri dexteram intus est Forum Sempronii, civitas vetusta, quae viae imminet Flaminiae. Intrat Metaurum ad tria milia passuum supra Forum Sempronii fluvius quem appellant Candianum, in cuius sinistra ripa cernitur adhuc pars viae Flaminiae quam Octavius Augustus stravit a Roma usque Ariminum. Habet ad dexteram Candianus Montem Falconem, supra quem ad sinistram alluit Callium oppidum et superius est Candianum, quod oppidum nactum est a fluvio nomen. Ad VIII milium passuum intervallum supra Forum Sempronii Metaurus Firmianum alluit, quod oppidum ditionis est Urbinatium. Iuxta quod mons est Hasdrubalis, eo id nomen adeptus quod apud ipsum Hasdrubal, Poenorum dux, ut fama adhuc est, a Romano exercitu superatus sit.

[50] Ulterius per oram progredientibus se offert Pisaurum, Piceni ab hac parte finis. Antiqua civitas est, nacta id nomen fuit propterea quod penes Isaurum fluvium fuerit posita ab illis qui eam primum condiderunt. Vulgus nihilominus fabulatur eo dictum Pisaurum quod olim illic aureum numum pensitabant. Colonia fuit postea Romanorum, ut libro XXXVIIII Livius prodidit. Inter colonos, aiunt, fuit tunc deductus Accius, nobilissimus tragoediarum scriptor, libertinis natus parentibus, ut in libro temporum testimonio est Caesariensis Eusebius qui et ait Accianum eundem fuisse iuxta Pisaurum. Totila ipsum delevit, sed Belisarius, ut et Fanum, postea ipsum restituit.

[51] Supra Pisaurum, ad Isauri sinistram, est Mons Abbatis oppidum, e regione cuius fluvius qui dicitur Idaspis Isauro miscetur. Quod his paucis ostendit libro <II> Lucanus: «et iunctus Idaspis Isauro». Sunt autem multa inter Idaspim et Isaurum Pisauriensis et Urbinatis agri oppida, e quibus Mons Fabrorum habetur notius. [52] In monte quodam arduo, qui medius est inter eadem flumina, situm est Urbinum, antiquum oppidum, quod superioribus temporibus titulum habebat comitatus. Nuper autem opera et magna virtute Federici, bello ducis omnium tempestatis nostrae praestantissimi, in titulum ducatus mutatum est Romani pontificis decreto. Ipse igitur Federicus primus fuit Urbinatium dux quo dignitatis nomine utentur etiam qui ei succedentes Urbino dominabuntur. In Historia meorum temporum de hoc viro habebo mentionem plenius. [53] Supra Pisaurum ad sinistram sunt complura oppida e quibus notiora sunt Mons Barotius et Nuvolaria, inter quae labitur fluvius quem dixi vocari Argillam. Post Pisaurum, quod oppidum est litorale, est Isaurus, qui fluvius Folia, ut ante ostensum est, hodie appellatur, et Apenino ad Cotulum arcem exoritur, quo finis est Picentium seu agri Piceni et Marchiae Anconitanae temporum nostrorum. [54] Iuxta vero Ptolemaeum litoralia Picentium hoc ordine describebantur: Castrum, Cupra Maritima, quod discriminis causa dicebatur, erat enim Cupra Montana. Cupra quidem nonnulli codices habent, in aliis legitur Cypra. Erat enim Iunonis templum, Hetruscorum aedificium. Nanque Iunonem ea gens Cypram, ut Strabo ait, nominabant.

[55] Truentii fluvii hostia haec, ut ante dictum est, Praecutinorum agri hodie sunt, sed aetate Ptolemaei agri erant Piceni. His idem adiecit Potentiam, Numanam, Anconam, de quibus iam ipse suis in locis supra memoravi. Quicquid orae inde usque Ariminum Senonibus tribuit; mediterranea vero in Piceno esse docuit Traianam, Ursabalviam, Septempedam, Cupram Montanam, Firmium, Aesculum, Hadriam. Quarum quidem civitatum, quasdam dixi ego esse Praecutinorum, nonnullas Picentium. Ursabalviam vero nunc dico interiisse hactenus de agro Piceno. Regio, quae inde ei est contermina et Italiae undecima, hinc describenda.

[1] Transmisso Isauro Flaminia quae et Romandiola, quae duodecima est Italiae regio, se offert. Romandiolae quidem nomen recens est, Flaminiae vero parum vetustum. Ptolemaei temporibus qui non adeo ut Strabo neque ut Plinius antiquus fuit, Senonum erat haec regio usque Ariminum et Gallorum Boium usque ad totum Padi fluvii decursum ab eius videlicet capite, quod est iuxta Lariam paludem usque ad hostia et usque Venetias ac Doriam fluvium. [2] Post Ariminum igitur litoralia hoc describit ordine. Rubiconis fluvii hostia, Ravenna, Padi fluvii hostia, huius fluvii caput. Caput Doriae fluvii cui admiscetur Padus; post hostia Padi Venetiae, Atriani fluvii hostia. Mediterranea vero ita apud eum se habent Senonum civitates: Suasa, Ostra Boiorum, quorum regio Gallia dicebatur Togata, quae Apeninis subiacet montibus Ravennam usque perducta. Sic se habent Placentia, Fidentia, Parma, Regium Lepidum, Nuceria, Tanetum, Mutina, Bononia, Claternae, Forum Cornelii, Cesena, Ravenna, Forum Livii. [3] Titus autem Livius quicquid est id terrarum, quod hoc loco descriptum mihi est, partim Ariminum, partim Boios, partim Galliam Cisalpinam appellat. Unde vero Flaminiae nomen regioni, quae nunc dicitur Romandiola, inditum sit non satis constat. Coniectura tamen assequi possumus eam nomen fuisse adeptam a via Flaminia, quam Octavius Augustus a Flaminio, quod fuit olim oppidum in agro Romano, stravit usque Ariminum, vel a via quam, ut Titus Livius auctor est, stravit Flaminius et eam ex se nominavit Flaminiam, quemadmodum et Aemilia, quae sub Romandiola comprehenditur, appellata est a via Aemilia, quam idem auctor tradit Marcum Aemilium consulem subactis Lyguribus a Placentia productam Flaminiae coniunxisse. [4] Romandiolam nominatam constat a Caroli Magni temporibus propterea quod, optinentibus Longobardis imperium totius Italiae, Ravenna cum propinquis aliquot civitatibus in populi Romani fide permansit. Habuit aliquando fines Romandiola ab Isauro ad Vatrenum, Fori Cornelii nunc Imolae fluvium. Aemilia vero inde ad Trebiam, fluvium Placentiae, sed nostrorum temporum, cum Blondo sequar ego divisionem, comprehenditur itaque Romandiola intra Isaurum et Sculentinam sive Panarium amnes Apeninumque et mare Superum, intra praeterea Padusam paludem cis Padum, trans quem datur eidem regioni quicquid est agri Ferrariensis, usque et ad Veronensium Patavinorumque paludes et ad ultima Padi hostia, quae ‘Fornaces’ appellantur. Cumque duae sint Romandiolae, Cispadana et Transpadana, hoc est una quae citra, altera quae ultra Padum amnem comprehenditur; primum de illa, de hac deinde dicemus. Sed particulatim omnia ostendamus.

[5] Ad dexteram Isauri primum est oppidum quod vocant Poccium, deinde Mons Durus. Inter Isaurum et Crustumium fluvium, qui ei proximus est vocaturque hodie Concha, est Focaria promontorium in quo quatuor sunt oppida: Granariolum, Castromedium, Gabitii, Florentiola. Superius sunt oppida haec: Tumba, Planum Montis, Mons Calvus, Pes Campi, Saxum Corbarium, Macerata Montis Feretri. Sub Focaria Ariminum versus est Catholica, vicus ad quem fuerat Concha oppidum, quod mari absorptum est, et apparent adhuc eius tranquillo aequore aedificia. [6] Interius est Gradaria, villa pulcherrima sita ad sinistram Conchae fluvii, a quo datum fuerat nomen oppido quod summersum dixi. Superius sunt oppida Sanctus Ioannes in Maregnano, Mondainum, Saludecium, Mons Gridolfus, Meletum, Mons Florum, Gemmanum, Tauletum, Planum Castelli, Castrum Novum, Mons Tavesii, Certaldum Plananum, Planum Mileti, Petra Rubra, Carpegnum, a quo nomen habet mons ille altissimus atque amplissimus Arimino fluvio, qui Maricla nunc dicitur, ab Apenino separatus, qui magnitudine superat omnes Italiae montes qui ab ipso Apenino disiunguntur. Aestate pecori pascua praebet uberrima. Superest ei Castellaria, sequuntur deinde Mons Cerognonus et Sextini monasterium. [7] Ad Conchae dextram sunt: Sanctus Clemens, Agellum, Corianum, Mons Scutulus, Albaretum, Gipsum, Tumba Gayani, Mons Sardinus, Saxum, Mons Grimmanus, Mons Taxorum, Mons Copiolus. Mari autem in via Flaminia imminet aedes Sanctae Trinitatis. Sunt praeterea ad eiusdem amnis dextram quidem ad Mariclae tamen amnis sinistram vergentia vel castella vel oppida haec: Servalla, Veruculum, Sanctus Marinus, sub cuius arduo monte Maricla ipsa exoritur. Superius vero in Montis Feretri regione sunt Mons Magnus, Petra Acutula, Tozanum, Sanctus Leo, Scaulinum Antiquum, Soane, Penna Biliorum, Maiorum, Ciconiaria, Montironum, Mercatum Ranchi. [8] Ariminum deinde sequitur, vetusti et clari nominis oppidum; colonia fuit Romanorum eodem quo et Beneventum anno deducta, ut ostendam, quom Romanam scribam historiam. Maricla seu, ut antiquitus ei nomen erat, Ariminus fluvius eam urbem praeterfluit. Suburbium habet quod coniungitur ipsi urbi ponte, qui hodie solus extat e quatuor illis quos Caesar Augustus struxit in via Flaminia, quam ab illo a Roma seu Flaminio Ariminum usque fuisse stratam supra ostendi. Ea civitas non parum claritudinis apud nostros historicos consecuta est. Multis nanque in locis ipsius meminere. [9] Saeculis quoque nostris inclyta fuit ortu principum Malatestae familiae, quae tulit complures tot virtutibus ornatos viros, ut eos non iniuria nonnulli clarissimi tempestatis meae scriptores veteribus quibusdam magna virtute praeditis Romanis viris comparaverint. In temporum vero meorum historia non praetermittam aliquot ex tam multis virtutum ornamentis quibus Carolus Malatesta maximam et sibi et suis gentilibus gloriam adeptus est. Oriunda est ea familia a Veruculo, quod oppidum dixi paulo ante situm esse ad Mariclae sinistram, ad quam interius sunt Maiolum et Bilium. In Apenino autem haud procul ab eiusdem fluminis fonte est castrum Ilicis.

[10] Ulterius in via Flaminia vicus se offert Sancta Iustina nomine, supra quem in primis montium collibus est oppidum qui Sanctus Archangelus dicitur. In via quoque Flaminia Plusa fluvius priscum retinens adhuc nomen perlabitur oppidum nomine Savignanum indeque sub castello, quem vocant Bellaerem, in mare defertur. Inde se offerunt hostia parvi cuiusdam fluvii, cui Butrio est nomen, et secus eum supra viam Flaminiam situm est Longianum oppidum, cuius ager est vitis atque oleae in primis ferax.

[11] Sunt deinde hostia Rubiconis, celeberrimi nominis fluvii, non eo plane quod nimium esset magnus, sed propterea quod Italiam olim a Gallia Cisalpina disterminabat. De eo ita scripsit Lucanus: «Fonte cadit modico parvisque impellitur undis / puniceus Rubicon, quom fervida canduit aestas, / perque imas serpit valles et Gallica certus / limes ab Ausoniis disterminat arva colonis». Tunc vires praebebat hiems atque auxerat undas. Priscum eius nomen non est penitus a vulgo mutatum; nam qui sub Flaminia via habitant Pissatellum eum vocitant. Qui vero tenent loca quae supra eandem viam sunt Rubiconem appellant. [12] Hunc fluvium nemini qui arma Romam versus ferret iniussu Romani Senatus transgredi licebat. Idcirco Lucanus faciens loquentem Romae imaginem his verbis ait ipsam fuisse ad Caesarem usam, antequam Rubiconem ille trasmitteret: «Quo tenditis ultra? / Quo fertis mea signa, viri? Si iure venitis, / si cives, huc usque licet». Legem illam quam marmore Latinis et quidem pulcherrimis incisam literis, quam Blondus dixit se legisse, legi et ego tantique viri adductus exemplo eam, quom sit annotatu dignissima, hoc in loco notavi: «Iussu mandatuve Populi Romani consul imperator miles Tyro, commilito armatae quisquis es manipulariaeve centurio turmaeve legionariae, hic sistito, vexillum sinito, nec trans hunc amnem Rubiconem signa ducito commeatumve traducito. Siquis huius iussionis contrarium ierit feceritve, adiudicatus esto hostis Populi Romani ac si contra patriam arma tulerit Penatesque a sacris penetralibus asportaverit S.P.Q.R. sanctio plebisciti S. VE. C.».

[13] Inde ergo Gallia olim incipiebat Cisalpina. «In hoc tamen – ut inquit Plinius – tractu interiere Galli Boii, quorum tribus centum et XII fuisse auctor est Cato, item Semnones qui ceperant Romam». Gens haec quantum fuerit potens quantumque bello aspera non opus est ut multis explicetur. Res enim eorum gestae satis ostendunt quantum sibi laudis olim comparavere. Nanque ut taceam quot cladibus affecere Romanos, ipsam Romam forti animo invaserunt, ceperunt, incenderunt. Quanquam ad ultimum eos populus Romanus deleverit ita ut nemo in ea gente extarit qui incensam a se urbem Romam gloriari posset, ut ostendam plenius, quom regnum scribam Romanorum. Fuerunt quoque Boi potentissimi et pugnacissimi populi, qui non solum Romandiolam quam nunc describo, sed Bononiensem etiam et eum qui hodie dicitur Mutinensis ac Regiensis ager olim tenuere, quod Titi Livii dictis Blondus satis abunde confirmat.

[14] Ad oram deinde qua Rubicon intrat in mare est Cesena, ubi est portus parva admittens navigia. Intus supra viam Flaminiam sunt Ariminensis agri multa castella, quorum Runchfridum est mentione dignum. Cervia postea iuxta mare sita se offert civibus paene deserta civitas. Salinas gubernant qui illic vitam agunt. Cesenae tamen princeps Malatesta Novellus, vir magno animo, angustiorem locum hunc mea aetate fecit murumque ei circumdedit. [15] Ulterius per oram progressi hostia inveniunt fluvii nomine Sapis, cui intus in via Flaminia est proxima Esena, antiqua civitas, in qua idem princeps, cum esset literatissimus, constituit bibliothecam, aliis multis quae sunt in Italia merito comparandam. Intus autem ad Sapis fluenta est Emporium Sarracenum, qui vicus est. Et supra Apenini radices sita est Sassina, vetus et in Bois olim nobilis civitas, sed eo nobilissima quod patria fuit Plauti poetae, comici clarissimi. Ad Sapis fontem oppidum est nomine Sancta Maria ad Balneas. Secundum vero amnis huius decursum vallis est cognomento Balinea castellis vicisque permultis frequentata. [16] Vallis deinde mari proxima se offert quae Candiani dicitur. Eam olim Sapis perlabebatur efficiebatque portum navium capacissimum, in quo Caesar Augustus, uti Tranquillus Svetonius in ipsius vita prodidit, constituit classem quae Adriaticum sinum, Illyridem, Dalmatiam, Graeciam, Pontum, Armeniam, Asiam, Aegiptum et magnam mediterranei maris orae partem tueretur. In huius portus hostiis tradit Plinius fuisse turrim Phaream maximam omnium quas haberet Romanum imperium. Post constitutum autem illic portum a navalibus turmis atque a mercatoribus, qui eo undique conveniebant, brevi aedificata est illic civitas quam ferunt fuisse opulentissimam episcopalique dignitate usque ad sancti Gregorii tempora clarissimam. [17] Coeterum invasa a Longobardis Italia, a Lutprando eorum rege capta et direpta sublataque fuit. Interiecto deinde tempore ob aquarum forte aliquam eluviem Sapis cursum ab ea valle avertit alteroque sibi facto alveo in mare procul a prioribus hostiis VIII milium passuum quae retro relicta sunt intervallo intravit. Hodie autem nullum neque urbis neque Phareae turris vestigium illis in locis apparet. Sancti Apollinaris tantum est ibi magnifici aedificii basilica precioso ornata undique marmore, opus, ut auctor est Blondus, Theodorici primi Ostrogothorum regis.

[18] Deferuntur tamen in eandem vallem duo parvi fluvii qui gurgitem quendam efficiunt et per angusta hostia mare ingrediuntur. Eo autem gurgite aliqua ex parte portum illum ibi fuisse coniicimus. Fluviorum vero alterum Avesam, alterum Bevanum appellant. Avesa praeterfluit Forum Popilii, vetusti nominis oppidi; unum fuit e quatuor illis foris quae tradit Plinius in via fuisse Flaminia. Supra id in alto quodam colle est Bretonorium civitas. Sub eo colle imminet Avesae Polenta, quod oppidum parum populosum est. [19] Post Candianam vallem per oram ulterius progredientes inveniunt Beclesi amnis hostia quae Ravennae portum efficiunt, a quibus abest urbs ipsa milia passuum II. Oppidum fuit Sabinorum, ut ante dictum est, antiquissimum. Muro, qui adhuc extat, eam cinxit Tiberius imperator; quod docent literae quae sunt ad portam eius hodie clausam quadrato lapide speciosam quae Aurea dicitur. [20] Ostrogothi vero eam maxime auxere, ut suo loco demonstrabo prolixius. Hodie tamen parum populosa est. Patria fuit permultorum illustrium virorum qui et doctrina et vitae sanctitate christianam plurimum decoraverunt ecclesiam, de quibus idoneis in locis habebitur mentio. Duorum fluminum aquis est uberrima ipsa Ravenna, quorum qui praeterlabitur eius dextram Montonus, qui sinistram olim Vitis nunc Aquaeductus appellatur. Cadit hic ex Apenini iugis, haud procul a Tyberis fonte distantibus, licet ambo in contrarias Italiae ferantur plagas. Secus Aquaeductum intus positum est Meldula oppidum, et supra ipsum Galeata, deinde primum Sancta Sophia. [21] Sed proxime ad Montonis fluvii sinistram in via Flaminia est Forum Livii, vetusti nominis civitas. Patria fuit Galli, poetae Virgilii olim amicissimi, de cuius in Licorim amore scripsit idem auctor ultimam in Buccolicis eglogam, cuius hi sunt primi versus: «Extremum hunc Arethusa mihi concede laborem. / Pauca meo Gallo, sed quae legat ipsa Licoris, / carmina sunt dicenda, neget quis carmina Gallo?». [22] Tulit et alios complures in multis doctrinarum generibus viros praestantissimos, quorum facit mentionem ad patriae suae gloriam Blondus, ut Guidonem Bonactum mathematicorum sui saeculi principem; Rainerium Arsendum, iureconsultum doctissimum; Bartoli, cuius supra memini, praeceptorem Iacobum, qui vulgo Forliviensis cognominatur, philosophum et medicum per omnia futura saecula celebrandum; Iacobum Allegrectum poetam, qui Virgilium imitatus scripsit Buccolica, in quo genere scribendi est non mediocrem laudem consecutus; Ugolinum cognomento Urbevetanum, musicum excellentissimum.

[23] Coeteros quos Blondus nominat missos facio. Sed nulli eorum est laude secundus ipse Blondus, qui magno et excellenti suo ingenio rerum doctrina patriam prae omnibus magnificavit. Quippe unus fuit ex illis qui iacentes Latinas literas nostro saeculo excitavit. Omnium fuit veterum novarumque historiarum ac rerum admirabilis ac diligentissimus perscrutator et cognitor. Quae Italiae loca non vidit? Testari id potest admiratione dignum de lustrata Italia opus, ex quo multa ego decerpsi; quod ingenue fateri non vereor. Quos rerum scriptores non perlegit! Ostendunt id Historiarum quae scripsit XXX illa immortalitate digna volumina. Plura his scripsisset, nisi morte praeventus opus ipsum absolvere nequivisset. Alia scripsit opera quae felicissime absolvit: Romam videlicet instauratam libris III, Romam triumphantem libris X, et illud cuius modo memini, Italiam lustratam libris VIII. Nihil operum vel poetarum vel historicorum vel oratorum extabat suo tempore quod ei esset incognitum. Ei quod dico testimonio est dictorum suorum ex ipsis auctoribus in promptu adlata confirmatio. Quotiens enim hortatur locus, adeo facile adducit in medium illustrium scriptorum testimonia ut, quaecunque antea legerat, omnia etiam minutissima tenere memoria videretur. Debet huic viro tota ab eo lustrata descriptaque Italia. Debet ei Roma quam triumphantem instauratamque descripsit. Debet et Venetorum res publica, quorum gesta ab urbe eorum condita fidelissimo studio literarum mandavit monumentis. Debent denique Christi Dei nostri cultores, nam christianorum temporum historias apud multos scriptores dispersas et absque ullo vel certo auctore vel ordine veluti vagantes, in opus quod dixi artificiose plane, sed non sine maximo et multorum annorum labore collegit. Quis unquam huic viro pro tot nobis, nobis inquam, qui lectione delectamur historiae, collatis beneficiis, non modo dignas non referet, sed ne aget quidem aut habebit gratias? Quis unquam suis sudoribus debitam dederit mercedem? Quis aequa tulerit pro susceptis peregrinationum laboribus?

[24] A Britonibus, qui militabant olim in Italia, facile direpta est. Saeculo autem fere nostro Guidaccius Manfredus eiusque frater Astorgius, qui nomine Romanae ecclesiae ipsam rexerunt, iussu pontificis maximi murum ei validum circumdedere. Linum Faventinum in via Aemilia Plinius inire commendat.

[25] Interius ad IIII milia passuum supra Faventiam est Aureolum, in colle amoenissimo situm, oppidum quod ditionis est Ravennatis ecclesiae. Sub eo colle fluit in Anomonem amnis, cui nomen est Martiano, qui praeterlabitur Multillianam vetustum oppidum, licet facta quadam mutatione vocabuli, Mutillum enim appellabatur antiquitus. Supra Faventiam secus decursum Anomonis convallis est retinens ipsius fluvii nomen populis frequens; et in ea sunt castella haec: Brasgella, Rontana, Gattaria, Castilionum Marrateque et Bifurcus vici et sub Apenino Crispinus. [26] Post Anomonem ingreditur Padusam paludem amnis nomine Sennius, secus quem haud longe ab ipsa palude et prope silvam, quam vocant Lugum, situm est Fusignanum oppidum. Ad dexteram autem Sennii ripam sita est Cutignola oppidum, illa inquam Cutignola a qua oriunda est Sfortiarum excellentissima in Italia familia. De qua suo loco multa dicam omnium cognitione dignissima. [27] Lugo proxima est Zagonaria castellum, clade qua Philippi Mariae Mediolanensium ducis exercitus Florentinos olim miserabiliter affecit celebratum. Inde ad II milia passuum ad Sannii ripam excisum est Cunium, ex quo duxit originem nobilissima quoque in Italia familia comitum Cunii, de qua etiam suo loco tradam quaedam relatu non indigna. [28] Interius via Flaminia ad Senii dexteram est Bolognesium, quod oppidum patrum nostrorum memoria Bononienses condiderunt. Supra sunt Sosenana et in Apenino Palatiolum castella. Sequitur Vatrenus amnis qui labitur in Padusam, ad cuius dexteram intus in via Flaminia est Imola, Forum Cornelii a priscis appellatum, ad quod erat Aemiliae regionis initium. Fuit id oppidum a Narsetis militibus olim deleta, sed a Clefi postea Longobardorum rege restituta novoque nomine appellata Imola. Patria fuit illius Benvenuti qui Dantis exposuit Comoedias. Natus et ibidem est ille Ioannes Imolensis, iuris pontificii atque civilis peritia nostro saeculo insignis, cuius praeclara scripta extant et a doctissimis in primis commendatur.

[29] Interius ad Vatreni sinistram VII milia passuum distantia ab Imola est Tauxignanum, quod oppidum inclytum est ortu Ioannis X Romani pontificis, magno animo viri, cuius auspiciis Sarraceni, qui maximam occupaverant Italiae partem, profligati atque inde eiecti sunt. Supra ad Vatreni dexteram est Coderunchum et superius sub Apenini radicibus Florentiola oppidum, quod populus Florentinus aedificavit, cuius et paret imperio. Padusae item proximum est oppidum nomine Caput Silicis, ex quo ad VII milia passuum transmittitur Padusa lintribus indeque est ad Padum navigatio. [30] Sequitur alius amnis fluens in Padusam Siler nominatus, iuxta quem sita sunt agri Bononiensis oppida, Sanctus Petrus et Tricia. Superius in montibus est Flagnanum, quod oppidum patria fuit Honorii II Romani pontificis. Sequitur Claterna fluvius intrans in Padusam iuxta vicum qui dicitur ‘Ad Caballos’, ad cuius nominis pontem apparet aliquid fundamentorum antiquissimi oppidi nomine Claterna. Parvo inde a Padusa spacio absunt oppida Medicina et Butrium, bene populosum et dives, patria, ut perhibent, unde et habet cognomentum Antonius de Butrio, iureconsultus nostro saeculo nobilissimus, cuius vulgata iam per Italiam opera miram fuisse viri eruditionem ostendunt. Supra Butrium sita est in collibus Varagnacia. [31] Id exinde fluvius apud vicum nomine Mulinellam Padusam illabitur, a quo loco lintribus ad intervallum circiter II milium et quingentos passuum in Padum navigatur. Ad Idicis sinistram est Brittonum, castellum in colle quodam positum, ad sinistram autem sub Apenino Visanum, et ad dexteram Caburatum. Savena est deinde fluvius qui fertur in Padusam, secus quem sita est bonarum omnium artium celebratum toto orbe domicilium Bononia. Suntque intus ad eius amnis sinistram via Florentina vici hi: Planorum primum, de hinc in montibus Loianum, ultra hunc Scarcalisinum, et in Apenino Caprenum. [32] Deinde est Rheni, ita nanque vocitant hunc fluvium Bononienses, pars fossa manu facta per urbem ducta quae Avesam fluvium, qui urbem ipsam perlabitur, auget ad pomerium. Inde autem lintres per Padusam in Padum feruntur. Ad huius navigationis sinistram iuxta Padusam, via Ferrariensi est Ocellinum turris munitissima, eo ibi condita ut sit limitis Bononiensis agri custodia. Id autem Bononiensis agri, quod est inter ipsam urbem Rhenumque et Padusam, plurimis frequens est vicis, oppidis et castellis. Quorum nomina haec sunt: Podium Lambertinorum, Prosperium Platesinorum, Venantium, Galleria, Peretulum, Cenchium, Plaebium. [33] Bononiam prodit Plinius Naturalis Historiae libro <III> urbium quas Hetrusci ultra Apeninum habuere primariam, Boiorum postea fuisse caput, ut credamus primum Boioniam, postea Bononiam esse dictam. Et Titus Livius XXXVII libro coloniam eam a Romanis deductam agrumque eum fuisse captum de Bois Gallis, qui ager prius fuerat Hetruscorum. Felsina antiquitus dicta est, quom princeps erat Hetruriae. Augusti et aliorum multorum principum Romanorum temporibus una fuit, auctore Plinio, trium opulentissimarum Italiae civitatum.

[34] Tulit Bononia paene innumeros viros multa honestarum artium varietate praestantes et, ut incipiam a vetustis, patria fuit Caii Rusticelli, quem ait in Bruto Cicero fuisse oratorem minime contemnendum; aliquo in genere virtutis praestantem profecto fuisse arbitror Rufum illum ad cuius laudem ita locutus est Martialis Epistularum libro <VI> «Funde tuo lachrymas orbata Bononia Rufo, / et resonet tota plantus in Aemilia». Bononiensem fuisse tradit in Chronicon libro Eusebius L. Pomponium, Atellanorum scriptorem. Atellani autem fuerunt lascivi ludi, qui olim magna hominum frequentia in egregio quodam amphiteatro celebrabantur apud Atellam, Campaniae oppidum, a quo ipsi ludi Atellani dicti sunt. [35] Tulit et Bononia Lucium II pontificem maximum; Nicolaum item aetate nostra cognomento Albergatum, Cartusiensem primum monachum, deinde Bononiensem episcopum, postea ob multarum artium doctrinam vitaeque sanctitatem Sanctae Romanae cardinalem; Ioannem praeterea Andreae patrum paene nostrorum memoria, pontificii iuris doctrina virum eminentissimum, cuius eruditissima opera in delitiis habent qui ei inserviunt facultati.

[36] Ornata quoque fuit ea civitas Nicolao cognomento Faba, philosopho omnium sui temporis clarissimo. Tanta fuit apud scholasticos auctoritate ut quaecunque docens proponebat, tanquam Aristotelis dicta haberentur. Quid dicam quantum sit adepta gloriae ortu Gasparis Bononiensis? Id enim erat ei apud vulgus cognomen; fuerat is primum philosophus et medicus nulli plane secundus. Nec his contentus dedit civili pontificioque iuri intentissima cura operam. Cumque earum magna peritia facultatum summam sibi comparasset per omnem Italiam apud mortales gloriam, Deo se dedicavit in ordine fratrum Praedicatorum multosque annos vitae integritate servata. Insudavit studiis theologiae iuxta beati Thomae Aquinatis doctrinam. Ita evasit theologus adeo eruditus ut inter ipsius Thomae sectatores unus omnium sui temporis excellentissimus haberetur et esset. Coeteros, ne sim prolixior, praetereo.

[37] Inclyta est Bononia sepulchro illo pulcherrimo, quam arcam illi vocitant, in quo iacet beati Dominici corpus ordinis, qui dicitur Praedicatorum, clarissimi auctoris et principis. In ea urbe diem suum obivit, ut Dei servum decuit, sanctissime. Civitas ipsa populosissima et honestarum artium mater et altrix. Ager eius ferax multarum rerum quae sunt utilia victui. Calamos Bononienses ait Plinius sagittis esse aptissimos. Idem tradit reperiri in Bononiensi agro speculares lapides breves maculososque complexu silicis. Bononienses versatili quidem sunt ingenio, sed ad arma civilesque discordias propensiores. [38] Ad Rheni sinistram interius est Olivetum, ubi convallis eiusdem incipit fluminis vallis ac vicis castellisque multis culta. Qua autem fluit in ipsum fluvius nomine Lavinius est Panicus, et eius dexteram sub Apenino Casium. In Apenino vero Graraionum arx altissima. Inter Samogiam et Scultennam fluvios sunt oppida et castella Crevalcorium, Persicetum et Francum. Intus vero Plumacium, Bazanum, Mons Velius Bononiensis agri castella. Est et agro Bononiensi, qui vergit in Padusam, Nonantula oppidum. Et iam perventum nobis est ad Cispadanae Romandiolae finem, quae Scultennae fluminis ripa hac in parte terminatur. Ad Trasnspadanam transeamus. [39] Padus fluvius, toto orbe notissimus, Eridanus a Graecis primum nominatus est. Quod vero ab irato Iove Phaeton fulminatus in ipsum cecidit, Padus, ut ait Plinius, nomen accepit. Cumque oriatur ex Vesulo monte propinquo Tyrrheno mari, quod Inferum nos vocamus, cadatque in Adriaticum, quod dicitur Superum, fingitur a poetis fluvium esse inferorum qui inde scaturiat ad superos. Quod ostendere voluit Virgilius Aeneidos libro VI his versibus: «Inter odoratum lauri nemus unde superne / plurimus Eridanus per silvam volvitur amnis». Fonte exiguo lapsus fertur contra orientem solem mirisque multorum in eum intrantium fluviorum incrementis, brevi decurso spacio efficitur maximus. Ita ut a Virgilio fluviorum Italiae rex appelletur. Lyguriam gurgite violentus intersecat. [40] De hinc Aemiliam atque Flaminiam Venetiamque disterminans multis tandem et ingentibus hostiis in mare erumpit Adriaticum. Nec prius tamen mari miscetur quam quasdam faciat insulas, quarum unaquaeque frequentibus colitur populis. Nulli amnium est claritate inferior. Idcirco multa de eo in Georgicis libro IIII egregia a Virgilio commemorantur. Ad canis ortum liquatis augetur rivibus et nonnunquam late operit campos ex rapto nihil tamen sibi vendicat quippe cum agros relinquat longe uberiores. Triginta in ipsum intrant flumina delapsa, partim ex Apenini latere, partim ex Alpibus. Nec alius amnium memoratur, qui tam brevi per quod fertur spacio maioris sit incrementi.

[41] Ad prima igitur Padi hostia Spinam urbem Diomedeis opibus fuisse conditam prodidit Plinius, cuius parva nunc cernuntur vestigia. In ripa autem Padi dextera, qua prima fit insula, est vicus nomine Sanctus Albertus, ubi Veneti struxerunt castellum quod appelleverunt Marcomama, quo obsisterent Bononiensibus qui alterum aedificaverant castellum in adversa eiusdem fluminis ripa. Ex Sancto autem Alberto per Padusae fossam Messanicum Ravennamque navigatur. [42] In ea Padi ripa intra XX milium passuum spacium sunt vici: Humana, Fossa Putula, Longastrinum, Filum, Rupta, Blasianum, Argenta, oppidum quod abest a Ferraria XVIII milia passuum. Ab Argenta vero III milia passuum distat Cosandula, marchionum Estensium magnifici operis villa, supra quam villa est Sanctus Nicolaus appellata, et inde ad II milia passuum est Monasteriolum pauloque superius Saibana. Secundum maris litus distat a primariis Padi hostiis XV milia passuum stagnum nomine Magnavacca, quod Capresium dictum est a veteribus. Ambitus eius XII milia patet passuum; supra ipsum sita est Comacla, civitas paene vacua colonis. Stagnum ipsum mira abundat piscium copia. [43] Sequuntur altera Padi hostia quae priscum servantia nomen Volana nuncupantur. Scissus hic in locis Padus alteram efficit insulam, in qua sunt vici agrique cultissimi; eorum praecipui sunt Massa, Miliare, Miliarinum, Medelana et supra Portus et Belguardum, ubi visuntur ingentia egregiaque illa per omnem Italiam fama vulgata palatia, quae Nicolaus marchio Estensi familia exortus erexit.

[44] Is Volanae ramus intervallo a mari XX milium passuum se ad dexteram in alterum scindit ramum, cuius hostia Ghorum appellant. In insula vero quae fit ea scissione vici Codeghorium et Massentia populis frequentissima. Est et monasterium quod Pomposae divitiis pariter et aedificiis, ut fama est, inclytum. [45] Quartus postea se offert Padi ramus, contra arcem quod Ficarolum dicitur scissus, cuius hostia ‘ad Fornaces’ appellantur, accepto, ut nonnulli putant, a vico vel a taberna hospitatoria, quae illic est, vocabulo. Hoc autem ultimo Padi hostio, secundum mare Romandiola dirimitur a Venetiis. In ea vero insula, quam duo hi Padi rami efficiunt, posita est Ferraria, nova quidem urbs sed divitiis, pulchritudine aedificiorum cum privatorum tum publicorum ornamento ac laude civilium omnium rerum praestantissima atque nobilissima. Nomen eo accepit quod Ravennas ecclesia quo primum in loco ea urbs condi coepit officinam habebat ferrariam. Regitur imperio marchionum Estensium, quorum opibus atque potentia et auctoritate magis magisque in dies augetur. De qua familia et quemadmodum eorum ditionis vel Romanae ecclesiae sit facta Ferraria, ostendam ego in Historia, cuius saepe supra mentionem habui, meorum temporum. [46] Tulit Ferraria Titum Strozzam, poetam mea tempestate praeclarum, cuius quaedam legi ego epigrammata elegiaco versu composita, quae doctorum virorum sententia maxime probata sunt. Ferrariensis quoque est paris excellenti ingenio vir, poeta et ipse elegantissimus, Neapoli vitae partem egit fuitque, quantum iudicare ipse potui, Ferdinando regi eiusque liberis et cunctis paene Neapolitani regni proceribus percarus amoenusque. Legi multa quae fecit epigrammata, multa etiam quae ipse apud amicos pronunciavit audivi, quae visa sunt commendatione dignissima. [47] Pado ubi Ficaroli habet cognomen decimo supra mare miliario ad dexteram, ubi primum navigia attingunt continentem, proximi sunt Corbulae vici duo. Aliquot deinde milium passuum intervallo se offert Crispinum. Post eos est Fossa Pelosella et ei intus adiacet Orachanum, villa Titi Strozzae ac fratrum eius Nicolai, Laurentii, Roberti, generis nobilitate doctrinaque praestantium. Multas ab hostio Fossae Pelosellae Padus advenas accipit aquas. Parvo nanque ducto tractu ipsa fossa recipit in se aquas amplissimarum quarundam paludum, utpote quas magna pars Athesis Veronensium fluvii quaque Tartarus atque Menacus amnes late longeque augent, ut maris magnum aliquem sinum elatis etiam fluctibus imitari videantur. [48] Sunt in his paludibus complura castella ac vici, quorum ad dexteram primum est Fracta. Ad sinistram Pelosellam ingredientibus est primum Silvestris domus, unde Patavina via in Arquatam vicum peninsulae Rodigiensis est milium passuum II traiectus. In media valle sunt Tresienta et Guillielmum ac vetustae Adriae fundamenta. Ea urbs claritudinem tantam optinuit quantam unquam consecuta sit civitas alia ad oram Superi maris posita, quippe cum ex ea id mare aeternum nomen habuerit. Si creditur Iustino libro XX, Graeca urbs fuit; si Tito Livio ac Plinio, Tuscorum dicimus eam fuisse coloniam. Sed utrumque fieri pro varietate temporum potuit.

[49] Menacus in Magnano agri Veronensis vico fontem habet. Tartarus quoque eodem exoritur agro, sed ad Graecianum, habens ad sinistram Porcariam insulam et dexteram Gagium vicos. Athesis vero quae illabitur paludes, quarum memini sub Liniaco et Villa Bartholomea, primam ad Castignarium scissuram facit.

[50] Tres autem hi fluvii per contiguam quidem regionem Marchiam Tarvisinam delabuntur, Rodigiensis autem penisula quae est Adriensis agri, quam claudunt iidem fluvii, ad Romandiolae pertinet partes. In ipsa peninsula situm est Rodigium oppidum, patria Bartolomei Rovocelli, Ravennatis archiepiscopi et Sanctae Romanae Ecclesiae cardinalis, viri eloquentiae studiosissimi et humanitate praestantissimi. Est et ibidem castellum nomine Venetium, servans adhuc antiquissimae Venetiae vocabulum, oppida quoque Lendenaria et Abbatia; supra Fossae Pelosellae hostium sunt. [51] Ad sinistram Francolinus, ad quem profecti Ferraria petituri Patavium Padum traiiciunt; ad dexteram autem est vicus Pons Lacus Obscuri supraque pervenitur ad Padi integri ripam unde scinditur Ficaroli ramus, quem aiunt ante centum superiores annos non fuisse, sed ubi nunc Padus nomen habet Ficaroli fuisse agros. Eam rem satis superque Blondus confirmat, sed eius confirmationes omitto ne sim prolixior. [52] In integri Padi ripa sunt Servallae et Castrum Novum arces, Massa item et Brigantinus ac Melaria, agri Ferrariensis vici. Terra deinde per Padi ripam iter facientibus Lombardiae se offerunt fines. Tarvisina vero Marchia a Romandiola dirimitur paludibus Melariae ac Brigantini agro contiguis et de Romandiola satis huc usque dixerimus. Ad Lombardiae descriptionem nos hinc conferamus.

[1] Lombardia tertia decima iuxta numerum atque ordinem supra mihi constitutum Italiae regio est. Galliam Cisalpinam vocatam eam fuisse a maioribus constat quod sit citra Alpes, cum trans ipsas sit altera Gallia quae ob id Transalpina cognominatur. Dicta est et Togata Gallia quod gens togata id est Romani, victis Gallis regioneque in potestatem redacta, multas in eam colonias deduxerunt. [2] Lombardiae vero nomen recens est, a Longobardis regioni inditum. De eius gentis origine faciam suo loco mentionem. Longobardi dicti sunt propterea, ut nonnulli affirmant, quod longas ferebant barbas, tanquam Longobarbi dicerentur. Euphoniae tamen causa ‘b’ litera mutata in ‘d’ Longobardos quam Longobarbos efferre nostri maluere, atque ita regionem quam illi ducentos et XVIII annos ditione tenuerant, non Longobarbiam sed Lombardiam potius cognominavere. [3] Adrianus primus pontifex maximus et Carolus Magnus, ut Flaminiae in Romandiolae, ita et Galliae Cisalpinae in Lombardiae nomen mutasse feruntur.

[4] Lombardiae autem fines sunt Scultenna et Padus amnes, Apeninus et Alpes Cispadanae; praeterea trans Padum quicquid intra Alpes Benacumque lacum et Mintium fluvium Pado ipso concluditur. Totius autem Lombardiae duae omnino sunt partes: una Cispadana, altera Transpadana. Primum igitur de illa, deinde de Transpadana mentio habenda est. [5] Scultenna id nomen quod vetustum est in hanc diem supra viam Aemiliam servat; infra vero Panarius dicitur. Ad cuius dexteram, qua fluit in ipsum Formigo amnis coniunctus Fossae fluvio a Mutina venienti, situs est vicus cui Bomporto est nomen. Sub eo est oppidum quod appellant Finale. Ad hoc multis fluminibus coeuntibus, Rheno praesertim Bononiensi et Scultenna atque Formigine, fit Fistorena illa fossa quae apud Bondenum oppidum facit ultima Padusae hostia. [6] In Bondenensi agro situm olim fuit Bondomacum, ita Gallorum lingua appellatum, ut ait Plinius, quod eo in loco Padus immensam paene habeat altitudinem. [7] Scultennae quoque ad sinistram adiacent Spilimbertum, Vignola, Maranum et in Apenino Fananum, per quod oppidum arduus est trames in Hetruriam ad Pistoriensem agrum. [8] Formigo dehinc fluvius, fontem habens apud Spezanum, Mutinam attingit. Huius urbis licet vetustum sit nomen, non tamen locus ille est ubi sita antiquitus fuerat. Nova nanque est nostrorum temporum Mutina, a qua non procul absunt vetustae Mutinae vestigia. Antiquam Mutinam coloniam fuisse Romanorum T. Livius prodidit, ut in L. Flori breviario legimus. [9] Celebre fuit civitatis huius nomen apud veteres Romanarum rerum scriptores eo praesertim quod, cum esset in ea obsessus Decius Brutus ab Antonio eaque obsidione illum Octavius liberasset, ac deinde senatus, nulla habita ratione militum Octavii qui in ea liberatione rem fortissime gesserant, triumphum ipsi Bruto decrevissent, Octavius ira succensus, Antonio ac Lepido reconciliatus, Romam cum exercitu violentus venit consulque creatus est, cum tamen annum XVIIII aetatis ageret, quae res causa profecto fuit multorum malorum quae et rei publicae et privatis civibus postea acciderunt, de quibus habebitur a me infra suo loco prolixior mentio.

[10] Post Bondenum ad V milia passuum in sinistra Padi ripa est vicus Stellata nomine, arcem habens unde catena trahitur in alteram arcem sitam in altera Padi ripa. His enim arcibus Ferrarienses marchiones quae ditionis suae sunt communiunt. Sequitur in hac Padi <ripa> Sermedum, cuius oppidi nomen vetustum est. Postea se offert Reverum novum oppidum e regione Ostiliae positum, quod Lodovicus Gonzaga Mantuae marchio aetate nostra muro circundedit domumque illic magnifice condidit et eam eximie exornavit, quae extat estque opus liberali principe dignum. [11] Intus est Mirandula et interius Corrigia oppidum, nobilis Corrigiorum familiae patria. Est et Carpa oppidum opulentissimum clarae Piorum familiae domicilium. Labitur deinde in Padum Sicla fluvius, cui ad sinistram imminent Nuvolaria, Aqualonga, Saxolum et, ubi augetur Dollo flumine, Salcinium et ad ipsum Dollum sub Apenino Fraxanorium; in Apenino autem Peregrinum, qua arduus est in Hetruriam ad Lunensem agrum saltus. Apud vero Salcinium Sicla augetur altero fluvio secus quem sita sunt Carponetum et Volongum oppida et in Apenino Piolum. [12] Ad Siclae dexteram est celebre Sancti Benedicti monasterium a gloriosae memoriae Matildi comitissa conditum. Intus est oppidum Sanctus Martinus nomine et, ubi Crustulus fluvius labitur in fossam Taram, Regiolum. Interius ad eius dexteram est Roberia; ad sinistram Lora et Baesium; sub Apenino vero Castrum Novum. Ad Crustuli sinistram in via Aemilia situm est Regium Lepidum, quae civitas ditionis est Ferrariensium marchionum, condita olim a Lepido triumviratus tempore. [13] Superius sunt Palus et Sarcha; ad dexteram vero Gipsum et Canossa. In Padi ripa sequitur oppidum olim quidem Guardastallum, nunc vero Guastalla cognominatum, ubi duo Romani pontifices Urbanus et Paschalis, uterque nominis ordine secundus, concilia congregasse leguntur, uterque videlicet pontificatus sui tempore. Brixillum deinde est vetusti nominis oppidum. Inter ipsum autem et viam Aemiliam fuit olim Tannetum Boiorum oppidum. [14] Post Brixillum Lentia fluvius Padum illabitur, ad cuius sinistram intus situm est Guardasionum et paulo superius Rossana. Fluit postea in Padum Parma, ad cuius amnis dexteram est Colornium. Intus via Aemilia est Parma urbs antiqua famaque notissima, quam prodit T. Livius Romanorum fuisse coloniam eodem tempore cum Pisauro et Mutina deductam. Eiusdem nominis fluvius eam dividit. Tulit olim viros praestantes: Cassium poetam et Macrobium, illum < >.

[15] < > ad hostia quibus miscetur Pado. A superiore vero parte limites habet montes Moncalerio proximos, ubi principium est regionis quam vocitant Pedem Montium. Monferratus suorum marchionum ditionis est; eorum familia nobilissima est in Italia, genus ducens a Constantinopolitanis imperatoribus qui Paleologi cognominantur. [16] Huius regiunculae loca quae scitu digniora sunt visa summatim ostendam. Ad Padi ripam sunt Basignana, ubi Padus ponte iungitur, et Valentia seu Valentium, ut cognominat Plinius, quod Forum Fulvii prius dicebatur, deinde Pomatum, Frassinetum, Casale Sancti Evasii; postea sunt Ponscuriae, Caminum, Gabianum, Verucula, Sanctus Raphael, Gassinum et Moncalerium oppida. Est et in eadem regiuncula Salutium seu, ut alii nominant, Salutia, quod oppidum clari nominis est habetque et ipsum suos marchiones nobilissimos. [17] In Tanari ripa post Basignanum sunt Monscatellus et Pavonum oppida; deinde Bergolium atque altera multo maior ac nobilior eiusdem civitatis pars nominata Alexandria, ab Alexandro tertio pontifice maximo appellata non quod eam ipse condiderit, sed quod placuit Mediolanensibus Placentinisque et Cremonensibus ita eam nominari quo urbi ab ipsis conditae maior ipsius pontificis nomine accederet auctoritas. Aedificata vero ab illis fuit ut Papiensibus quibus adversabantur obessent commodius. [18] Supra eam sunt Felicianum et Morum oppida; postea est Asta nobilis et opulenta civitas sed fenoris lucris infamis. Oppida deinde haec sunt: Guarenae, Monticellum, Sancta Victoria, Pollentium. Superius sunt Ceva et huius oppidi marchionatus aliquot oppida atque castella inter quae Tanarus fluvius exoritur. Per huius fluvii deinde sinistram descendentibus se offert Alba Pompeiana: ita nanque antiquitus ea civitas appellabatur. [19] Inde est oppidum Rocca Tanari dictum et supra, ubi Burmida fluvius ingreditur Tanarim, sunt ad laevam Castellacium et Cassinae. Supra quae oppida sunt Aquae civitas et supra eam Bastanum, Curtismilium et Carium, quae oppida tenentur ditione Scaramporum: id enim est nobili illi familiae cognomen. Apenino sunt ea loca propinqua. In ipso autem Apenino sita sunt castella Carrettensium marchionum, quae pertinent ad oram occidentalem Genuensium quam vulgo cognominant Riperiam. Duas quippe Riperias habent ad sinum Lygusticum Genuenses id est duas oras quarum quidem quae Genuae est ab occasu occidentalem, eam autem quae eidem urbi est ab ortu orientalem Riperiam vocitant.

[20] Redeo ad loca quae dixi Apenino propinqua. Fluvius quidam cui Borbo est nomen habet ad dexteram Damianum et ad fontem Canachium, cui proximus est Carmignola. In hoc oppido natus est Franciscus ille clarissimus saeculo nostro bello dux quem Veneti necavere, ut suo loco demonstrabo. Padi ortus his locis propinquus est. Duo sunt oppida, Uncinum et Cricium, inter quae Padi est fons; Visundum Plinius ipsum appellat. Mons vero quo exoritur Vesulus a veteribus nominatus est. De eo fluvio mentionem feci supra ad Cispadanae Romandiolae finem perveniens, ubi eius ortum decursumque, quantum satis est visum, descripsi. Finem autem hic facio descriptionis Cispadanae Lombardiae quae primo loco mihi erat ostendenda et ad alteram Lombardiam quam veteres ita vocabant Transpadanam me confero.

[21] Huius regionis primus in Padi ripa est Mintius fluvius Virgilianis versibus celebratus; lacu Benaco effunditur. De quo idem poeta Georgicorum libro II laudes memorans Italiae: «Teque / fluctibus et fremitu assurgens Benace marino?». Is, prisco mutato nomine, lacus Gardae hodie dicitur a Garda oppido ad ipsius dexteram, ut infra dicetur, posito. [22] Mintio ad laevam haud procul a Pado situm est oppidum cui Governo est nomen. Palus quaedam circundat Mantuam urbem. Ubi autem ex ea palude emittitur Mintius situm est Formigosa castellum. Tulit ea urbs Virgilium Latinorum poetarum clarissimum principem, quod testatur auctor illius vulgatissimi epitaphii: «Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope», et Ovidius: «Mantua Virgilio gaudet», et Martialis: «Marone felix Mantua est». [23] A Tiresiae vatis Thebani filia Mantua nominata est. Cuius rei haec est historia. Manto post Thebanorum clades et servitutem primum sub Chreonte, deinde sub Theseo, patre etiam eius mortuo, ad multa loca diffugit. Primo tamen pervenit in Asiam in cuius litore Lebedoni Clariique Apollinis fanum struxit, deinde venit in Italiam ubi sociis suis, qui erant Graeci, locum habitandi constituit quem ex se nominavit Mantum. Haec mulier postea ex Tyberino rege Tuscorum genuit Ocnum qui et Bianor cognominatus est, unde in Buccolicis: «Iamque sepulchrum / incipit apparere Bianoris». [24] Ad ipsum autem oppidum convenerunt Veneti, in quorum regione situm erat. Tusci tamen tunc locum tenebant: erat enim una ex XII illis coloniis quas Hetrusci trans Apeninum priscis temporibus miserant. [25] Coeterum cum Ocnus seu Bianor eam coloniam et muro circundederit et in novam formam redegerit, ipsam a Manto matre Mantuam nominavit, ex quo Mantuanus Virgilius Aeneidos libro X:

[1] Contermina est haec regio Romandiolae ad Melariae Brigantinique paludes, ut supra ostensum est, et Venetiis ad eiusdem urbis Aquas Salsas et Lombardiae ad Benacum lacum Mintiumque fluvium, quanquam revera et Cisalpinae Galliae et Transalpinae Italiae portio est. [2] Continet haec regio claras has civitates: Veronam, Vincentiam, Patavium quae et Padua et Tarvisium, quae tamen loca in Venetiae regione esse geographi quidam veteres tradidere. Ptolemaeus autem ex his Vicentiam tantum in Venetia posuit, sed Veronam in regione Cenomannorum, quorum has ostendit esse civitates: Bergomum, Forum Diuguntorum, Brixiam, Cremonam, Veronam, Mantuam, Tridentum, Butrium.

[3] Nec est datum regioni huic a Tarvisio cognomen quod ea civitas sit coeterarum praestantissima, sed quod ita placuit Longobardis qui perdiu Italiae imperium obtinuere. Ut enim alia permulta ita et regionis huius nomen mutavere. Marchionatus nomen Longobardorum lingua magistratum perpetuum significat. Ea nanque gens Italiam in sex portiones partiti sunt. Earum quatuor administrari voluerunt per duces, Beneventanam scilicet et Spoletanam, Taurinensem et Foroiuliensem. In his filii et coeteri ducum posteri nullum succedendi imperio ius habebant, sed mortuo duce alius concilii regii decreto creabatur. [4] Reliquae partes erant Picenum et regio de qua hoc loco fit mentio, quas administrari voluerunt per magistratus qui marchiones id est perpetui magistratus dicerentur, utque imparum regionum altera nominaretur Marchia Anconitana, altera Marchia Tarvisina, haec videlicet appellata a Tarvisio, illa ab Ancone. [5] Eo vero perpetue erant magistratus quod illis quibus primum demandatus est eiusce marchionatus fuit permissa potestas ut eorum posteri possent eis ut legitimi heredes iure succedere. Et inde marchionatus nomen traductum postea fuit ad alios quosdam Italiae principatus: hinc Mantuae, hinc Saluciarum, hinc Ferrariae atque aliarum complurium civitatum marchiones. Hactenus haec. Nunc rem nostram aggrediamur Blondum ducem sequentes qui, Mintio atque Benaco ad sinistram relictis, ad Padum se confert et inde suae descriptionis facit initium.

[6] Ad Mintii igitur hostia ipsi Pado imminet Sachecta vicus. Inferius est Seravallis, Mantuanorum marchionum arx munitissima, et ad mille passus abest Ostilia, nobile in regione oppidum a Veronensi populo conditum sed Mantuae principi perdiu subiectum.

[7] Abest inde ad XX milia passuum Verona ad quam fert recta quidem et ampla via sed positis in aliquot eius locis pontibus et arcibus aliquotque castellis. Ad hos autem usque pontes perveniunt initia paludum quarum feci mentionem loquens de Romandiolae et Marchiae Tarvisinae finibus ostendique ipsas Melariae ac Brigantini agro esse contiguas. Fluunt in ipsas paludes Tartarus et Menacus amnes, ut ibidem dictum est, quorum quidem Tartarus ortus in agro Veronensi apud Grecianum habet ad sinistram Nugarolum et ad dexteram Gagium vicum. A qua etiam parte ei fluvio adiacet Insula Porcaritia. Menacus vero, qui oritur apud Magnanum, Ceretam vicum Pratelasque praeterfluit. [8] Inferius eadem palus augetur ab Athesis fluvii scissura quam vulgo vocitant ‘Ad Castagnarium’. Eam scissuram ad dexteram cum Blondo meo pro Athesis hostio accipio. Hic fluvius, de quo Virgilius: «Athesim vel propter amoenum», primum habet ad sinistram vicum quam Villam Bartolomaeam nuncupant. Pauloque superius Athesi ad sinistram haeret oppidum Liniacum nomine, indeque adiacet eidem fluvio oppidum cui Zevedo est nomen, brassicae et multae et dulcis feracissimum. [9] Ea vero XX milia passuum quae dixi esse ab Ostilia ad Veronam excipiunt quaqua versum amplissimi campi in quibus rectae viae imminet vicus quem vocant Scaligerum, qui villis multisque Veronensium aedificiis ita ornatus est ut quandam pulchrae urbis speciem prae se ferre videatur.

[10] Athesis fluvius, qua ad primos colles incipiunt campi desinere, Veronam paene mediam dividit nec minus cingit quam dividat eandem urbem ita ut custodiae sit atque ornamento magnoque usui Veronensibus ad exportandas importandasque merces et fruges. Is amnis ille, ut puto, est qui apud Ptolemaeum appellatur Atrianus. [11] Galli qui Romam ceperunt Veronam, ut auctor est Trogus, condiderunt. Ager eius olei, vini, frumenti, pomorum omnis generis feracissimus; lana Veronensis et tenuissima et optima est, cuius tantam fert Veronensis ager copiam ut nulla toto paene orbe patria sit quae ei merito possit anteferri. Innumeris paene in locis idem ager et huber est et amoenus redditur aquis et potatu suavibus et ad irriganda prata perquam idoneis et utilissimis. [12] Vallis quaedam est in Veronensi agro quam Polizolam nominant; locus in ea est cui Negarinae est nomen. Saxo productae sunt illic loci natura mammae formam muliebrium mammarum habentes sub quarum papillis stillant perpetuae guctae quibus, si lactans mulier cui aliquo casu lac sit exsiccatum papillas infuderit, lac ipsum recuperat. [13] Tulit Verona Aemilium Macrum poetam sua aetate praeclarum quem Caesariensis Eusebius tradit in Asia mortem obiisse. Veronae quoque natus est Catullus cuius poemata extant et maxima laude celebrantur. Veronensis fuit et uterque Plinius, quorum alteri qui scripsit clarissimum illud Naturalis Historiae opus haud facile parem inveneris qui inter antiquos Latinos scriptores tanta omnis generis doctrinarum peritia polluerit.

[14] Episcopum olim Verona habuit virum et vitae sanctitate et doctrina divinarum scripturarum maxime praestantem cui Zenoni fuit nomen. Is in utriusque Testamenti libros eruditissima composuit quae et extant commentaria, eam quam imitatus est Ambrosianam eloquentiam redolentia. [15] Aliorum multorum facit mentionem Blondus qui ob excellentem aliquam virtutem Veronae, ubi nati sunt, gloriam auxerunt. Eos ego praetermitto cum noti mihi non fuerint. Nequaquam tamen missum facio Guarinum saeculi nostri haud mediocre ornamentum, unum ex illustribus illis viris qui perdiu consopitam eloquentiam nostro saeculo excitavere, ut suo loco dicam paulo prolixius. [16] In eum Antonius Panhormita poeta clarissimus hoc epigramma heroico versu composuit:

[1] Venetia in Transpadana Italia antiquitus amplissima regio fuit. Sed anno ab ortu Iesu Christi DCXXXII, quo tempore Severinus pontifex maximus Romanam regebat Ecclesiam, ictum est inter Rotaritum vel Rhotarium, ut in aliis codicibus legitur, Longobardorum regem et Venetarum civitatum primores foedus decretumque ut quicquid terrae esset ab Abdua fluvio ad Aquas usque Salsas, quarum supra meminimus, Lombardiae vocabulo cognominaretur; quicquid autem esset in ipsis Aquis Salsis ad Venetiae pertineret regionem. [2] Coeterum urbs Venetiae, quae in regione ipsa sita est, tanta inter totius orbis terrarum <civitates> nobilitate et gloria praestitit ut illius nomen prorsus deleverit. Quoties igitur apud vulgus in mentionem venitur Venetiae, non nisi Venetias civitatum omnium quae toto orbe sunt ditissimam, florentissimam, potentissimam intelligunt. [3] Venetia vero regio illa vetus apud Plinium in decima est regione Italiae, Adriatico apposita mari. In ea eiusdem auctoris saeculo erat Silis fluvius ex montibus Tarvisinis habens ortum, oppidum Altinum, fluvius Liquentia ex montibus Opiterginis portusque eodem nomine, Concordia colonia, flumen et portus Romatinus, Taliaventum Maius Minusque, Anaxum quo Varanus defluit, Alsa, Natiso cum Tutto praeterfluente Aquileiam coloniam XII milia passuum a mari sitam. Carnorum regio, quae iuncta erat regioni Iapidum, Timavus amnis castellumque nobile Pucinum, Tergestinus sinus, Tergeste colonia, ultra quod VI milia passuum Phormio amnis, antiquus auctae Italiae terminus, nunc autem Istria.

[4] In huius decimae regionis mediterraneo dixit fuisse Cremonam coloniam et Brixiam in Cenomannorum agro, Venetorum autem Acestan et oppida Acelum, Patavium, Opitergum, Belunium, Vicentiam; Mantuam Tuscorum trans Padum solam reliquam; hos praeterea populos: Fertinos, Tridentinos, Beruenses Rhetica item oppida, Rhetiorum et Euganeorum Veronam, Carnorum autem Iulienses; Alutraenses, Asseriates, Flamonienses, Vanienses, Tulos cognomine Culicos, Foroiulienses cognomine Transpadanos, Foretanos, Nedinates, Quarquenos, Taurisanos, Cogienses, Varvanos. [5] In eo situ interiisse per oram Iraminas, Pellaonam, Pasicium; ex Venetis Atinam et Celinam; Carnos Segeste et Ocram; ex Tauriscis Noreiam. In eadem regione decem esse lacus inclytos amnesque eorum partus aut alumnos, si modo acceptos reddunt, ut Abduam Larius, Ticinum Verbanus, Mintium Benacus, Ollium Sebinus, Lambrum Eupilis, omnes Padi accolas.

[6] «De Venetorum origine duplex – inquit Strabo – est sermo. Quidam eos a Gallis eiusdem appellationis Oceani accolis colonos esse memoriae prodiderunt». In Galliae nanque Lugdunensis latere, quod alluitur Oceano, regio est quae Britannia Minor hodie dicitur. In ea gens est qui Veneti nunc etiam Latino verbo appellantur, et ab eis Venetos Italos habuisse originem aiunt. [7] Pergens autem Strabo: «Nonnulli – inquit – e Venetis qui post bellum Troianum cum Anthenore salutem assecuti cursum huc ex Paphlagonia tenuere, descendisse affirmant». [8] Et Plinius: «Venetos – inquit – Troiana stirpe ortos auctor est Cato». Iustinus praeterea in Epitomate: «Venetos – ait – quos accolas Superi maris videmus, capta expugnataque Troia, Anthenore duce, misit». [9] Qui igitur a Paphlagonia tradunt ipsos oriundos, hoc utuntur, ut ait Strabo, testimonio, eorum in alendis equis industria, quae non solum nostro sed eiusdem etiam auctoris tempore prorsus defecerat. Antea vero summo apud illos in honore fuerat eiuscemodi exercitium ab illorum imitatione qui ad creandos ex equabus mulos studium impendebant. Cuius meminit Homerus: «Mularum genus e Venetis, quae robore praestent». Dionysius quoque Siciliae tyrannus hinc alendorum equorum semen constituit quos ad equestre certamen tollebat adeo ut apud Graecos equinae prolis Venetae nobilitas maneret atque ad longa tempora propago ipsa famam sibi vendicaret. [10] Ea regio tota fere fluminibus atque paludibus referta est; huic adest et maris condicio. Nam solae partes hae ex nostro mari Oceani fere similes habent casus paresque illi crescendi et decrescendi vices gerunt, unde magna campi pars marinis aquis plena stagnat. Fossisque et aggeribus, sicut Aegyptus Inferior, diductis irrigatur rivis partimque exsiccatur et rusticorum cultu fructuosa est, partim navigationibus commoda.

[11] In ea autem regione per quod tempus et a quibus mortalibus, quove modo fuerint Venetiae urbs amplissima maximeque mirabilis conditae, hinc quanta fieri a me poterit brevitate demonstrabitur. Anno ab ortu Iesu Christi CCCCLXXX ut Matheus Palmerius supputavit, ut autem Blondus anno CCCCLV, sublata Aquileia multisque aliis Italiae nobilibus urbibus sitis tunc inter ipsam Aquileiam et Ticinum, Altino videlicet, Concordia, Patavio, Vicentia, Verona, Mantua, Brixia, Mediolano, Monte Silicis, ab Hunnorum rege Atila qui descenderat ex Pannoniis in Italiam cum sexcentis et eo amplius armatorum milibus, condi urbs tam inclyta coepit in intimis Adriatici sinus locis ab eis qui ex tantis excidiis superfuerunt. [12] Confugerunt enim ad regionis huius arenosa paludosaque atque stagnantia loca, quae a paucis tunc piscatoribus tenebantur, non plane animo aedificandae novae urbis sed ut eis in locis tantisper cum liberis et uxoribus latitarent dum divina benignitate fieret finis rabiei efferatae barbarorum. Praesidebat per ea tempora Romanae Ecclesiae Leo primus pontifex maximus. Martianus autem Constantinopolitanum moderabatur imperium. Occidentalis vero imperii apud Valentinianum Iuniorem summa constabat.

[13] Ubi deinde, tot tantisque eversis urbibus, excedens Italia Atila fluxu, ut in volumine Temporum Prosperi atque Palmerii legitur, sanguinis ex naribus interiit, animum cogitationemque converterunt principes populorum qui ad ea quae dixi loca confugerant ad condendam illic urbem, quae a vetusto regionis vocabulo Venetiae dicerentur, eo quidem plurali appellatae numero quod aquis eorum domicilia veluti insulae quaedam inter se divisa videbantur. [14] Intra nanque illius calamitatis annos plerique eorum sibi suaeque familiae vel tuguria vel alius generis constituerant habitandi servandaeque salutis, quoad fieri poterat, idoneum locum. Itaque belli cessante saevicia piguit eos loca deserere. [15] Quippe cum mari Transpadanisque terris proxima essent, visa sunt eis et habitatu utilia et ad mercaturam atque ad alia omnia inter ipsos coeterosque mortales commercia commodissima. Non deerat plerisque eorum divitiarum copia neque ingenii excellentia neque animi magnitudo, utpote qui fuerant in sua quisque civitate cum claritudine generis tum vero auctoritate magna praestantes. [16] Ubi igitur deliberatum est nequaquam inde excedendum, decretum ut daretur opera qua moenium urbis fundamenta quamprimum iacerentur. Eis autem auspiciis, Deo auctore, iacta sunt ut ea urbs constitutaque in ipsa civitas magis magisque in dies mira cunctarum rerum susceperit incrementa, adeo ut millesimum iam mea tempestate suae conditionis annum cum magna gestarum rerum laude miraque opum affluentia ac summa cum apud cunctos totius orbis terrarum homines auctoritate peregerit. [17] Ante omnia ab optimis illis Venetiarum conditoribus de constituenda re publica deliberatum. Creati deinde magistratus a quibus bene instituta civitas prudenter sancteque regeretur. Delecti declaratique milites eorumque ductores qui novam urbem ab omni hostili impetu armis tuerentur. Aedificata et multa navigia quorum pars esset ad comportanda humano victui necessaria, pars ad mercaturam, pars ad gerenda bella navalia, si quando res postularet, idonea. [18] Ita coepit novae civitatis et urbis cum celebrari nomen, tum praecipue ingens haberi apud Italos omnes auctoritas. Nec modo ex iis quas dixi, sed ex aliis etiam permultis Italiae civitatibus a barbaris tum Gothis tum Hunnis afflictis, ex Roma praesertim, Venetias confugerunt. Ita factum est ut incredibili tot populorum concordia, antequam esset perventum ad sexagesimum suae conditionis annum, coeptum opus magna ex parte perfectum sit. Ex eoque tempore coepit ea civitas videri potens gestisque rebus florere et eius auctoritati congruentibus et apud christianos homines immortali laude dignissimis.

[19] Misit ea tempestate primus Iustinianus imperator a Graecia Narsetem eunuchum patricium copiarum ducem adversus Totilam Ostrogothorum regem qui, praeterquam quod invaserat Italiam, multas quoque urbes everterat, Romam praesertim, multasque sibi subegerat civitates. [20] Ingressum igitur Narsetem in ipsam Italiam suo Totila exercitu, quem coegit Tarvisii atque in aliis Transpadanis suae ditionis locis, nisus est prohibere ne ulterius procederet, sed vel cum exercitu periret illic ubi primum posuit castra vel eo unde venerat reverteretur. Cuius consilio cognito, Veneti navigiis ipsum Narsetem cum imperatoris copiis transvexere et in agro qui tunc quidem erat Ravennatium, hodie vero Ferrariensium, illic enim est nunc sita Ferraria, exposuerunt. [21] Ita christianus dux, ubi gessit feliciter adversus barbaros bellum, non immemor suscepti beneficii, missis Venetias fabris caementariis atque lignariis, aliis praeterea opificibus ad hoc idoneis, struxit Sancti Theodori aedem, quo in loco erecta postea fuit illa Sancti Marci nobilis ac toto orbe per omnium paene hominum ora celebrata basilica. Sed alia scitu quoque necessaria ostendenda mihi sunt, priusquam me ad demonstrandum coetera conferam.

[22] Nova Venetia seu Venetiarum ducatus mavis dicere, in qua regione sita est amplissima urbs de qua nunc memoro, longitudine est milium passuum ferme octoginta hoc est ab Aquis Gradatis ad Lauretum oppidum quod Pado est proximum. Quo in loco eiusdem fluminis hostia vulgo nominantur ‘Ad Fornaces’, ut ante ostensum est. Quicquid autem locorum possidet hodie res publica Veneta, id totum longo post a sua conditione tempore sibi sua virtute quaesivit. [23] Latitudo eius non est omnibus in locis par: eam nihilominus terminari nos dicimus illis in locis ad quae currentes recurrentesque maris aquae ad siccum solum perveniunt. [24] Multae fuerant olim per loca quae circa stagnabant parvulae insulae, quarum mentionem fecit absque alicuius nominis earum expressione Strabo, quae postea habitatae urbem unicam Venetias fecere. [25] Earum tamen singulae suos habuere conditores, eos videlicet homines qui fuere superstites ex quarundam vicinarum civitatum excidiis ut Aquileiae, Altini, Concordiae, Patavii, Montis Silicis, Opitergi, Heracliae, Equilii, Gradus, Caprularum, Laureti. Aquileienses igitur primi condidere Gradum; Concordienses Crapulas; Altinates Torcellum, Maiorbum, Burianum, Amoriacum, Constantiacum, Aimanum; Patavini pars Rivum Altum, pars Dorsum Durum; Montis Silicenses et Adeustini Metamaucum, Albiolam, Pelestrinam et Fossam Clodiam, quae hodie est civitas Clogia.

[26] His ita ostensis, paucis demonstrandum est quemadmodum divisa sit patriarchalis Aquileiensis ecclesiae dignitas, quae tot annos ante Venetias conditas unica in Italia perseveraverat. Mox me conferam ad ostendendum quisnam fuerit ille magistratus a quo primum res publica Veneta administrata sit. [27] Cum patriarchatus Aquileiensis post eversam et aliqua ex parte instauratam Aquileiam esset decreto Romani pontificis constitutus apud Gradum, quae civitas Nova Aquileia tunc dicebatur propterea quod Aquileienses ipsam condiderant, sederetque tum illic patriarcha cui Candiano erat nomen, Gisulfus Foroiuliensium dux consensu Agilulfi Longobardorum regis dedit operam ut crearetur alter patriarcha qui in vetere illa atque olim eversa Aquileia sedem haberet. Atque ita elegit Ioannem coenobii cuiusdam abbatem, qui Aquileiae patriarchatus dignitate fungeretur. [28] Id eo consilio factum est ut omnes Venetae regionis ecclesiae per ipsos patriarchas regerentur. Itaque haud multo post tempore hoc est anno a Iesu Christi ortu quinto decimo supra sexcentesimum, a conditis vero Venetiis anno centesimo XXXV, partium consensu decernitur ut qui esset Aquileiensis patriarcha totam continentis regionem moderaretur, patriarcha vero Gradensis praeesset omni regioni qui ducatus nunc dicitur Venetiarum, quae ecclesiastica dignitas perseverat apud Venetos in hanc diem. [29] Primus omnium magistratus cui Veneti paruere tribunorum fuit, sub quibus variam gubernationis formam per ducentos et XXXII annos habuere. Anno deinde Iesu Christi nonagesimo septimo supra sexcentesimum ducem sibi creavere qui magistratus summus apud eos esset. Primus autem cui ducatus fastigium demandavere Paulinus est appellatus natusque Heracleae, quae civitas pars erat etiam tunc Venetiarum. Creatus vero fuit patriarchae, episcoporum, cleri, tribunorum, principum civitatis plebisque suffragio. [30] Ipsa Heraclea condita fuit quo tempore Rotarius Longobardorum rex diruit Opitergum. Huius enim civitatis episcopus Magnus nomine, ad stagna confugiens, consensu Severini Romani pontificis et Heraclii imperatoris constituit civitatem quam ex ipsius imperatoris nomine appellavit Heracleam. Eodemque anno Paulus Altini episcopus cum illis qui ex populo suo superfuerant cladibus Torcellum se contulit, ubi et eiusdem Romani pontificis consensu sedem sibi episcopalem erexit. Patavinus praeterea episcopus, Arrianam declinans haeresim quae sub idem tempus multa Italiae loca infecerat, eiusdem quoque pontificis auctoritate episcopatus sui sedem transtulit in Metamaucum. Ipse Paulinus dux, icto cum Longobardis foedere, Heracleae fines ampliavit. Praefuit autem Venetiis annos XVIII.

[31] Huic successit Ursus et ipse Heracleanus annos VII. Is suborta inter cives seditione interfectus est. Post quem Dominicus Leo, magister militum, dux creatur praefuitque rei publicae annos II. Successit ei non ducatus sed magistri militum nomine Foelix Cornicula; cui Iulianus Ceparius nomine quoque magistri militum; et ei eodem etiam nomine Ioannes Fabriciacus, qui civili et ipse tumultu magistratu abdicatus suffosisque oculis interiit. [32] Anno deinde ab ortu Iesu Christi quadragesimo secundo supra septingentesimum Deusdedit Ursi ducis cuius iam memini filius, translata ab Heraclea in Metamaucum sede sublatoque nomine magistri militum, dux est appellatus. Is anno ducatus XIII, cum ad Brintae fluminis hostia arcem erigere coepisset, in tyrannidis venit suspicionem; ea de causa suborta seditione et magistratu abdicatur et erutis oculis excaecatur. Galbanus ei successit annos XIIII, post quod tempus, orto in civitate tumultu, capitur et coniectus in carcerem privatur oculis. [33] Nova deinde constituta forma regendae civitatis. Creatur nanque dux Dominicus Monegarius Matamaucensis eique adhibentur duo annui tribuni qui pari et inter se et cum duce potestate rem publicam moderarentur. Sed is per annum tantum praefuit quia, orta in civitate seditione, ducatum simul et oculos amisit. [34] Ad Heraclianos denuo res Veneta rediit Mauriciusque Heracleae natus, dux Venetiarum declaratus, filium suum ducatus sibi consortem ascivit. Sacrilegum hunc hominem fuisse satis constat. Inter coetera autem quae ipsius ostenderunt impietatem illud fuit quod in Christum Dominum hoc est in Ioannem Gradensem patriarcham adeo violentas intulit manus ut brevi ille vitam amiserit. Furtunatus post eum patriarchatum adeptus, dum Mauricio, coniuratione civium facta, parat insidias ut Ioannis indignam mortem ulcisceretur, ab adversae factionis civibus Venetiis pellitur et in Franciam exul proficiscitur. Coeterum Mauricius et filius duces ipso magistratu ob admissum scelus deiiciuntur.

[35] Successit eis Obelerius Mataumacensis sed, sub eo orto quoque civili tumultu, Venetiis pellitur petitque Tarvisium; ibique ab exulibus Venetis dux denuo creatus, fratrem suum cui Beato erat nomen ducatus consortem accepit. Erat is annus ab ortu Iesu Christi octingentesimus quartus, a conditis autem Venetiis CLXXXVIIII. [36] Florebat per id temporis Caroli Magni regnum eratque Italiae rex Pipinus eius filius, qui veniens in Italiam bellum gessit adversus Venetos propterea quod eius imperio parere recusabant. Commisso igitur in Tarvisino agro atroci proelio, Veneti superantur; sed paucis post diebus compositis rebus, etiam foedus iniere quo actum est ut Obelerius cum filio Matamaucum in exilium agerentur. Cui autem rei publicae Venetae administratio a Pipino atque a Carolo demandata fuerit, incertum ego habeo. Nec ambiguum est quin Pipino Italiae, ut diximus, regi patrique eius Veneti paruerint. [37] Eodem icti foederis anno Heracleam Veneti destruxerunt eo consilio ut Heraclienses cives, quorum pars maxima nobili erant exorti genere, ad urbem confluerent. Quippe sperabant illorum adventu eam posse haud mediocriter augeri. Nec aliter contigit quam quod fore speraverant: aucta nanque ab eis plurimum ac multifariam res publica Veneta fuit; quin illorum auspiciis rectae Venetiae ad nostra usque tempora prudenter et cum magna rerum gestarum laude fuere. [38] Sub idem quoque tempus Aquileienses paene omnes Venetias commigraverunt. Itaque veluti denuo condi ea urbs tunc visa est. Uno omnium consensu quamprimum creatur dux Agnellus Particiacus Heraclianus. Is in Rivo Alto erexit ducale palatium quod et hodie extat. Idem instauravit Heracleam, quanquam non ea amplitudine qua fuerat prius; Civitatem Novam appellari eam voluit, quae et nomen illud hodie retinet. Idem duos suos filios assumpsit in ducatus consortium. Id autem aequo animo plerique civium tulere, habita ratione virtutum quibus pater et filii praediti et erant et habebantur. Ioannes nihilominus Tornaricus et Bonus Bargadinus coniuraverunt adversus eos, haud impune tamen, quippe qui capti convictique sunt et de eis supplicium sumptum.

[39] Anno vero Iesu Christi DCCCXXVII, Agnello mortuo, Iustinianus Particiacus dux eligitur, sub quo beati Marci evangelistae corpus Venetias ex Asia vel, ut quidam malunt, ex Alexandria Aegyptia translatum est. Duos annos ducatum tenuit. Ei successit Ioannes frater eius, sub quo Sancti Marci nobilissima basilica aedificata est. Is delevit Metamaucum, interfecto illic Obelerio quem paulo ante docui ad eum locum in exilium actum. Quod ubi Pipinus et Carolus cognovere, in Franciam accersito Ioanne, et eversionis Metamauci et necis Obelerii causas perscrutari ab ipso voluere. Per eius autem absentiam cura regendi Rivi Alti, is enim locus nomen tunc habebat civitatis, Castellano episcopo duobusque praestantibus civibus, quibus ea quae erat ducis esset potestas, demandata est. Ubi vero Ioannes rediit, civili moto in eum tumultu, ducatu abdicatur aliisque affectus iniuriis prae dolore atque moestitia moritur. [40] Creatur post eum dux Petrus Trundonicus qui Ioannem filium ducatus sibi consortem adscivit. Patre autem mortuo, Ioannes ipse ducatum quidem tenuit sed invitis civibus. Itaque haud multo post patris obitum interiecto tempore, magno concitato totius civitatis tumultu interficitur. [41] Huic successit Ursus Particiacus qui, posteaquam dux per annos XVIII praefuit civitati, Ioannem filium sui ducatus consortem accepit. Gessit is res memoratu dignissimas, quarum fiet mentio loco magis idoneo hoc est quom pervenero ad tempora per quae gestae fuere. Eo mortuo Ioannes eius filius ducatui successit, qui Petrum fratrem in magistratus sui consortium adscivit. Paucis post annis ambo se ducatu abdicavere. [42] Post eos creatus est dux Petrus Candianus qui gerens bellum adversus Sclavones, ubi pugnans multifariam fortissimi ducis pariter et militis virtutem ostendit, interfectus est. Erat is annus a Iesu Christi ortu octingentesimus et octuagesimus septimus, a Venetiis autem conditis CCXXXIII. Post cuius mortem, ne quid adversi accideret civitati in ea rerum perturbatione, adductus concivium suorum precibus Ioannes Particiacus reassumpsit tenuitque ducatum menses sex, intra quod tempus composita sunt omnia propter quae timendum civitati videbatur. Denuo itaque ducatu se Ioannes abdicat, cui succedit Petrus cognomento Tribunus annos XXIII. Hic urbis quandam partem muro cinxit, a Rivo scilicet Castelli ad aedem Sanctae Mariae in Iubanico, ubi Canalem Maiorem clausit ferrea cathena.

[43] Post quem creatur dux Ursus Particiacus huius nominis secundus; ducatum tenuit annos XX. Huic succedit alter Petrus Candianus qui Venetam rem publicam auxit quippe qui, nactus occasionem propter enervatas Romani imperii vires, Dalmatiae Liburniaeque partem in potestatem redegit. Ex eo tempore Veneti, comparata atque instructa formidabili classe, mari potentes esse coepere. Et nihilominus adversus hunc ducem conspirantes sui concives, cum se ipse in palatio tueretur, incendio ipsum una cum filio atque complicibus perdiderunt. Iniecto nanque igne mixtaque ei pice et sulphure palatium ipsum in primis, deinde, quod fortuito evenit propter incendium quod restingui non potuit, Sancti Marci ac Sancti Theodori et Sanctae Mariae in Iubanico basilicas, plus quam praeterea trecentas privatorum domos combussere. [44] Ducem post eum creant Petrum Urseolum qui igne absumpta aedificia instauravit atque in cultum restituit longe splendidiorem. Instauravit etiam muroque circundedit Gradum, de qua civitate mentio supra habita est. Erat is annus Iesu Christi noningentesimus LXXX. [45] Anno deinde nono et XX Adrienses, commisso apud Lauretum atrocissimo proelio, non modo victi verum etiam tam cruenta clade affecti sunt a Venetis ut post ipsius cladis diem Adria penitus remanserit habitatoribus vacua. [46] Fuit Adria, ut in Epitomate libro XX prodidit Iustinus, Graeca urbs Illyrico mari proxima, quae Adriatico mari nomen indidit. Titus autem Livius Ab Urbe condita libro V dixit eam Tuscorum fuisse coloniam. Quorum utrunque fieri pro temporum varietate potuit, ut et ante dictum est. Coniicere sane nos possumus potentissimam eam aliquando fuisse civitatem quae tanti circuitus mari ex se aeternum dedit nomen. Sed quis veterum augurari unquam potuisset ut civitas, quae genus extinxit Adriensium, Adriatici maris nomen apud vulgus mutaverit? Adriatici nanque maris nomen apud doctos tantum in usu est; totius autem orbis vulgus Venetum non Adriaticum sinum dicit, a Venetiis videlicet praestantissima civitate mare ipsum appellans. [47] Petro Urseolo succedit Petrus Barbolanus. Hunc armis pepulit Dominicus Urseolus duxque electus, tertio die, sibi necis periculum imminere intelligens, conspirationis nanque in se alterius factionis certior factus est, Ravennam perfugit. Post quem Dominicus Flabonicus, tunc quidem exul sed domum revocatus, dux eligitur multosque annos magna cum laude civitati praefuit. Dominicus Conterenus, post eum dux factus, duo aedificavit monasteria Sancti Nicolai in Litore et Sancti Angeli. Erat is annus Iesu Christi MLXXXIII. Annus ab eo tempore decimus septimus insignis apud Venetos fuit, primum binis incendiis quibus parochialis quaedam ecclesia vigintique ei propinquae domus arserunt; deinde Metamaucum incendio inundationeque maris vastatum et paene submersum est. Post haec, movente terra, urbs quoque multis in locis non sine maximo mortalium detrimento nutavit. Ducatum tenuit Dominicus annos XXVIIII, menses VIIII.

[48] Ei successit Dominicus Silvius annos XIII et menses V. Fuit is tanta auctoritate apud Nicephorum Constantinopolitanorum imperatorem ut illius filiam duxerit uxorem, quanquam concivibus quibusdam suis viris patriciis invitis. Obsedentem per id temporis Rogerium Guiscardum Apuliae ducem urbem Dyrrhachium, quae tunc eiusdem imperatoris ditione tenebatur, instructa classe missoque valido exercitu, obsidionem quidem solvere compulit, sed ea accepta clade ut domum redeuntem senatus ob rem parum prospere gestam ducatu abdicaverit et in carcerem coniecerit, ubi diem suum ferunt ipsum obivisse. [49] Creatus est post eum dux Vitalis Falero qui ea dignitate functus est annos XIII et menses IIII. Hic vir magno animo fuit, quod egregiis factis ostendit. Instauravit Sancti Marci nobilissimam illam toto orbe per hominum fere omnium ora celebratam basilicam, quae sui quoque ducatus tempore conflagravit. Classem potentissimam misit adversus Rogerium Guiscardum qui litorales quasdam urbes ad oram Adriatici maris sitas, Alexii Graecorum imperatoris imperio parentes, invadebat atque vastabat. Quae classis cum navigiis aliquot Graecorum coniuncta, adorta Guiscardi classem, post commissam atrocissimam pugnam victoriam adepta est, fugato compulsoque hoste, ut eo unde venerat inglorius regrederetur. Quo tempore christiani Europae populi, duce Balduino, expeditionem illam gloriosam susceperunt adversus Sarracenos, qui Hierosolymam coeteramque Terram Sanctam occupaverant. Misit is Venetorum dux cum coetero christiano exercitu ducentarum navium classem, cuius auxilio nostri Sarracenos non modo Terra ipsa Sancta sed omni etiam Syria eiecere. De quibus gloriosissime gestis rebus suo loco mentionem habebo prolixius.

[50] Creatus deinde dux Vitalis Michael qui praefuit Venetae rei publicae annos III et menses III. Misit et hic subsidiariam classem Christianorum exercitui qui in Syria bellum gerebat contra Sarracenos, qui Terram Sanctam possidebant. Huic successit magno ingenio vir Ordelaphus Phalero qui administravit rem publicam annos XVIIII. Hic, ingenti coacto exercitu, bella feliciter gessit adversus Dalmatarum multos populos compluresque eorum urbes subegit. Per se ipse non per praefectos dimicavit. Post commissa autem multa certamina, quibus victor praeclarus evasit, ad extremum dum fortissimi et militis et ducis utitur officio inter pugnandum occiditur. Eius corpus Venetias delatum est et in Sancti Marci aede qua decuit pompa sepultum. [51] Per huius tempora Henricus quartus huius nominis Germanorum imperator venit Venetias, qui admiratus situm urbis maiestatemque civitatis dixit indignum esse non appellari regem eum qui dux esset Venetorum.

[52] Post eum Dominicus Michael dux creatus annos tantum duos rei publicae praefuit, vir profecto qui aeternum magistratum gerere meruisset. Acceptis is literis et nunciis a Hierosolymarum patriarcha cui Ferramundo erat nomen, per quas rogabatur ut mitteret auxilia Christianis qui continue contra Aegyptios Sarracenos militabant in Syria, propterea praecipue quod, Baldoino Hierosolymarum rege ab illis capto, Ioppe oppidum Iaffa vulgo appellatum ab eisdem obsidebatur, instructa quamprimum CC navium classe navigavit in Syriam adortusque hostium septingentarum navium classem proelium magno animo commisit. Duasque horas ancipiti Marte pugnatum; postea divina ope nostris victoria cessit: Sarraceni nanque partim in fugam versi sunt, partim capti, partim submersi, sed plerique eorum gladio periere. Oppidum itaque obsidione, rex autem captivitate liberatus est. [53] Mox cum victrice classe Tyrum petivit eaque urbe potitus est, quam nostri perdiu conati nulla vi capere antea potuerant. Eam autem Hierosolymitano regno adiecit. Coeterum cum Emanuel Graecorum tunc imperator permoleste ob invidiam ferens tam prosperos Christianorum Latini generis successus scripsisset ad Venetorum senatum, iubens ut classem domum revocarent, satis enim orienti eos fuisse infestos, obedienter illi paruere. Quippe miserunt quamprimum nuncios ad eorum ducem cohortatique eum sunt ut imperatoris iussu ad patriam cum victrice classe reverteretur. [54] Fecit ille quidem quod sui concives suadebant. Graviter tamen commotus, non enim aequo animo ferre potuit illatam in Terram Sanctam iniuriam, redire decrevit in Italiam, sed inter redeundum multas insulas quae ditionis erant Emanuelis invasit cepitque atque diripuit, in quis fuere Rhodos, Chios, Samos, Lesbos et Andros. Mothonum autem et Spalatrum atque Tragurium oppida vi cepit et, in illis idoneo collocato praesidio, adiecit suorum concivium imperio. [55] Ex Tyro christianissimus princeps saxum quoddam in quo Salvator humani generis sedisse fertur, ex Rhodo autem sancti Theodori corpus Venetias transtulit. Haud multo vero post magna cum laude excessit e vita, cuius corpus in Sanctorum Ioannis et Pauli basilica sepultum est.

[56] Ad ducatum deinde concivium suorum suffragio evectus est Petrus Pollanus; praefuit Venetae rei publicae annos XVIII. Gerente per id temporis Rogerio Siciliae rege adversus Emanuelem imperatorem de quo nunc memini bellum, quo illi ademerat Euboiam Corcyramque insulas, Corinthum quoque ac Thebas urbes, ideo quod imperator Venetorum auxilia contra Rogerium supplex petiisset, Petrus ex patrum decreto parata classe ad hostilem exercitum advolavit commissoque certamine adversarios superavit, viginti triremibus illorum captis atque submersis, coeteris autem versis in fugam, quanquam ex Veneta classe duo fere milia vulnerati fuerint, quingenti autem et XXV ceciderint. Ipse quoque dux pugnans interiit, cuius corpus Venetias delatum in Sancti Cypriani aede conditum est. Quo etiam bello urbem Iustinopolim in potestatem redactam Venetorum adiecit ditioni. [57] Huic successit Dominicus Maurocenus qui ducatum tenuit annos VII. Fuit vir bonarum artium studiosus vitaeque integritate insignis. Subsidiariam classem misit Christianis qui in Syria Terram Sanctam, adversantibus Arabibus Sarracenisque ac Turcis, defendebant. Urbem Venetias multis aedificiis et sua ipsius et publica impensa exornavit. Eo cohortante hospitale illud nobile in Canalis Orphani ripa extructum est. Struxit Sancti Marci illam mirabili opere insignem turrim campanariam. Mortuus in Sanctae Crucis basilica sepultus est. [58] Vitalis Michael post eum dux creatur functusque est ea dignitate annos XVII. Agens annum aetatis LXXVI a populo interfectus est propterea quod classem ex Asia reversam pestilenti morbo laborantem, qua ipse vehebatur, in urbem introduxisset. Sepultum fuit eius corpus in aede Sancti Zachariae.

[59] Sebastianus Zianus deinde dux rei publicae Venetae praeficitur; eum magistratum magna cum laude gessit annos VI. Quom primum ad ducatum evectus est, curavit ut animadverteretur in eos qui Vitalem Michaelem occiderant. Erat hic annus humanae salutis primus et septuagesimus supra millesimum et centesimum. [60] Erat per ea tempora Federicus huius nominis primus imperator Alexandri huius nominis tertii Romani pontificis hostis. Cui ut auxilio Sebastianus esset, bellum suscepit adversus Federicum, quo illius filius Ottho iuvenis manu promptus captus et Venetias perductus est. Quae res causa fuit ut Sebastiani opera imperator pontifici reconciliaretur. Ob eiusce beneficii memoriam magno honore Sebastianum ipsum prosecutus est, collatis ei atque aliis qui in ducatus dignitate succederent aliquot privilegiis quibus in aliquo genere gloriae coeteris rebus publicis christianis Venetorum civitas praestare videretur. Eorum unum fuit, ut coetera missa faciam, ut Venetorum duces plumbea bulla in epistolis quas mittunt uterentur. Vivens sepulchrum sibi ex marmore in Sancti Georgii Maioris monasterio fecit, ubi mortuus sepultus est. [61] Ei successit Laurus Maripetrus vir pietate insignis, qui rei publicae dux praefuit annos XIIII. Huius tempore Venetorum exercitus, Gallorum coniunctus copiis, ut plenius ostendam perveniens ad locum magis idoneum, urbem Constantinopolim Graecis ademit. Causa fuit quod, cum Laurus ipse legatum misisset Henricum Dandulum ad Emanuelem eius gentis imperatorem, qui ex illo quaereret causas quor, iure gentium violato, Venetorum alios ad se missos legatos captos coniecisset in vincula, ille, ut erat malo pravoque ingenio, nullam vel mittentis vel missi oratoris habens rationem Henricum captum, obiecta eius oculis candentis ferri lamina, excaecavit. Hic dux magistratu se abdicavit et in Sanctae Crucis monasterio monachus factus, quod reliquum erat vitae suae Dei servitio dedicavit.

[62] In eius locum suffectus est Atticus Dandalus qui ducatum tenuit annos XII. Vir hic fuit eloquentia pollens, quam virtutibus multifariam ornavit. Chretam insulam a Bonifacio Monferrato maximo emptam precio Venetorum adiecit imperio: non enim eis se opibus ille valere animadvertit ut tantam insulam diu tenere praeter Graecorum voluntatem potuisset. Iaderam urbem Iader antiquitus nominatam, quae semel, iterum et tertio rebellaverat, recuperavit.Cum multis Christianorum principibus ad Terrae Sanctae praesidium auxilia mittentibus, classem et ipse potentissimam Venetorum nomine misit, praefecto classi Ravennati archiepiscopo. In Sanctae Sophiae basilicae atrio sepultus est. [63] Petrus Zianus, Sebastiani cuius memini filius, Attico successit reique publicae Venetae praefuit annos XXII. Is Constantiam Tancredi Siciliae regis filiam duxit uxorem, ex qua plures suscepit filios qui una cum matre paucis post annis e vita migravere. Chretam insulam rebellantem vi recuperavit, missis eo colonis qui insulam ipsam in rei publicae Venetae fide tenerent. Corcyram insulam Mothonumque et Coronum Calipolimque et Naxum, Paromolam, Hervicam, Andron quae capta rebellaverat, Tinas, Micholem, Schyron, Scropulon, Stalimenon aliasque complures insulas Graecorum ditioni subiectas in Venetorum potestatem redegit. Morbo post senioque confectus magistratu se abdicavit nec multo post vita functus in paterno sepulchro conditus est, quod a Sebastiano fuisse factum modo docuimus. [64] Creatus post eum Iacobus Teupullus tenuit ducatum annos XX et menses VII. Quinque et viginti triremes is misit auxilio Baldoini Gallici generis viri, Constantinopolitani tunc imperatoris qui invito Vataro Graeco Constantinopoli imperabat. Captis ad extremum XX hostium triremibus, qua victoria superati sunt hostes, urbs ipsa obsidione qua premebatur a Graecorum exercitu liberata est. Ob id collatum in se beneficium Baldoinus spongiam illam qua datus fuit ex aceto, myrrha et felle mixto Salvatori potus lanceamque illam qua Longinus eiusdem latus aperuit, quae in urbe Constantinopoli asservabantur, dono Veneto senatui dedit. [65] Praedicatorum ordinis qui tunc surgebat fratres eo prosecutus est honore adeoque eis favit ut Sanctorum Ioannis et Pauli eis basilicam senatus consulto tradiderit, constructo illic sua ipsius impensa coenobio ubi illi Deo servientes vitam agerent. Quo in loco moriens sepulchrum quo conderetur elegit. Ea autem aedes eique coniunctum monasterium, cum sit magnifici operis aedificium, in maxima celebritate precioque Venetiis habetur.

[66] Ei successit Marinus Maurocenus qui administravit rem publicam annos III et menses VII. Multarum rerum et bonarum artium doctrina vir hic fuit praestantissimus. Eo nemo sua aetate fuit et eloquentia et prudentia et omnis paene generis virtute praeclarior, iusticia praesertim cuius fuit cultor integerrimus, pacis adeo studiosus ut pater et princeps pacis diceretur, pietate maxime insignis ita ut ea in re visus sit cunctos qui eo magistratu ante ipsum functi fuerant sine controversia superasse. Mortuus est religiose ut principem decuit christianissimum. In Sancti Marci porticu sepultus est cum insignibus quae ducalia Veneti vocitant, quod nulli Venetorum ducum antea contigerat. [67] Post quem tenuit ducatum Raynerius Zenus annos XVI. Gessit is infeliciter bellum adversus Pisanos et Genuenses. Qua de causa exortum hoc bellum inter eos totius Italiae potentissimos populos fuerit, haud satis compertum habeo. Tantum constat Genuenses et Pisanos cum CCCCXXV navium classe, qua vecta sunt LX milia virorum qui pugnare possent, Venetias usque navigasse eamque urbem obsedisse. Cumque Venetorum multa milia urbe egressa cum hostibus manus conserere tentassent, miserrimam cladem accepere. Dux fortiter pugnans capitur cum multis suis concivibus viris primariis. Ingens autem fuit interfectorum numerus; hostium quoque pars non modica caesa. Cuius calamitatis fama ubi per orbem vulgata est, Chreta et Euboia et quicquid aliud vel insularum vel civitatum sitarum in continenti Graecae nationis Venetorum ditionis erat, rebellavit. Henricus cognomento de Malea comitatus titulo Genuensem tunc rem publicam administrabat. Is Venetorum ducem, nullo eiusce dignitatis respectu habito, carcere asservari iussit, quod egerrime sui concives, uti par erat, ferentes ingenti eum pecunia redemerunt. [68] Omnium primus hic infula illa usus est qua ostendendae dignitatis causa Venetorum duces utuntur. Rivum Altum, circa quem est locus totius urbis celeberrimus, ponte iunxit; permulta insigni opere aedificia in urbe erexit. Mortuus sepultus est in basilica Sanctorum Ioannis et Pauli. [69] Ei successit Laurentius Tepullus qui eum magistratum gessit annos VII, menses II, dies quinque. Fuit is iusticiae cultor diligentissimus, humanitate tanta ut nihil supra facile dixeris, modestia nulli secundus, liberalitate qua in omnes, in suos praesertim ac pauperes, usus est nemini postferendus. Christi servos mire amavit mireque coluit; pacem semper affectavit incredibiliter. Quamobrem nunquam animo quievit donec id ageret atque efficeret quo pax inter suos Venetos et Genuenses atque Pisanos componeretur. De qua per Philippum Francorum regem communem amicum, missis ad urbem Cremonam legatis, agi voluit. Sepultus est in aede Sanctorum Ioannis et Pauli ubi et sepultus fuerat Iacobus eius pater, qui et ipse Venetorum dux fuerat, ut supra ostensum est. [70] Creatur deinde dux Iacobus Contarenus qui eum magistratum gessit annos VIII et menses V. Is aliquot antequam suum diem obiret annis ducatu se abdicavit propterea quod, cum esset praecipuus pacis amator, aequo animo ferre non potuit geri perniciosum patriae bellum praeter suam voluntatem susceptum inter suos concives et Bononienses, quorum tunc magnae erant opes: omni enim paene Flaminiae dominabantur.

[71] Huic suffectus Ioannes Dandulus praefuit rei publicae annos VIIII et menses VII. Hic aureum numum, qui dicitur vulgo Ducatus Venetus, primus signari constituit. Senatus consulto arma movit adversus Genuenses, quod bellum diu perseverasset nisi, pontificis maximi iussu, dux ipse ab armis destitisset. Movit et contra Anconitanos arma propterea quod illi navigaverant in Dalmatiam, eo comportantes frumentum et alia quaedam usui necessaria quae exportanda Venetus senatus prohibuerat. Urbem igitur Anconam Veneti quidem obsedere sed illi adiuti pontificiis copiis, urbe egressi, in hostium castra irruperunt commissoque cruentissimo certamine et intulerunt et acceperunt eam cladem qua et civitatis eorum et obsidentium hostium vires mirum in modum enervatae sunt. Itaque iubente pontifice maximo de pace actum. Multis ultro citroque quae in rem fuere tractatis, et pax composita et id tandem factum est ut omnis futurae discordiae causa tolleretur. Ipso vero duce mortuo, eius corpus sepultum est in Sanctorum Ioannis et Pauli basilica. [72] Huic succedens Petrus Gradenicus ducatum tenuit annos XXII et menses IIII. Is iniuriis quibusdam propter vetera odia affectus a Genuensibus, misso exercitu in Thraciam, vi per praefectos cepit atque diripuit et incendio absumpsit urbem Peram ipsis Genuensibus subiectam. Ea re cognita Genuenses, comparata et quam celerrime instructa classe CC triremium, navigant ad mare Adriaticum qua sciebant Venetorum classem redeuntem domum transituram. Conspectis itaque prima luce Genuenses ex loco ubi eorum triremes expectantes stabant in ancoris hostilibus navigiis, miro ardore inde moventes dant vela ventis cursuque directo in Venetos eos adoriuntur. Atrox committitur proelium. Sex horas ancipiti Marte pugnatum. Ad ultimum, multis utrinque desideratis, Genuensium victoria fuit: Venetorum LXX naves captae, coeterae perfugerunt. Genuenses, licet magno accepto detrimento, domum cum ingenti laeticia, victas post eorum classem naves ire iubentes, regrediuntur et cum maximo totius civitatis applausu excipiuntur. [73] Huius tempore Veneti nacti occasionem propter subortam in Estensium familia discordiam, urbem Ferrariam in potestatem redegere. Quam rem cum restituere recusarent, aqua et igni interdicti sunt a Clemente eius nominis quinto Romano pontifice. Ob eam anathematis sententiam Veneti homines in multa inciderunt incommoda, quorum illud fuit maximum quod in toto paene orbe christiano quicquid Veneti generis hominum inventum est, fuit in servitutem adductum. Coeterum urbe aliquot post annos, ut suo loco ostendam, restituta, Romanae Ecclesiae dux cum suis concivibus reconciliatus est. Qui autem servi tenebantur, libertati pristinae redditi sunt. [74] Sub eodem item duce Baiomons Teupolus una cum multis ex Quirinorum Basiliorumque familiis multa gravia adversus senatum molitus est. Coniuraverunt enim in senatum multa machinantes in optimatium necem, quibus videlicet certo constituto die obtruncatis rem publicam ipsi occuparent. Quod scelus si ex sententia patraretur, Baiomonti demandaretur summa rerum qui non ducatus titulo sed regio nomine rem publicam administraret. Eam coniurationem, ut primum detecta est, dux ipse magno animo vir primum fortiter prudenterque compescuit, deinde animadvertit non tantum in eos qui fuere pravorum consiliorum principes, sed in omnes etiam qui fuerunt eiusce coniurationis participes. Propter scelus autem illorum ac coeterorum qui talia in posterum fortasse machinarentur, decemvirorum magistratus Venetiis constitutus est. Postquam vero Petrus excessit e vita, in Sancti Cypriani aede sepultus est.

[75] Post eum creatus dux Marinus Georgius praefuit rei publicae menses X et totidem dies. Sua ipsius impensa hic aedificavit Sancti Dominici basilicam eique coniunctum monasterium, datis redditibus annuis ex quibus Deo illic dicatae foeminae viverent. In ea vero basilica locum elegit ubi mortuus conderetur. [76] Huic succedens Ioannes Sorantius tenuit ducatum annos XVI. Sub eo suo principi fuit restituta Ferraria atque ideo Veneti, pontifici maximo reconciliati, anathematis vinculo soluti sunt. Eius quoque tempore magna fuit in re publica perturbatio propterea quod aliquot cives haud obscuro loco nati, in quis fuere Iacobus Quirinus et Marinus Baroccius, opprimendae capiendaeque rei publicae consilium accepere. Sed cum dux esset vir magno animo mireque polleret prudentia atque aliis multis virtutibus christiano principe dignis, facile et eorum et coeterorum qui rem publicam perditum ibant compescuit audaciam. De quibus haud multo post, ubi videlicet oportune fieri hoc potuit, supplicium sumi iussit. Sub eodem duce nonnullae Dalmatiae et Illyridis Liburniaeque civitates ultro se Venetorum ditioni subiecere. In his fuere Spalatrum, Sibinicum, Tragurium. Eo mortuo, in Sancti Marci basilica sepultus est. [77] Ei successit Franciscus Dandulus qui eum magistratum gessit magna cum laude rerum gestarum annos X. Graecis a Turcis bello lacessitis petentibus a Venetis auxilia, hic dux misit classem qua vectus est exercitus qui satis posset hostium conatus viresque reprimere. Quod ubi ex sententia Veneti consecuti sunt, domum mense ex quo ab Italia discesserant undecimo laeti rediere. Adiutus idem dux copiis Philippini Gonzagae Mantuae et Obizonis Estensis Ferrariae marchionis, movit arma adversus Mastinum Scaligerum cuius tunc erant ingentes et universae Transpadanae Cispadanaeque Galliae populis formidabiles opes. Quae tandem post multa variante fortuna commissa certamina, ad urbem Veronam compulit refugere. Illic tantisper ille obsessus est dum sibi datas accepit condiciones, quibus urbs quidem Patavium Carrariensium, Brixia vero et Bergomum Vicecomitum familiae concederetur, ipse autem solum sibi retineret Veronam, Parmam et Vicentiam. Huius ducis illecti virtute, Polenses cives Venetis se ultro subegerunt. Mortuus sepelitur in monasterio fratrum Minorum in loco quod Capitulum illi vocitant. [78] Creatus post ipsum Bartholomaeus Gradenigus ducatum tenuit annos III, menses II, dies XX. Huius tempore Florentini cum Venetis foedus inivere bellumque multos annos gessere adversus Mastinum, de quo modo memoravi. Sub eodem duce Tarvisium ditionis Venetorum factum. In Sancti Marci porticu eius corpus sepultum est.

[79] Huic successit Andreas Dandulus praefuitque rei publicae annos XI, menses VIII. Is cum esset doctus, doctos mirum in modum amavit honestavitque. Idcirco Franciscum Petrarcham, Florentinum poetam praeclarum et inter sui saeculi doctos viros unum omnium veneratione dignissimum, unice dilexit et coluit. [80] Navali certamine Genuenses vicit. Coeterum illi, classem intra paucos menses instaurantes, adversus Venetos, ubicunque invenire eos possunt, arma convertunt inventosque magno animo adoriuntur. Commissis praeterea cruentissimis proeliis cladibusque multifariam illatis affligunt; multas denique adepti victorias, quicquid reliqui ex hostili classe fuit in fugam verterunt. Eo bello Chium Veneti amiserunt parumque abfuit quin Euboiam quoque eis hostes ademissent. Chretenses accepta fama tot tantarumque cladium rebellavere. Sed huius ducis freti consilio, Veneti non armis sed blandis usi sermonibus id tandem egerunt ut ad fidem pristinam illi redierint. Multis in locis urbem perpulchris exornavit aedificiis. Clementis huius nominis sexti Romani pontificis hortatu, misit classem quae fugaret Sarracenorum aliquot navigia quibus illi e vicina Aphrica traiicientes multa Hispaniarum loca maritima infestabant. Eo insuper duce gravissima pestilentis sideris vis Venetias omnemque Cisalpinam Galliam tres annos afflictavit. Sepultus est in Sancti Marci basilica. [81] Post quem Marinus Faleranus dux creatus septem tantum menses et dies VI civitati praefuit. Is, propterea quod consilium cepit opprimendae et in suam potestatem redigendae rei publicae, securi una cum pluribus coniurationis consociis obscuro loco natis hominibus percussus est. Sepultus autem fuit in basilica Sanctorum Ioannis et Pauli. [82] Huic successit Ioannes Gradenicus magno et excellenti ingenio vir liberaliumque disciplinarum amator praecipuus, cum esset ipse omnium paene artium ac magnarum rerum scientia praestantissimus. Sub eo Hungari cum quadraginta milibus equitum in Italiam descendentes, Tarvisinum et omnes circumiectos agros ferro ignique vastavere. Quibus Veneti, coacto ingenti ex universa Transpadana Gallia exercitu, obviam iverunt. Et fugassent plane eos nisi eum in ipso rei gerendae ardore mors celerata rapuisset, quippe qui per annum tantum et menses III rei publicae praefuit. Sepultus est in monasterio fratrum Minorum.

[83] Ei succedens Ioannes Delphinus eum magistratum annos V et menses III gloriosissime gessit. Quo tempore creatus est, erat in castris castrensis videlicet legatus cum valido exercitu bellum in Tarvisino agro adversus Hungaros gerens. Paucis itaque post diebus quibus et magna cum pompa domum deductus et miro cum applausu a concivibus exceptus est, civitatis rebus, prout opus visum est, prudenter ordinatis, de pace cum Hungaris agi in primis voluit. Quae cum humanissime petita sit ab illorum rege, perfacile impetrata est. [84] Omnem deinde cogitationem ad bellum contra Genuenses gerendum convertit. Quamobrem foedus cum Constantinopolitano imperatore percussit, cuius auxilio vires maiores adversus illos contraheret. Cum instructa itaque centum et octoginta navium omnis generis classe misit exercitum in Graeciam qui per Hellespontum navigantes in Propontidem, ubi Genuensium classis egregie et ipsa instructa hiemabat, quom primum idoneum ad hoc ventum se nactos animadvertunt, conversis proris in hostes toto impetu feruntur. Nec minus Genuenses, conspecta hostili classe, magnis animis illi, quanquam adversante vento, obviam eunt. Quatuor et XX horas atrocissime pugnatum. Multae utriusque hostis naves submersae;multa pugnatorum milia partim vulnerata, partim ferro occubuit. Ad postremum nihilominus Veneti victi et in fugam versi. [85] Ea clade accepta Ioannes classem multo maiorem comparat. Inito etiam cum Barchinonensibus coeterisque Catalanis populis foedere, suae classi triremes XX, biremes X, naves onerarias sex illorum adiunxit; ita Venetorum classis aucta CCLX navigiorum numerum confecit. Qua in sinum profecta Lygusticum, Genuenses nimio ardore iraque incensi ad eam ulciscendam iniuriam CC triremes octoque biremes et septem onerarias naves aliaque parva aliorum generum navigia summa instructa diligentia mittunt quae hostem adoriantur. Id ubi est factum, proelium haud procul a Corsica insula committitur. Sex horas continenter acriterque dimicatum. Tandem Genuenses superantur: quadraginta eorum triremes captae cum remigibus et pugnatoribus submersae sunt; coetera navigia perfugerunt. His atque aliis quibusdam rebus fortiter gestis, ubi mortem obivit in Sanctorum Ioannis et Pauli templo sepultus est. [86] Laurentius Caelsius, dux post ipsum creatus, gessit eum magistratum annos V. Praefectus erat classis quo tempore ipsum sui concives elegerunt. Cum classe igitur quae in Adriatico mari stabat in ancoris, ad urbem magno cum honore navigavit. Cum incredibili autem laetitia ipsum civitas excepit. Gessit et is cum Genuensibus bellum, parum tamen atrox. Cum enim esset vir et magna praeditus prudentia et maritimarum rerum scientia sua tempestate insignis, formidolosa erat hostibus eius virtus et idcirco timuerunt ipsum nimium atroci bello lacessere. Sepultus est in aede Sanctae Mariae Caelestinorum. [87] Creatur post eum dux Marcus Cornarius vir excellenti ingenio magnaque multarum rerum peritia atque eloquentia, omnium concivium suorum suo tempore excellentissimus. Hic fortiter obstitit Hungaris adversus Venetos arma moventibus, quos tandem domum regredi absque ulla bene gestae rei gloria compulit. Vita functus in Sanctorum Ioannis et Pauli basilica sepelitur.

[88] Praefuit deinde dux rei publicae Venetae Andreas Contarenus invitus nihilominus omnium optimatium suffragio creatus annos XV. Gessit et is adversus Genuenses bellum. Foedus percusserant ipsi Genuenses cum Ludovico Hungarorum rege cumque Francisco Carrariensis familiae exorto genere viro Austriae duce et cum Aquileiae patriarcha qui, si fieri posset, Venetorum nomen delere decreverat. Classi igitur praeficiunt Lucianum Auream, virum navalium rerum peritia illustrem. Veneti vero eorum classi praefecto Carolo Zeno viro earundem rerum scientia haud mediocri laude praestanti, sociique facti Perini Cypriorum regis ac Bernabonis Mediolanensium ducis, manus cum hoste conseruere. Et primo quidem congressu vicere Veneti captis quinque hostium triremibus. [89] At Genuenses, instaurata classe, per universam Adriatici sinus oram expositis in terram pugnatoribus excurrunt; diripiunt quicquid diripiendum inveniunt; agros ferro atque igne vastant. Venetam classem in Polae portu nacti, nihil enim tale formidans stabat in ancoris, adoriuntur manusque conserentes parvo momento superant. Navigiorum pars maxima capta, quaedam submersa, alia incendiis absumpta, paucae perfugere. Mortuo inter belligerandum Luciano, Petrum illius fratrem germanum Genuenses praefectum classis constituunt mittuntque cum LX instructis triremibus totidemque onerariis navibus, quarum quindecim erant inusitatae magnitudinis, quae profectae ad loca propinqua Venetiis. Urbem ipsi a mari quidem, eorum autem socii hoc est Carrarienses et coeteri quos supra memoravi a terra obsident. Villas et complura non contemnenda in ea regione oppida capiunt atque diripiunt et incendunt. In urbe ubique gemitus, ubique luctus, ubique pavor. Quisque sibi, coniugibus ac liberis patriaeque timebat. Instabant enim undique hostes dantes obnixe operam ut in urbem irrumperent utque, ea direpta, incendia subiicerent aedificiis, ut denique civibus partim interfectis partim captis et inde exportatis, tam clarae urbis tantum vestigia relinquerentur. [90] Veneti, ea adducti calamitate, pacem sibi dari petunt eis legibus quas hostes iuberent, modo eae forent quae nihil prae se ferrent quod turpe et ignominiosum merito iudicari posset. Genuenses ob tales tantosque secundae fortunae successus facti insolentiores iubent ut, si pacem illi sibi dari salvique esse velint, foeminas omnes omnesque thesauros et quicquid aliud preciosum eis sit hosti tradant. Sin secus fecerint, sciant et eorum urbem diripiendam atque tollendam et mortales omnes qui ipsam habitant partim adducendos in captivitatem partim flammis ferroque interituros. [91] Veneti eo accepto responso in summam rerum desperationem adducuntur ideoque uno omnes animo unoque consensu decernunt malle se mori in armis quam tantam pati vel iniuriam vel ignominiam. Cuncti igitur se rei gerendae omni ope accingunt atque dispositis diversorum generum tormentis et pugnatoribus qui loca per quae hostes possent in urbem irrumpere omni conatu tuerentur. Id ubi semel atque iterum et tertio factum est, submovetur primum ab eis, deinde arcetur a litoribus hostis. [92] Itaque dum qui obsidebant a remotioribus locis cingerent urbem, misit Andreas nuncios usque Constantinopolim cum literis ad Calo Ioannem Graecorum imperatorem, per quas, cum esset Venetorum amicus, ipsum orat ut Peram, quae urbs tunc parebat imperio Genuensium, oppugnaret et, si ulla vi fieri posset, in suam redigeret potestatem. Missis item legatis ad Bernabonem, ipsum solicitat ut adversus Genuenses moveat arma. Id ubi factum est, animadvertentes se Genuenses non posse tot simul bellis animum intendere, soluta Venetiarum obsidione Iustinopolique capta et Pola direpta atque incensa domum regrediuntur. [93] Coeterum aliquot post mensibus per communes amicos, in quorum numero fuit Aimo Sabaudiensium comes, pax inter ambos hos populos aequis condicionibus composita est. Carrarienses igitur qui Patavii dominabantur, obsidere Tarvisium destitere; arces quas erexerant in stagnis et ad hostia fluviorum diruere; Patavinorum et Venetorum termini constituti. Quo tempore ea pax facta est, agebatur ab ortu Iesu Christi annus MCCCLXXXI. Tum hic praestantissimus Venetorum dux, quem ob salvatam a se civitatem patrem patriae sui concives appellavere, diem suum obivit sepultusque est in Sancti Stephani templo, quod tenetur a fratribus ordinis Heremitarum Sancti Augustini.

[94] Michael Rocenus ei succedens menses tantum quatuor eo magistratu functus est: quippe obivit mortem pestilenti morbo correptus. Fuit autem sepultus in basilica Sanctorum Ioannis et Pauli. [95] Post eum praefuit rei publicae Antonius Venerus annos XVIII. Is cum magna esset in christiana re publica perturbatio propterea quod, dissidentibus inter se cardinalibus, tres simul fuerant uno eodemque tempore creati maximi pontifices, ita se prudenter una cum sua civitate turbulentissimo accommodavit tempori ut, salva in christianam Romanamque Ecclesiam obedientia, nullam trium illarum factionum sequeretur. Fudit copias apud Governolum Ioannis Galeaccii Mediolanensium ducis, misso adversus illum Carolo Malatesta illustrissimo omnium sui temporis duce copiarum, qui Venetorum tunc praeerat exercitui. Causa fuit quod ille bello lacessebat Franciscum Gonzagam Mantuae marchionem, quocum Veneti erant foedere ac societate coniuncti. Non igitur iniuria opem viro amicissimo tulit. [96] Urbem compluribus privatis publicisque exornavit aedificiis. Clugiam, quam Genuenses substulerant, ita instauravit ut ipse eam videretur condidisse. Ubi discessit e vita, sepultum est corpus eius in aede Sanctorum Ioannis et Pauli.

[97] Huic successit Michael Stenus vir animi magnitudine sua tempestate clarissimus. Vincentiam urbem Venetorum adiecit ditioni; erat ea urbs Mediolanensium ducis imperio subiecta. Sed mortuo Ioanne Galeaccio, qui dux rem Mediolanensium summo cum imperio administrabat, eius uxor a nonnullis finitimis bello atroci infestata suasit Vincentinae civitati ut, cum ipsa eos tueri non posset, se ultro Venetae rei publicae dederent. Eam, cum Franciscus Carrarius, qui urbem Patavium ditione tenebat, duris bellis undique premeret, hic Venetorum dux et copiis et pecunia iuvit. Vicitque tandem illius adversarium ac non modo Franciscum ipsum sed Iacobum quoque fratrem eius, filios et nepotes ac neptes et coeteros qui exorti erant Carrariensi familia, expugnato Patavio atque Verona, cepit Venetiasque adductos necari omnes iussit ne quae illorum qui universae regioni erant infesti reliquiae remanerent.Aetate confectus diem obivit et in Sanctae Mariae templo sepultus est. [98] Creatur deinde dux Thomas Mocenicus qui electionis tempore Cremonae agebat. Gessit eum magistratum magna cum laude cum vitae tum praecipue rerum gestarum annos X et menses III. Misit hic Carolum Malatestam, de quo memoriam faciam scribens temporum meorum historiam, qui cum exercitu iret obviam Sigismundo Augusto qui, descendens in Italiam ut imperii a Romano pontifice coronam acciperet, cepit Forum Iulii et Tarvisium, quae duae urbes ditionis erant Venetorum.Advolat itaque Carolus et perveniens ad loca proxima castris hostilibus, composito agmine, ruit in Augusti copias quarum numerus fertur fuisse equitum quidem X milia, peditum vero milia sex. Quibus victis recuperavit non tantum quas nominavi urbes, verum etiam quaecunque alia eo bello Veneti amiserant. [99] Verona, sub idem tempus quorundam civium qui erant novarum rerum cupidi proditione, iamiam defectura ad imperatorem erat nisi Thomas quam celerrime validum misisset praesidium, quo et proditorum repressa est audacia et civitas in Venetorum fide permansit. De proditoribus supplicium sumpsit. [100] Misit et classem quadraginta triremium in Minorem Asiam adversus Turcas, quorum ingens manus petierat Propontidis et Hellesponti oras ut traiicerent in Europam, subacturi quicquid terrarum prope litora esset Christianorum. Sed adveniente Venetorum exercitu non modo non traiecerunt sed fugati eo unde venerant in rem malam rediverunt. Mortuus sepelitur in Sanctorum Ioannis et Pauli basilica.

[101] Praeficitur post hunc dux Reipublicae Venetae Franciscus Foscarus vir imperitus quidem literarum, sed multis aliis virtutum generibus adeo ornatus ut omnium qui eum antecessere ad eiusce magistratus maiestatem evecti gloriam non solum coaequaverit verum etiam superaverit. Ducatum tenuit annos XXXIIII et menses VI. Vixit annos LXXXIIII; quo tempore excessit e vita, agebatur annus ab ortu Iesu Christi MCCCCLVII. Gessit XXV et eo amplius annos invicto animo bellum adversus Philippum Mariam Mediolanensium ducem. Et quanquam res gestae sunt variante fortuna, quippe cum multas et ipsi acceperint et hosti intulerint clades, ad ultimum tamen illi Brixiam Bergomumque et Cremam ademit ac sui senatus imperio adiecit. Adiecit et Ravennam, quae urbs percommoda est Venetias ex agro Piceno et ex Umbria atque ex Flaminia petentibus. [102] Sub eo Veneti Florentinis sociati et Alfonsus Aragonum Siculorumque rex inter se contulerunt arma annos circiter tres. Per quod tempus Veneti cum onerariis octo ingentibus navigaverunt in Siciliam Syracusas versus, in cuius urbis portu post multas cruentissimas pugnas tres inusitatae magnitudinis onerarias naves, quas non multo ante Alfonsus ad gloriam tantum aedificaverat, cremaverunt. Qua de re suo loco hoc est quom ad scribenda meorum temporum facta pervenero, memoriam faciam. [103] Hic vir, quantum res pati potuit, fuit quietis amator ideoque Italicae suae civitatis paci maxime studuit. Coeterum quom res aliter postulavit, bellis dedit magno animo operam eo consilio ut ostenderet suam rem publicam opibus ita valere itaque esse constitutam ut domi atque militiae sciret ac posset facile se accommodare temporibus. His Franciscus aliisque virtutum laude dignis operibus, iustitiae praesertim ac veri Dei religionis, dignitatis suae maiestatem mire exornavit. Quae sui concives veluti beneficiorum immemores visi sunt haud satis accurate considerasse. Cum enim esset ille aetate confectus, quanquam humanarum omnium rerum haberet usum singularique prudentia cunctis Italiae principibus antecelleret, veluti tamen ad administrandam rem publicam esset parum idoneus, voluerunt ut aliquot antequam moreretur annis se magistratu abdicaret. Quam iniuriam vir modesto ingenio fortique animo incredibili tulit patientia privatusque multos annos honeste sapienterque vixit. Iuvenis eram quom iam tam indignae rei rumor percrebuerat apud exteras nationes. Fuerunt qui dicerent Venetorum aliquot id fecisse adductos invidia, alios quod ob superbiam affectabant illi in eum magistratum succedere, nonnullos quod, cum essent cupidi rerum novarum, novus eis dominatus placebat ideoque taedebat eos magistratus quem Franciscus tam longo tempore gesserat.

[104] Ei suffectus est Paschalis Maliperius, vir plane sapientia elegantiaque morum ac mira pietate insignis. Eo magistratu functus est annos IIII, menses V, dies totidem. Apertus in omni vita sua fuit, quippe qui nihil unquam aliter quam res haberet simulasse visus est. Christianissime semper vixit ideoque ecclesiasticis hominibus ut singularis patronus, quotiens hortata res est, favit enixissime. Iusticiae cultor admirabilis; sceleratos debita poena multavit; pacis adeo studiosus ut nihil supra dici facile possit. Cura intentissima hoc agere semper conatus est ut inter concives suos vera esset et non dubitata concordia. Mortuus sepelitur in Sanctorum Ioannis et Pauli basilica. [105] Creatur post eum dux Christophorus Mauro vir spectata fide consilioque magnus et christianae pietatis cultor omnium suae tempestatis eminentissimus. Praefuit rei publicae annos VIIII, menses VI, dies VII. Indicto adversus Turcas bello a Pio huius nominis secundo pontifice maximo, hic omni laude inclytus princeps omnes suae rei publicae vires atque conatus pro tuenda re christiana promptissime obtulit. Quia vero pontifex ipse vir plane magno <animo> in eam Deo acceptissimam expeditionem cum cardinalium senatu ire decreverat, continere non potuit Christophorus quin ex sui senatus consulto in tam piam militiam una cum aliis quibusdam christianis principibus pontificis comes proficisceretur. Comparavit igitur potentissimam classem in cuius numero fuit quinqueremis, quale navigii genus nemo saeculo nostro aedificari aliud vidit. Sed id fieri voluit Senatus Venetus ad christiani nominis gloriam ut ea pontifex una cum eorum duce veheretur. Sed his de rebus prolixiora sunt mihi scribenda eo volumine quo ostendam quae mentione digna obtigerunt anno ab ortu Iesu Christi MCCCCLXII. Sepultus est in aede Sancti Iob quam ipse sua ipsius impensa aedificavit. Struxit et ei coniunctam domum quam voluit teneri a viris religiosis ordinis Minorum.

[106] Haec habui quae memorarem de Venetia quinta decima apud me Italiae regione deque origine urbis Venetiarum atque catalogo eorum qui vel tribunatus vel ducatus nomine Venetae Reipublicae praefuere, quanquam non omnium sed eorum tantum qui ad eiusce magistratus dignitatem usque ad annum cuius nunc memini evecti sunt. Alios quoque qui illis postea successere nequaquam praetermittam, si immortalis Deus mihi dederit vivere diutius. [107] Viros perplures ante meam aetatem genuere Venetiae, qui excellenti aliqua virtute magnam sibi apud mortales gloriam vendicavere, peritia praesertim rerum maritimarum bellorumque navalium et fideli mercaturae exercitio. Et revera hoc sibi tribuere laudis viri Veneti iure optimo possunt, nullam paene celebris nominis esse civitatem in cunctis orbis terrarum plagis cui non afferatur aliquid utilitatis ex eorum mercatura honestissima, quam terra marique exercent absque ulla intermissione. Illos quos maiores nostri et noverunt et viderunt missos ego facio; eos autem qui claruerunt saeculo meo, quorum excellens vel ingenium vel doctrina aut alia eximia virtus ad meam pervenit notitiam, literis celebrabo. Quom itaque Deo bene iuvante pervenero ad scribenda quae memoratu digna meis obtigere temporibus, eorum et nomina et virtutes haudquaquam praeteribo. [108] Venetorum tantum haec per omnia saecula celebranda laus est: animorum in rei publicae favorem et conservationem mira consentio. Nemo est qui in urbe Venetiis versati sunt qui ambigat persaepe quidem privatos quosdam cives dissidere inter se gravissimis odiis. In bene autem sancteque regenda atque prudenter et fortiter conservanda illa eorum optime instituta re publica, constat inter ipsos miram et raro alibi vel visam vel auditam esse concordiam. Quare consecuti sunt ut eorum urbs cuiusque prudentis viri iudicio non immerito videatur digna ut in ea constituatur sedes imperii totius rei publicae christianae. Hactenus haec; ad sextam decimam Italiae regionem id est ad Foroiuliensem hinc transeamus.

[1] Foroiulium oppidum Romana colonia et ab ipso dicta Foroiulium regio eique supereminentes Iuliae Alpes a Iulio Caesare cognomen accepisse nonnulli prodidere. Sunt nihilominus qui dicant ante illius tempora locis his Iulii inditum esse vocabulum. Cumque in ea regione sit Aquileia, urbs quondam nobilissima, Aquileiensem quam Foroiuliensem eam dici quidam maluere. Foroiulienses autem Transpadani etiam, teste Plinio, antiquitus cognominabantur. [2] Eam regionem ad Carnos pertinere tradidit Ptolemaeus nec non quicquid terrae est post Adriatici sinus inflexionem usque ad Natisonis fluvii hostia. [3] Principium habet haec regio ab Alsa, ut supra ostensum est, fluvio quem recentiores appellavere Liminum eo fortasse quod a Longobardis fuerit constitutus Foroiuliensium limes a Marchia Tarvisina. [4] Descriptionis autem nostrae seriem a fluvii huius dextera incipiamus. Secus ipsum haec sita sunt oppida: Portus Gruarius, Cordevalum, Proclanum. Post Liminum Taliaventum seu, ut apud Ptolemaeum in plerisque codicibus legitur, Telavemptum flumen se offert. [5] Huic ad laevam est oppidum qui dicitur Sanctus Vitus, supra quod est castellum Valva nomine; superius autem in montanis locis Spilimbergum, natura loci munitissimum oppidum. Ad eius fluminis dexteram haud procul a ripa est Tisana, quod oppidum non minus Spilimbergo munitum ac nobile est. Supra quod recedens tamen a fluminis decursu est Cuccagna et superius in arduo monte est Sanctus Daniel, nobile et ipsum quoque frequens oppidum. Ad eiusdem autem fluvii fontem in Alpibus castellum est quam Dagonam vocitant. [6] Post Taliaventum fluit in mare torrens cuius nomen ignoramus; secus ipsum in locis mediterraneis est Palazolum castellum. Huius terrae litus maiore ex parte est iniquus multisque in locis stagnat. Inter coetera autem stagna quoddam his in locis est quod in magnum sinum recessumque curvatum redditur piscosissimum. Huic stagno imminet Maranum, quod oppidum admodum populosum est. Alius deinde torrens labitur in stagnum ipsum iuxta quem est Castellectum: id enim est loco nomen. Interius vero in mediterraneis est nobile quoddam oppidum Belgradum nomine, supra quod est Coldroitum. In maritimis vero locis est insula quaedam cui Grado nomen est; ea stagnis circunfunditur estque alter regionis et urbis Venetiarum limes.

[7] In vicina continenti iuxta Natisonem fluvium, quem hodie vocant Lisontium, sita est Aquileia procul a mari XV milia passuum, urbium quondam <Italiae> Transpadanae potentissima atque pulcherrima. [8] Nunc autem paene desertus est ubi fuerat locus; pastores tantum et piscatores eum locum in oppiduli formam redactum tenent. Extat tamen illic nobilis et ornatissima speciosissimaque basilica quam tenent perpauci sacerdotes rei divinae faciendae gratia. Extant et patriarcharum veterum sedes et amplissimum atrium aliaque permulta semiruta aedificia, Peponis patriarchae clarissimi operum reliquiae quae spectantium oculos facile solvunt in lachrymas. [9] Fuit Aquileia Latina colonia in agro, ut Titus Livius tradit, Gallorum deducta, quanquam non est nostrae memoriae proditum quinam eius fuerint conditores. [10] Aquileiensium in Romanum senatum quanta fuerit olim fidelitas Iulii Capitolini traditione in vita Maximinorum ostenditur: «Praetereundum – inquit – ne illud quidem est, quod tanta fide Aquileienses contra Maximinos pro senatu fuerunt ut funes de capillis mulierum facerent, cum deficerent nervi ad sagittas emittendas». [11] Christi evangelium Aquileienses, beato Marco evangelista docente, susceperunt. Aquileiensis fuit Chromatius, vir ille doctissimus ad quem beatus Hieronymus multa opera multasque scripsit epistolas. Eo autem hic vir aeternam sibi comparavit apud christianos homines laudem ac nomen, quod sua ipsius impensa sustentavit beati Hieronymi notarios atque librarios. [12] Natus et Aquileiae fuit Ruffinus presbiter qui beati Hieronymi tempestate clarus est habitus; fuit is Graecae Latinaeque linguae peritia insignis. Operum quae vel suo ingenio ipse composuit vel e Graeco transtulit in Latinum mentionem habebo quom illustrium christianorum scriptorum catalogum texuero. Extat Aquileiae marmoreum saxum in quo vetustis pulcherrimisque literis ita legitur: «Imperator Caesar Augustus Aquileiensium restitutor et conditor».

[13] Distat ab ea urbe XXX milia passuum Utinum novi nominis oppidum totius huius regionis nobilissimum atque ditissimum, quod Blondus noster credit esse aedificium alicuius ex Austriae ducibus qui huic regioni quondam imperitasse feruntur. [14] Tulit Utinum aetate mea Leonardum virum totius ordinis Praedicatorum theologum praestantissimum, cuius opera quaedam vulgo extant habenturque in precio ab eis qui concionandi divinique verbi docendi praedicationibus inserviunt. [15] Supra Utinum ad proximos montibus colles est Fafagna. In ipsis vero montibus sita est Glemona oppidum, cuius habetur mentio in Gothorum atque Longobardorum historiis, et ad Natisonem fluvium in montibus est Ventionum. Eidemque amni ad laevam propinquus est Mons Falco in arduo situm monte nobileque in hac regione oppidum, a Theodorico Ostrogothorum olim rege aedificatum. [16] Superius inter excelsos montes est Civitas Austriae: id ei fuit antiquitus nomen, sed hodie Cividale appellatur. Dirimit hoc oppidum Germanos ab Italis certiore modo quam aliae omnes vel urbes vel oppida quae aut Gallis aut Germanis aut Sclavonibus ubivis in Alpibus conterminae sunt, propterea quod Civitalensium mores et omnis vitae cultus a Germanis sunt alienissimi. [17] Supra id oppidum Natisoni imminet Sofinbergum, sed sub idem oppidum in eundem fluvium intrat Taro, quem amnem ait Plinius cum ipso Natisone Aquileiam praeterfluere. Ad illius igitur fontem in Alpibus situm est Vapocum, sub quo ad Taronis medium paene decursum situm est in excelso monte Dogrium. Supra vero Montem Falconem, in edito tamen sub Alpibus loco, oppidum est Cormona nomine. [18] Est et sub Alpibus in ea montium parte quae ad mare vergit oppidum quae Goritia dicitur.

[19] Ad ea autem loca quae sunt mari propinqua post Montem Falconem est Divinum situm in arduo colle, nobile in hac regione oppidum, sub quo in colle etiam quamvis non adeo excelso est Mocolanum. [20] Deinde est Tergestum, maritima urbs a veteribus historicis et cosmographis celebrata, distans ab Aquileia XXXIII milia passuum. Fuit Romana colonia; tenetur hoc tempore ditione Germanorum imperatorum. In Histria eam collocavit Ptolemaeus. Supra eam sub Alpibus est Castrum Novum. [21] Intervallo deinde milium passuum VI sunt Phormionis fluvii hostia: id quidem ei fuit antiquitus nomen; hac autem aetate Cisanum ipsum vulgus appellat. Est is fluvius antiquus auctae, ut ait Plinius, Italiae terminus. Fluit inter Muglam vicinum Tergesto oppidum et Iustinopolim, quae urbs dicitur etiam Caput Histriae propterea quod ab ipso Phormione incipit Istria, quae sequens est et decima septima Italiae regio, ad cuius descriptionem hinc se vertet nostra narratio.

[1] Istria, inquit Plinius, ut peninsula excurrit idque Ptolemaei nautarumque tabulis ostenditur. Latitudine quadraginta, circuitu centum et XXV milium passuum est. [2] Nanque, ut recte docet Blondus, a Phormionis hostio, ubi est Sergestini sinus pars ultima, ad intima usque Phanatici sinus qui nunc dicitur Carnarius, ubi est Arsiae fluminis hostium, via est per arduos montes difficilis, brevis tamen, intervalli videlicet milium passuum vix XL; quanquam si mari fiat a Phormione ad Arsiam circuitus, est CXXV milium passuum navigatio. Ipsa regio est post flexum Adriatici sinus.

[3] Iapidia dicta prius fuit quemadmodum in Epitomate Iustinus affirmat, sed appellata postea est Istria ab Istri fluminis accolis qui iuverunt Argonautas humeris Argon navim ab Istro ipso in Adriaticum deferentes. [4] Idem a Plinio proditum est, cuius haec sunt verba: «Ultra Aquileiam est Phormio amnis, antiquus auctae Italiae terminus, nunc vero Istria. Quam cognominatam tradunt a flumine Istro, in Adriaticum effluente e Danubio amne eodemque Istro ex adverso ad Padi fauces, contrarioque eorum percussu interiectum mare dulcescere plerique dixere falso, etiam Nepos Cornelius Padi accola; nullus enim e Danubio amnis in mare Adriaticum effunditur. Deceptos eos credo, quoniam Argos navis flumine in mare descendit Adriaticum nec procul Tergeste, nec iam constat quo flumine. Humeris transvectam Alpes diligentiores tradunt, subiisse autem primum Istro, dein Savo, dein Nauporto, cui fluvio nomen ex ea causa est inter Hemoniam Alpesque exorienti».

[5] Iapidia vero dicta fuit et haec et Tarvisina Marchia Foroque Iulium atque Venetia et ei proximae Italiae regiones ab Iapide Aetholo qui, ad Venetiae partes deveniens, oppidum de suo nomine condidit, et ab ipso ea Venetiae pars cognominata fuit ubi est Timavus. Quod tradidisse videtur Virgilius Georgicorum libro III inquiens: «Castella in tumulis et Iapidis arma Timavi». [6] Quem locum exponens Servius: «Et Iapidis – inquit – arma Timavi, id est Venetiam: nam Iapidia pars est Venetiae ab Iapidio oppido dicta. Huius est fluvius Timavus. Unde male quidam Iapigis legunt, cum Iapigia sit Apulia». [7] Iuxta vero Strabonem quinam sint Istriae termini ostenditur his eius verbis: «Post Timavum Istrorum usque Polam litus est, quae Italiae adiacet». [8] Ab Istria dictos istriones ait Festus Pompeius quia qui primus scaenicam artem Romae exercuit ab ea regione profectus est. Sed Titus Livius et Valerius Maximus Tacitusque Cornelius, Festo probatiores auctores, ab Hetruria primum histrionem venisse Romam affirmant. [9] Istriae civitates et alia loca maritima haec dixit esse Ptolemaeus: Tergestum coloniam, Phormionis fluvii hostia, Parentum, Polam, novissimae Italiae finem; mediterranea vero: Paucinum, Piquentum, Alvum, quorum aliquot haudquaquam hodie extant. Sed nostri temporis descriptionem cum Blondo nos afferamus.

[10] Prima Istriae urbs est Iustinopolis, ut ante dictum est, ita cognominata a Iustino primi Iustiniani imperatoris filio qui ipsam condidit in insula tunc quidem Capraria, sed prius Pullaria dicta. Quae tamen iungitur continenti brachio mille passuum longitudine decemque latitudine ducto, in cuius medio sita est arx quod Leoninum Castellum dicitur. Tulit ea civitas Petrum Paulum Vergerium iureconsultum atque philosophum oratoremque saeculo nostro praestantem, Latinae Graecaeque linguae apprime peritum, de quo fiet a me idoneo in loco mentio aliquanto prolixior. [11] Inde ad milia passuum V abest Insula oppidum, a quo totidem milia distat civitas Piranum nomine. Ab eo milia passuum X abest oppidum in regione nobile cui Humago est nomen. Inde V milia passuum distat vetusti nominis civitas Emonia; nunc autem appellatur Nova Civitas. Haud procul autem hinc sunt Nauporti fluminis hostia, qui ex Alpibus oritur; Quietum nunc appellatur ab Istris. Isque fluvius ille est per quem Argos navis in Adriaticum mare demissa ab Argonautis fuit.

[12] Post hunc fluvium prima est Parentum vetusta civitas, sed Parenzum vulgus hodie nominat, cui proximum est Orsarium oppidum. Ruvignum postea est oppidulum, post quod est Pola Romana colonia, Istriae atque Italiae urbium ultima. [13] Sita est, ut ait Strabo, in sinu portus formam habente, parvas quidem verum fructiferas et portuosas prae se ferente insulas. Priscum id est Colchorum aedificium qui adversus Medeam immissi fuerant, ut idem auctor tradidit. Hi nanque, votorum impotes fugaeque desperatione soliciti, Graecorum quidem lingua exulum, Colchorum vero sermone Polam appellavere locum. Regionem igitur Transpadanam incolunt Veneti atque alii usque Polam. [14] His verbis haec subiecit Strabo: «Supra Venetos incolunt Carni et Genomani et Medoaci et Symbri. Cispadanam vero universam plagam tenent alii quantam montes Apenini ad Alpes usque circundant usque Genuam et Sabatios. Plurimum autem Boii et Lygures et Semnones et Gesatae possidebant; at eiectis inde Boiis deletisque Gesatis atque Senonibus, Lygurum natio restat et Romanorum coloniae». [15] A Pola deinde incipit promontorium Fanaticum antiquitus, nunc autem Carnarium cognominatum. Id longo tractu in mare contra Anconem et Ariminum se proripiens sinum efficit eiusmodi nominis.

[16] Ostendamus nunc mediterranea quae sita in altissimis montibus a Iustinopoli ad Nauportum amnem interiacent; deinde redibimus ad maritima, ostendentes ea quae sunt ad oram Fanatici sinus. In montibus supereminentibus sunt Iustinopolitanorum castella Rasponum et Rogium, Bulea, Mimianum, Sanctus Laurentius, Portulae, Grisiana, Pimontum, Pigmentium, Petra Pilosa. [17] In medio autem fere omnium eorum spacio, inter praesertim Petram Pilosam et Portulam et Pimontem, est oppidulum Sdrigna nomine, quod olim dictum est Stridonis oppidum, beati Hieronymi patria; felix, inquam, patria tanti viri ortu cuius ingenio sanctisque laboribus semper debebit christiana religio. Sed de eo magis idoneus dabitur dicendi locus. [18] Trans Nauportum usque ad fluvium Arsiam sunt quoque in montibus Vallis Duoque Castra Iustinopolitanorum, et paulo superius Montona et Pissium. Ad oram redeo. A Fanatico promontorio ad Arsiae fluminis usque hostium supereminent ipsi Fanatico sinui Albona et Terra Nova, quae postrema sunt oppida eorum quae pertinent ad nostrorum temporum Italiam, quam ad Arsiam terminari docui et modo et initio descriptionis ipsius Italiae. [19] Sinum hunc maiores nostri eo appellavere Fanaticum quod frequentes suboriantur in eo tempestates et quidem periculosissimae ideoque nautis maxime formidabiles. Fanaticos quippe eos dicimus qui insaniunt; quoties itaque sinus hic agitatur tempestatibus veluti in insaniam versus videtur. Respondens autem vetusto nomini eiusdem sinui recentiores indidere vocabulum: quippe eo Carnarium cognominavere quod ex naufragiis, quae saepe per mare illud solent accidere, multa cadavera ad eiusdem sinus litora undis volvuntur.

[20] Ex iis quae ostensa mihi modo sunt evidentissimum est beatum Hieronymum Italum fuisse, non Dalmatam: in Istria nanque natus est non in Dalmatia, ut falso multi opinantur. Stridonis enim oppidum, ubi se vir sanctissimus ex patre Eusebio natum testatur in opere quod ad Dextrum scripsit de viris illustribus seu mavis dicere de ecclesiasticis scriptoribus, Dalmatiae Pannoniaeque confinium quidem fuit, ut ipsemet affirmat, non autem in Dalmatia aut in Pannonia situm. Id autem oppidum a Gothis fuisse eversum ipse quoque tradidit.Apud vero Sdrignam visitur sepulchrum ipsius Eusebii beati Hieronymi parentis, notissimum cum fama per aetatum successiones tradita, tum vero literis inscriptis plumbeae laminae in sepulchro ipso repertae. [21] Ipsa regio quae Iapidia ab Iapidibus ipsam tenentibus prius fuerat appellata, occupata postea ab Istris, ut supra ostensum est, Istriae in hanc diem tenet appellationem. De qua satis est dictum. Ultra ipsam sunt Illyrici, Dalmatae atque Liburni. [22] Atque ita hoc in loco peragratae descriptaeque mihi Italiae finem facio. Dicendum post haec fortasse videretur de gentibus tenentibus Alpes, quae propterea et Alpinae dicuntur et iuxta quorundam veterum traditiones pertinent ad Italiam. Sed non est plane mei propositi memorare de eis, quippe qui Italiam ipsam tantum decrevi ostendere quanta Infero Superoque mari atque Alpibus a Varo ad Arsiam usque fluvium cingitur. Itaque neque ipsas attigi insulas quae Italiae adiacent, de quibus habebo mentionem in locis magis idoneis. Italiam ergo ita descripserim propterea quod Romanorum regnum, de quo sum hinc scripturus, in ipsa floruit.

[23] Ad tam inclytae regionis laudes quae Virgilius dixit Georgicorum libro II afferamus, cuius hi sunt versus: