Albericus karissimis in Christo fratribus Gundfrido et Guidoni benivolentie magistralis amorem.
Quanto ego cupidinis igne, fratres amantissimi, exarserim, quanto exoptaverim desiderio ut vestri cupido desiderii suppleretur, ipsum testem invoco, quem mentis abdita, quem conscientie archana non fallunt, qui et de ipsis intimi animi motibus generis arbiter creditur futurus humani.
Sed quia, iuxta prophete elogium, non est in manu hominis via eius, nec ab homine, sed a Deo gressus hominis diriguntur, exigentibus presertim facinoribus meis maxima ex parte spes maximaque ex parte defraudavit opinio; nec enim factum est quod aviditas humana concupivit, sed quod meritis humanis competere Deus arbiter iudicavit.
Unum autem hoc numquam mihi Deum indulgere rogaverim: numquam me ministerii sacerdotalis officiohoc solvi vinculo, hoc delui piaculo iudicaverim, si non modo supplere desiderium vestrum, verum
Que autem quamque indeclinabilia mihi impedimenta obstiterint, non iam Deum, verum vos ipsos conscios, vos ipsos fideles inclamaverim testes; ceterum ad tantillum spatii, quod de largitate divine relictum est indulgentie, in breviarii editione edenda, prout de munificentia celesti speramus, prosaico dictamini commodissimum animo disposui atterendum, confidens nihilominus de Deo, et pollicens nos in proximo reduces et vita comite pleno vos optati diu desiderii gaudio donaturos.
Breviarium autem nostrum veritate auctore vere breviarium erit, quia magis notationibus quibusdam conservande memorie quam discipline constabit preceptionibus capiunde; nec nova vos et incognita hactenus in hac brevitate opperimini ediscituros, sed vel ea, que iam viva voce nobis referentibus edidicistis, vel ea, que per diversa estis scribendo opera dispertiti, vos – quantum sufficientia flagitare nostra iudicavit sententia – nos hic noveritis collecturos.
Si quos autem, huius discipline funditus ignaros, vobis eius peritos et scios reddere collibuerit, hec erunt, post perceptam scientiam primam
In presentis igitur participii nominativum commutatio fit, cum eiusdem persone, eiusdem numeri, eiusdem temporis verba ponuntur, ut “ego ambulo et clamo”: ego ambulans clamo vel clamans ambulo; “nos ambulamus et clamamus”: nos clamantes ambulamus vel ambulantes clamamus.
Item fit in eum commutatio, cum preteritum imperfectum vel indicativi vel coniunctivi preterito perfecto in eadem persona numeroque
Ablativus absolutus presentis participii fiet cum eiusdem temporis, sed diversarum personarum vel numerorum verba sine retransitione ponuntur, ut “ego lego et tu canis”: me legente tu canis, vel te canente ego lego; “ego solus laboro et omnes laboris mercedem percipimus”: me solo laborante omnes laboris mercedem percipimus, vel nobis omnibus mercedem laboris percipientibus ego solus laboro.
Item idem casus fiet cum preteritum imperfectum vel indicativi vel coniunctivi preterito perfecto in diversa persona numerove sine retransitione coniungitur, ut “cum precinebam vel precinerem, tu succinuisti”, me precinente tu succinuisti, vel te succinente ego precinebam.
Consimilis casus presentis participii fiet, cum in aliquem obliquum per nominativum fit reconversio, vel per idem nomen, vel per idem pronomen, vel per relativum nomen, vel per relativum pronomen.
Per idem nomen ita: “Ego Iohannem diligo et Iohannes insequitur dilectos meos”, ego diligo Iohannem insequentem dilectos meos.
Per relativum nomen ita: “ego diligo Iohannem qui diligit inimicos meos”, ego diligo Iohannem diligentem inimicos meos.
Per relativum pronomen ita: “ego diligo Iohannem et ipse vel is vel ille diligit inimicos meos”, ego diligo Iohannem diligentem inimicos meos.
Consimilis casus preteriti participii fiet, cum per accusativum casum in aliquem alium reconversio fiet, vel per idem nomen, vel per idem pronomen, vel per idem relativum nomen, vel per relativum pronomen.
Per idem nomen ita: “Ego amo Iohannem, Iohannem amat Petrus”, ego amo Iohannem amatum a Petro.
Per idem pronomen ita: “ego misereor tibi, te Iohannes exodit”, ego misereor tibi a Iohanne exoso.
Per relativum nomen ita: “ego misereor tibi quem Iohannes exodit”, ego misereor tibi a Iohanne exoso.
Per relativum pronomen ita: “legi Virgilium, ipsum vel eum vel illum vel eundem legisti et tu”, legi Virgilium a te lectum.
In ablativum absolutum preteriti participii passivi fiet conversio, cum verbum quodlibet accusativum regit, in quem non fit per obliquum aliquem reconversio, ut: “deserui seculum et ivi ad monasterium”, deserto seculo ivi ad monasterium.
In impersonalia tunc convenienter verba mutantur, cum in accusativum non transeunt; nam cum in accusativum transeunt, in passiva potius quam impersonalia vertenda sunt.
Cum in impersonale verbum
Quando autem in passivum commutatur activum, de nominativo ablativus cum ‘a’ vel ‘ab’ efficiatur, et de accusativo nominativus, ut: “ego lego Virgilium”, a me Virgilius legitur; “ille legit Virgilium”, ab illo Virgilius legitur, sic cetera.
Verba quelibet decenter vertentur in infinitivum, si vice eorum verba alia congruentia collocentur; poterit autem de industria plerumque hoc esse, ut sunt hec: curo, studeo, satago, percuro, perstudeo, maturo, accelero, depropero, festino.
Mea interesse reor, mea referre opinor; pro me esse reor, pro me esse existimo, pro me esse opinor. Tua interesse reris, tua referre opinaris; pro te esse reris, pro te esse existimas, pro te esse opinaris. Sua interesse retur, sua referre opinatur; pro se esse retur, existimat, vel pro se esse opinatur.
Nostra interesse remur, nostra referre opinamur; pro nobis esse remur, pro nobis esse existimamus, pro nobis esse opinamur. Vestra interes
Iohannis interesse reor, Iohannis referre opinor, Iohannis referre arbitror; pro Iohanne esse reor, existimo vel opinor vel arbitror.
Verba autem hec eiusdem modi et temporis et numeri et persone ponenda sunt, cuius illa erant, que in infinitivum vertuntur, ut “lego”: curo legere, maturo legere, mea interesse arbitror legere, sic cetera.
Sunt verba alia, per que congrue verba quelibet in infinitivum vertuntur, sed quia vel impersonalia vel quasi impersonalia sunt, per tempora quidem et modos varianda sunt, per numeros vero et personas nequaquam; nominativus vero per hec in accusativum vertendus est.
Sunt autem huiusmodi contigit, accidit, evenit, forte accidit, casu accidit, fortuitu contigit, fortunarie actum est, forte, fortuna evenit, ex improviso factum est.
Hec vero in eis tantum sistenda sunt, que ex improviso et inopinate eveniunt, ut: “cum irem ad ecclesiam, occurri amico”, me euntem ad ecclesiam amico contigit occurrere. Hic nomi
Sunt item impersonalia vel quasi impersonalia quedam, per que congrue verba quelibet in infinitivum vertuntur, et ipsa ne per tempora quidem mobilia sunt.
Sunt vero huiusmodi constat, liquet, claret, patet, palam est, clarum est, scitur, noscitur, certum est, datur, fertur, dicitur, fama est, et similia, ut: “tu heri legisti, hodie canis, cras scribes”, constat te heri legisse, hodie canere, cras scriptum ire.
Hic cum et presens et preteritum et futurum in infinitivum conversa sint, ‘constat’ tantum presentialiter depromptum est.
Sciendum autem quod verba ea, que per hec, que dicta sunt, in infinitivum vertuntur, honeste etiam in coniunctivum cum ‘ut’ verti possunt, ut: “lego”, curo ut legam; “legi”, contigit ut legerem.
Quando tamen ‘constat’ vel ‘liquet’ vel huius significationis cetera locantur, non in coniunctivum cum ‘ut’, sed cum ‘quod’ potius convertuntur, ut: “lego”, constat quod legam; “legi”, constat quod legerim; in futuro vero tempore in talibus satis decenter futurum participii collocatur, ut: “legam cras”, constat me cras lecturum.
Sunt plurima verba alia, per que congrue verba quelibet in infinitivum vertuntur, de quibus in aliis nostris opusculis habunde dictum est; sed his pauculis, que plerumque dictantibus sunt commoda, expedi
Nomen adiectivum ad partem multipliciter honeste profertur, ut si quis velit dicere “habeo pulchram faciem”, dicat: “pulcher sum facie” vel “pulcher sum faciem”, vel “pulcher sum faciei”, vel “pulchra sum facie”.
Item si velimus dicere “venit ad me homo habens pulchram faciem”, dicamus ita: “venit ad me homo pulcher facie”, vel “pulcher faciem”, vel “pulchre faciei”, vel “pulchra facie”.
Item si dicendum fuerit “habeo librum hominis habentis pulchram faciem”, dicamus: “habeo librum hominis pulchra facie” vel “pulchre faciei” vel “pulchri facie” vel “pulchri faciem”.
Item si quis velit dicere “do librum homini habenti pulchram faciem”, dicat: “do librum homini pulchro facie” vel “pulchro faciem” vel “pulchre faciei” vel “pulchra facie”.
Sic de ceteris casibus, videlicet de accusativo, vocativo et ablativo, ut “vidi hominem pulchrum facie, pulchrum faciem, pulchre faciei, pulchra facie”; “o homo pulcher facie, pulcher faciem, pulchre faciei, pulchra facie”; “venio ab homine pulchro facie, pulchro faciem, pulchre faciei, pulchra facie”.
Adiectiva ad accidens fere eandem constructionem servant quam et adiectiva ad partem, ut: “homo pulcher colore, homo pulchri coloris, homo pulchro colore”.
Ut autem accusativo socientur, non est generale in his: non enim dicitur “pulcher colorem”, “clarus iustitiam” et cetera huiusmodi; “clarus” tamen “genus” est reperiri.
Adiectiva prolata simpliciter in genitivum qualitatis decenter convertuntur, ut: “homo misericors”, homo misericordieet “turris fortis”, turris fortitudinis.
Commutantur quoque huiusmodi qualia, quando ad laudem vel ad vituperationem pertinent, in nomina qualitatum satis decore cum additamento dictionum ad laudem nihilominus et ad vituperationem attinentium, ut si quis velit dicere “sapiens”, dicat: sapientie fulgoribus irradians, sapientie gemmis condecoratus, sapientie splendoribus rutilans, sapientie sole dilucidus, sapientie luce prefulgidus, sapientie lampadibus rutilus, sapientie iubare micantissimus; sic etiam bonitatis, probitatis, iustitie et similium.
Contra ad vituperationem dicantur: nequitie tabo infectus, nequitie sordibus inquinatus, nequitie fetoribus obvolutus, nequitie inquinamentis pollutus, nequitie universe fetores exalans. Sic de iniquitate, malitia, luxuria et similibus; sed de his plenius in ultimo capitulo huius ebdomadis, quod de laude et vituperatione intitulatum est, disseretur.
Duo adiectiva eiusdem vel contigui sensus convertentur decenter satis alterum in genitivum qualitatis, alterum in genitivum adiectivi eiusdem, ut: “homo purus et sincerus”, homo pure sinceritatis vel sincere puritatis; “homo fulgidus et venustus”, homo fulgide venustatis vel venusti fulgoris.
Ea tamen, que contigue significationis sunt, laudabilius aliter variantur quam ea que sunt eiusdem significationis omnino, ut “fulgidus et venustus”, “rutilans et decorans”, “studiosus et sedulus”.
Tamen etiam ea, que funditus eiusdem sensus esse videntur, nonnumquam venuste satis hac mutatione variantur, presertim si a vulgaritate remota sunt, ut: “homo venustus et decorus”, homo venusti decoris vel decore venustatis.
Variabuntur huiusmodi interdum ita: homo puritate sincerus vel sinceritate purus, decorus venustate vel venustus decore; sic cetera talia.
Tria vel eiusdem vel contigui sensus adiectiva taliter variabuntur, ut unum eorum maneat, duo per ablativum promantur, alterum scilicet per ablativum qualitatis, alterum per ablativum qualis, hoc modo: “homo sincerus, mundus et purus”, homo sincera munditia purus vel sincera puritate mundus vel munda sinceritate purus vel munda puritate sincerus vel
“Homo providus, moderatus, discretus”: homo provida moderatione discretus, vel moderata providentia discretus, vel provida discretione moderatus vel discreta providentia moderatus vel discreta moderatione providus vel moderata discretione providus.
Variabuntur hec honeste satis etiam hoc modo: homo sinceritatis munditia purus vel munditie sinceritate purus, vel munditie puritate sincerus vel puritatis munditia sincerus, vel puritatis sinceritate mundus <vel sinceritatis puritate mundus>.
Quatuor eiusdem vel contigui sensus adiectiva variabuntur taliter: “sincerus, purus, mundus, expiatus”, sincera puritate mundus et expiatus vel sincere puritatis munditia expiatus vel sincera puritatis munditia expiatus vel munda puritatis sinceritate expiatus.
“Homo providus, moderatus, discretus et temperatus”, homo provida moderatione discretus et temperatus, vel homo provide moderationis discretione temperatus, homo provida moderationis discretione temperatus.
Sic etiam si quinque fuerint, variabuntur per ablativos videlicet
Si vero sex fuerint, iam de uno eorum adverbium congruenter efficietur, ut: “homo providus, moderatus, discretus, temperatus, rationabilis, cautus”, homo provide moderationis discreto temperamine rationabiliter cautus. Ultra vero senarium numerum eiusdem seu contigui sensus adiectiva prosequi necesse non est.
Duo adverbia eiusdem seu contigui sensus taliter plerumque variantur venuste: “celeriter et agiliter veni”, celeris et agilis veni, vel celeri agilitate vel agili celeritate vel agilitatis celeritate vel celeritatis agilitate; sed duo hec rarius.
“Provide et discrete hoc facio”, providus et discretus hoc facio, vel provida discretione vel discreta providentia vel providentie discretione.
Cum tamen vel unum vel plura adverbia in qualitatum nomina commutantur, convenienter plerumque nomina quantitativa adduntur, ut: “celeriter veni”, multa vel plurima vel magna vel immensa celeritate veni, vel sub multa vel cum multa celeritate;
“celeriter et agiliter veni”, immense celeritatis agilitate veni, vel melius: immensa celeritatis agilitate veni.
“Provide, discrete et moderate hec facio”: providus, discretus et moderatus hec facio, vel provide discretionis moderatione, vel provida discretionis moderatione.
Quatuor variabuntur taliter: “celeriter, agiliter, perniciter et deproperanter adveni”, celeris, agilis, pernix et deproperans adveni, vel celeris agilitatis pernici deproperantia adveni, vel celeri agilitatis pernicis deproperantia adveni.
“Provide, caute, moderate, discrete me habeo”, providus, cautus, moderatus et discretus me habeo; vel ita: providum, cautum, moderatum et discretum me habeo, vel provide cautionis moderata discretione me habeo, vel provida cautionis moderate discretione me habeo.
Quinque variabuntur hoc modo: “celeriter, agiliter, perniciter, maturanter, festine adveni”, celeris, agilis, pernix, maturans et festinus adveni, celeris agilitatis pernici maturatione festinus adveni. Quinarium numerum in huiusmodi transcendere non est necessarium.
Duo verba eiusdem aut contigue significationis taliter variabuntur: “accelero et depropero”, acceleranter depropero vel accelerans depropero
“Detestor et odi”: detestans odi, vel odiens detestor vel cum detestatione odi vel cum odio detestor.
Tria variabuntur hoc modo: “accelero, depropero et maturo”, acceleranter et deproperanter maturo, accelerantia deproperanti maturo.
Quatuor ita variabuntur: “accelero, depropero, maturo, festino”, acceleranter, deproperanter, maturanter festino; accelerans, deproperans maturansque festino; accelerantis deproperantie maturatione festino, vel ita: acceleranti deproperantie maturatione festino.
Quinque taliter variabuntur: “letor, tripudio, gestio, exulto et iocundor”, letans tripudians gestiens et exultans iocundor, vel ita: tripudio letanti gestienti exultatione iocundor, vel ita: letantis tripudii gestienti exultatione iocundor, vel ita: tripudii letanti gestientis exultatione iocundor. In his quoque non est necesse numerum quinarium superare.
Verba prolata communiter venustius in quamlibet varietatem flectuntur, quam ea que singulariter depromuntur.
Communiter verba prolata dico, que nec de persona determinata qualibet, nec de tempore determinato quolibet enuntiant aliquid, ut: “qui Deo famulatur, iustus est”;
nec enim oratio hec vel de Petro vel de Iohanne vel de quolibet aliquid determinate enuntiat, sed communiter de servientibus Deo, neque ad preteritum tempus determinate vel ad presens vel ad futurum attinet, sed ad omnia communiter tempora.
Hec igitur tunc precipuecongrue ad venustam commutationem ponuntur, quando cum additamento eius relativi nominis quod est ‘qui’ vel ‘que’ vel ‘quod’ duo verba ponuntur, ut: “qui Deo famulatur, meretur vitam”,
vel quando fixum nomen cum adiectivo pariter adnectitur, ut: «bonus homo de bono thesauro cordis sui profert bonum»; igitur qualiter cum elegantia et hec et illa varianda sunt exemplis demonstrandum est.
“Qui Deo famulatur, meretur vitam”, hoc sic variabitur:
Dei famulamen vite meritum est;
Deo famulari et non mereri vitam impossibile est;
qui Dei famulitiis insistit vel insudat vel indulget vel vacat vel studet vel incumbit vel dat operam vel adhibet diligentiam vel instat sedulus, vitam eum mereri liquidissimum est vel certissimum vel inambiguum;
Deo famulantem vite carere vel privari merito impossibile est;
Dei famulitiis indulgentem vite meritum comitatur;
a Dei famulamine vite seiungi meritum impossibile est;
impossibile est Dei famulitium et vite meritum pati sequestrationem.
Exempli alterius variatio, «bonus homo de bono thesauro cordis sui profert bonum»:
boni hominis est de bono thesauro cordis sui proferre bona;
non potest et bonus esse homo, et non bona de bono thesauro cordis sui proferre;
bonus homo in bonorum de bono thesauro cordis sui prolationem se fundit;
Fere autem omnis decens varietas, que in diversis opusculis nostris ediscitur, verbis prolatis communiter convenientissime aptabitur: nam prolata singulariter et non communiter verba honestius plerumque simpliciter quam cum varietate ponuntur.
In laudem vel vituperationem seu alicuius persone seu virtutis seu vitii commodissime verba scematica et ornata aptantur, unde et ad harum utramque et ad laudem quam maxime in dictaminibus nostris frequentius recurrendum est, ut in ea decenter verborum nostrorum gemmas et ornamenta locemus.
Laudum autem exempla hec et huiusmodi sunt: «Erat autem ille castitate niveolus, karitate flammeolus, modestia sobrius; humilitate expositus, discretione compositus; constantia magnanimis, concordia unanimis, patientie virtute longanimis;
miseratione compatiens, compassioni intrinsecus opus extrinsecus misericordie adhibens; ociusculus ad audiendum, seriusculus ad loquendum; famulamine
archangelicus facie, ridentulus acie, vultu relucens gloriola spiritualis gratie; abiectus et seminudus veste; flexus cervice, acclinis vertice;
in statu gravior, in incessu planior, in cunctorum denique artuum et articulorum omnium motionibus tardior et urbanior».
Item ad laudem: «Homo totius scientie litteralis fulgore preclarus, totus vitiis vacuatus vel vacuus, totus moribus honestissimis decusatus.
Erat nempe caritate quadrifidaflammeus, bifida castitatecandidus; humilitate non ficta deiectus, constantia liberali erectus; longanimitate patiens, miseratione compatiens, christiani cultus occultationis impatiens;
frequens in lectione, frequentior in oratione, frequentissimus in exhortatione; abstinentie virtute mirabilis, mansuetudinis lenitate fere inexequabilis, benignitate meracus, lepidus et affabilis, quin immo ineffabilis; iustis meracissimum mel, iniustis amaricantissimum fel;
pauperibus et egestuosis munificus, adeo ut vix dici, vix scribi, vix dictum, vix scriptum valeat credulitati admitti».
Item ad laudem Gregorius: «Eximia vir ille virtutum dona perceperat, magnis muneribus exaltatus
Item ad laudem Ciprianus: «Stabilis in fide, humilis in timore, ad omnem tolerantiam fortis, ad sustinendam iniuriam mitis, ad faciendam misericordiam facilis, fraterna pietate concors atque unanimis».
Item ad laudem virginum: «Flos ecclesiastici germinis, decus atque ornamentum gratie spiritualis, opus integrum atque incorruptum, Dei imago ad sanctimoniam respondens ».
Item ad laudem: «Erat quidem in sermone verax, in iudicio iustus, in consilio providus, in commisso fidelis, in interventu strenuus, in universa morum honestate preclarus».
Item: sapientie iubare preclarissimus, prefulgidissimus, dilucidissimus.
Item: sanctitatis fulgoribus micantissimus atque radiantissimus.
Item: probitatis lampade astris lucidior, luna micantior, sole ipso fulgidior.
Item: pietatis iubare sideribus pollentior, Phebe nitentior, Phebo ipso fulgentior.
Item: iustitie mirifice atque incomparabilis fulgoris prestantia siderum fulgorem trascendens, Pheben excellens, Phebum ipsum excedens.
Item: astra mirificantia prestanti fulgore exsuperans, Pheben transcendens, Phebum ipsum obscurans.
Item: homo doctus, sapiens, prudens, peritus, philosophus, eruditus.
Item: homo doctissimus, prudentissimus, sapientissimus, peritissimus atque eruditissimus.
Item: omni doctrine dogmate apprime micans, omni doctrine genereplenissime, perfectissime et ad unguem extremum vibrans.
Item: gemmis prudentie vernantissimus omnisque philosophie fulgoribus radiantissimus.
Item: speciosissima et spatiosissima sapientie edes et cathemata, philosophie sedes, philosophie oblectabilissimum atque suavissimum pulvinar;
sapientie dedicatissimum vel delicatissimum vel sacratissimum mollissimumque cervical, sapientie suavissimus thorus, philosophie cathemiatus, thronus, prudentie quam speciosa domus.
Philosophie solium, prudentie sessorium, sapientie inconferibilis sanctimonium vel consistorium, sapientie exuberantissimum ac redundantissimum promptuarium, dedicatissimum ac sacratissimum philosophie sacrarium.
Sacratissimum sapientie templum, dedicatissimum philosophie sacellum, philosophie thronus, solium prudentie, cathedra sapientie.
Item: sapientie miris incomparandisque fulgoribus exsuperans astrorum, alioquin ipsius lune, fulgorem; sophie radiis ipsum obscurans et obnubilans solem; homo incomparabilis inenarrabilisque prudentie.
Item: homo qui pietate, qui iustitia, qui modestia, qui fortitudine, qui prudentia, qui denique virtutum omnium fulgebat sole, radiabat
homo cui soror sapientia, amita prudentia, mater modestia, fortitudo obstetrix, iustitia educatrix;
homo quem prudentia concepit, modestia peperit, fortitudo obstetricavit, iustitia educavit.
Homo cuius conceptrix prudentia, modestia obstetrix, fortitudo lactatrix, iustitia educatrix.
Homo cuius hospes est honestas, inquilina gravitas, omnis denique virtus cohabitatrix et omnis sanctitas.
Homo prudentia pollens, industria pollens, modestia, fortitudine, iustitia, omnibus denique interioris hominisornamentis et decusationibus pollens;
homo pollens prudentia, pollens modestia, pollens fortitudine, pollens iustitia, pollens, ad extremum, universarum radiis fulgoribusque virtutum.
Hec itaque et huiusmodi attinent ad laudem; que vero ad vituperationem pertinent huiusmodi sunt:
homo amens, stultus, fatuus, insulsus.
Item: homo mire amentie, fatuitatis, stultitie et inscientie.
Item exempla ad vituperationem d. Petri Damiani in meretrices: «Lepores clericorum, pulpamenta diaboli, proiectio paradisi, virus mentium, gladius animarum, aconita bibentium, toxica convivarum, materia peccandi, occasio pereundi, gynecea hostis antiqui, upupe, ulule, noctue, lupe, sanguisuge, affer, affer sine cessatione dicentes.
Scorta, prostibula, suavia, volutabra porcorum pinguium, cubiculum spirituum immundorum, nimphe, sirene, lamie, et si quid adhuc portenti, si quid prodigii reperitur, quod vestro competere nomini iudicetur».
Item ad vituperationem: hic fuerat in cives rigidus, in senatum austerus, in nobiles dolosus, in ignobiles furibundus, in consobrinos proprios letifer, inimicus tam bonis postremo quam malis omnibus, vehementissime universis exosus.
Item ad vituperationem Ciprianus: hic est homo quem vinolentia invitat, inflat superbia, iracundia inflammat, rapacitas inquietat, crudelitas stimulat, ambitio delectat, libido precipitat.
«in eo pro pudore, pro abstinentia, pro virtute, audacia, largitio et avaritia vigebant »; «pro labore desidia, pro continentia avaritia et pro equitate libido eum invasit».
Item eiusdem: «Luxuria atque avaritia cum superbia animum illius invaserant: sua parvipendit, aliena cupit; pudorem, pudicitiam, divina atque humana omnia promiscua, nihil pensi neque moderati habet».
Item Pauli: “est homo sibi placens, superbus, tumidus, cupidus, blasphemus, parentibus non obediens, ingratus, impius, sine affectu, sine federe, delator, incontinens, immitis, bonum non amans, proditor, procax, stupore inflatus, voluptates magis quam Deum diligens, habens quidem religionis speciem, ceterum virtutem eius abnegans”.
Item ad vituperationem: incupidum auri illum cupido catenis insolubilibus vinxit, laqueis inextricabilibus irretivit;
acutissimis illum zimbinnis, acutissimis catapultis auri cupido illum perfodit;
thronum sibi quietis et pausationis in illius auri cupido penetralibus collocavit;
numquam a cupidine auri libellum valuit extorquere repudii;
postquam in illum semel auri cupido detorsit aciem, adeo dilectum illum, adeo carum habuit, adeo formosum, adeo pulchrum in oculis eius apparuit, ut numquam vel ad tempus athomum eum aspicere aut aliquem pateretur cernere;
postquam auri cupidinem semel prefeci in animo, numquam me ab exhibitione obsequii vel ad momentum unum vel ad ictum oculi cessare permisit;
auri cupidinem habeo in ignem urentem, in ungulam fodientem, in sagittam forantem, in pugionem secantem, in dentem mordentem, in sarcinam deprimentem, in virus mortis, in venenum occisionis;
auri cupido est illi ignis urens, ungula fodiens, sagitta forans, pugio secans, dens mordens, mons deprimens, virus perimens, venenum occidens;
auri cupidinem in matrem habet, in magistram, in imperiosam, ad extremum, dominam ac reginam;
quod genitrici filius, quod discipulus preceptrici, quod vernaculus fidus dominatrici, hoc totum auriprebet exhibetque cupidini;
auri cupido in dilectum illum filium habet, in ingenii vivacem clientulum, in obedientem, denique, nimis et obsequentissimum servulum;
totum illum suo iuri sueque dicioni auri vendicavit cupido;
auri illi cupido oculos eruit, manus vinxit, pedes autem illaqueavit, sensum intorsit, mentem obtudit, animum hebetavit;
auri cupidini libens voluntariusque obtemperat;
auri cupidinis poculum sedulus insatiabilisque obsorbet;
auri cupidinis obsequiis famulaminibusque sedulus insistit;
totum sibi illum auri cupido allexit.
Formate epistole a sanctis trecentis decem et octopatribus in Niceno concilio congregatis institute feruntur, ne videlicet quicumque clericorum se ad ecclesiam aliam transferendo vellent suo sibi mendacio litteras qualescumque confingere, quibus se ab episcopis propriis comeandi licentiam accepisse monstrarent.
Statuerunt itaque ut quicumque secundum instituta eorum formatas litteras non deferret, non ei crederetur ab antistite ad alteram meandi ecclesiam licentiam accepisse.
Oportebit igitur in eis litteris, que formate habebuntur, litteras has et harum litterarum supputationem plena calculatione contineri expressam:
primas litteras grecas Patris et Filii et Spiritus Sancti, que sunt videlicet Π, Υ, A.
Pater enim greca appellatione ‘Patros’, cuius prima littera Π est, dicitur;
Filius vero ‘Yos’ vocatur, quod nomen ab Υ exordium habet;
Spiritus vero Sanctus ‘Agyon pneuma’ dicitur, quod ab A certum est inchoari.
P igitur numerum octogenarium, Υ quadringentesimum, A unitatem significat.
Erit igitur harum supputatio litterarum CCCCLXXXI.
Addenda erit preterea prima littera nominis Petri apostoli cum supputatione sua, que est Π, que littera, ut dictum est, numerum octogenarium significat.
Nominis quoque antistitis, qui delegat epistolam, prima littera ponenda erit cum supputatione;
episcopi, ad quem dirigitur, tertia;
civitatis, de qua mittitur, quarta;
erit ad hec addenda supputatio indictionis eiusdem anni.
Horum igitur elementorum omnium supputatio erit redigenda in unum et quanta sit in formatis litteris describendum; separatim etiam numerus litterarum ‘amen’ erit addendus, qui secundum grecos apices nonaginta et novem designat:
nam A alpha, que utique in hac dictione prima est, unum significat, M quadraginta, Η octo, N quinquaginta significat, que universa collecta nonaginta et novem efficiunt.
Ut autem huius rei plena per nos scientia habeatur, ipsum grecum alphabetum cum supputatione et nomine et interpretatione cuiusque littere necessarium duximus adnectendum:
Hec autem, que dicta sunt, diverse in formatis consueverunt locare: quidam in ipso epistole principio apices, quos prediximus, ordinant, summamque supputationis designate per apices collocant in extremis; quidam et apices et apicum numeros in calce tantum epistole sufficiens existimant posuisse.
Sed quia locandi modus a sanctis patribus institutus non est, quocumque supputatio memorata in formatis apicibus sistatur, modo tantum ut in eis eam sit deprehendere, discutiendum non est;
qualiter illud et hoc agatur, exemplis duxi utile demonstrare.
“In nomine Π. et Υ. et A. et in memoria apostolorum principis Π., Γ. gratia Dei antistes P. venerabili ac reverendo presuli salutem in Christo perpetuam.
Quoniam clericorum plerique, diabolice fraudis suggestione decepti, cum longius a propria civitate destiterint instabiles ac vagabundi, nec urbis sue statione contenti, ab antistite proprio licentiam se ad loca alia commigrandi accepisse verbis litterisque mendacibus confiteri non metuunt, utiliter salubriterque a sanctis patribus provisum est, ut nemini licentiam hanc ab antistite traditam acceptamve credatur, nisi id eis, quas ipsi constituere, litteris, quasque formatas appellare placuit, innotescat.
Unde eum sanctitatis vestre amodo custodie committentes, rogamus obnixe ut quem nos pro vite sue meritis carum ac dilectum habuimus, carum et vos atque dilectum habere dignemini, liceatque vobis concessione nostra eum ad quodcumque officium, ad quemcumque gradum visum fuerit promovere, omnemque, quam super eum hactenus potestatem nobis licuit exercere, vobis amodo permissione nostra exercere sit licitum;
atque ut rei huius nullus in vestro animo scrupulus hesitationis remaneat, ea signa, que sancti trecenti decem et octo patres in Niceno concilio in huiusmodi epistolis statuere, scribenda placuit annotare.
Prime igitur littere Patris et Filii et Spiritus Sancti, que secundum greca vocabula sunt Π, Υ, A, octoginta CCCC et unum significant;
prima littera nominis apostolorum principis, que utique Π est, LXXX designat;
prima vero nominis mei, que Γ est, ternarium, secunda delegati fratris, que est H, octo designat, tertia vero vestri nominis, que est R, centesimum, quarta civitatis vero nostre, que est I, denarium numerum significat; indictio vero presentis anni tertia est.
Que omnia, in unum ducta, DC LXXX et V conficiunt numerum; numerus vero litterarum
Aliter: “Domino ac venerabili antistiti M. G. perpetuam in Christo salutem.
Cognitum vestre facimus sanctitati nos licet multum renitentes huic dilecto fratri ac filio nostro instanti obnixe et suppliciter obsecranti tandem tribuisse assensum eique commeandi ad vos vestreque subici sanctitati contulisse licentiam,
ita penitus et ex toto, ut omnem, quam canonice et legaliter in eo nobis exercere licuit potestatem, vobis amodo nostra concessione sit licitum;
atque ut rei huius certitudo sit solida, primas litteras Patris et Filii et Spiritus Sancti secundum greca vocabula annotavimus, primam quoque Petri apostoli, primam et nominis mei, secundam filii nostri, tertiam vestri, quartam civitatis, cui Deo auctore presumus:
que sunt videlicet Π, Υ, A, Π, Γ, H, Ρ, I, quarum supputatio est, secundum greca elementa cum indictione presentis anni, que tertia est, DC LXXX et V.
Conficit numerum annotatio numeri litterarum ‘amen’, secundum grecam supputationem, XC VIIII”.
Materia quidem in formatis apicibus habeatur huiusmodi; excolat
Privilegia summorum sunt ecclesie cuiuslibet concessiones pontificum. Materia autem in privilegiis huiusmodi est, ut dicat pontifex se vel rogatu cuiuslibet digne persone vel alia ratione quacumque ecclesie illi illa seu illa pontificali concedere vel roborare auctoritate; anathema sit in calce epistole.
Habent autem privilegia prologos sicut cetere epistole et monogrammata in fine huiusmodi:
Signum autem in exordio privilegii vel crismon vel crux dominica cum superscripta ‘s’ erit; ‘s’ superscriptum signum interpretabitur, crismon autem huiusmodi effigiatur specie:
Ut plenius autem in hoc monogrammate Christi nomen appareat, tali mea sententia effigiabitur specie:
“Gregorius episcopus servus servorum Dei venerabili ac religioso cenobii Casinensis abbati Desiderio cuncteque sibi subdite fratrum congregationi salutem in Domino perpetuam.
Decet omnes, quos ad pontificalis regiminis curam divina gratia voluit promovere, a sanctis iustisque petitionibus aurem sue clementie non avertere, votisque piis et de divina inspiratione conceptis desideriis libenter annuere;
unde petitionem vestram equam attendentes et iustam, quicquid a precessoribus nostris sancte vestre ecclesie concessum est, per huius firmamentum privilegii nostra roboramus auctoritate.
Concedimus preterea ut vobis liceat ad quemcumque vobis episcopum complacuerit vestre congregationis fratres seu ad diaconatum seu ad sacerdotium seu ad quoscumque gradus alios promovendos dirigere.
Quicumque autem hoc sancte sedis apostolice decretum infringere seu immutare conatus fuerit, nisi digne satisfactione penitentie resipuerit, anathema sit”.
Materia quidem privilegiorum et ordo huiusmodi est; poterit autem quisque verba sua, prout animo insederit, elongare, et quas voluerit exornationes exhibere verborum.
Precepta vel mundiburdia magnatum et secularium potestatum solummodo sunt, proprie autem regum vel principum.
Precepta signum certum non habent in exordiis, sed quod facere scriptoribus collibuerit, vel crucem, vel crismon, vel litteram quamlibet circumdatam serpentibus in hunc modum:
Initium autem preceptorum huiusmodi est: “In nomine sancte et individue trinitatis Henricus gratia Dei imperator augustus”.
Post istum prologum introducitur quasi persona imperatoris loquentis reddentisque causam, qua inductus illud voluerit preceptum statuere, dicens regie competere pietati ut talium virorum, a quibus ipse rogatus est, non debeat contempnere preces, vel aliam quam voluerit illius edendi precepti vel mundiburdii iustam causam insinuans;
post hoc quod ipse loco vel homini illi sua auctoritate concedat vel roboret erit subinferendum.
In fine vero precepti illud erit locandum, ut quicumque contra illius precepti decretionem fecerit, mille auri optimi libras, vel quodlibet aliud pretium, quod instituerit imperator, se persoluturum cognoscat, medietatem regie camere, et medietatem loco vel homini illi, cui illud preceptum conscribitur;
post hec quod imperator propria manu subscripserit et proprio signari sigillo iusserit erit adiciendum.
Ex utraque autem monogrammatis parte longioribus et equalibus litteris scribendum erit:
“Signum domini illius serenissimi imperatoris vel serenissimi augusti”, vel aliud quodlibet huiusmodi.
Post monogramma prolixioribus et paribus litteris scribitur: “Heinricus vel A. cancellarius vice Gregorii Vercellensis episcopi recognovi”.
In ultima carte linea quoto anno a Domini incarnatione et quota indictione et quo regni vel imperii illius imperatoris anno et quo loco litteris erit communibus describendum.
“In nomine sancte et individue trinitatis Henricus gratia Dei imperator augustus.
Decet imperatoriam clementiam servorum Dei se rogantium equis petitionibus adquiescere, et iusta Deoque placita desideria ut ad effectum promoveantur annuere.
Unde rogante nos venerabili Cassinensis cenobii abbate Desiderio, roboramus per huius preceptionis decretum sancte Dei ecclesie Cassinensis cenobii que predecessores nostros concessisse vel corroborasse cognovimus,
ut, videlicet, ei secure liceat possidere omnes res quas hactenus iuste legaliterque possedit, scilicet mansiones,
cum omnibus pertinentiis, que esse videntur intra hos fines, quos inferius declarabimus, in urbe videlicet Capua hoc vel illud in illo vel illo loco.
Hec et alia, que hactenus sanctum cenobium legaliter ac iuste possedit, vel que ad ipsum futuris temporibus legaliter iusteque pervenient, per hanc nostre confirmationis auctoritatem nostris futurisque temporibus abbati ipsius loci sancteque congregationi firmiter inviolabiliterque liceat possidere, et de eis quod ad Dei ecclesiam utile ac necessarium iudicaverint facere.
Concedimus preterea hec vel illa; quicumque vero contra hanc nostram imperialem institutionem ire temptaverit et ea, que superius sunt decreta et stabilita, infringere seu violare conatus fuerit, sciat se persoluturum auri optimi libras mille, medietatem camere nostre, et medietatem prememorato abbati suisque successoribus;
et ut hec nostra imperialis preceptio futuris temporibus firmitatem obtineat, manu nostra subter confirmavimus et anulo nostro sigillavimus.
Signum domini Henrici regis invicti vel invictissimi imperatoris:
factum anno Dominice incarnationis MLXV, indictione tertia, anno vero Henrici serenissimi imperatoris regnantis duodecimo, imperii vero eius anno primo.
Actum Rome feliciter”.
Materia quidem preceptorum huiusmodi, verba vero in potestate scribentis sunt.
Prologi epistolarum multipliciter fiunt.
In quibusdam enim nomen delegantis ponitur, nomen vero eius, cui delegatur, non ponitur, ut in preceptis regiis, de quibus superius patet;
in quibusdam nomen et delegantis et cui delegatur ponitur, sed quam mittat non delegat salutem, vel huiusmodi aliquid non locatur, ut “Iohanni Petrus”;
in quibusdam et nomen mittentis et nomen cui mittitur et salutem, vel aliquid aliud huiusmodi, sed verbum, a quo hi regantur casus, in subauditione relinquunt, ut «Servius Honoratus Aquilino salutem»;
in nonnullis omnia collocantur, ut “Cicero suo Ciceroni salutem dicit”.
In nonnullis prologis adiectiva personis quibus epistole delegantur ponuntur, sed eis, a quibus delegantur, non ponuntur, ut “venerabili fratri
in nonnullis – quod perrarum est reperire – adiectiva eis †
in nonnullis et ei, quam delegant vel exoptant, ‘salutem’ competens adiectivum adiciunt, ut “Iohanni P. salutem in Christo perpetuam”.
Antiqui mittentium nomina semper solebant preponere; moderni, humilitatis causa, nisi excellentissima sit persona mittentis, semper ea consueverunt postponere;
interdum etiam excellentissime persone, precipue humilitatis gratia, sua postponunt nomina.
Sciendum preterea non decere in epistolis omnibus eosdem prologos esse, sed pro diversitate quibus mittuntur et mittentium personarum diversos.
Prologus epistole inferioris persone ad antistitem:
Summa veneratione summeque laudis celebratione dignissimo domino divine munificentia largitatis pastori et dispensatori quam optimo L. A. quicquid domino vernula summe fidus, quicquid patri peramans filius, vel quod genitori natus, quod domino vernaculus”.
Prologus epistole inferioris persone ad abbatem:
“Reverentis
Prologus epistole discipuli ad magistrum:
“Quod magistro clientulus, domino servulus, duci tirunculus, prelato denique, in patrem pignusculus, subditus L. A.”.
Prologus ad Benedictum prepositum:
“Venerabili patri ac reverendo domino celle sancte Dei genitricis sempiterneque virginis site Rome in loco qui Paladii censetur cognomine rectori et provisori et dispensatori quam optimo benedicto nomine, benedicto gratia, benedicto et opere A. post Π Θ, ogdoada post ebdomada”.
Prologus epistole ad amicum:
“Amico unanimi amicus unanimis B. A. idem velle et idem nolle in Domino”.
Prologus preceptorum:
“In nomine sancte et individue trinitatis Henricus gratia Dei imperator augustus”.
Prologus epistole a papa delegate:
“Gregorius episcopus servus servorum Dei I. salutem et apostolicam benedictionem”.
“Summo et universali pontifici G. I. debite servitutis obsequium vel perenne cum Petro consortium”.
Prologus epistole inferioris persone ad quemlibet abbatem precipuum:
“Monachorum archangelo Desiderio A. cum Michaele consortium”.
Prologus abbatis ad inferiorem:
“Desiderius gratia Dei Cassinensis monasterii abbas I. perpetuam salutem in Domino”.
Prologus epistole domini ad servum vel ad militem:
“P. fideli suo L. gratiam et bonam voluntatem”.
Prologus epistole servi ad dominum:
“Domino suo Iohanni P. debite servitutis obsequium”.
Prologus senis inferioris persone ad iuvenem nobilem episcopum aut archiepiscopum vel ad aliquam aliam quamlibet potestatem:
“Etate filio, dignitate patri, nobilitate domino A. L. debite famulitium servitutis”.
Prologus ad prudentem quempiam:
“Eloquentie micanti fulgoribus trifide et matheseoslampade radianti quadrifide P. L.”.
Prologus ad archipresulem:
“Nostri seculi sideri vel prelucido speculo divine carismate largitatis Mediolanensis ecclesie dignissimo archipresuli A. I.”.
Vel diverse salutationes in prologis:
“post Π Θ”;
“post practicen theoreticen”;
“ogdoada post ebdomada”;
“utriusque vite successus”;
“utriusque vite potissima”;
“bonorum omnium statum”;
“hominis utriusque salutem”;
“perpetuam in Christo salutem” vel “in Domino salutem”;
“partem septem necnon et octo”;
vel “fidelitatis insolubile vinculum” vel “vinculum insolubile”, vel “debite famulitium servitutis”, vel “debite servitutis obsequium”;
vel “fideles orationes in Christo” vel “precordiales in Domino orationes”;
vel “fidele obsequium” vel “filiale obsequium” vel “fidelia famulitia” vel “filialia famulitia” vel “famulamina”, vel “fidele servitium”;
aut “utriusque vite indeficiens ac perseverans tripudium”;
vel “Marthe Marieque conubia”, sive “Lie Rachelisque coniugia” aut “post Lie basia Rachelis suavia”;
“a sex tribulationibus liberari, et in septima a malo non tangi”;
“α et ω”;
“quod oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, que preparavit Deus diligentibus se”, aut “ire de virtute in virtutem et videre Deum Deorum in Syon”;
“trecentis terque senis muniri vernulis”; ultra que nihil.
Inusitate orationes nonnumquam una vel due dictaminibus nostris interserentur communibus orationibus quotiens volemus; unde in hoc quoque opere nonnulla decrevi exempla supponere.
“Quis te nostris horis appulit ventus?”. Id est: que causa te huc venire coegit?
“Cuius pulpiti es, vel cuius ascensionis vel cuius scansionis?”. Id est: cuius gradus es, videlicet es diaconus vel subdiaconus vel aliquid huiusmodi?
“Cuisinonimus es, vel cuius equivocus es?”. Id est: cum quo habes idem nomen? Quod est equipollenter: quod nomen habes?
Huic interrogationi quelibet nomina possunt responderi, propria et appellativa; sed huic interrogationi: “cuius es propria appellatione sinonimus?”, tantum nomina propria sunt dicenda.
Nam ad interrogationem superiorem, si astutus sit, poterit plurima respondere, ut, puta, “homini picto” vel “animali sculpto”: homo verus et homo pictus inter se equivoca vel sinonima sunt.
Ad eam autem interrogationem, que est: “cui est propria appellatione sinonimus?”, tantum nomina propria competit respondere.
“In qua fortuna vel ludicri portione versaris?”. Id est: quomodo te habes?
“Quod tibi, ut genitori, generationis exordium?”. Id est: de qua patria es oriundus?
“Qua professione distingueris?”. Id est: cuius professionis es? Id est: gramaticus es, an dialecticus, an aliquid huiusmodi?
“Que te ars adoptavit in sobolem?”. Id est: quam artem nosti?
“Quot vestrum verticem hiemes complevere?”. Id est: quot annorum estis?
“Percipitne die hodierna debitum cottidianum tuus exactor?”, vel: “persolvistine adhuc debitum cottidianum exactori?”, vel: “suntne incentra gutturis vel temperie delita vel ubertate sufficienti extincta?”. Id est: comedisti an non?
“Cuius seriei es?”. Id est: cuius ordinis, videlicet comes es an marchio an aliquid huiusmodi?
“Non nisi catinis geminis fercula tua suscipio”. Id est: non nisi corporeis auribus verba tua suscipio.
Interrogatus quid homo sit, vel utrum homo animal sit, vel huiusmodi aliquid, respondebis: “in secularibus signis est intentio tue sciscitationis, an in principalibus notis, an in similitudinibus, an in horum primis exordiis?”. Id est: de litteris interrogas, vel de vocibus, vel de intellec
Respondebis etiam sic: “sciscitando mecum an percunctando vis agere?”. Id est: vis scire quod interrogas cupiendo, an utrum ego id noverim perquirendo?
Sciscitari enim proprie nescientis est, percunctari autem temptantis.
Vel ita: “sciscitatione me an percunctatione aggrederis?”.
Si autem qui interrogatur ita responderit: “sciscitatione”, perquires ab eo quid inter sciscitationem et percunctationem intersit.
“MaloEgiptium de Galatha, quam Galatham de Egiptio”. Id est: malo actionem malam de intentione bona, quam bonam de mala.
“Ori aperto ne aperueris hostium penetrale”. Id est: ei qui tacere non potest, ne aperueris secreta tua.
“Ante advenam operito foveam”. Id est: incognito ne pandas archana.
“Aut ne aperueris ianuam, aut ne clauseris semel apertam”. Id est: aut ne promittas, aut promissum impleas.
“Aut ne semines, aut plue post semen”: ut supra.
“Ne pingas imagines non victuras”. Id est: ne promittas quod implere non debes.
“Maledictus conceptus qui non procedit in partum”. Id est: maledicta promissio que non procedit in fructum.
“Rotam latinam inter duas semirotas grecas cum temonibus aut in primis habeas, aut ne habeas”. Id est: aut dic ‘non’ in primis, aut ne dicas.
“Nubes, que solem obducunt, quanto magis stellas inferiores”. Id est: qui potest prudentiorem superare, quanto magis minus prudentem.
“In solio editiore perspicacior visus, in subselliis auditus interdum acclinior”. Id est: maiores plus possunt per sapientiam interdum videre, sed inferiores plus audire.
“Qui a tergo rostrum ciconie vidit et conticuit, non dilexit”. Id est: qui vidit post derideri quempiam et non ei aperuit, non amavit.
“Quod inferioribus decori est, eminentioribus interdum dedecori, ut pavimenti lapilli gemmis prelucentissimis”: que plurima et maxima in eis, que sunt sui generis, vix apparent, paucula et modica in contrariis conlucescunt, ut macula in alba veste.
“Nihil eos separat, quos nectit semirota et rota et caput rote”, id est cor.
“Deus non requirit ab homine nisi hemisperium cum spera et capite rote”, id est: nisi cor.
“Ne velis, queso, spuere quod non deglutieris”. Id est: ne coneris, que non didicisti, docere.
“Stateram, ut ait Pitagoras, ne transilias”. Id est: ne transgrediaris iustitiam.
“Degluti prius et postea spue”. Id est: prius disce, et post doce.
“Operi semper tempora utraque caputio”. Id est: nec prosperis nec adversis flectaris.
“Ne laudes hominem cuius tunicam talos tetigisse non videris”. Id est: ne laudes hominem ante mortem.
“Lavisti sordes, nites facie, fumus cavendus est”. Id est: declinasti a malo, fecisti bonum, cave inanem gloriam.
“Ubi prepositio ‘pre’ non habet locum, ‘sub’ saltem ponatur”. Id est: quod non potest fieri preminenter, fiat utcumque.
“Quanti putant se regias reperturos apertas, qui dampnati invenient clausas, ut fatue virgines, que non habuerunt oleum in vasis suis”, id est: que exterius expetierunt favorem.
“Qui non incessanter de satis suis sepes exstirpat, cum estas venerit in mendicitate erit”. Id est: qui vanam gloriam non cavet, cum Dei regnum venerit non intrabit in illud.
“Dicere pro fatuo sat fatuo nil, at sapienti sat”. Id est: sapiens parte rei audita totam intellegit, fatuus minime.
“Ne vendas obolo quod possis vendere regno”. Id est: ne des pro gloria inani opus bonum, unde adquiri potest regnum eternum.
“Calcaneus illius potest turrem tuam destruere, qui regnavit in Iudea pro Herode patre suo”. Id est: laus humana potest destruere opus tuum bonum.
“Ne habeas hirundines domi”, ut ait Pitagoras, id est: ne habites cum garrulis.
Item idem Pitagoras: “cum incesseris ne revertaris”, id est: postquam bonum inchoaveris opus, ne dimittas.
Vitia orationis in alio opere plenius disseruimus; tamen in hoc quoque opusculo quedam notanda duximus.
Hiatus igitur nobis cavendus erit, quem pariunt duarum aut trium
‘m’ quoque plerumque cavebimus, ne dictionem finiat vocale sequente.
Collisiones etiam consonantium cavende sunt, ut: “Domine iube benedicere”.
Due etiam vel tres aut plures dictiones, que habent plures ‘r’, cavebimus quantum potuerimus ne continue locentur, ut «rex regum», ceterasque asperitates prolationis, quas auris ipsa diiudicat.
Cavebimus preterea plerumque nimias dictionum per diversos casus vel genera repetitiones facere, ut: “quisquam quemquam quicquam rogat”;
illud quoque, ne in eandem clausulam nimium plures dictiones continue terminemus, ut: “lacrimantes orantes ieiunantes vigilantes” . Hoc tamen, licet vitium dicatur, Tullius ipse frequenter quasi exornatione utitur.
Eadem quoque, que Donatus subinfert Barbarismo, cavenda erunt, ut, puta, acyrologia, cacenphaton, et cetera.
Acyrologia est impropria dictio, ut ‘sperare’ pro ‘timere’.
Cacenphaton est obscena pronuntiatio, ut “arrige aures”.
Pleonasmos est adiectio verbi supervacui, ut “sic ore locuta est”.
Perisologia est supervacua verborum adiectio, ut “qua poterant ibant, qua non poterant non ibant”.
Amphibologia est ambiguitas dictionum, ut “Aio te, Eacide, Romanos vincere posse”.
Barbarismus generaliter appellatur, cum una pars orationis in communi sermone vitiose quolibet modo profertur, ut ‘infantibu’ pro ‘infantibus’; in poemate vitium hoc metaplasmus dicitur.
Solecismus dicitur generaliter cum in ipsa orationis contextione vitium quodlibet reperitur, ut cum verbum vel prepositio sociatur casui, cui socianda non est, ut: “misereor Iohannem”, “inter urbem”.
Exornationes orationis plurime sunt, de quibus hic nonnullas ponendas decrevimus.
Inter omnes exornationes ea, quam grammatici antithesin, rhetores contentionem vel contrariumnuncupant, primatum noscitur obtinere;
unde exornationis huius nonnulla sunt subinferenda exempla, ut per ea, que ponemus, etiam alia possint excogitari:
«In contione de virtute loqueris, in prelio pro ignavia tube sonitum ferre non potes; in pace bellum queritas, in bello pacem desideras; ades abesse vis, abes reverti cupis; cum non opus est clamas, cum tibi loqui
«Si quis suis rationibus inimicus fuerit semper, eum quomodo alienis rebus amicum fore speras? Quem in amicitia perfidiosum cognoveris, eum quare putas inimicitias cum fide posse habere? Qui privatus intollerabili superbia fuerit, is quomodo poterit dignitate preditus humiliari? Qui in sermonibus et conventu amicorum verum non dixerit, numquam eum sibi in contionibus credas a mendacio temperaturum? Quos de collibus deiecimus, cum eis in campo dimicare metuimus? Qui, cum plures erant, paucis nobis exequari non poterant, hii, postquam pauciores sunt, metuimus ne sint superiores?».
«Vos huius incommodis lugetis, iste rei publice calamitate letatur ».
Illa quoque apostoli hac exornatione sunt predita: «Per infamiam et bonam famam, ut seductores et veraces, sicut ignoti et cogniti»et cetera.
Climax, quam phylosophigradationem interpretantur, hoc modo agitur: «Africano virtutem industria, virtus gloriam, gloria emulos conparavit ».
Item: «Imperium egregium fuit penes Athenienses, Atheniensibus potiti sunt Spartiate, Spartiatas superavere Thebani, Thebanos Mace
Expolitionem appellant, cum in eodem loco manemus et illud atque illud dicere videmur, quod his modis agitur:
«Nullum tantum est periculum, quod sapiens pro salute patrie vitandum arbitretur. Cum agetur incolomitas perpetua civitatis, qui bonis erit rationibus preditus profecto nullum sibi discrimen pro fortunis rei publice fugiendum putabit, et erit in ea sententia semper, ut in magnam descendat vite dimicationem».
Item: «Sapiens omnia rei publice causa suscipienda putabit; sepe ipse secum loquitur: “Non mihi soli, sed etiam atque multo potius natus sum patrie; vita que fato debetur saluti patrie potissimum solvatur. Hec me tute atque honeste produxit ad hanc etatem, monuit me ad has rationes bonis legibus, optimis disciplinis. Quid est quod a me satis persolvi possit?”.
Qui hec loquetur secum sapiens erit; ergo in periculis rei publice nullum ipse periculum fugiet».
“Miramur ultra quam dici, quam credi, quam existimari possit”: miramur indicibiliter, incredibiliter, inexistimabiliter; replemur stupore ineffabili, incredibili, inautumabili; obstupescentes miramur, mirantes defi
Quanta admiratione, quanto mentis stupore, quanta extasi animi repleamur non litterarum apicibus exarari, non viva voce, prout aiunt, explicari, non denique si scriptis vel sermonibus expediri valeat alicuius, credulitate posse percipi suspicamur;
quanta admiratio mihi mentem repleverit, quantus qualisque stupor me oppresserit, non, ut verum fatear, scripto, non vive vocis valeo explicare officio.
Miramur, obstupescimus, deficimus; retundimur, reverberamur, ebescimus; quasi portentum ducimus, quasi prodigium existimamus monstrique simile deputamus; novum hoc esse dicimus, insolitum credimus, inauditum habemus.
“Timere”: metuere, formidare, pavere, terreri, tremere, palpitare, pallescere, sudare, caput circumflectere; tremore concuti, pallore affici, sudore madefieri; mentem perdere, caput huc illuc flectere;
stare attonitus, stupefactus, turbatus; dubitare omnia, ignorare omnia, semet ipsum nescire; balbuttire, verba infringere, inconditas interiectiones crebro emittere; astantes non videre, circumstrepentium sonitum, loquentium vocem, vociferantium etiam clamorem non audire.
Timor et tremor et hebe
cum adhuc dies sit, nocturne tenebre obduxerunt me vel circumvallant;
cum adhuc sol dilucidet aera, caligo me tenebrosa obvelat;
«necdum celo venientibus astris desuper in terram nox funditur».
“Mortuus est”: viam universe carnis intravit vel extremum spiritum exalavit; carnea egressus est ergastula, diem clausit extremum, venit ad mortem, mortem obiit, hominem exuit, debitum letale persolvit;
eius spiritus purus evolavit ad ethera, eius spiritus morsum, qui a vetiti mali morsu nomen accepit, persensit;
“natura animantem carnem destituit”:quadriforme corporeum incorporeo virtutis triplicis destituitur, eius quadrifidum a tripartito relinquitur, illius portio tripartita virtute portionem materia quadripartita deseruit.
“Gaudet”: letatur, exultat, iocundatur, tripudiat, gratulatur, gaudio gaudet, exultat letitia, iocundatione letatur.
“Gratulare”: iubila, facie serenare, exulta, satis plaude manibus, illustra faciem, erumpe in vocem, exi in laudem; «insufflet Boreas, pellantur nubila cuncta»; iocundare animo, serenare aspectu; audiatur ex ore tuo clamor laudis, erumpat vox letitie et exultationis.
Floreat omne nemus, ver assit, discedat hiems, Phillis adest, venit «formosus Alexis».
“Vertit fortuna rotam”: que herebant in imis, in summis locata
“Consurge”: expergiscere, «excutere de pulvere», «induere vestimentis glorie tue», erige verticem, respice celum, letare et diem festum age.
“Quomodo te habes?”: in qua rote portione versaris?
“Qui non miratur, mirandus est”: qui non letatur, lugendus est; qui non exultat, deflendus est; qui non obstupescit, hebescit; qui super hac re admirationem et stuporem non admisit, mentem vel numquam habuit vel amisit;
qui super hac re non movetur, lapideus est; qui hinc a stupore non scinditur, saxeus est, immo, prout mens opinatur, animus adamantinus.
“Mirantur”: triumphantur, letantur, extendunt ambas ad celi sidera palmas et cuncti creatrici deitatireferunt ex medullis intimis immensas gratias.
“Laudo”: effero, extollo.
“Laudanda sunt”: efferenda sunt et extollenda sunt, summa sunt celebranda laude, summis equiperanda sideribus, digna sunt laude, digna magnificatione, digna preconio.
“Qui hec non laudat aut est lividus aut stolidissimus”: qui hec vituperat, vituperandus est; qui non probat hec, improbandus est; qui exe
Cui hec non placent, ei nec dulcia sunt mella, nec amara venena; cui hec displicent, adeo obtusus, adeo durus et hebes est, ut ei displiceat et Orphei cithara et Mantuana fistula. Vere hec sunt et mentis intimo admiranda et apicibus commendanda et oris officio personanda; vere sunt hec et stupenda mentis intimo et tam personanda oris quam stili exaranda officio.
In qua modo rote portioneversaris, amice? Qui tua perflant carbasa venti? Erga te modo agit mare, vel adversatur (quod absit)? Arridetne tibi equor, an faciem turbulentamostendit? Sulcant tue modo pelagus placatumcarine?
Noxne super te faciem tetro velavit peplo, an dies tua in domo linteamen lucidum dilatavit?
Sospitasne modo in exteriore, an exultatio tua in domo versatur interiore?
Quomodo, frater, arridet aer et serenum declarat aspectum?
Verne tibi modo virore blanditur et autumnus sua tibi influit ubertate?
Tuamne ad mensam cibum capere ad presens medicina confidit?
Rubus, spineta, urtice et tribuli absunt procul ab hortis tuis? Absunt quoquezizania?
“Bene me habeo”: grates Deo et sanctis eius et orationibus tuis non me sors in parte rote subteriorelocavit, nondum insanum spirans Auster decus florum seu foliorum meis decussit arbusculis, Aquilo perflans nubes universas fugavit.
In thesauro meo quantulocumque nondum deitate custode potuit Vulcanus crassari;
nondum vel extima vestigia
nondum vel exiguus mus meum horreum valuit penetrare.
Deo gratias omnia prospera, omnia serena, omnia tranquilla, omnia mitia, omnia blandiuntur;
universa demulcent, omnia leta, omnia suavia, omnia mihi arrident, omnia serenantur, nihilque mihi modo adversi, nihil molesti, nihil quod me oneret, nihil quod agravet, nihil quod ponderet vel sarcinet, nihil quod impugnet vel infestet vel vexet, nil denique quod mentem non oblectet.
In quocumque celi climate sol vertatur, fenestram invenit apertam, per quam intima domus mee irradiet.
“Male me habeo”: peccatis meis exigentibus subteriori rote portioni adhereo;
in desertis ac algidis montibus moror Aquilonis, in camino ardeo tribulationis, in divini furoris sartagine frixor, in ire celestis lebete deferveo, super indignationis dominice carbones assor;
cinerem tamquam panem comedo et poculum meum cum fletu misceo;
«versa est in luctum cithara mea et canticum meum in vocem flentium»;
«namque mihi lacere dictant scribenda Camene, et veris elegi fletibus ora rigant»;
«pro molli viola et purpureo narcisso carduus et spinis surgit paliurus acutis».
Obtenebravit celum super me faciem suam et obscuravit Tytan aspectum suum; obductus est aer universus caligine.
Super caput meum ensis filo mire tenuitatis colligatus
Vides hominem inchoantem trifolium, deputa eum quinquefolium, id est: vides hominem iuvenem, deputa eum senem.
Muscas illas Egiptiacas imitari conamini, qui semper repulsi ab rationis actu, semper ad repulsionis vestre locum revertimini; hoc dictum est eis, qui cum sciant dare rationem aliquam, reddita semper ad eandem revertuntur, tamquam de ea nihil sit dictum.
Cur stomacharis, cur commoveris, cur indignaris, quare irasceris?
Ego adversum te nullatenus irasci valeo: sum enim mentis adeo clementis, ut non queam comminuere hominemqui, glaucomate obductis luminibus, purum aera tantum verberans me secludere suis ictibus opinatur; quod est dicere: verba tantum emittis, et nil quod adversetur meis rationibus dicis.
Ne toros vel ora frustra consumas, quia caligine aciebus obductis nondum percutis piritem lapidem vel purum aera, quod est dicere: ne supervacaneein futilia verba erumpas.
Voces enim quasi inarticulatas emittens verberare qui lingue plectro et cavo palati aerem patet, aliquis † is vocibus conficere aliquid, astruere et corroborare nullatenus potest.
Ne moliaris expuere quod non deglutieris, quod non habes in ore, nec in gutture, nec in pectore, demum nusquam, quod est dicere: ne cone
Conatur frater iste expuere quod non habet in gutture, id est: molitur id scire, quod fauces nec mandent, nec manduerunt, nec umquam mandebunt.
Nondum, frater, percussisti terram virga oris tui, et nondum spiritu labiorum tuorum interemisti impium, id est: nondum rationibus meis verbis tuis es adversatus.
Kadalus vel Clemens, sancte persecutores ecclesie, discipline eversores apostolice, salutis inimici humane, inquam, peccati radices, diaboli precones, Antichristi apostoli, sagitte nimirum de pharetra Satane producte, Assur virge, Belial progenies, perditionis filii, qui adversantur et extolluntur supra omne, quod Deus dicitur aut colitur, veluti teterrimi dracones aut sufflant aut fetore venenate pecunie mentes hominum fedant, fidemque multorum vento perfidie vacillantem novi heresiarche perturbant.
“Per totum diem”: per spatium diei, per omnem diei circulum vel curriculum, vel per totius diurne lucis decursum, vel per universum solis super terram meatum, vel per diei universitatem vel diem universum vel diei orbem universum.
“Appropinquante vel imminente nocte”, aut: tenebris noctis imminentibus, vel ingruente diei termino, vel instante noctis exordio, vel incumbente noctis crepusculo.
“Quare huc venisti?”, vel: que, frater, tui causa adventus ad nos fuit?, vel: quis ventus te nostris appulit horis?, vel: que te finibus nostris causa applicuit, Aquilo algidus aut Auster fervidus?
“Ambulo”: vado, tendo, eo, adeo, procedo, gradior, pergo, ire paro, perago vestigia, duco, fero, vel tendo; gressus tendo, gressus fero, gressus duco; iter duco vel ago vel facio vel arripio vel carpo vel incipio vel aggredior vel meo, obvio, occurro, occurso, obtendo, obviam venio, obvius fio.
Quem ubi vidit, quo viso, quem videns; sic cetera.
“Video”: cerno, viso, aspicio, perspicio, conspicio, inspicio, respicio, speculor, conspicor, contemplor, intueor, prospecto, lumina figo, lumina flecto, oculares orbes deflecto, acierum radios deflecto, luminaribus orbibus ambio, obtutus defigo, oculis vel luminibus vel aciebus ambio, sensum principalem deflecto.
Nihil durum extimescerem, nihil difficile formidarem, nihil intollerabile putarem, omnia humana despicerem, omnia graviter, omnia constanter, omnia splendide factitarem, orbem denique ipsum non modo prelio sed bello superarem.
Vitam esse decet quasi «navem solidam et durabili materia fabricatam, tenaci compage solidatam, variis coloribus auroque distinctam, mobili clavo, firmis rudentibus, malo excelso carchesioque insigni, splendentibus postremo omnibus ornamentis et ad usumi doneis et ad contemplandum honestis;
quam si nulli remiges, nulli gubernatores agunt, facile cum huiusmodi instrumentis aut in pelagus merget aut in scopulos tempestas allidet.
Ita te, perspicuam vel pulchram et eximiam creaturam, omnium dilectum animal, conditum ad imaginem Dei et similitudinem redemptoris, orbis speculum, etheris dignitatem», sine vel absque Deo eiusque regimine «non militum multitudine, non numerositate legionum, non fulgentibus armis, non infinitis pecuniis» continget salvari.
«Qui et ipsa monstra immania crucifixi virtute subirent, sordibus orbem terre purgarent, malitiam perdomarent, qui iracundiam, qui avaritiam, qui invidiam, libidinem omnesque pestes ab humanis mentibus cohiberent».
«Mutaturi equidem pontificio consulatum, presulatu imperium, sacerdotio magistratum, preturam, prefecturam, ipsam denique senatoriam dignitatem et reliqua huius generis officia in ecclesiasticam dignitatem».
«Ut veneficos, ut patrie proditores, ut exitium, supplicium, ut omnium genera tormentorum operantes aggreditur».
«Experitur in Petro crucem, in Clemente exilium, in Marcello servitutem, catenam in Alexandro, gladium in Lucio.
Et cum per totum orbem de familia Christi quosdam velut rabidas feras affigerent, quosdam ut truces et immansuetos occiderent, in alios velut in bestias morbidum ferrum mitterent, alios ut portentuosos fetus extinguerent, alios ut monstruosos debilesque necarent, non a familiaribus, non a domesticis, non a semet ipsis quidem immanem potuerunt avertere crudelitatem».
«Est autem historia testis temporum, lux veritatis, vita memorie, magistra vite, nuntia vetustatis, que perennibus titulis oratoris voce commendatur ».
Incipiuntenchiridie spere septenarum litterarum cum punctis discretis aliquantule equidem ad discendum difficultatis, sed ad dictamen prosaicum venerabilis atque incogitabilis utilitatis: a. F. v. L. a. o. F. c. e. a. L. o. v. a. c. e. o. e. b. o. v. a. a. e. b. o. v. v. v. a. e. l. o. d. o. o. v. L. Fr. a.
Explicit spera prima, incipit secunda: B. c. Fr. l. m. n. p. p. b. e. b. r. s. ut consonans m. n. l. r. s. s. t. t. m. t. l. consonans R. x. x. g. b. i. e. d. d. d. d. m. n. t. y. c. B.
Rithmorum alii sunt in quibus consideratur mensura tantum sillabarum sine omni longitudinis et brevitatis consideratione, alii sunt in quibus cum certo et determinato numero sillabarum etiam longitudo et brevitas est prospecta. Quod est apertius dicere: rithmi pariter et metra sunt.
Sunt autem aliqui rithmorum, de quibus edisserere decrevi per regulam.
Rithmus phaleucius, qui ab auctore tale adeptus est vocabulum, constat ex tribus endecasillabis et uno pentasillabo.
Unumquodque endecasillabum habet in prima portione pentasillabum, in secunda exasillabum; huius exemplum hoc est:
Rithmus exasillabus quaternarius constat ex quattuor membris, quorum unumquodque conficitur sex sillabis et tribus articulis, ita videlicet, quatenus unoquoque articulo dictio terminetur eo scilicet ordine, ut
Rithmus octosillabus vocatur, qui constat ex membris constantibus octonario numero sillabarum. Huius rithmi exempla innumerabilia sunt, de quibus est istud:
In huiusmodi autem consueverunt cavere quatenus penultima sillaba uniuscuiusque membri accentu corripiatur.
Fiunt tamen quidam octosillabi rithmi, in quibus res cavetur contraria, ut, videlicet, penultima sil<laba> uniuscuiusque membri accentu producatur, ut est:
Eptasillabus rithmus est, qui constat ex membris constantibus septenis sillabis, et huiusmodi plerumque constant ex membris quattuor penultima accentu producta, ut hoc est:
Decapentacus rithmus est, qui constat ex membris constantibus ex quindecim sillabis; hoc plerumque ex tribus membris confici consuevit, ut est:
In huiusmodi rithmis prior portio membri uniuscuiusque ex octo sillabis constat, dictione terminata et producta penultima accentu; poste
Fiunt tamen nonnulli rithmi decapente sillaba ea consideratione, ut prior pars membri et posterior accentu corripiatur, et hi, qui eiusmodi sunt, duobus constare artubus consueverunt, ut hoc:
Quidam tamen hunc rithmum ex quattuor membris constare autumant, et unumquodque membrum non ex quindecim sillabis, sed unum ex octo et alterum ex septem constare exstimant: non eum decapentasillabum, sed octoet eptasillabum nominant; quorum opinioni nostra quoque accedit opinio.
Diadecasillabus rithmus est, qui ex membris constantibus ex duodecim sillabis constat.
Rithmus iste dupliciter habet rationem compositionis: nam interdum ita ponitur, ut prior pars uniuscuiusque membri ex quinque sillabis constet penultima accentu producta, pars vero posterior conficiatur ex septem sillabis penultima accentu correpta.
Constat autem rithmus huiusmodi ex membris plerumque quinque, aliquando ex quattuor, nonnumquam ex tribus.
Poterunt autem omnium, que de rithmo hoc dicta sunt, tria hec largiri exempla:
Alius:
Alius
Invenitur rithmus diadecasillabus eiusmodi esse, cuius unumquodque membrum habet portiones constantes ex senis sillabis penultima prolatione et accentu correpta, et in prima portione et in secunda huiusmodi ex senis constare artubus. Huius igitur exemplum hoc est:
Decasillabus ex denis sillabis rithmus nuncupatur, qui constat ex membris constantibus ex denis sillabis; huius igitur rithmi ea lex erit, qua
Habet iste rithmus certas et determinatas sectiones membrorum, quemadmodum plerique rithmorum; solet autem rithmus iste ex quinque artubus constare.
Hec itaque universa unum poterit delucidare exemplum:
Fiunt autem rithmi decasillabi interdum ita, quatenus ea ratio adtendatur, ut penultima sillaba uniuscuiusque membri accentu et sola prolatione levetur, et huiusmodi decasillabus ex quattuor membris consuevit constare. Huius exemplum tale est:
Solet interdum rithmus huiusmodi in membro aliquo unius sillabe eclipsin pati, verbi gratia:
Pentasillabus rithmus, qui conficitur ex membris confectis quinis sillabis, undecim membris constare consuevit, penultima uniuscuiusque accentu et sono producta. Huius exemplum hoc est:
Endecasillabus rithmus est, qui ex partibus constantibus sillabis undecim conficitur, ita videlicet, ut unumquodque membrum constet portionibus duabus, priori scilicet tetrasillaba, penultima producta, posteriori vero eptasillaba, penultima correpta. Constat autem partibus quinque, ut hoc elucidabitur exemplo:
Fit rithmus endecasillabus interdum ita, ut sollerter caveatur quatenus penultima sillaba uniuscuiusque membri pronuntiatione et sono producatur. Huius exemplum huiusmodi est:
Orationes dupliciter fieri quam pluribus claret: aut enim perfecta oratio aut imperfecta est.
Ex nomine et verbo perfecta est, vel ex pronomine et verbo, vel ex participio et verbo:
ex nomine et verbo, ut “Martinus legit”;
ex pronomine et verbo, ut “ego lego”;
ex participio et verbo, ut “iacens quiescit”.
Et sciendum est omnia verba nominativis egere, exceptis impersonalibus; post hoc quoque notandum est, quod nominativus verbo iungitur regendo et non regendo:
non regendo, ut “homo ambulat”;
regendo, ut “filius Martini ambulat”.
Proprium vero numquam invenitur obliquum regendo, nisi cum aliquo proferatur nomine, vel intelligatur ‘qui’ etiam, vel ‘ens’ substantivum sub
Illud quoque non sit alicui pretermittere, ut quem casum contigerit nominativum regere, etiam illum non sit impossibile obliquos trahere, et e converso, ut “filius Petri”:
“filii Petri”, “filio Petri”, “filium Petri”, “fili Petri”, “filio Petri”; sic de ceteris.
Obliqui tamen reguntur non regendo, ut “Alberti filius”;
regendo reguntur, ut “Alberti filii Iohannis”;
regunt et non reguntur, ut “me legente librum”;
aliquando nec regunt nec reguntur, ut “Christo cooperante conversi sunt ad fidem”.
Sed omnia nomina in parte corporis lesionem significantia verborum more accusativum regunt, ut “truncus pedem”, vel etiam qualitatem significantia, ut “albus collum”.
Si autem verbum post nominativum ponitur sine accusativo, oportet vel infinitivum vel coniunctivum cum coniunctione poni, ut “Iohannes cupit legere”, vel “cupit ut legat”;
quod quoque solet evenire inter nomen et verbum, ut “fortis bellare venit”, vel “fortis ut bellet”, que loco nominativi ponuntur.
Quando autem verbum copulatur duobus obliquis, videlicet accusativo et dativo, non per omnes modos servantur utrique: nam post infinitivum mutatur accusativus, dativus vero minime;
et omnia verborum infinitiva vel cum coniunctione coniunctiva loco nominum inveniuntur posita, ut est: «non lotis manibus manducare, non est aliquem coinquinare».
“ego sum bonus”, “volo videri bonus”.
Omnia infinita verba per incorporalia resolvuntur, et omnes modi per infinitum resolvuntur;
omne nomen verbum precedens eiusdem numeri esse debet, subsequens vero vel singulare vel plurale, ut «omnia Cesar erat», nisi propter significationem aliter ponatur, ut «ire amantium est integratio amoris», «pars secant in frusta», respiciens ad collectionem.
Numquam duarum diversarum orationum fiet copulatio sine ‘qui’ nomine, vel participio, vel coniunctione, ut “Martinus legit, qui scribit”, vel “legit et scribit”, vel “legens scribit”.
Et ubicumque substantivum ponitur, ibi passiva intelligi possunt, ut “Iohannes est filius Petri”, vel “dicitur”, sic et similia; omnia verba substantivo egent.
Hactenus de nominum verborumque copulatione disseruimus; nunc de verborum mutatione dicamus.
Mutantur verba decenter per modos necnon per participia cum substantivis, vel verbalia et incorporalia cum eodem verbo, ut “Iohannes legit”:
“est legens”, “sibi est legere”, “ab ipso legitur”, “ab ipso est legi”; “est lector”, “sibi est lectio”; “ab illo liber legitur”, “librum legi est Iohanni”.
Si precedenti verbo postponitur infinitivum, non mutatur precedens, nisi usque ad suum infinitivum; sed infinitivus vel transit in incorporale postpositus, vel in coniunctivum cum coniunctione, ut:
“cupio legere”, mihi est cupere legere; in incorporale mutatur, ut “lectionem cupio”; in coniunctivum cum coniunctione, ut “cupio ut legam”.
Si ab aliquo verbo in accusativum est transiri, non est dubium quin infinitivus vel cum coniunctione coniunctivus possit subsequi;
si autem fuerit absolutum regens obliquum non nisi figurate, ut “ardeo te”, et cetera.
Coniunctivus solus absque infinitivo postponitur, ut: “cupio legere”; “sedeo” autem “legere” non dicimus, sed “ut legam”.
Gu. et Ge. reverendis fratribus Al. Martham et Mariam.
Quoniam, dilectissimi fratres, blandis et assiduis precibus me sollicitavistis, quatenus epistolares modos, quot accidentiain sublimi, quotve in mediocri et quot in minori epistola exponendo, paucis expedirem, et quia caritas omnia vincit, apostolo attestante, ne ei obviare viderer, quamvis invitus, tamen fraterna dilectione commotus assensum prebui.
In
enimvero nostri doctoris Prisciani ac Theotisti eius magistri acutissimi maxime in gramatica arte pauca precepta decerptimcarraxandoremum facilem ad lembum regendum navigantibus per pelagus atque litus intrantibus prebeo, tam gramatum assignando materiam quesitorum, quam diversorum varietatem verborum.
Sed quoniam de prosa sumus acturi, ipsius vocabulum tum per ethimologiam, tum per descriptionem prius aperiamus, atque ad differentiam dandam inter ipsam et epistolam succincte veniamus.
Antiqui enim proson longum vel productum vocabant, unde Ysidorus eius descriptionem prius aperiensdicit: «Prosa est oratio prolixa a lege metri soluta»;
sed nos, altius speculantes, dicimus: prosa dicitur quasi ‘prosatio’, ‘sa’, id est ‘satio’, ‘pro’ id est ‘porro’;
vel, quod melius est, dicimus: prosa est ‘satio carens pro’, id est ‘pede’, quod dictum est ad differentiam metri.
Nam metrum tractum est a metron, id est mensura, eo quod artetur numero pedum.
Nam ille, que ab apostolo aliisque vel ad populos conversos confirmandos fide vel ad errantes revocandos mittebantur, specialiter epistole vocantur, quia et -stole sunt, id est misse, et epi-, scilicet supra Vetus Testamentum et Novum.
Iste vero, que amicis vel inimicis, vel quelibet scripture a lege metrisolute, si sunt orationes, prose sunt.
Abusive tamen, ut diximus, epistolas vocamus, quas aliquibus mittimus, quia, cum sint stole, id est misse, non tamen funguntur secunda vocali cum prima sillaba † dempta semivocali.
Unde fit, ut possit dici omnis epistola prosa, sed non convertitur.
His itaque prelibatis, nitendum est ad ea, que, dilectissimi, flagitastis.
Clareat igitur vobis epistolas diversis fieri personis. Nam omnis epistola fit maiori vel equali vel minori, et que maiori mittitur sublimis vocatur, que vero equali mediocris, que autem minori tenuis dicitur; in quarum salutatione non uniformiter ponuntur persone.
Nam in sublimi epistola preponitur semper nomen cui mittitur, verbi gratia:
“G. apostoli vice posito ac merito reverentissimo I. abbas sancti Benedicti sospitatem perpetuam”.
Item: “I. archimandrite doctissimo omniumque sui ordinis phosforo fulgentissimo Al.utriusque substantie integritatem cum Christo”.
Item: “B. pastoralis virge summo decori omnique dulcedine dulciori V. tue iunctus dilectioni societatem Gregorii”;
“He. invicto imperatori a Deo dato gubernatori O. hic longum regimen et in futuro cum rege vero requiem”.
In equali vero vel nomen mittentis vel eius cui mittitur potest preponi;
tamen adtendendum est, quod nomen illius, cui mittitur, magis
“Al. monacho monachicohabitu merito digno Ma. Danielis consortium”.
Item: “R. militi strenuissimo tam moribus quam genere clarissimo B. valentiam hic, et post amenitatem cum Christo”;
“C. diligendo amico W. fidele servitium”
In tenui autem prosa nomen mittentis semper preponitur, sicut hic: “G. gratia Dei apostolicus I. gratiam et apostolicam benedictionem”;
“He. favente divina clementia imperator A. hic et alibifortissimo gratiam secundum meritum”.
His aliisque multis modis fiunt prosarum salutationes; aliter vero quam diximus numquam fiant personarum positiones.
Quo sic expedito, ne multis immoremur, quod grave est mee etati longevo labori insudanti, properemus ad materiam per accidentia elucidandam.
Sicut enim fit numquam opus solidum nec decorum, si eius
Igitur sciatis materiam diligenter prius investigandam, quam aliquid scribere promptula verbositate nitamini.
Aliud enim in sublimi, aliud in mediocri, aliud in tenui cavendum est.
Nam in sublimi tria sunt accidentiahabenda, vel etiam aliquando quattuor; in mediocri tria vel quattuor; in minori duo vel unum vel tria secundum quosdam, quattuor vero numquam.
Et que sint attende: captatio benivolentie, redditio captate benivolentie et rerum insinuatio vel petitio.
Quo maxime utitur noster Priscianus egregius doctor cum dicit: «Cum omnis eloquentie doctrinam» et ubi ait: «Sed quoniam in tanta operis materia impossibile est aliquid perfectum breviter exponi, spatii quoque veniam peto», et: «O Iuliane, consul
Sed quamvis tam in mediocri quam in sublimi tria vel quattuor diximus esse accidentia, tamen videndum est quod alio modo uni, alio modo alteri eveniunt
Nam sublimis semper captationem et redditionem, et post vel tantum insinuationem vel tantum petitionem, vel simul utrumque, debet habere.
Sed mediocris, licet habeat sepissime captationem et redditionem et post insinuationem tantum vel petitionem vel utrumque, tamen aliquando est carens captate benivolentie redditione, attributa sibi captatione cum insinuatione vel petitione aut utroque.
Tenuis quidem duobus est accidentibus frequenter contenta, captatione et insinuatione, aut captatione et petitione, vel captatione cum preceptione, aut sola preceptione, quod est rarum, adhibito signo terroris vel remunerationis, et aliquando tria predictorum secundum animum imponentis valet habere accidentia, captationem et redditionem et post solam insinuationem vel quodlibet predictorum.
Que omnia, licet iudicemus poetica et nostra auctoritate sic in omni prosa debere considerari, tamen minime asserimus hec ubique considerata reperiri.
Multi etiam bene scientes quondam scripserunt et
Unde prout mihi aliisque peritissimis videtur, exhinc a posteris hanc formam in prosis arbitramur atque precipimus esse tenendam.
Cumque de epistolarum materia et de salutatione earum, ut posse fuit Deo donante, paucis sit explanatum, ad alia utilia, que huic restant negotio, maturandum est.
Cavendum enim est, a quibus vocibus initia epistolarum decenter possimus habere, et que coniunctionum prepositive vel que subiunctive vel que communes vel que harum inceptive nominentur, cum his frequenter in nostris dictaminibus utamur.
Ad quod dicimus, quod que nominum voces vel verborum sint inceptive, numero non est comprehendere, cum sepissime tam per nomina quam per verba fiant initia (ut illud Salustii «Omnes homines, qui student sese prestare ceteris animalibus»), et per ‘claret’, ‘liquet’, ‘patet’, ‘constat’, ‘liquidum’, ‘clarum est’, ‘patens’, ‘patulum’ et per multa his similia.
Sed hoc dicimus, quod quedam coniunctiones, que aliis decentius dictaminum construunt inceptiones, inceptive nuncupantur, scilicet ‘quoniam’, ‘cum’, ‘dum’, ‘quia’, ‘si’, ‘etsi’, que tales
Alie vero quedam semper preponuntur, ut ‘at’, ‘ast’, ‘aut’, ‘ac’, ‘vel’, ‘nec’, ‘neque’, ‘si’, ‘quin’, ‘quatenus’, ‘sin’, ‘seu’, ‘sive’, ‘ni’;
alie quedam semper subponuntur, ut ‘que’, ‘ve’, ‘ne’, que etiam encletice dicuntur, ‘quidem’, ‘quoque’, quas tamen antiqui etiam in usu habebant preponere.
Omnes prope alie indifferenter preponi et subponi valent, ut ‘et’, ‘atque’, que autentice postponuntur.