[1] HUMANO CAPITI CERVICEM PICTOR EQUINAM. (1) Quoniam in poemate scribundo inventio dispositioque atque elocutio in primis investiganda est, statim a principio quae ad inventionem dispositionemque spectant exequitur. Nam haec tempore priora quam elocutio sunt. Praeterea elocutionis praecepta communia pene cum oratore habet poeta, et a rhetoribus facile illa mutuari potest. «Est enim» ut Ciceroni quoque placere video «finitimus oratori poeta, numeris astrictior paulo, verborum autem licentia liberior, multis vero ornandi generibus socius ac pene par». Cum igitur illa a rhetoribus facile mutuetur, in eo praecipue versatur Horatius ut quae in inventione dispositioneque operis consistant diligenter admoneat, cum tota pene res artificio pendeat ita tamen ut elocutionem persaepe admisceat.

(2) Quapropter primum de operis inaequalitate disserens praeceptum de dispositione et convenientia rerum ponit (scribitque ad Pisones patrem filiosque vel ad duos fratres). Praecipit igitur, cum multa a poeta fingenda sint, ne pugnantia inter se aut nullo pacto quadrantia coniungat: nam, cum omnis ars naturam imitetur, ita irridebitur poeta si monstruosa describat, ut rideretur pictor si equi cervicem capiti humano subdat, et ipsi cervici equinae corpus ex variis avibus ita appingat ut ultima membra piscium sint.

[3] COLLATIS. In idem corpus inductis. [3] UNDIQUE. Id est ab omnibus quae dixit animalibus. Nam hoc faciens corpus pulchrae mulieris, quod in capite apparuit, in turpem piscem desinet. [5] TENEATIS RISUM. Quasi dicat minime continebitis risum. [5] ADMISSI SPECTATUM. Id est ad inspectandum et inspiciendum huiuscemodi depictum monstrum. [5] AMICI. Ergo minime tenebunt invidi, si non tenuerint amici. [6] CREDITE. Cum asseveratione sua sententiam exprimit. [6] LIBRUM. Poetae. [6-7] SIMILEM TABULAE. Id est picturae quam narravit. [7] CUIUS. Scilicet libri.

[8] FINGUNTUR SPECIES. Hoc poetis licet. [7] VANAE. Hoc non licet. Quod ut melius teneas, dicamus – ex Donati sententia – falsum, vanum, fictumque inter se differre. Falsum enim est quo tegitur id quod factum est. Vanum quod fieri non potest. Fictum quod non est factum et fieri potuit. Igitur falsum et fictum sine vero est, sed tamen verisimile. Vanum non habet verisimile. Falsum loqui mendacis est. Fictum callidi. Vanum stulti. Falsum loqui culpae est. Fictum virtutis. Vanum vecordiae. Fictis delectamur. Falsis decipimur. Vana contemnimus. Ex iis manifestum est species poetarum fictas esse oportere: nos enim delectare vult. Vanas autem minime oportere: ridiculus enim efficeretur.

[7] SOMNIA AEGRI. Nam aegrotorum somnia, quoniam ex humorum peccato proveniunt, non solum non sunt vera, sed omnino vanas species afferunt quoniam neque verae neque possibiles sunt. [8] PES. Finis. [8] CAPUT. Principium. [9] PICTORIBUS ATQUE POETIS. Licet pictori fingere, licet poetis; illi coloribus, huic verbis. Licet ergo formare chimeram, formare carnibus humanis vescentes equos. Itaque petimus tanquam poetae hanc veniam et concedimus tanquam critici et censores. Sed tamen non ita a natura discedendum est ut mitibus immitia admisceantur. [13] SERPENTES. Quae avibus inimicissimae sunt.

[14] INCEPTIS GRAVIBUS. (1) Intolerabile vitium est eorum poetarum qui, cum aliquid gravitate plenum scribendum susceperint (quod aut ad deos immortales, aut ad heroas, aut ad praestantissimos viros pertineat), ita in eo poemate versari ut quaedam minora in eo optime describas, in summa autem rei quod poetarum proprium est decorum non serves. Ergo si ludorum descriptio incidat, ut in Aeneide ludi inducuntur in Anchisae honorem, describet optime apparatum illum ludorum, tenorem autem perpetuum totius argumenti perficere non poterit: veluti si Virgilius, cum templum Iunonis et artificium in illo artificiosissime prosequatur, quae autem circa Didonis Troianorumque adventum in illud pertineant exequi pro dignitate non possit.

(2) Posuit autem ‘pannus’ pro ornamento: sive adhibeat comparationem, sive alium colorem verborum sententiarum ve, sive topographiam sive chronographiam. Est autem translatio a ludis theatralibus. Nam theatra aulaeis ornabantur et velis ex purpureis pannis tegebantur ad solis molestiam excludendam, praeterque etiam umbellis multi utebantur. Virgilius: vel scena ut versis discedat frontibus utque purpurea intexti tollant aulea Britanni. Nam de factionibus quattuor quae in ludis circensibus diversos panni colores adhibebant, alibi dicendum erit. [15-16] “Assuitur” ergo “pannus qui splendeat”: id est adhibetur ornatus quo poema splendeat. Aut quaeritur aliqua descriptio luci et arae Dianae describiturque et agrorum et fluviorum amoenitas, cum persaepe id locus non desideret, ea autem quae necessaria sunt non ponuntur: ergo [19] “nunc non erat iis locus”.

[19] ET FORTASSE CUPRESSUM. Optima translatio: erat enim pictor qui cupressum optime pingeret, reliqua vero inepte. Cum ergo a naufrago conduceretur ut naufragium in tabella pingeret, interrogavit nunquid et cupressum una pingi vellet. Ergo iure hac comparatione ludit poetas qui, relicta propria materia quam exequi desperant, importune alios ornatus inducunt. [20] “QUID HOC” prodest ut cupressum pingas? [20] SI FRACTIS ENATAT EXPES. Id est si ille dat aes non ut cupressum pingas, sed ipsum fractis navibus enatantem et ab omni spe destitutum.

[21] AMPHORA. Translatio a figulo qui iure ridendus est si, cum vasi suo principium amphorae dederit (quod vas capax est), finem deinde det urcei, vasis angusti et parvi. Ridebitur igitur et poeta qui, grave amplumque initium attribuens, finem exilem ponat. [22] CURRENTE ROTA. Nam figuli rota currente vasa fingunt. Figulinam artem a Chorebo Atheniense inventam et alii scriptores et Plinius tradidere, rotae vero inventum in illo alii Anacarsi Scythae alii Hyperbio Corinthio assignant. [22] EXIT. Finivit, alias vitavit.

[23] SIMPLEX ET UNUM. Sunt enim singula ita seorsum scribenda ne alienis partibus admisceantur. [24] MAXIMA PARS. Scilicet poetarum; et plurale verbum dedit nomini singulari, quoniam in illo pluralitas colligitur. Sic Virgilius: «Pars in frusta secant». Et tertiae personae dictioni primam attribuit quia in ea parte se admiscet, ut cum caeteros reprehendat sibi parcere non videatur. Dicit ergo in opposita vitia incurrere poetas dum opposita effugere tentant: sunt enim qui, ut nimiam loquacitatem effugiant, brevitatem tentent; sed quia illam explere nequeunt, incidunt in obscuritatem. In brevitate enim praeceptum est ut inde incipiamus unde necesse est, et non ab ultimo principio repetamus; et si summatim, non particulatim narramus; et si non ad extremum, sed usque eo quod opus fuerit prosequemur; et si exitus rerum ita ponemus ut ea quoque quae non diximus ex iis quae dicta sunt intelligantur; et omnino si non modo tacemus id quod obest, sed etiam id quod non prodest. Qui igitur haec observat, brevis erit. Sed si ea quoque praetermittet quae necessaria sunt, iam non brevis sed obscurus fiet.

[26] SECTANTEM LEVIA. Aliud vitium cavendum erit: nam saepe enervatos scribit versus, qui delicatos scribere tentat. [26] LEVIA. Polita, splendida. Prima syllaba producta. Virgilius: et saepe in levi quesisset cornua fronte.[27] DEFICIUNT. Deserunt. Virgilius: «noctis [...] non deficit humor». [27] PROFESSUS GRANDIA. Et hic peccat qui, dum grandiloquus esse vult, inflatus efficitur. [28] SERPIT HUMI. Nam dum vult magna vitare nimis descendit. Optima autem translatio a navigante qui, dum altum mare fugit, in littus incidit. Ponit autem vitium trium figurarum. Nam, ut ostendit Cicero, sunt tres figurae dicendi: gravis, mediocris, attenuata. Gravis constat ex verborum gravium magna et ornata constitutione. Mediocris constat ex humiliori, neque tamen infima et pervulgatissima verborum dignitate. Attenuata denique usque ad usitatissimam puri sermonis consuetudinem descendit. Cavendum autem est ne dum haec genera consectemur in finitima et propinqua vitia deveniamus. Nam gravi figurae se similem praebere cupit quae suffulta appellatur: quapropter ea saepe figura gravis imperitis videtur, quae tumet et inflata est. Eadem ratione qui in mediocri consistere nequeunt errantes perveniunt ad confine genus quod dissolutum appellatur. Denique qui non possunt in illa facetissima verborum attenuatione versari veniunt ad aridum et exangue genus dicendi, quod ‘exile’ appellat Cicero. Haec igitur trium figurarum tria vitia ita a poeta vitanda putat Horatius ut Cicero ab oratoribus: nam cum dicit [26] “sectantem levia”, dissolutum notat; cum vero [27] “professus grandia”, suffultum et inflatum; cum postremo [28] “serpit humi”, exile ostendit.

[29] QUI VARIARE CUPIT. Virtus maxima est poema multa varietate distinguere: animum enim auditoris ex varietate delectamus, et attentum reddimus, et ab omni fastidio removemus. Sed ita variandum est ut nihil portentosum appareat, et ineptum, et minime inter se quadrans. Nam esset similis pictori qui aprum animal silvestre in marinis fluctibus, delphinum vero aquarum incolam in silvis pingat: nam huiuscemodi varietas non delectat quia portento similis est. [31] IN VITIUM. Fuga culpae ducit in vitium. Nam dum volo fugere vitium ne nimis usitata et trita loquar, incido in aliud vitium: ut fingam prodigia.

[32] AEMYLIUM. Locus erat in quo quidam Aemylius suos gladiatores habuit. Circa hunc ludum statuarius erat nomine Imus. Alii dicunt: imum id est brevem. Alii, in ima parte harenae positum; et Aemylium dicunt esse qui statuas in harena ponendas faceret. Hic ergo ungues capillosque optime in statua fabricabat, reliqua vero membra non recte ponebat. [33] MOLLES. Flexibiles; id est: ita formabit ut in aere, metallo duro, flexibiles videantur. [36] PRAVO. Distorto, quae deformitas non parva est. Nigri autem oculi et nigri capilli ad pulchritudinem spectant, unde ipse in Odis: nigris oculis nigroque crine decorum.Sententia igitur est quod ipse magis esse velit: id est non magis ipse velit sua poemata similia illi statuae in qua capilli et ungues artificiose expressi sint, reliqua vero membra turpia appareant, quam habere oculos crinesque pulchros et nasum turpem. Sic igitur concludit non placere poema in quo cum quaedam minora paucioraque pulchra sint, reliqua quae et plura et maiora sunt turpia existant.

[38] SUMMITE. Praeceptum est quod si observetur omnia pene illa vitia quae demonstrata sunt, evitari queant: nam quicunque habebit ingenium, consilium artificiumque par materiae, rem pro dignitate adimplebit; praesertim si – ante quam negocium aggrediatur – pensitet cuncta, et tentet, et quae possit et quae non possit. [40] LECTA. Pro electa. [40] POTENTER. Secundum possibilitatem. [40] RES. Materia. [41] FACUNDIA. Quod ad elocutionem pertinet.

[41] LUCIDUS ORDO. Qui in dispositione versatur. [41] LUCIDUS. Nam is probandus qui splendorem non obscuritatem afferat. [42] ORDINIS HAEC VIRTUS. (1) In contexendis rebus duplex adhibetur ordo, alter naturalis alter artificiosus: naturalis est cum in dispositione quaeque priora prius collocantur; hic plerunque in oratore perspicitur cuius cum aut auditores aut iudices indoctiores, aut – quia multum occupati sunt – tardiores ad rem percipiendam sint, omnia perspicua in narrando esse oportet. Artificiosus vero est cum, nulla habita temporis ratione, ita persaepe ab ultimis incipimus ut deinde ad priora revertamur.

(2) Ergo naturalis in oratore plerunque perspicitur, artificiosus autem maxime est poetarum. Nam ad poetas legendos et doctiores et ociosiores accedimus, et siquid semel lectum non intelligatur, eundem locum saepius repetere licet: quapropter isti artificioso utuntur ordine, ut apud Virgilium videmus qui a septimo errorum Aeneae anno Aeneida incipit; mox apud Didonem, quae de excidio Troiano et variis navigationibus omiserat suo ordine narrat. Ergo in optimo poeta [42] “virtus”, id est dignitas, et [42] “venus”, id est pulchritudo, erit ut [43] “iam nunc dicat”, id est quam primum quaedam ultima dicat. [43-44] ET DIFFERAT DEBENTIA DICI. Quae prima sunt.

[45] HOC AMET. Quod aliquid exornet. [45] HOC SPERNAT. Quod vel omittendum vel in alium locum reiiciendum sit. [46] IN VERBIS. Praeceperat de dispositione, nunc nonnulla quae pertinent ad elocutionem. Haec autem habet elegantiam, compositionem et dignitatem, rursus autem elegantiae partes sunt latinitas et explanatio. Latinitas evitat linguae vitia, explanatio orationem apertam et perspicuam reddit: hoc autem fit verbis propriis et usitatis. Compositio est verborum constructio aequaliter perpolita: [46] “in serendis” ergo, id est conserendis et componendis, “verbis” (quod compositionis est) iubet adhiberi cautionem, ut aequaliter sit perpolita.

[47] DIXERIS EGREGIE. (1) Quoniam verba aut propria sunt aut translata, et rursus propria aut vetusta, aut consueta et trita, aut a scriptore nuper ficta, praecipit si novum verbum fingas, quoniam id ut plurimum compositum erit ex dictionibus notis, ut callide et apte coniungantur. Notum erat apud Latinos ‘capra’, notum et ‘genus’: ex iis ergo callida iunctura verbum novum fabricavit Actius in Philotete cum dixit «caprigenumque pecus».

(2) Ego hoc ita exponendum censeo; Acroni autem placet esse poetae sententiam ut «cum laude dicas verbum vulgare, si illud bene composueris», et ipsum exponere «de verbis veteribus et novis, quomodo poetica licentia fiant». Nam et vulgaria cum diligenti compositione splendescunt; et recte nova fingimus si necesse est novas res exprimere. Haec ille. Et re vera concedendum est hoc poetae, cum etiam philosophi et praesertim Stoici in rebus nuper ab ipsis inventis nova verba fabricent.

[49] INDICIIS. Recte dixit: nam animi indicia verba sunt. [49] ABDITA RERUM. Quasi animi sensa. [50] FINGERE. Fabricare verba non audita a Cetegis, quasi a priscis Romanis, cincturis militaribus et praeparatis ad bella; id est accinctis. Ut contra Virgilius imbelles et desides ‘discinctos’ appellat: «fecerat Ignipotens [...] discinctos Mulciber Afros». [52] ET NOVA. Licet etiam verbum a derivatione Graeca formare, quemadmodum a Graeco verbo πλήττω ‘plector’ antiqui formarunt. [52] FIDEM. Auctoritatem. [53] PARCE. Ut raro fiat.

[53-54] QUID AUTEM CECILIO PLAUTOQUE DABIT. Locus est a maiori: nam si populus Romanus concessit Cecilio et Plauto – poetis priscis – ut verba nova fingerent, multo magis concedent Virgilio et Varo, excellentioribus poetis. Et profecto antiqui nova verba aut fabricarunt, aut a Graecis deduxerunt, quae deinceps a posteris trita sunt: nam Cato de nuce pinea ‘tempestivam’ dixit, verbum hactenus incognitum. Et Lucretius «dedala tellus» et ‘reboant’, ut illud: nec cithara reboant laqueata aurataque tecta.Et Accius ‘Mulciberum’ Vulcanum appellavit quod ignis omnia mulceat; suus versus est: heu Mulciber! Arma ignavo invita fabricatus est manu. Et Ennius ‘triste’ posuit pro ‘amaro’: nec triste quaeritat sinapi nec maestum caepe. Haec in illis nova fuerunt, in Virgilio iam trita.

[54] CECILIO. (1) Hic Statius Cecilius est comoediarum scriptor, natione Gallus fuit Insuber vel ut alii putant Mediolanensis, et Ennii conturbernalis. Mortuus est anno post mortem Ennii et sepultus in Ianiculo, Olympiade centesima ac quinquagesima. Plautus autem ex Umbria Sarsinas fuit: et Romae moritur Olympiade centesima ac quadragesima quinta; qui propter annonae difficultatem ad molas manuarias pistori se locaverat, et quotiens vacabat ab opere fabulas scribebat ac vendebat.

(2) Poetarum autem comicorum veterum iudicium dedit hoc pacto Sidigitius in libro de poetis: ut Cecilio primae partes darentur, Plauto secundae, Nevio tertiae, Licinio quartae, Attilio quintae, Terentio sextae, Turpilio septimae, Trabeae octonae, Lucretio nonae; antiquitatis postremo causa Ennium decimum ponit.

(3) Varro autem in primo libro de poetis hoc epigramma Plauto adscribit: postquam est morte captus Plautus, Comedia luget, scena est deserta, Risus, Ludus Iocusque et Numeri et innumeri simul omnes conlachrymarunt.Hoc ab eo scriptum refert Varro.

[56] INVIDEOR. Et hoc ipse nove profert: nam dicimus ‘invideo tibi doctrinam’ et ‘doctrina invidetur tibi’, non autem ‘tu invideris’. [56] ENNI. Pro ‘Ennii’. Quintus Ennius Tarenti nascitur Olympiade centesima trigesima quinta. A Catone quaestore Romam traductus est. Habitavit in Aventino, parco sumptu ac una ancilla contentus. Moritur septuagenario maior, articulari morbo, sepultusque est in Scipionis monumento in via Appia intra primum lapidem.

[59] SIGNATUM. Translatio a numis. [60] UT SILVAE. Ut singulis annis renovantur frondes in silvis et primis cadentibus novae succedunt, ita singulis pene aetatibus immutantur verba et prisca a consuetudine abeunt: quod etiam Crassus apud Ciceronem per socrum suam ostendit. [63] DEBEMUR MORTI. Non mirum si verba intereant, quando homines omniaque humana pereant. [63] SIVE RECEPTUS. Ut portus in litore Romano comparatus, ubi mare intra terram receptum est.

[65] STERILISQUE. Quemadmodum ubi terra fuit effecta est aqua, ita quod aqua fuit effecta est terra: ut apparet de palude Pontina quae exsiccata arari potuit. Sed sine hominum labore inter Italiam Siciliamque mare inrupit: ergo aquae ibi sunt ubi terra fuit. Eodem pacto a Syria seiuncta est Cyprus, a Boetia Euboea. Sic contra exclusis aquis terrae emerserunt: nam Hibanda insula olim Ionii fuit, nunc CC stadiis ab eo distat; et in Italia Circei olim insula fuit.

[67] SEU CURSUM. Ut de Peneo Thessaliae stagnante flumine et de Acheloo legitur; sed et Tyberis derivatus est qua nunc incedit, cum antea per locum quod Velabrum dicitur flueret, ubi nostra tempestate templum est divi Georgii quod ‘ad Velabrum’ dicitur (sed vocabulum non tenentes ad vellus aureum dicunt). Erat autem Velabrum sub Aventino, et illa aqua Aventinum a reliqua urbe separabat: unde Aventinus dictus est, quia navibus illuc adventaretur; alii tamen ab adventu avium quae illuc se a fluvio reciperent dictum esse volunt.

[72] QUEM PENES. Nam sermo et verba usu potius quam ratione formantur.

[73] RES GESTAE. (1) Ostendit quo carmine quicquam scribi debeat; et quoniam res gestas et deorum et heroum et magnorum virorum Homerus hexametro carmine descripsit, omnesque poetas longo intervallo superavit, ostendit nobis illa eo carmine scribenda esse. Verum, ut rem latius prosequamur, versus – si genus respiciamus – est, ut Diomedi placet, «partium legitima dispositio et pedum culta copulatio consonanti spetie metricam exhibens regulam».

(2) Huius autem generis formae multae sunt, sed de aliis alio loco; interim versus hexameter ex sex pedibus constat adeo ut in quattuor primis sedibus indifferenter dactylus spondeus ve poni possit. Quinta sedes dactylo praecipue attribuitur, nonnunquam tamen spondeo. Sextus vero locus dactylum nunquam recipit, nisi subsequens versus a vocali incipiat: nam tunc ex collisione ultima dactyli abiicitur. Virgilius: ignari hominumque locorumque erramuset in Georgicis: «Vulcani decoquit humorem».

(3) Ergo spondeo conceditur sexta sedes aut trocheo, quia ultima syllaba cuiuscunque carminis et produci et corripi valet. Quapropter a duodecim syllabis ad decem et septem producitur: nam si totus ex spondeis qui dissyllabi sunt constabit, erunt in sex spondeis duodecim syllabae; sin totus ex dactylis qui trisyllabi sunt, quoniam ultimus ultimam syllabam amittit, erunt decem et septem syllabae.

(4) Versus autem hexameter quia varietatem stili patitur (ut modo in infimam figuram deprimatur, modo in altam grandiloquamque extollatur, nonnunquam in ea quae mediocris est versetur), erit optimi poetae officium dare operam ut qualitati materiae carminis qualitas quadret, cui rei perspicuo testimonio esse poterit initium Virgilianae Aeneidos.

(5) Nam cum et duo iam a se absoluta volumina indicet – Buccolica scilicet et Georgica – et tertium scribendum proponat, cunque infimo stilo buccolicum, mediocri georgicum carmen scripserit, Aeneida vero sublimi scripturus sit, paucis versibus omnes tres figuras complectens, suas singulis rebus figuras attribuat. Nam quid depressius esse potest quam illud: ille ego, qui quondam gracili modulatus avena carmen, et egressus silvis vicina coegi.Quid rursus altius atque sublimius quam cum dicit: at nunc horrentia Martis arma virum cano. Id autem quod in medio est: ut quanvis avido parerent arva colono, gratum opus agricolisquoniam materia ipsa mediocris est, mediocri figura est prosecutus.

(6) Sed quorsum tam multa de hexametro versu? Nempe ut iam perspicuum sit non omnem hexametrum versum esse heroicum sed eum qui sublimi figura expolitus heroum magnorumque virorum facta describit. Carmen autem heroicum Graeci ἔπος appellant diffiniuntque esse ἐμπεριοχὴν Θὲιοντε καὶ ἡρωϊκῶν καὶ ἀνθρωπίνων πραγμάτων, id est: continentiam divinarum heroicarum humanarumque rerum. Et dicitur ἔπος ab eo quod est ἕπεσθαι id est ‘sequi’: quia in eo dicenda ea quae iam dicta sunt perpetuo tenore secuntur. Dicitur et ‘Pythium carmen’ quia, cum Apollo in matris ultionem Phytonem serpentem interemisset, accolae dei laudes hexametro versu celebrarunt (qui sex spondeis a principio compositus est, deinde soluta spondei altera syllaba sine damno temporis dactylum protulerunt). Vel vocatus est ‘versus Pythius’ quia et Pythiae, Phoebi sacerdotes, oracula illius dei hoc versu proferebant.

(7) Maxima autem in versu heroico laus est ut primo, quarto ac sexto loco spondeus sit, ut: defecisse videt, sua iam promissa reposci.Item: immotamque coli dedit et contemnere ventos.Item: cui non dictus Hylas puer et Latonia Delos.Aliquando constant ex quinque dactylis, ut:panditur interea domus omnipotentis Olympi.(8) Versus igitur heroicus dignitate primus est, plenae rationis perfectione formatus ac totius gravitatis honore sublimis, multaque pulchritudinis venustate praeclarus, quae sine ulla coniunctione quascunque alias orationis partes ita mutuis inter se connexionibus colligat ut in scansione propria pes nullus nisi novissimus tantum integram partem orationis includat.

[75] VERSIBUS IMPARITER IUNCTIS. Elegiam dicit, quae ex versu hexametro atque pentametro constat. Quod genus carminis praecipue scripserunt apud Romanos Ovidius, Propertius, Tibullus et Gallus, imitati Graecos praecipue Callimachum et Euphorionem. Dicitur autem elegia ἀπὸ τοῦ εὖ λέγειν τοὺς τεθνεῶτας: fere enim defunctorum laudes hoc carmine prosequebantur; sive ἀπὸ τοῦ ἐλέους, id est miseratione, quia miserabiles res hoc carmine pronuntiabant. Hinc Horatius ad Albium Tibullum scribens ait: neu miserabiles decantes elegos.De auctore vero ignoratur. [75] QUERIMONIA PRIMUM. Nam primo res miserabiles illo decantabantur, deinde etiam laetiores. [77] EXIGUOS. Comparatione heroici.

[79] ARCHILOCHUM. (1) Iambicum carmen plerunque trimetro versu et epodo sequente compositum est, ut: male soluta navis exit alite ferens olentem Mevium.Iambus ex brevi et longa constat (ut ‘dies’); versum maledicum conficere habilis est. Sunt qui dicant iambum nomen sumpsisse a Iambe, famula Celei: quae Cererem filiam quaerentem, ad Meganiram Celei coniugem delatam cum vidisset, male tractavit. Alii volunt iambum quasi ‘triambum’, a triumphatore Libero nominatum.

(2) Alii a strenuo duce Martis iccirco dictum quia, cum crebro pugnas iniret et telum cum clamore torqueret, παρὰ τὸ ἰὸν βάλλειν – id est a iaculum torquendo – iambus appellatur; est autem ex brevi et longa compositus pes quod ii qui iaculentur et brevi accessu in extensum passum proferuntur ut fortiori nixu teli ictum confirment.

(3) Sunt qui putent dictum ἀπὸ τοῦ ἰαμβίζειν, id est ‘male dicere’. Cuius carminis praecipui scriptores apud Graecos fuerunt Archilochus et Hipponax, apud Romanos Lucilius et Catullus. Archilochum vero hoc carmen nonnulli invenisse volunt et illum usum esse in Lycambem qui filiam desponsatam sibi denegarat, adeo ut illum ad laqueum compulerit: ergo [79] “proprio”, id est a se excogitato.

[80] SOCCI. Id est comici, qui socco (id enim calcei genus est) utuntur. [80] COTURNI. Et isti calcei sunt, quos sibi adhibent tragici. Ergo [80] “coturni” id est tragici. Virgilius: «Sophocleo tua carmina digna coturno?». [80] GRANDES. Quia tragoedia grandiores res et grandiori stilo scripta continet. [81] ALTERNIS. Nam in tragoedia et comoedia alternae sunt collocutiones. [81-82] STREPITUM POPULAREM. Plausum a populo concitatum. Ut sit sententia: applaudit quidem populus istis pedibus, sed maiorem etiam plausum merentur; vel intelligit sua sonoritate etiam in tumultu audiri posse. [82] ET NATUM REBUS AGENDIS. Nam vehementiam et efficaciam in agendo exprimit.

[83] FIDIBUS. Lyricis versibus qui fidibus, id est chordis, concinuntur; quibus et magna persaepe cantantur, ut deorum heroumque laudes et victoriae pugiles et equestres et curae, id est amores iuvenum, et convivia. [85] ET LIBERA VINA. Id est convivia in quibus a curis per vinum liberamur. De lyrico carmine in principio huius interpretationis multa inquisivimus.

[86] DESCRIPTAS SERVARE VICES. Ad multa puto produci huiuscemodi praeceptum ut in omnibus scribendis servare vices sit, ut pro materiae qualitate eligatur genus poematis quod illi rei attributum est: ne de re comica tragoediam aut de tragica comoediam scribamus, quod paulo post apertius loquitur. Eligatur carmen idoneum, accommodetur stilus, servetur denique in omnibus rebus decorum. Sed praecipue refertur ad distinctionem carminum de qua paulo supra praecepit. Nam non debet salutari, id est appellari, poeta siquis aut nequit tarditate ingenii aut ignorat negligentia discendi servare vices descriptas. Salutare autem, cum appellare significat, non est nisi in honorifica re. Unde dicunt senatus Attalum regem salutavit.

[88] CUR NESCIRE. Ordo est: cur malo ego prave pudens, id est pravo pudore impeditus, nescire quam discere. Est enim vitiosus pudor quo a recte agendo impedimur, bonus autem quo turpiter agere prohibemur.

[89] VERSIBUS. (1) Exponit quid sit servare vices: nam nec materia comica tragica grandiloquentia extollenda supra modum est, neque rursus tragica humilitate comica deprimenda; nisi raro, et cum altera ab altera aliquid mutuatur. Nam Cremes ille apud Terrentium, quanvis caetera comica sint, tamen in peccato filii – ut gravior sit obiurgatio – tragoediam citat, et tragica est illa exclamatio: «o caelum, o terras, o maria Neptunni!». Et: «pro summe Iuppiter».

(2) Verum quoniam de versus heroici elegique ac iambici ratione pauca dicta sunt, eadem quoque brevitate – quatenus sat fuerit – tragoediam comoediamque prosequemur. Tragoedia igitur, ut refert Diomedes, est «heroicae fortunae in adversis comprehensio». Quam diffinitionem a Theophrasto excogitatam videmus. Ait enim: τραγῳδία ἐστὶν ἡρωϊκῆς τύχης περίστασις. Dicta autem est, ut nonnullis placet, ab eo quod est τράγος, id est hircus, et ᾠδή, cantus. Quoniam olim auctoribus tragicis hircus praemium cantus proponebatur, qui Liberalibus Libero patri immolabatur quia, ut ait Varro, vitibus noxium est animal: hoc idem et paulo infra ponet poeta. Vel quod utrem ex hircina pelle vino plenum pro praemio darent. Virgilius: «uncti saliere per utres».

(3) Alii putant a faece quam quidam Graecorum τρύγα, id est faecem, appellant permutatione litterarum: quoniam ante personas a Thespide repertas mimi peruncti ora olei faecibus fabulas agebant; quod in sequentibus poeta significat. Alii a vino arbitrantur, quod olim τρύξ dicebatur a quo vindemia τρύγητος appellatur, quia in sacris Liberalibus Athenienses vinum cantoribus exhibebant; cuius rei testem Lucilium producunt.

(4) Comoedia vero est secundum Graecos ἰδιοτικῶν καί πολιτικῶν πραγμάτων ἀκίνδυνος περιοχὴ, id est privatae civilisque fortunae sine periculo vitae comprehensio. Dicitur autem comoedia ἀπὼ τῶν κῶμων: sunt enim κῶμαι pagi, id est conventicula rusticorum; et ᾠδή, cantus. Nam, ut ait Varro, iuventus Actica circum vicos ita ire solita fuit et quaestus gratia hoc carminis genus exercebat. Vel quia iam intra urbem coacti Athenienses in viculis parvarum domuum hunc cantum exercebant. Vel dicitur απο τοῦ κώμου: id est a comessatione quae olim in huiusmodi fabulis amantium viventium κῶμοι appellabatur.

(5) Tragoedia heroas regesque continet, et semper infelices exitus habet. Unde Euripides, roganti Archelao regi ut de se tragoediam scriberet, abnuit praecatusque deos est ne quid sibi accideret tragoedia dignum. Comoedia contra civiles privatosque describit et exitus felices.

(6) Poetae primi comici fuerunt Sussarion, Nullus ac Magnes. Hi veteris disciplinae ioculatoria nec scitae nec venustae pronuntiabant. Secunda aetate fuerunt Aristophanes, Eupolis et Cratinus, qui vitia sectati acerbissimas scripserunt comoedias. Tertia aetas Menandri et Philemonis fuit, qui omnem comoediae acerbitatem mitigaverunt. Horum fabulas Romani transtulerunt, primusque Livius Andronicus scripsit.

(7) Hic – servus Livii Salinatoris – ob ingenii meritum, quoniam liberos optime erudiebat, ab eo libertate donatus est Olympiade CXLVIII. Sunt qui velint Epicarmum in insula Ceo exulantem primum hoc carmen frequentasse, et sic a Ceo comoediam dici. Antea itaque galeris non personis utebantur, ut qualitas coloris indicium faceret aetatis cum esset aut albi aut nigri aut ruffi. Personis primus uti coepit Roscius Gallus histrio, qui oculis obversis erat nec satis decorus.

(8) «Togatae» ut ait Diomedes «dicebantur, quod omnia in publico honore confusa cernebantur. Quae togatae postea in praetextas et tabernarias dividebantur». Togatae sunt quae scribuntur ritu habituque togatorum, id est Romanorum, ut Graecae fabulae a Graecorum pallio palliatae dicuntur. Sed quanvis togata genus sit sub quo et praetextatae et tabernariae reponuntur, tamen pro tabernaria ponitur. Praetextata habet magistratuum, qui praetexta utuntur, et imperatorum et principum Romanorum argumentum.

(9) Tabernariae ab humilitate personarum et argumentorum appellantur: nam tabernas pauperum domos habebant quae priscis temporibus ex tabulis conficiebantur. Athellanae ab Atella, Oscorum urbe ubi repertae sunt, nomen trahunt: hae sunt argumentis dictisque iocularibus similes satyricis fabulis Graecis. Quarta species togatorum est planipedis: Graece dicitur μῖμως; planipedes vero dicuntur quod actores neque soccis neque coturnis prodeunt in proscenium aut pulpitum, sed planis – id est nudis – pedibus. Huius meminit Accius, scriptor togatorum: datum inest aurum? Exultat planipes.(10) Satyrica Graeca differt ab Athellana: nam in satyricis Satyrorum personae inducuntur, aut siquae sunt Satyris similes (ut Autolicus, Burris); in Athellana vero obscenae personae (ut Maccus). Comoediae atque tragoediae commune nomen sumunt Graece dramata: nam δρᾶν agere est Latine fabulas.

(11) Vitruvius vero de architectura ita scenas distinguit ut tragicas columnis et fastigiis et signis regalibus ornandas praecipiat, comicis vero aedificiorum privatorum speciem praebet; satyricas arboribus, speluncis et montibus ornat. Donatus vero ita distinguit personarum vestimenta ut adolescentibus discolor sit vestitus, servis exiguus amictus ut priscam paupertatem indicent vel ut expeditiores sint ad negocia obeunda, parasiti cum intortis palliis veniunt. Laeto vestitus candidus, aerumnoso obsoletus, purpureus diviti, fucetius pauperi, militi chlamis purpurea; puella habito peregrino, leno pallio versicolore utitur, meretrici ob avaritiam luteus datur.

(12) Tibias adhibebant pares et impares, id est dextras et sinistras: dextrae sua gravitate seriam comoediae orationem pronuntiabant, sinistrae – Serranae – acuminis levitate iocum ostendebant. Ergo ubi mixtus cum gravitate iocus esset dextrae sinistraeque adhibebantur. Comoediae statariae dicebantur quae quietiores essent, motoriae quae turbulentae; mixtae vero ex utraque constant. Comoediam Cicero ait esse imitationem vitae et spectaculum consuetudinis et veritatis. Quis primus in Graecia invenerit incertum est. Haec ego prolixius prosecutus sum ut et hunc locum et plures qui sequentur facile intelligantur.

[96] TELEPHUS. Filius Herculis ex Auge a qua in silva expositus est et a cerva nutritus diu regno caruit. [97] AMPULLAS. Verba grandiloqua et turgida; ab ampullis: illae enim sunt inflationes in aqua. Sed et vitreas ampullas dicimus quia artificis inflatione fiunt: ergo tumentia verba ampullas dixit. [97] SEXQUIPEDALIA. Magna et quae pedem integrum et dimidium alterius in versu facere possint. Est enim sexquialtera in musica. [98] TETIGISSE. Commovisse. [98] COR. Animum spectatoris. [99] NON SATIS. Non satis est habere ornatum orationis nisi pathetica sit oratio atque huiuscemodi ut auditores in quemcunque affectum movere possit.

[101] UT RIDENTIBUS. Animi nostri sua natura ad omnem affectum proclives sunt, sed maxime moventur cum viderint imagines suas in aliis: nam flentem videntes ad fletum, ridentem ad risum movemur. Ergo optime Cicero: ardeat orator si vult iudicem incendere. [105] AUT DORMITABO AUT RIDEBO. Aut in tedium cadam si verba non accommodabuntur affectibus, aut ipsum poetam ridebo. [105] TRISTIA. Nam verba tristia moestum decent auditorem, et minacia iratum. Sic ludens lascivis, severus seriis utatur.

[108] FORMAT ENIM. Natura enim ita instituimur ut talem in nobis affectum excitemus qualis futura est oratio: nam aut laetitia nos afficit aut ira, aut moerore deprimit. Deinde quales intus sunt animorum motus tales foras efferuntur lingua interprete: nam iccirco concessa est homini oratio, ut animi sensa intepretetur et promat. Quapropter magno odio digni sunt ii qui, naturae beneficio abutentes, aliud sentiunt aliud locuntur. Concludit igitur egregie quod, cum poetica naturam imitari debeat, natura autem velit orationem correspondere affectibus, irridebunt auditores eos poetas qui verba absona et minime convenientia affectibus formant. [112] “Absona” ergo “fortunis”: id est non correspondentia fortunae. Alia igitur verba accommodat Terrentius desperanti concupitas nuptias Pamphilo, alia in summa spe constituto.

[113] CACHINNUM. Nimium et dissolutum risum (nam Graece καγχάζειν cachinnari est). [114] INTERERIT MULTUM. Est in genere humano quaedam proprietas sexus, aetatum, fortunae, artificii et locorum, ut aliud ingenium sit in viro quam in foemina, in puero quam in viro, in ingenuo quam in servo, in principe quam in privato, in meretrice quam in pudica, in milite quam in philosopho, in Italo quam in Gallo. Quidam rursus natura humaniores sunt, quidam magis elati. Alii aequabilitatem patiuntur, alii superare volunt. Quamobrem uniuscuiusque ingenio condecentem orationem dabit optimus poeta.

[114] DAVUS. Qui servus serviliter loquitur. [114] HERUS. Dominus. [115] MATURUS. Qui nihil temere faciat. [115-116] FECUNDUS IUVENTA. Plenus cupiditatibus, et qui illis potius quam ratione ducitur. [116] MATRONA. Quae fortuna elata sit et sexu. [116] SEDULA. Quae sine dolo, id est diligenter et fideliter, cuncta agit. [117] VAGUS. Quia varias regiones quaestus causa adit. [118] COLCHUS. Qui natura saevus est. [118] THEBIS. Non nisi doctus. [118] ARGIS. Qui magnanimus est.

[119] FAMAM. Historiam vel fabulam. Sententia est: cum quempiam ex priscis hominibus describas, aut ea de illo narrabis quae scripta adinveneris, vel – si a te fingas – fingito ea quae illis quadrent. [120] REPONES. Id est iam ab aliis poetis positum (id est scriptum) iterum pones (id est scribes). [120] ACHILLEM. Exemplo demonstrat quod praecepit. Nam cum velox heros iste describatur ab Homero unde est «πόδας ὠκὺς Ἀχιλλεύς»; cum in contentione cum Agamemnone inexorabilis; cum acer, id est vehemens, cum omnia armis arroget et nihil iuri concedat: talem et ipse induces aut si novum quicquam in eo finges, id fingito quod iis quae dicta sunt de eo quadret. [123] MEDEA FEROX. Nam sic contra Iasonem, cum desertam se sensit, describitur. [123] ET INVICTA. Quasi implacabilis. [123] FLEBILIS. Propter amissionem filiorum.

[124] IXION. Hic, ex Antione Periphantis filio natus, Diam Esionei filiam uxorem duxit, cui multa contra dotem filiae se daturum pollicitus est; ac cum pacta non servaret, Esioneus illi equos abstulit. Accersivit illum Ixion, tanquam omnia soluturus, sed prius fossam ingentem fecit, igneque replevit ac desuper cinere extincto texit: deinde socerum venientem in ea mersit. Verum cum tam iniqua caede nemo illum lustrare vellet, tandem a Iove lustratus est; quo tempore Iunonem de stupro interpellavit, nec dubitavit cum nebula, quam Iuppiter in formam Iunonis finxerat, concubere (unde Centauri orti). Quapropter apud inferos a rota cui alligatus est circumvolvitur. Ergo cum in socerum, cum in Iovem perfidus fuisset, perfidus semper describetur. [124] VAGA. Quia in vaccam versa et oestro percita diu evagata est. [124] TRISTIS. Propter caedem patris, propter paenitentiam matricidii, propter Furias a quibus agitabatur.

[125] SIQUID. Cum in fabulis homines a priscis poetis descriptos pones, eadem illis tribues quae prisci tribuerunt. Si autem quempiam novum neque ab alio descriptum pones, quod illi ingenium quosve mores a principio tribueris eosdem per universum opus tribues, ut constet sibi id est ne a sua natura discedere videatur.

[128] DIFFICILE EST. Communia appellat quae a nemine adhuc dicta sunt, nec dum a quoquam occupata: ut agri nondum occupati communes dicuntur. Ergo communis omnibus erat Achilles et Ulyxes, cum nondum eos quisquam descripsisset. Descripsit Homerus: ergo communia proprie dixit. Deinde cum poetae Latini eadem scriberent, non iam communia sed quae propria Homeri essent describebant. Nunc vero poeta affirmat difficilius esse quod Homerus fecit facere, quam illum imitari deducendo in actum – id est in tuam fabulam – Iliacum carmen, id est materiam belli Troiani. [130] QUAM SI TU PRIMUS PROFERRES IGNOTA. Id est non antea posita ab alio scriptore.

[131] PUBLICA MATERIES. Sententia est quod ea quae ab aliis quoque scripta sunt erunt [131] “privati iuris”, id est efficientur tua, si non insistis in trito aliorum cursu, id est non usitato genere inventionis et dispositionis et elocutionis uteris. [132] PATULUM. Omnibus manifestum, quasi vulgarem, et quem omnes praestare possunt. [132] VILEM. Quia nimis usitatum. [133] NEC VERBUM. Nam aliud est intepretari Graecum poema, aliud est imitari: ergo non eris interpres. Sed imitator quoque non omnia assumes ab eo quem imitaris: nam quidam loci dilucide expressi sunt Graece, qui Latine non possent; ergo ne deducas te in eas angustias unde progredi ad ulteriora non possis, nisi impudenter et contra legem facias.

[136] NEC SIC INCIPIES. Non decet tam turgens principium dare ut in reliquis illud exaequare nequeas. [136] CYCLICUS. Poetae nomen. Aliqui de Antimacho intelligi volunt, et ‘cyclicum’ dici qui in eodem versetur circuitu neque quicquam variare sciat. Alii ‘cyclicos’ vocant poetas qui circuendo urbes recitant. [137] FORTUNAM PRIAMI CANTABO ET NOBILE BELLUM. Non simpliciter vituperat carmen sublime sed quae sequentia a principio ipso degenerant. [138] QUID DIGNUM. Qui principium sublime facit, deinde consequentia multo inferiora, similis est illi qui, cum vehementer hiet, gracilem tamen deinde vocem emittat. Magis ergo decorum fuit ut tenuem vocem emissurus tenue hiaret. [139] PARTURIENT. Ex apologo Aesopi est. [140] QUANTO RECTIUS. Nam, ut sapiens, principium non mediocre exhibuit sed tamen tale cui reliqua responderent. [143] NON FUMUM EX FULGORE. Nam qui sublime incipit ac deinde humiliter prosequitur profert ex splendore fumum. At Homerus ita incipit ut ascendat potius quam descendat et ex fumo dat fulgorem. [145] ANTIPHATEM. Lamii filium dicit, qui Formias condidit, qui ex Lestrigonibus populis fuit (hi autem humana carne vescebantur).

[146] NEC REDITUM DIOMEDIS AB INTERITU MELEAGRI. Ut facit Antimachus qui cum scribat reditum Diomedis a Troiano excidio qui propter infamiam Aegiales uxoris (quae hortatu Naupli Palamedis patris cum Cyllabare Stelenei filio concubuerat) patriam vitasset, in Apuliam venit et in radicibus Gargani montis Sipontum sive Arpos condidit. Huiuscemodi reditum altius quam sat est repetens, initium sumit ab interitu Meleagri patrui sui, qui cum avunculos interemisset, mater torrem sibi fatalem igni imposuit: et sic periit Meleager. Fuit autem Diomedes filius Tydei, et ille frater Meleagri. [147] “Nec gemino ab ovo bellum Troianum incipit”. Nam quanvis bellum Troianum gestum fuerit propter raptum Helenae non tamen sumit initium ab ovis quae Leda ex Iove in cygnum verso peperit, ex quibus nati sunt Pollux, Helena, Castor et Clytemestra.

[148] SEMPER AD EVENTUM. Ita aperte principia dicit ut ex iis facile antecedentia cognoscantur, et adducit auditorem suum tanquam ad nota. Nam Iliada incipit a precibus Chrysae sacerdotis, et Odyseam a concilio deorum. Sic Virgilius errores Aeneae a VII anno et a tempestate in mari Siculo a Iunone excitata.

[151] VERIS FALSA. Nam hoc poetae est. [151] REMISCET. Pro ‘commiscet’ ut stet versus. [152] PRIMO NE MEDIUM. Nam et si vera nonnulla de Aenea narret Maro, de Didone vero omnia ficta; tamen ita cuncta contexit ut primis sequentia conveniant, neque ex figmento oritur aliqua discrepantia.

[153] TU QUID EGO. Quasi omnes docti. [153] ET POPULUS. Id est omnes indocti. Nam doctus indoctusque hoc desiderat ut ita inducantur personae ut uniuscuiusque aetatis ratio habeatur. Et suo ordine describit puerilem, iuvenilem, virilem et senilem. [158] CERTO. Non vaccillanti sed firmo. [160] TEMERE. Nulla habita ratione. [161] TANDEM. Ex affectu adolescentis dictum: longum tempus videtur illud in quo sub pedagogo degit. [162] EQUUS. Ad equitandum. [162] CANIBUS. Ad venandum. [162] GRAMINE CAMPI. In quo variis ludis et certaminibus se exerceat. [163] CEREUS FLECTI. Facilis ut cera. [163] FLECTI. Nam qui vitia sectatur a via recta deflectit. [164] TARDUS PROVISOR. Nam in illo sensus praevalet, ratio succumbit. Experientia, quae vitae magistra est, omnino abest. [164] PRODIGUS AERIS. Nam illo explet voluptates quae in adolescente vehementissimae sunt (unde infra ‘cupidus’). [165] SUBLIMIS. Elatus, gloriosus. [165] PERNIX. Velox – alibi perseverans – [165] “relinquere amata”, id est concupita. Nam totus ex sensibus pendens summa levitate laborat et ipsae corporeae voluptates brevi satietatem afferunt. Atque – teste Platone – nihil post se nisi paenitentiam relinquunt.

[166] CONVERSIS. In contraria mutatis. [166] VIRILIS. Nam iam cedit rationi appetitus et pro voluptate utilia et honorifica quaerit. Ergo ambitioni et opibus inservit et levitatem iuvenilem excludit. [169] MULTA SENEM. In sene ex defectu animi crescit avaritia (quod longa oratione Cicero in Catone maiore prosequitur). Haec ad quaerendum impellit, quod non fit sine labore; deinde ad servandum, in quo maximo cum incommodo genium fraudat. [171] GELIDE. Deficiente enim sanguine et eius calore crescit timor, et quia in eo viget atra bilis tardus est in rebus agendis et iners. [175] MULTA FERUNT. Nam ad virilem usque aetatem multa diversis aetatibus proveniunt commoda quae senio minuuntur. Ergo illa de homine scribemus quae sunt adiuncta aevo, id est aetati suae.

[179] AUT AGITUR RES. Ita se habent fabulae – sive comoedia sit sive tragoedia – ut quaedam in conspectu populi agantur, ut cum Phedria apud servum de Thaide conqueritur consiliumque captat; quaedam narrantur tanquam intus gesta prius sint, ut Cherea amicum quomodo re amata potitus sit edocet. Multo autem magis movent quae spectantur quam quae audiuntur, et magis delectant; tamen pertinet ad consilium scriptoris ut quae aut crudelia nimis aut nimis turpia sunt e conspectu populi amoveat. [181] FIDELIBUS. Nam iis quae videmus non decipimur; possumus autem decipi in iis quae audimus. Et acerbiora nobis accidunt quae videmus. [182] IPSE SIBI. Nam visa per nos accipimus, audita per alios.

[182-183] GERI INTUS. Non quod gerantur: nihil enim agit histrio nisi praesente populo, sed cum narret gesta fuisse videntur intus geri. [185] PUEROS. Filios quos irata propter novas nuptias Iasoni epulandos posuit. [186] ATREUS. Qui et ipse Thyesti fratri posuit filios epulandos. [187] IN AVEM PROGNE. Quae est in hirundinem conversa. [190] SPECTATA REPONI. Id est cum semel spectanda populo data sit adeo placet ut reponatur, id est iterum spectanda ponatur. [191] NEC DEUS. Nunquam fingemus auxilium a deo provenire nisi tanta res sit ut sine deo ab homine praestari non possit. Recte ergo Virgilius quando Turnus castra ingressus est ait: huic «Iuno vires animumque ministrat». Alii dicunt non esse adhibendam invocationem a poeta nisi nodus id est difficultas incidit quam per se solvere poeta nesciat.

[192] NEC QUARTA LOQUI. (1) In scaena duae plerunque personae loquentes inducuntur, quandoque tamen tres; rarissimo autem quarta persona inducitur: si tamen inducatur, adeo raro loquitur ut apud Graecos κωφὸν πρόσωπον, id est mutam personam appellent. Martialis ridicule hoc exprimit: comedi tres sunt, sed amat tua Paula, Lupercos, quatuor: et cophon Paula prosopon amat.Membra comoediarum tria ponebant Graeci: diverbia, canticum, chorus. Diverbia sunt partes comoediarum in quibus diversorum personae versantur; personae autem diverbiorum aut duae sunt aut tres, raro quattuor: plures adhibere non licet. In canticis una dumtaxat poni debet, aut si duae fuerint ita ponuntur ut ex occulto una audiat, nec loquatur sed secum – si opus fuerit – verba faciat. In choris numerus personarum diffinitus non est quia omnes coniunctim canentes concentumque facientes pro una voce habentur.

(2) Comoedia tamen vetus chorus fuit sed paulatim, ex numero personarum aucta, in quinque actus processit; sed paulatim, attenuato choro, ita ad novam pervenit ut non modo non sit chorus, sed ne locus quidem illi relinquatur. Quapropter quinque actus qui in comoedia sunt difficile est nosse in Latinis, sublato choro qui se interponendo actus distinguebat.

(3) Erat autem chorus ex pluribus ad tibiam concinentibus compositus, non actor alicuius partis in fabula sed veluti iudex censorque qui ut recte facta probabat, ita contra quae vitiosa scelestaque essent damnaret; ita tamen ut actus non interrumperet sed per intervalla finitorum actuum suum cantum interponeret. Unde recte poeta dicit: [194] “neu quid medios intercinat actus”, id est ne canat aliquid inter medios actus. Ergo, cum censoris munere fungatur, chorus defendit partes viriles, id est virtutes. [196] “Favet bonis”: dat consilium fidele; conatur iratos regere, ne praecipites irruant; laudet qui peccare timent; et reliqua quae a poeta ponuntur.

(4) Cavendum autem maxime est ne fabula plures pauciores ve quam quinque actus contineat: est enim ita res quinque partita ut pars prima argumentum explicet; secunda, agi iam coepta ad finem deducere cupit; tertia perturbationem affert et impedimenta et desperationem rei concupitae; quarta remedium intervenienti malo affert; quinta ad optatum exitum cuncta perducit.

[202] TIBIA NON UT NUNC. Plura de tibiis paulo supra dicta, ad hunc locum revoca. Sed nunc ostendit additam illis luxuriem, cum antiquiores severiores fuerint. Varro enim ait quattuor solum foraminum tibias apud priscos fuisse talesque se in templo Marsyae vidisse; alii dicunt non amplius tria habuisse. Sequentia deinde tempora crassiores habuerunt, et ex orichalcho compactas, et plenioris soni ut tubae aemularetur.

[204] ASPIRARE. Concinere; nam humano spiritu sonum concipiunt. [205] NONDUM SPISSA. Poterat enim etiam tenuis sonitus totum spectaculum implere, cum nondum essent spissa – id est densa – sedilia; id est non esset, in pauco numero civium, magna auditorum frequentia. [205] FLATU. Sonitu.

[206] NUMERABILIS. Qui facile numerari posset quia parvus esset. Praeterea cum [207] “frugi”, id est temperatus, esset et [207] “castus” id est non cupidus luxuriae (id est superfluitatis in rebus), vel [207] “castus” id est religiosus et pius erga deos. Veniebat enim ad ludos alicui deo sacros religionis potius quam voluptatis causa. Nam et Virgilius pro religioso posuit: hac maneant casti sub religione nepotes.[208] POSTQUAM COEPIT AGROS. Postquam ex propagatione imperii opulentior est factus populus. [208] URBES. Ostendit ex hoc incrementum populi. [209] VINOQUE DIURNO. Incontinentiam victus significat; nam prisca sobrietas non nisi semel in die cibum capiebat, idque adventante nocte. Quapropter vesperna a vespera – prima noctis parte – convivium dicebatur. Hoc et Virgilius in Didone ostendens ait: atque eadem labente die convivia quaerit.Ergo [209] “diurno vino”, id est convivio interdiu et non noctu celebrato. [210] GENIUS. Vituperavit intempestum convivium nunc a luxu carpit: nam genius, de quo in superioribus dictum est, splendidioribus epulis placabatur. Ergo et plus quam semel in die et lautioribus epulis illos vesci dolet. [210] IMPUNE. Nulla poena a censoribus adhibita.

[211] NUMERISQUE MODIS. Rithmis et modulationibus, nam et tibia plura habuit foramina. [212] INDOCTUS. Nam cum indocti et rustici urbanis admixti praeter religionem nihil saperent, voluptatem quaerebant. [213] TURPIS HONESTO. Ignobilis nobili, vel vitiosus probo. [215] TRAXIT VESTEM. Propter σύρμα dixit; haec vestis est παρὰ τὸ ‘συράω’, id est traho, quoniam longitudine sua trahatur per terram.

[216] CREVERE. Cithara primo monochordos – id est unius chordae – fuit, inde dextra laevaque una addita trichordis fuit. Postea septem chordae additae, unde illud «septem discrimina vocum»: hoc autem inventum Terpandri esse volunt. Simonides deinde octavam addidit, nonam Timotheus invenit; Thamiris primus cithara sine voce cecinit, cum cantu vero Amphyon vel Linus.

[217] ET TULIT ELOQUIUM. Sententia est, ni fallor, quod ad severitatem chordarum accessit gravitas sententiarum cum summa eloquentia, scilicet ut tales proferrentur sententiae circa vitam et mores ad futurorum provisionem ut non discreparent ab Apollinis oraculis. [217] FACUNDIA. Est iocunda eloquentia quasi fatu iocunda. [217] PRAECEPS. Velox. [217] INSOLITUM. Hactenus non adhibitum ornatum orationis. [218] SAGAX. Investigatrix rerum utilium. [218] ET DIVINA FUTURI. Id est quae, sua prudentia, futura provideret et propterea [219] “non discrepavit a Delphis sortilegis”, id est ab Apollinis oraculis quae Delphis accipiuntur. Posuit autem sortes pro oraculis; sic Virgilius: «nunc Lyciae sortes».

[220] CARMINE QUI TRAGICO. Multa de comoedia dixerat, nunc adhibet tragoediam (de qua et de hirco illius praemio dictum est). [221] AGRESTES SATYROS. Et de iis dictum. Ponebant igitur tragoediis satyrica dramata in quibus – salva maiestate dignitatis tragicae – iocos exercebant, secundum Cratini institutionem: «is enim» ut ait Acron «primus Athenis, Dionysia dum essent, satyricam fabulam induxit; alia autem satyra est illa mordax», cuius auctor extitit Lucilius. [223] ILLECEBRIS. Blandis verbis. [223] NOVITATE. Quia nuper inventa erat. [223] GRATA. Propter iocos. [224] EXLEX. Quasi nimia licentia solutus. Sententia est quod a priscis ludi non voluptatis causa reperti sunt sed religionis. Sed postquam spectator coepit venire potus et liber, et ut voluptatem tantum caperet, adhibita est satyra.

[225] VERUM ITA RISORES. Animadvertendum est ne personae maiorum – ut sunt deorum et heroum, quibus auctoritas inest, ex auro et purpura ornatis – ridiculi causa paulo post ita tractentur ut si essent viles personae, et sermo iis attribuatur qui est tabernas (id est parvas casas) habitantium. Aut rursus ne, dum in sublimi gradu continere volumus, nimis extollamus. [231] EFFUTIRE. Sine dignitate et penso emittere. Sententia est: cum tragoedia sit indigna effutire leves versus propter suam gravitatem et tamen sit aspergenda ioco ut ociosos delectet, imitabitur pudicam matronam cui cum saltare necesse in diebus festis sit, saltat illa quidem sed servato pudore. Sic tragoedia admittet protervitatem, id est lasciviam, sed servato pudore.

[234] NON EGO. Ostendit quod, si scriptor erit satyrarum, non amabit verba inornata et dominantia, id est habentia propriam significationem sed inornata (ut ‘pestilitatem’), sed volam ad proprietatem accedere etiam ornatum. [236] NEC SIC ENITAR. Sunt adhibendi satyri quorum oratio iocosa sit, et multum remittat de severitate tragica; sed tamen, cum aut Sylenum Bacchi alumnum aut alium agrestem deum loquentem inducat, nolo ut ita a tragica gravitate discedat ut ad comicam usque humilitatem descendat: ut aut Davus servus aut Pithias meretrix (quae decepto Simone talentum lucrata est) loqui videatur. [238] PITHIAS. Apud Lucilium est. [238] EMUNCTO. Translatio a quadrupede cui lac subtractum sit; nam sic illa pecuniam subtraxerat.

[240] EX NOTO FICTUM SEQUAR. De comoedia dicit, in qua argumentum ex rebus notissimis est: omnibus enim noti sunt amores iuvenum, avaritia meretricum et huiuscemodi; sed tamen, cum illa eo stilo contexam ut omnibus facile imitabilis videatur, tamen erit difficile ipsum imitari. In quo loco significat stilum Acticum cui huiuscemodi laudem tribuit Cicero: ut, cum a familiari sermone nihil differre videatur, difficillimus tamen imitatu sit. Ergo ea serie, id est continuato ordine, et ea iunctura, id est constructione verborum, valebit oratio: ut alius quanvis idem tentet et audeat, cum multum sudaverit, frustra laboret. [243] DE MEDIO SUMPTIS. Id est de rebus communibus, unde comoedia sumitur; est autem simile illi Virgiliano: in tenui labor est; at tenuis non gloria, siquem numina leva sinunt auditque vocatus Apollo.[244] SILVIS. Cum satyra scribitur adhibeatur quidem iocus, sed si me iudicem adhibere voluerit poeta non inducat Faunos, id est satyros, qui rusticani sunt neque astutiam urbanam habent, ita loquentes ut locuntur urbani homines qui, in triviis et in foro versati, multa astutia callent. Ac rursus non nimis iuvenentur, id est lasciviant iuvenum more: nam et hoc urbanum est potius quam rusticum.

[247] INMUNDA. Ut Acron ait, impropria; vel fortasse obscena. [247] ET IGNOMINIOSA. Id est infamiam afferentia. Nam rusticani non valent illa acrimonia in obiurgando carpendo ve qua valent urbani. [247] CREPENT. Id est crepitu et sonitu verborum efferant. [248] OFFENDUNTUR ENIM. Affert rationem quare rusticanis personis non sit attribuendum quod est urbanarum: quia illi [248] “quibus est equus” (id est qui sunt de ordine equestri), [248] “ET PATER” (id est sunt de ordine patritio et senatorio), [248] “RES” (id est divitiae vel [248] “res” id est imperium, id est qui regunt magistratus), non aequo animo hoc indecorum ferunt nec putant corona dignum hunc poetam; quanvis plebei et pauperes – ut sunt emptores ciceris et nucis, id est rerum vilissimarum – probent.

[251] SYLLABA LONGA. Ostendit senarios iambos in uno versu dici trimetrum et non hexametrum: nam ita velociter currit iambus – ut paulo supra demonstratum est – ut duo pro uno computentur. Erant igitur sex iambi in uno versu; deinde, ut cresceret tardiorque esset, additione temporum pro iambo trium temporum pes positus est spondeus quattuor temporum, ut promiscue aut iambus aut spondeus esset. Ergo iste pes citus iambicus [256] “recepit in iura paterna”, quasi dicat in suum hereditarium ius et quod sibi proprium erat, [256] “SPONDEOS STABILES”, id est tardiores quia utranque syllabam longam habent. Est autem ordo: [252] “pes citus” et velox, [257] “commodus et patiens” – quasi dicat iccirco patiens admittere spondeum quia commodiorem faceret versum – recepit stabiles spondeos in iura paterna. [252] UNDE. Id est et propter hoc iussit accrescere nomen iambeis quia non trimetri – id est ternarii – amplius sed senarii appellati sunt, ut veniret paulo tardior et gravior ad aures propter admixtos spondeos. Sed pridem non ita erat, scilicet ‘tardior’: quia ipse iambus similis sibi reddebat senos ictus, [254] “PRIMUS AD EXTREMUM”, id est similis a principio usque ad finem nullo interposito spondeo. [257] NON UT DE. Recepit quidem socialiter spondeum sed in caeteris sedibus, excepta secunda et quarta in quibus semper iambus ponitur. Sed hoc a iunioribus repertum est: nam apud Ennium et Accium raro apparet spondeus; apparet apud iuniores.

[260] IN SCAENAM MISSOS. Reprehendit poetas qui, cum versus cum magno pondere – id est cum pompa soni – miserint, reliqua quae ad artem pertinent negligunt. Compone sic: [262] “premit”, id est accusat, doctus vir versus missos cum magno pondere in scaenam turpi crimine operae, id est laboris et exercitationis nimium celeris et carentis cura, id est diligentia; aut etiam accusat crimine artis ignoratae. Ut sit sententia: bonus iudex non decipitur sonoritate versus sed videt cum poeta aut nimium properanter scripsit et sine diligentia, aut artis ignarus fuit.

[263] NON QUIVIS. Ergo cum non omnis animadvertat [263] “poemata immodulata” – id est non recte composita – factum est ut indigne et iniuste data sit venia Romanis poetis, quae non data est Graecis apud quos acriora ex doctrina iudicia sunt. Non tantum propter hoc vagabor ego – inquit Horatius – id est sine proposito ab artificioso fine errabo et assumam nimiam mihi licentiam in scribendo, sed ita scribam ut putem omnes quicquid peccavero animadversuros, [266] “ET TUTUS”, quia non adibo periculum, [267] “ET CAUTUS”: nam cavebo ne peccem. [266-267] INTRA SPEM VENIAE. Ille dicitur intra spem veniae qui non procedit usque ad id ut proponat sibi spem veniae. Ergo cautus poeta ita scribit ut non speret datam iri sibi veniam si peccaverit.

[267] VITAVI. Quasi dicat: etiam cum vehementer laboravero, ita ut scribam cuncta ex arte proptereaque vitaverim errata, non tamen id mihi a natura concessum est ut sim bonus poeta. Ut tacite moneat artem solum in eo valere: ne pecces; naturam autem esse eam quae praeclara illa poetarum ornamenta afferat; sed ad eam excitandam auxilium summum afferre: si poetas Graecos qui optimi sunt imitemur. Verum, cum imitatio sit qua diligenti ratione impellimur ut aliquorum consimiles in dicendo esse valeamus, monet ut diu noctuque in manibus nostris sint Graecorum poemata, quae optima nobis exemplaria esse possint.

[270] AT NOSTRI PROAVI. Siquis putet satis esse habere exemplaria Latinorum cum videamus Plauti et sales et numeros a maioribus esse laudatos, infert quod nimis [271] “patienter”, quasi dicat nimis indulgenter et non severe, [271] “laudavere utrunque”, scilicet sales et numeros: et apud illos plus valuit amicitia vel artis inscitia quam veritas. [271-272] PATIENTER NE DICAM STULTE. Correptio est: nam intelligit stultum fuisse iudicium eorum qui veniam dabant.

[272] SI MODO EGO ET VOS. Quibus est acrius iudicium. [273] SEPONERE. Discernere. [274] DIGITIS ET AURE. Quoniam sonus metri pollicis strepitu et aurium perceptione probari solet. Unde dactyli quidam pedes dicti sunt, quoniam plausu digitorum ac pedum sonum metrorum adiuvare solemus.

[276] PLAUSTRIS. Multi dicunt quod tam multa scripsit ut plaustris essent vehenda, sed potius quia chori plaustris essent collocati quoniam circum pagos essent vehendi. De Thespi dictum est et de faecibus quibus ungebantur ante repertam personam. Et quemadmodum Aeschilus et personae et pallae inventor fuit, et pulpita instituit, non tamen magna ut deinde fuerunt; adinvenit grandiloquum stilum et coturnos in tragoedia.

[281] VETUS COMOEDIA. In hac fuit nimia licentia, ut nominatim cives carperent etiam bonos: nam Aristophanes Socratem iniuriose vexat. Ergo tanta libertas in licentiam conversa est et res utilis a principio, cum vitia reprehenderentur, in perniciem conversa est, cum innocentes quoque taxarent comici veteres. Quapropter lata est lex apud Graecos ut deinceps nemo nominatim quempiam notaret; proptereaque remotus est chorus et facta nova comoedia, quam ad Latinos transtulerunt Romani poetae. Et a principio Graeca argumenta secuti sunt, deinde imitationem Graecorum relinquentes formarunt Latina argumenta. Hinc sunt comoediae praetextatae et togatae de quibus dictum est, argumentis Latinis celebratae ut quemadmodum armis et virtute – id est fortitudine – superabantur a Latinis Graeci, sic eloquentia non vincerent Graeci. Et profecto cuncta perfecissent Latini poetae nisi labor elimandi eos offendisset, et morari diutius in re pertaesum esset.

[291-292] VOS O POMPILIUS. Nam Pisones a Numa Pompilio originem ducebant. [293] MULTA DIES. Sic infra «nonum prematur in annum». [293] MULTA LITURA. Nam quod scriptum est saepe litura oboletur ut immutetur. [294] NON CASTIGAVIT DECIES PERFECTUM. Ut ostendat etiam cum decies iam perfectum sit egere correptione. [294] AD UNGUEM. Ad extremam perfectionem; et est translatio a iunctura lapidum quae tunc denique probatur cum unguem intra se non recipit. Causa autem quare non castigent est quia fidunt ingenio et id fortunatius putant – id est magis valere credunt – quam artem, quam iccirco miseram appellat quia difficultate et labore plenissima est.

[296] EXCLUDIT SANOS. Sententia est Democriti quam Plato corroboravit ut nullus bonus esse possit poeta qui divino furore non sit afflatus. Ergo Democritus excludit ab Helicone (qui mons est Musis consecratus), id est excludit ab arte poetica, poetas sanos id est qui non sunt divino furore affecti. [297] BONA. Id est magna pars; sic Persius: at bona pars procerum tacita libabit acerra.Est autem sententia: esse qui credant in poetam optimum evasuros eos qui neglecto omni corporis cultu neque barbam neque ungues secent, vitent balnea et omnia celebrata loca, et in solitudine degant. [300] CAPUT INSANABILE. Vel propter valitudinem vel propter furorem poeticum. [300] TRIBUS ANTICHYRIS. Per hyperbolem, id est tanto helleboro quantum tres Antichyrae capere possint. Nam in sola Antichyra insula helleborum candidum ad purgandum cerebrum citra noxam capiebatur; dicitur et veratrum helleborum.

[301] O EGO LEVIS. Ostendit ironicam esse orationem et se futurum fuisse poetam egregium, si illorum exemplum esset secutus, sed malle purgare bilem et valitudini inservire, quia non tanti putat fieri poetam ut velit illa incommoda pati. Unde sequitur quod sit ad similitudinem cotis, quae cum acie carens incidere non possit, tamen ferrum acuit ut incidat: non potest igitur optimum poema componere at potest alium docere quomodo componat.

[307] OPES. Appellat opes omnia quibus poema conficiatur et exornetur. [309] SCRIBENDI RECTE. Non potest recte scribere qui non sapit, id est qui non sit multa doctrina excultus: sentit enim idem de poeta quod Cicero de oratore. Et profecto eloquentia nemo illustris erit – sive orator sive poeta sit – nisi multas variasque disciplinas norit, sed praesertim poeta qui suam poesim omnibus scientiis atque artibus exornandam sibi proponit; qui diversissimorum hominum ingenia non modo ita exprimere ut decorum observet, verum ita pingere ut oculis nostris subiiciat omni artificio tentet. Omnis autem oratio ex verbis atque sententiis constat: verba a grammatico rhetoreque petuntur, res autem a philosophia mutuari oportet. Non iniuria igitur dicit [309] “sapere”, id est habere multas ac varias doctrinas, est principium recte scribendi: nam nemo potest ea scribere quorum disciplinam non teneat.

[310] SOCRATICAE. Id est philosophicae, nam a Socrate manavit omnis philosophia moralis. [311] VERBA. Nam qui bene rem tenet facile illi verba accommodabit; ergo pro dignitate personarum unumquenque describet qui diversa diversorum officia novit. Qua ex re manifestum est illum rectum imitatorem futurum in scribendo qui vitam et mores hominum veluti exemplar sibi ad imitandum proponat. [320] FABULA. Ex cuius allegoria aliquid eliciatur ad usum vitae utile; et propter hoc speciosa et morata, etiam si non sit artificiose scripta, magis delectabit auditorem quam versus verbis illustres – quos recte canoras nugas appellat – sed sententiis inopes.

[321] VALDIUS. Validius. [323] ORE ROTUNDO. Eloquio ornato et perfecto; nam forma sperica caeteris perfectior est. Dedit autem Musa hoc Graecis quia laudem quam divitias assequi malunt. [324] AVARIS ergo, id est cupidis; at Romani contra avaritiae student et questui invigilant et arithmetica unum in plures partes dividere docentur.

[325] ASSEM. Integram rem assem appellamus, quae in XII uncias dividitur: sed hoc iam expressum est; sed quod in centum dixit ostendit varias subdivisiones. [325] LONGIS RATIONIBUS. Nam res non solum divisa in partes sed etiam fracta in frustula non nisi longis rationibus, id est multiplici computo, ad unam summam reducitur. Unde et Florentini pueri vehementer in arithmeticis circa rupta laborant. [327-328] DE QUINCUNCE REMOTA UNCIA. Nam remanebunt quattuor unciae, quae summa dicitur triens quia quattuor unciae tertia pars sunt duodenarii numeri. Quod si addatur ad quinque uncias una, ut sint sex: huiuscemodi portio semis dicitur, quoniam senarius numerus dimidia pars est duodenarii. Huiuscemodi ergo praeceptis imbuuntur pueri ne in rationibus fallantur.

[330] AERUGO. Avaritia quae animum minuit ut ferrum aerugo. [330] PECULI. Pro peculii. [332] LINENDA CEDRO. Cedrus arbor non sentit cariem, ergo quae duratura essent carmina aut in cedrinis tabellis describebant aut, si in aliis, eas succo cedri spargebant. [332] LINENDA. Scribenda, nam in ceratis tabulis stilo imprimebantur. [332] LEVI. Polita et erasa, id est in tabulis cupressinis; nam haec quoque arbor cariem non sentit.

[333] AUT PRODESSE VOLUNT. Optimum poetae consilium: nam voluit demonstrare poetarum officium esse ut iocunda simul et utilia dicant; sed disiunxit a principio, ut animadverteret lector utrunvis istorum separatim magni esse ponderis: quid ergo si utrunque iungatur?

[343] OMNE TULIT PUNCTUM. Quoniam absolutissimus perfectissimusque is est qui utile dulci admiscuit. [343] OMNE TULIT PUNCTUM. Translatio a causis centumviralibus. Nam auditis partibus tabella circumferebatur iudicibus ac singuli punctum sive notam imprimebant, qua aut damnarent aut absolverent. Ergo qui omnibus sententiis absolvebatur omne punctum tulisse dicebatur. Capimus etiam punctum pro suffragio: sic enim et Cicero in Fundania punctum pro suffragio posuit.

[335] QUICQUID PRAECIPIAS. Cum praecepta dederis utere brevitate. Duplex enim inde est commoditas: nam et facilius intelliguntur, et firmius memoria tenentur. [336] DOCILES. Quod est ingenii. [336] FIDELES. Quod est memoriae, cuius est ut quae sibi mandantur fideliter conservet. [338] FICTA VOLUPTATIS. Praecepta dedit circa utile, nunc praecipit de voluptate in qua admonet ut quae voluptatis gratia finguntur verisimilia sint. [340] PRANSAE LAMIAE. Nam Lestrigones in quibus erat Lamia familia carnibus humanis vesci dicebantur. Quis ergo crederet ut ex ventre Lamiae possit educi puer vivus quem ipsa vorasset in prandio?

[341] CENTURIAE SENIORUM. Id est ipsi seniores qui sapientiores sunt. Nam populus divisus est in centurias seniorum et iuniorum. [342] RAMNES. Quasi nobiliores. Nam Romulus equites Romanos in tres centurias descripsit: Titienses, a Tito Tacio qui cum illo pariter regnavit; Ramnetes, a Romulo; Luceres, a Lucomone Etrusco, sive a luco in quo Romulus et Remus expositi sunt. [341] EXPERTIA FRUGIS. Id est frugalitatis, id est modestiae: nam frugalitas virtus est quae cavet ut in quacunque virtute modus servetur.

[345] “Hic” ergo “liber” qui huiusmodi eloquentia ac prudentia scriptus est in tanta auctoritate est ut ab omnibus expetatur et propterea [345] “meret” – id est lucratur – [345] “aera” (id est pecuniam). [345] SOSIIS. Qui librarii cum essent multam caperent pecuniam ex hoc libro quem venalem transcriberent. [345] TRANSIT MARE. Quia petitur ab iis qui trans mare habitant; et prorogat aevum scriptori: nam causa est quod auctor libri fama ad longum aevum vivat.

[347] SUNT DELICTA. Quoniam nihil in humanis est ab omni parte perfectum, is liber perfecti locum obtinebit in quo non nisi mediocria quaedam delicta inerunt. Nam et in musica videmus quod chorda non reddit semper sonum quem musici manus et mens quaerit; nec sagitta ab arcu per sagittarium emissa semper destinatum locum ferit. Quapropter, cum in carmine scripto plura erunt quae niteant, patiar aequo animo si paucae adsint maculae quae sive scriptoris negligentia erunt in libro sparsae, sive a defectu naturae humanae provenerint. Sed si hic poeta saepius admonitus alicuius vitii tamen in eo assidue peccat, ita caret venia ut citharoedus qui semper eadem chorda peccat: nam omnes illum rident.

[357] SIC MIHI QUI MULTUM CESSAT. Sententia est quod qui non paucis in locis peccant, sed in multis, ita sunt ridendi ut Cherilus poeta qui, cum in paucis locis admirandus sit, indignationem tandem excitat cum in multis erret. Nam in paucis ferendus esset, quando etiam tantus poeta Homerus nonnunquam ‘dormitet’, id est non appareat vigilantissimus. [357] CHERILUS. Alexandrum magnum secutus eius bella descripsit, sed ita inepte ut ferant Alexandrum dixisse se malle Homeri Thersitem esse quam Cherili Achillem. Addunt cum Cherilo pactum, ut pro bono versu aureum impenderet numum, pro malo vero colaphum inferret. [360] OPERE IN LONGO. Non mirum est si qui magna volumina scribunt quandoque in somnum incidant, id est deficiant a consueta vigiliantia.

[361] UT PICTURA. Pictura perfecta quanto in maiori luce aspicitur et magis de propinquo, tanto magis placet; quae autem non ita perfecta est, magis in obscuro probatur. Eadem ratio est in poesi: quapropter quae non reformidat iudicium acutissimi viri, semper placebit etiam si decies legatur.

[366] O MAIOR IUVENUM. Praeceptum maximum daturus, attentionem ex apostrophe ad maiorem Pisonem captat. Est autem huiusmodi sententia quod quaedam doctrinae atque artes etiam si ad medium ventum est – et non ad supremum – laudem merentur: nam aliquis iurisconsultus mediocris in pretio est, etiam si longe absit a virtute. [371] “Messallae” aut “Casellii”, qui optimi fuerunt iurisconsulti. Sed poetarum longe alia ratio est: nam nisi perfectus sit a nemine probatur. Ratio autem est quod ea quae propter utilitatem expetuntur, ut sunt patrocinia iurisconsultorum, sat est tantum posse ut inde quaesita utilitas proveniat. Quae autem quaeruntur propter voluptatem, ut poesis est et musica et quae iis similia sunt, nisi totam voluptatem expleant nunquam placent. Igitur aut nullus erit poeta aut absolutissimus erit: nam mediocritas illis non conceditur.

[374] UT GRATAS. Quemadmodum inter epulas neque symphonia neque unguentum placet nisi perfectum, quia haec non sunt necessaria ad famem sedandam, sed propter solam voluptatem requiruntur. Sic versus, quoniam propter voluptatem expetuntur, non placent nisi perfecti. Quapropter neque ipsae columnae, id est loca in quibus recitantur, non admittunt mediocres poetas. Posuit autem continens pro contento, ut etiam ipsi vulgares indoctique homines qui ad ludos veniunt malos versus explodant.

[375] SARDO MELLE. Amariori melle. Nam Sardinia Corsicaque – propter copiam taxi arboris cuius flore depastae apes mella amara conficiunt – detestabiles in hac re sunt. Virgilius: sic tua Cyrneas fugiant examina taxos.[377] IUVANDIS. Sua scilicet voluptate. Propter hoc si summum non attingit, infimum dici potest. Ergo mediocres poetae, quandoquidem mediocres, in numero malorum sunt.

[379] LUDERE. Quemadmodum ii qui ludunt vel armis vel pila vel disco vel trocho (de quibus omnibus iam dictum est) et non recte id faciunt ab omnibus ridentur, quia et ii ludi minime necessarii sunt. Sic et poetae qui nescientes audenter fingere versus. Trochos Graeci etiam quaternarios appellant, sed hic melius de ludo dicitur. Sed [385] “tu”, Piso, qui es ingenio non servili sed liberali, et ingenuo, et in aliquo gradu civitatis, et es ‘census summam equestrem’ (de qua dictum est), praeterea cares vitio, hic profecto neque versus facere neque quicquam aliud tentabis invita Minerva, id est repugnante natura; sed tamen siquid unquam scripseris requires in eo Metii patrisque tui iudicium.

[388] ET PREMATUR. Quasi domi contineatur. [389] DELERE. Ratio quare ad nonum usque annum includatur. Nam ante quam in aliorum manus venerit poteris emendare aut delere. [390] NESCIT VOX. Sed si iam fuerit recitatus aut editus liber non poterit ad te redire.

[391] SILVESTRES HOMINES. Ostendit Orphei et Amphionis exemplo quantum utilitatis ad humanam societatem conservandam quandoque attulerint poetae boni. Sed fabulam et allegoriam istorum alibi expressimus. [396] FUIT HAEC SAPIENTIA. Quia poetae hoc genere sapientiae hominibus profuerunt admonentes quae a poeta ponuntur. Quae etiam Cicero in Rhetoricis contra Hermagoram ostendit. [399] INCIDERE LIGNO. Nam a principio in tabulis scribebantur leges. Atque hac sapientia poetae tales honores meruerunt ut pro diis sint habiti; divinos autem appellavit quia ut iam dictum est idem erant poetae et theologi. Unde et Virgilius: quique pii vates et Phoebo digna locuti.Nam Linus, Orpheus et Museus divina scripserunt. Sequentibus inde temporibus Homerus heroica tractavit, et bella descripsit.

[402] DYRCEUSQUE. Id est Thebanus, et Pindarum intelligit; de quo supra: multa Dyrceum levat aure cygnum.

[403] DICTAE PER CARMINA SORTES. Id est oracula quae carminibus data sunt. [404] ET VITAE MONSTRATA. Quia multa quae ad vitam et mores emendandos pertinent a poetis scripta sunt. [404] ET GRATIA REGUM. Quoniam illorum facta descripta sunt. [405] PYERIIS MODIS. Id est modulationibus, et exprimit versus lyricos quibus multi sint reges laudati. [405] LUDUSQUE REPERTUS. Nam in ludis comoediae et aliae fabulae adhibebantur.

[408] NATURA FIERET. Cum sit diuturna disputatio naturane an artificio bonus poeta efficiatur, ita rem diiudicat poeta: ut utraque re opus sit, cum neque studium prosit nisi a natura sortiamur copiosam dicendi venam, neque rursus vena sine arte.

[412] QUI STUDET. Aureum praeceptum esse subeundos labores et abstinendum a voluptatibus si divinitatem poesis assequi cupimus. [414] QUI PYTHIA. Aliud praeceptum: ut ita studiis insudemus ut praeceptores non dedignemur habere. Pythia hymni erant in honorem Apollinis. Nec laborandum est ut plura quam alii scribamus, sed ut meliora. [417] OCCUPET. Proverbium puerorum qui in principio cursus clamabant: occupet extremum scabies. Nec debemus putare nobis turpe relinqui, id est quod alii nos praetereant plura scribendo. Nec etiam putare turpe esse fateri nescire quod nescimus.

[419] UT PRAECO. Vituperat poetas qui recitaturi disponunt inter auditores qui carmina illorum laudent; quod si possit ponere unctum, id est parare convivium, aut fide iubere pro paupere, aut explicare impeditum litibus, tunc tot sibi aderunt adulatores ut nescias discernere mendacem, id est eum qui per adulationem laudet non laudanda a vero amico, id est ab eo qui laudet quia putet laudanda.

[426] TU SEU. Sed tu Piso si forte etiam liberalitatis causa donaveris sive donare volueris, fuge eos tibi auditores adhibere; nam munere deliniti sunt facti adversi, id est inimici, id est adulatores. Nam adulatore nihil est perniciosus: nam non ex animo sed ex adulatione loquens, et laudans quae vituperanda sunt, in summos errores credulum inducunt. [428] RECTE ET BENE ET PULCHRE. Cum unum satis superque fuisset. [429] PALLESCET. Ex stupore quem simulabit, immo etiam lachrymas vi exprimet ut videatur lachrymare prae gaudio. [429-430] STILLABIT ROREM. Nam cum coactus lachrymet non manabunt affatim. [430] TUNDET PEDE TERRAM. Ut ostendat vehementer admirari. [431] UT QUI CONDUCTI. Mos erat apud antiquos conducere mulieres in ea re exercitatas quae, mercede accepta, funera lugerent; ergo quemadmodum illae magis plorabant quam qui ex animo plorarent, sic adulator – quem iure derisorem appellat – plus movetur vero laudatore.

[434] REGES. Utile praeceptum: est autem sententia quod quemadmodum videmus magnos viros qui, antea quam hominem in amicitiam recipiant, illius animi secreta nosse tentant et multo vino aggrediuntur, quia bene poti simplicius mentem suam promunt; sic et nos conabimur veram sententiam elicere cum nos laudant. Quod si faciemus nunquam nos fallent animi latentes [437] “sub vulpe”, id est nunquam fallent animi qui calliditate vulpina se tegunt.

[438] QUINTILIO. Demonstrat quale sit consilium veri amici exemplo Quintilii Vari poetae Cremonensis et Maroni amicus, qui iudex ad poema adhibitus aperte quid corrigendum putaret denuntiabat; quod si bis terque frustra expertus te melius facere posse negares, iubebat tale poema deleri. [441] TORNATOS. Rotundos, id est perfectos: nam quae torno fiunt, rotunda fiunt. [441] REDDERE INCUDI. Id est denuo fabricare. Translatio a fabro cui cum forma quam parat non successerit, rursum in rudem massam redacta materia, ex integro opus incohat. [442] SI DEFENDERE. Est pervicax ingenium in nonnullis qui, quanvis errasse doceantur, omne acumen ad id convertunt ut potius errata defendere nitantur quam corrigere. Ergo Quintilius hos dimittebat neque deinceps ulterius monebat.

[444] SINE RIVALI. Rivales ii dicuntur quorum agri eodem rivo discernuntur, de quo sibi vendicando saepe contendunt; et per translationem appellantur rivales qui eandem mulierem amant. Sed ad interpretationem huius loci amat aliquis sua scripta sine rivali, cum illa a nullo alio amentur. [445] VIR BONUS. Ostendit consilium provenire oportere ab eo qui prudentia possit errata cognoscere et probitate velit tibi ostendere. Huiuscemodi igitur vir [445] “reprehendet versus inertes”, id est negligenter scriptos et qui scriptoris inertiam indicent. [446] INCOMPTIS. Qui convenienti ornatu carent. [446] ALLINET. Linendo imponent atrum signum; nam lineis ex atramento cancellatim ductis locum delendum significant. [447] AMBITIOSA. Quasi modum excedentia. Translatio ab ambitiosis qui sibi plusquam oporteat honores petunt. [450] FIET ARISTARCHUS. Utetur eadem severitate qua usus est grammaticus Aristarchus, qui et Homerica carmina notare ausus est, dictitans non esse Homeri ea carmina quae non essent probanda; neque imitabitur illos qui dicunt nolo offendere amicum in nugis.

[453] SCABIES. Quia scabrum, id est asperum, corpus facit et forte lepram intelligit. [453] MORBUS REGIUS. Sunt qui velint iccirco hunc morbum regium dici quia praecipuum illi remedium sit mulsum ex pretiosissimo vino. [454] FANATICUS. Qui alicuius numinis furore vexatur. Isti et lymphatici et ceriti dicuntur: unde adiungit iracunda Diana, quasi quae propter iram tali furore vexet.

[458] SI VELUTI MERULIS. Merula avis dicta quod mera, id est sola, volet. Dum nimis intenti sunt recitationibus incidunt in odium ex tedio quod inferunt, ut evenit aucupi qui, cum nimis intente suspensis oculis sectantur aves, in foveam incidunt. Cum ergo in hanc fossam odii saepius incidunt poetae, evenit ut qui a principio miserti illorum errorum succurrere nitebantur putantes eos imprudentia labi, demum – advertentes quod de industria errant – neque miserentur neque opem ferunt; nam siquis auceps saepius in fossam incidisset, quanvis clamet ‘succurrite’, nemo subvenit: et siquis subventurus funem cui ille haerens trahatur demittere velit, prohibetur ab aliis exorta iam suspitione ne prudens ceciderit.

[463] SICULI POETAE. Empedocles Siculus ex Agrigento fuit, patrem habuit Metonem, avum Empedoclem. Poeta et philosophus Pythagoricus fuit, vir multis rebus mirabilis. Huius mors dubie a scriptoribus proditur: plerique tamen asserunt illum in Peloponesso diem obisse. Hermippus autem scribit quod cum Panthiam – Agrigentinam mulierem, ab omnibus medicis desperatam – curasset isque ex ea re immortalis haberetur; ut immortalitatis fidem faceret, Aetnam ascendit et in crateres ignis se coniecit sicque consumptus est. Quod exploratum est quod, ardente illo in ignea caverna, una ex crepidis – quibus aeneis utebatur – vi ignis extra cavernam eiecta indicium fecit. Iecit ergo volens se in ignem Empedocles: sic et isti poetae dum cupiunt se celebres reddere in hanc se stultitiam coniiciunt, neque si amici eos retraxerint cessabunt quin iterum se coniiciant.

[467] INVITUM QUI SERVAT IDEM FACIT OCCIDENTI. Acuta ratio et vera sententia: nam siquis se ipsum perdat idem ille erit et caedens et caesus. Hunc igitur si servabis non solum eum servabis qui occidebatur sed eum quoque qui occidebat. [468-469] NEC FIET HOMO. Tanta vesania laborat hic ut, quanvis saepe moneas et a proposito dimovere temptes, nunquam fiet homo, id est nunquam vigebit in eo ratio qua sola homines sumus; sed in ea persistens nunquam deponet honorem famosae mortis. Nam quemadmodum Empedocles dum deus fieri cupit amisit quod hominis est, sic et iste insania recitandi dum optimi poetae gloriam quaerit, eam quam habet qualiscunque sit amittit.

[470] NEC SATIS APPARET. Tanto laborat furore ut manifestum sit ex ingenti scelere, quo dii irati sint, provenire: ut accidit Oresti et Alcmeoni propter matricidium. Sed tamen non apparet quod sit hoc scelus propter quod versus dictitet, id est in tantum furorem inciderit ut versus ineptos recitet. Quae quidem summa est insania, nisi sit quod parentis sepulchrum violaverit aut [472] “incestus”, quasi impurus, [471-472] “moverit bidental”, quod tangere non nisi puro licet. Est autem bidental locus fulmine tactus, sic dicta quod bidentis sacrificio expiatur; alii dicunt bidental templum esse in quo bidentes sacrificantur. [473] CLATROS. Cancellos. [476] HIRUDO. Sanguisuga est.