Quamuis solempnitas quadragesimalis in sequenti dominica inchoetur, ecclesia tamen hos IIII dies precedentes addidit, ut quadragenarius numerus impleatur. A prima enim dominica usque ad pascha quadraginta duo dies computantur de quibus dum sex dies dominicales subtrahuntur, solummodo triginta sex ieiunabiles remanent; et ideo adduntur isti quatuor dies precedentes ut sacer numerus quadraginta dierum impleatur quem Christus suo ieiunio consecrauit. Sunt tamen quedam alie rationes mystice, quare potius in quarta feria quam in aliqua alia feria istud ieiunium inchoatur. Prima est quia in quarta feria mors Christi fuit tractata et cum deliberatione firmata, scilicet feria quarta ante dominicam de ramis; ‘Nam tunc principes sacerdotum cum senioribus populi congregati sunt in atrium Caiphe principis sacerdotum’ ad quos Iudas accessit et Christum tradere promisit et illi pecuniam dare polliciti sunt. Quia igitur penitentiam quadragesimalem facimus ut Christo patienti compatiamur et eius mors fuit in quarta feria pertractata, ideo merito in quarta feria hoc ieiunium inchoatur. Secunda ratio est quia in feria quarta sol et luna et cetera celi luminaria fuerunt creata. In principio enim deus quandam nubeculam lucidam fecit, quando dixit “fiat lux” et facta est lux; et illa nubecula tres dies solem precedentes illuminauit quadam tenui claritate, quemadmodum diluculo fieri solet. Quarta autem feria sequenti, ut dictum est, deus solem et cetera luminaria fecit, et ideo dies illa dies plene claritatis fuit. Totum autem tempus nostrum est tenebrosum, tempus autem quadragesimale tempus est lucidum, iuxta illud ad Eph. V ‘Eratis enim aliquando tenebre, nunc autem lux in domino’. Conueniens igitur fuit ut tempus tam lucidum in die lucida inchoationem inciperet. Tertia ratio est quia feria quarta dies mercurii uulgariter nuncupatur. Est autem mercurius planeta celestis qui secundum astrologos regnat in uirgine, dominatur aque, semper est cum sole et preest facundie et disponit homines ad facundiam et eloquentiam acquirendam; unde dicitur Act. XIIII quod ‘gentiles uocabant Paulum mercurium quoniam erat dux uerbi’. Recte igitur istud ieiunium in die mercurii inchoatur ad innuendum quod in hoc tempore homines debent habere munditiam corporum, abundantiam lacrimarum, perseuerantiam bonorum operum, ut scilicet semper sint cum sole, id est cum Christo. Predicatores autem debent habere facundiam predicationum, ut uero istud ieiunium leuius suscipiatur; ideo fideles ad memoriam sue mortis hodie ecclesia reducit dum in capitibus eorum cineres ponit, ad quod etiam propheta immo etiam dominus per prophetam nos in uerbis premissis inducit dicens ‘Filia populi mei etc.’. Populus autem dei est populus christianus. Filia igitur populi dei est anima cuiuslibet christiani. Quam quidem animam dominus ad tria hortatur, scilicet ad dure penitentie assumptionem, ad mortis meditationem et ad peccatorum dolorem.

Primo igitur hortatur ad dure penitentie assumptionem cum dicitur ‘Induere cilicio’. Cilicium enim est indumentum durum et asperum, de pilis caprarum contextum, per quod penitentia aspera significatur, que quidem melius curat peccata quam leuis, sicut ostendit Chrisostomus super Matheum per tria exempla. Primum est quod medicina aspera melius curat malos humores quam leuis. Secundum est quod malas herbas melius eradicat rastrum ferreum quam ligneum. Tertium est quod malos nodos lapidum melius precidit malleus ferreus quam plumbeus. Peccator quidem tria incommoda patitur. Primum est quia plenus est corruptis humoribus uitiorum, Ps. ‘Corrupti sunt et abominabiles facti sunt in iniquitatibus suis’; ideo indiget medicina, id est penitentia amara, Ys. XXXVIII: ‘Ecce in pace amaritudo mea amarissima’. Amaritudo enim penitentium, que est causa magne pacis in conscientia, debet esse amara, amarior, amarissima. Amara, quia pactum quod in baptismo cum deo fecerat confregerunt, abrenuntiare scilicet dyabolo et pompis eius. Amarior quia, timore dei postposito, per multa crimina discurrerunt. Amarissima quia deum et eius gratiam perdiderunt; Ier. II: ‘Scito et uide quia malum et amarum est reliquisse te deum tuum’, ecce quia peccator deum perdidit; ‘et non esse timorem dei apud te’, ecce quia timorem dei abicit et ideo per diuersa facinora discurrit; item, ‘a seculo confregisti iugum, rupisti uincula’, ecce quia pactum baptismale frangit. Secundum incommodum est quia peccator multas habet radices malarum concupiscentiarum. Quamuis enim sit purgatus ab humoribus peccatorum, adhuc tamen in carne remanent alique radices malarum concupiscentiarum que quidem sunt extirpande rastro ferreo, id est duro ieiunio; Col. III: ‘Mortificate membra uestra que sunt super terram, fornicationem, immunditiam, libidinem, concupiscentiam malam etc.’. Nisi enim iste male herbe radicitus extirpentur, cito germinant malos fructus; ad Hebr. XII ‘Ne qua radix amaritudinis sursum germinans impediat et per illam inquinentur multi’. Sunt aliqui qui malas herbas eradicant tantum quantum ad folia, et ideo adhuc renascuntur. Tales sunt qui peccata quantum ad exteriora opera quandoque relinquunt, consensum tamen non deserunt et ideo, inuenta opportunitate, ad peccatum redeunt. Alii sunt qui partem radicis frangunt et partem relinquunt. Tales sunt qui consensum deserunt, sed tamen malas cogitationes patiuntur, quibus sepe in peccata prolabuntur. Alii sunt qui funditus radices herbarum extirpant. Isti sunt qui malas cogitationes a corde suo eradicant et ideo ulterius germinare non possunt. Tertium incommodum est quia peccator penitens obligatus est adhuc nodis et nexibus peccatorum. Quidam tamen habent istos nexus factos de stipula, alii de feno, alii de ligno, iuxta illud I Cor. III ‘Si quis superedificat lignum, fenum, stipulam’, per que tria pena intelligitur purgatorii. Istos autem nexus melius frangit malleus durus, id est penitentia dura, quam leuis. Augustinus: ‘Maiorem in se quisque seueritatem debet exercere ut a se iudicatus minus iudicetur a deo’.

Secundo, monemur ad mortis meditationem cum dicitur ‘Conspergere cinere’. Sicut etiam hodie in capitibus cinere aspergimur et dicitur nobis ‘Memento homo quia cinis es et in cinerem reuerteris’, homo quidem de cinere est formatus, cinereum portat corpus et est in cinerem redigendus. Gen. III: ‘Reuerteris in terram de qua sumptus es’; ecce quia de cinere factus es, qui puluis es, ecce quia cinereum portas corpus et in puluerem reuerteris, ecce quia in cinerem redigendus. Si ergo ab aliquo peteretur: «Vnde uenis, quid portas et quo uadis?» posset respondere: «De cinere, cinerem, in cinerem», hoc est: «De cinere uenio, cinerem porto, in cinerem redeo». Ideo ter dicitur homini terra, Ier. XXII: ‘Terra, terra, terra, audi uerbum domini’, id est: «Tu homo qui uenis de terra, portas terram et qui uadis in terram, audi uerbum domini quod tibi hodie dicit per ecclesiam suam: “Memento quia cinis es et in cinerem etc.”». Vtile est autem habere memoriam huius cineris triplici de causa. Primo, quia cinis terram fecundat: sic memoria mortis ad bene operandum sollicitat. Gregorius: ‘Valde enim se sollicitat in bono opere, qui semper cogitat de extremo fine’. Secundo, quia cinis ignem conseruat et maxime si est calidus, quia frigidus ignem extinguit, sic memoria mortis cordi feruenter impressa gratiam spiritus sancti conseruat. Sunt tamen qui frigide istam memoriam habent, alii qui animam cum corpore morituram credunt. Talis memoria potius gratiam extinguit quam conseruat. Tertio, quia cinis maculas lauat, sic memoria mortis lauat maculas omnium peccatorum, Ecc. VII ‘Memorare nouissima tua et in eternum non peccabis’. Lauat enim peccatum superbie. Si quis enim ad instar pauonis gloriatur in pennis uirtutum, pedes, id est finem suum, consideret et sic superbiam omnem deponet, Ecc. X: ‘Quid superbis terra et cinis?’. Lauat etiam peccatum luxurie. Sicut enim bestia cum cauda expellit muscas, sic homo cum mortis memoria expellit cogitationes immundas. Gregorius: ‘Nichil sic ad domandum carnis desideria ualet quam unusquisque hoc quod diligit quale sit mortuum penset’. Lauat etiam peccatum auaritie. Nullus enim debet diuitias congregare quando considerat quod in morte nichil portat, nisi nuditatem, saccum et cinerem, Iob I: ‘Nudus egressus sum de utero matris mee et nudus reuertar illuc’; eiusdem XVI: ‘Saccum consui super cutem meam et operui cinere carnem meam’.

Tertio, monemur ad peccatorum dolorem cum dicitur ‘Luctum unigeniti fac tibi, planctum amarum’. Planctus penitentis triplici planctui assimilatur, scilicet planctui unigenitum plangentis, sicut patet hic, planctui draconis et planctui struthionis. Michee II: ‘Faciam planctum uelut draconum et luctum quasi struthionum’. Nam dolorosior planctus inter omnia rationabilia est planctus qui fit pro morte unigeniti; dolorosior planctus inter omnia irrationabilia est planctus draconis; dolorosior inter omnia uolatilia est planctus struthionis. Peccator quidem tria bona perdit. Primo, animam suam; ideo debet plangere ad instar mulieris unigenitum plangentis. Vnigenita nostra est anima nostra, quia unam tantum habemus. Si enim duas haberemus, possemus, una perdita, super alia consolari. Secundo, peccator perdit deum suum; ideo debet plangere ad instar draconis. Draco enim et quilibet serpens caput custodit et corpus exponit: sic quilibet debet exponere corpus macerationi et res perditioni ut possit custodire caput suum, id est deum suum. Sed dicitur quod elephas inueniens draconem in semitis, caput eius cum planta conterit et tunc draco maximum planctum facit. Sic etiam dyabolus in nobis deum occidit quando nos ad peccatum trahit; et ideo debemus plangere et dolere. Tertio, peccator perdit omnia sua merita; et ideo debet plangere ad instar struthionis. Struthio enim sua oua in puluere calido derelinquit ut foueantur ibidem et sic ea reliquit, sed rediens et a bestiis ea conculcata inueniens, magnum ululatum facit. Oua nostra sunt merita nostra, que tunc demones conculcant quando ad animam per consensum intrant, iuxta illud Iob XX: ‘Vadent et uenient super eum horribiles’; ideo et peccator debet plangere et dicere: “Miserere mei deus, quoniam conculcauit me homo”.

Miseriam conditionis humane describit sanctus Iob in uerbis premissis, ex parte principii, medii et finis. Nam ex parte principii homo habet uilitatem quia de luto formatur, quod notatur cum dicitur ‘comparatus sum luto’. Ex parte medii habet uanitatem quia multiplici mutabilitate circumdatur, quod notatur cum subditur ‘et assimilatus sum fauille’. Ex parte finis habet miserabilem penalitatem quia in cinerem redigendus est, quod notatur cum dicitur ‘et cineri’.

Circa primum notandum quod licet homo sit factus de quatuor elementis deus tamen in compositione humani corporis parum posuit de tribus elementis et multum de luto, siue de terra. Elementum quidem aque manifestatur in ipsis humoribus, elementum ignis in calore naturali et in luce uisiua, elementum aeris in respiratione flatus, elementum uero terre in carne et ossibus. Et sic patet quod deus ibi multum posuit de terra et parum de ceteris elementis. Parum enim ibi deus posuit de igne, ut homo parum haberet de igne concupiscentie, auaritie et iracundie; et tamen aliqui de igne uidentur esse facti, quia nimis sunt supradicto igne inflammati, I Ioh. V: ‘Totus mundus in maligno positus est’, id est in malo igne. Parum etiam ibi posuit de aere, ut homo parum haberet de elatione superbie; et tamen aliqui uidentur de aere facti, quia nimis sunt superbi. Non fuit mirum si primus angelus superbiuit, qui nichil de luto habuit, sed mirum est quando homo, qui est uile lutum, intumescit, Ecc. X: ‘Quid superbit terra et cinis’; tales pascuntur uento, Os. XII: ‘Ephraim pascit uentum’; uentus tamen non pascit sed inflat; et quia sunt inflati, ideo aliqua leui febre puncti protinus detumescunt. Parum etiam ibi posuit de aqua, ut homo parum haberet de leuitate et inconstantia; et tamen aliqui uidentur esse facti de aqua, quia leuitate nimia agitati, Iob XXIV: ‘Leuis est super faciem aque’. De talibus dicitur Ecc. XXVII: ‘Stultus ut luna mutatur’. Nam luna modo est plena, modo media, modo minus quam media, modo uacua. Multi in ista quadragesima incipiunt bene ieiunare, deuote orare et largas elemosinas facere: isti sunt luna plena. Postmodum dimittunt ieiunia, faciunt tamen orationes et elemosinas: isti sunt luna media. Deinde dimittunt ieiunia et orationes, faciunt tamen adhuc elemosinas: isti sunt luna minus quam media. Deinde dimittunt totum: isti sunt luna omnino uacua. Et ideo bene dicitur ‘Stultus ut luna mutatur’. Multum autem deus in compositione humani corporis posuit de elemento terre. Terra enim est elementum infimum et firmum quia sicut dicitur Eccl. I ‘Terra autem in eternum stat’. Ex hiis ergo innuitur quod homo debet habere frigiditatem contra estum concupiscentie, auaritie et iracundie. Debet habere inferioritatem contra tumorem superbie et debet habere firmitatem contra leuitatem inconstantie. Ideo dicitur Ecc. V: ‘Non uentiles te in omnem uentum’, ecce quia non debet habere eleuationem superbie; ‘esto firmus in uia domini’, ecce quia debet habere firmitatem constantie; ‘esto mansuetus ad audiendum uerbum dei ut intelligas’, ecce quia non debet esse iracundia inflammatus, sed patiens et mansuetus.

Secunda miseria hominis attenditur ex parte medii, id est ipsius uite que media est inter natiuitatem et mortem. In qua quidem uita homo habet mutabilitatem et ideo assimilatur fauille. Sicut enim fauilla est leuis et leui flatu dispergitur, sic uita hominis est instabilis et multiplici mutabilitate uariatur, iuxta illud Iob XIV: ‘Homo natus de muliere, repletus breui uiuens tempore multis miseriis etc.’. Istam autem mutabilitatem homo habet in corpore, in mente et in operatione. Prima est ad similitudinem herbe, secunda ad similitudinem statue, tertia ad similitudinem umbre. Herba quidem primo uiret, deinde floret, deinde arescit, ultimo marcescit. Sic corpus hominis uiret in sanitate, floret in iuuentute, arescit in senectute, marcescit in morte, Ys. XL: ‘Omnis caro fenum et omnis gloria eius quasi flos agri, exsiccatum est fenum et cecidit flos’, Iac. I: ‘Exortus est sol cum ardore et arefecit fenum, et flos eius decidit et decor uultus eius deperiuit etc.’. Secunda mutabilitas est in mente. Nam, secundum Bernardum, mens nostra a mundo habet cogitationes curiosas, a carne uoluptuosas, a dyabolo malitiosas; Potest etiam dici quod a deo habet cogitationes gratiosas. Cogitationes autem gratiose sunt quando quis cogitat qualiter possit placere deo per contemplationem et proximo per edificationem. Cogitationes curiose sunt quando mens seipsa deserta transit ad inuestigandum facta aliena. Cogitationes uoluptuose sunt quando homo carnalibus delectationibus pascitur. Cogitationes malitiose sunt quando contra innocentes fraudes molitur. Magna igitur mutabilitas est quando mens humana mutatur de cogitationibus gratiosis in cogitationes curiosas, de curiosis in uoluptuosas, de uoluptuosis in malitiosas. Et ista mutabilitas est ad similitudinem statue Nabuchodonosor; nam, sicut dicitur Dan. II: ‘Caput eius erat ex auro, pectus et brachia de argento, uenter ex ere, tibie ferree et pedes ex luto’. Tunc igitur mens est aurea et argentea quando habet cogitationes gratiosas; hoc est quando fulget coram deo per contemplationem et coram proximo per conuersationem. Tunc enim est enea quando habet cogitationes curiosas; es enim sonorum est. Tunc est ferrea quando habet cogitationes malitiosas per quas ceteros opprimit. Tunc est lutea quando habet cogitationes uoluptuosas. Tertia mutabilitas est in operatione. Opera enim mundanorum sunt circa acquisitionem diuitiarum et honorum, et ista mutabilitas est ad similitudinem umbre. Nam umbra hominis aliquando precedit, aliquando subsequitur, aliquando a latere concomitatur. Illam que precedit non potest homo apprehendere; illam que subsequitur non potest effugere; illam que concomitatur cito perdit. Sic est de diuitiis et honoribus mundi qui aliquando precedunt et fugiunt ita quod homo non potest eos apprehendere sine magno labore, aliquando subsequuntur et se ingerunt et tamen non possunt possideri sine mentis turbatione et timore. Propter ista duo dicitur Ecc. XI: ‘Si diues fueris non eris immunis a delicto, si enim secutus fueris non apprehendes, et non effugies si precucurreris’. Aliquando nos concomitantur, sed tamen cito perduntur nec perdi possunt sine dolore, Eccl. IV: ‘Diuitie conseruate in malum domini sui pereunt in afflictione pessima’. Ecce quanta instabilitas in honoribus et diuitiis inuenitur, quia non habite laborem requirunt, habite ingerunt mentis turbationem et timorem, perdite adducunt dolorem.

Tertia miseria hominis attenditur ex parte finis, id est mortis, ubi homo futurus est cinis. Istius autem cineris memores esse debemus, ideo in hac die incineramur et super caput nostrum lectio legitur qua dicitur: ‘Memento homo quia cinis es et in cinere reuerteris’. Ista autem memoria mortis ualet ad contempnendum ea que homines mundani appetunt. Desiderant enim diuitias cumulare, super alios ascendere, corpus delitiose pascere et animam in uoluptatibus enutrire, post mortem autem recipiunt quatuor heredes, scilicet parentes, bestias, uermes et demones. Parentes diuitias rapiunt; et ideo stultum est cum tanto labore diuitias acquirere quas oportet aliis dimittere et nichil secum portare, Ps.: ‘Relinquent alienis diuitias suas’, Eccl. IV: ‘Sicut egressus est nudus de utero matris sue, sic reuertetur et nichil auferet de labore suo’. Secundi heredes sunt bestie que super foueam ascendunt et stercora ibi faciunt et ossa pedibus frangunt; stultum est igitur super alios uelle ascendere per honorum excellentiam, quando post modicum bestie ascendent super eorum foueam. Tertii heredes sunt uermes qui corpus comedent, Iob XXI: ‘Simul in puluere dormient et uermes operient eos’; stultum est igitur carnem suam impinguare, que debet post modicum uermibus cibus esse. Quarti heredes sunt demones qui animam rapiunt, sicut patet de illo qui animam suam tenebat in delitiis, dicens: ‘Anima mea, habes multa bona etc.’, ut habetur Luc. XII, cui dictum est: “Stulte, hac nocte animam tuam repetent a te”, scilicet demones. De istis heredibus siue hereditatibus dicitur Ecc. X: ‘Cum enim morietur homo, hereditabit serpentes, bestias et uermes’. Ecce quales heredes peccator post mortem recepturus est, scilicet bestias super foueas ascendentes, uermes carnes corrodentes, serpentes infernales animam deuorantes et serpentes terrestres, id est parentes, terram comedentes, id est terrenas diuitias rapientes. Isti quatuor heredes quos habet post mortem homo uidentur tangi Iob V: ‘Conterentur in porta’, hoc refertur ad bestias que sepe ossa conterunt in porta, id est in fouea; ‘Cuius messem famelicus comedet’, hoc refertur ad uermes qui comedunt messem, id est carnem quam malo semine seminauit, iuxta illud Gal. VI: ‘Qui seminat in carne, de carne metet corruptionem’; ‘Et ipsum rapiet armatus’, hoc refertur ad demones qui nostris malis operibus se armant; ‘Ebibent sitientes diuitias eius’, hoc refertur ad parentes qui cum magno desiderio eius diuitias rapiunt et pro anima sua nullam elemosinam faciunt.

Iudea tunc temporis tributaria erat Romanis, et ideo Romani per uniuersam Iudeam tribunos et centuriones ponebant. Vnde iste centurio a Romanis ibi positus fuerat qui sub potestate sua centum milites habebat. Hic quendam seruum sibi pretiosum habebat, qui paraliticus erat; ideo ad Ihesum accessit rogans ut eum sanaret, sed non uidetur quod personaliter accesserit nec rogauerit. Dicitur enim Luc. VII: ‘Misit ad eum seniores, rogans eum ut ueniret et sanaret seruum eius’; ideo dicendum est quod personaliter non iuit nec rogauit, sed per internuntios, id est per seniores Iudeorum. Potest tamen dici quod corporaliter uenit, sed Iudeis tamquam familiaribus Christi uerbum suum commisit. In hoc igitur euangelio de tribus personis fit mentio, scilicet de seruo patiente, de centurione supplicante et de Christo subueniente.

Circa personam serui notandum quod ipse tria incommoda patiebatur, quia iacebat, paraliticus erat et male torquebatur. Propter ista tria merito significat peccatorem. Peccator enim iacet, id est in peccatorum immunditiis quiescit et fetet, Iohel I: ‘Computruerunt iumenta in stercore suo’. Sunt quidam qui stant et ultra non procedunt, sicut tepidi et negligentes, et isti sunt mali, Apoc. III: ‘Vtinam frigidus esses aut calidus, sed quia tepidus es incipiam te euomere ex ore meo’. Alii sunt qui retrocedunt, sicut recidiuantes, et isti sunt peiores, Luc. IX: ‘Nemo mittens manum suam ad aratrum et respiciens retro aptus est regno dei’. Alii sunt qui iacent, sicut sunt in suis immunditiis quiescentes, et isti sunt pessimi, Ie. XLVIII: ‘Requieuit in fecibus suis’. Secundo, peccator est paraliticus; habet enim paraliticus motum inordinatum in membris. Eodem modo peccator inordinate mouetur. Est autem secundum Dionysium triplex motus, scilicet circularis, obliquus et rectus. Motus circularis est quo quis mouetur per amorem ad mundum. Tales enim per omnia mundi delectabilia circuitum faciunt et ibi satietatem querunt et inde non inueniunt satietatem, sed famem, Ps. ‘Famem patientur ut canes et circuibunt ciuitatem’, idem: ‘In circuitu impii ambulant’. Motus obliquus est quo quis mouetur per amorem ad seipsum. Non enim ad alios amorem suum porrigit, sed ad seipsum reflectit. De isto amore dicitur II Tim. III: ‘In nouissimis diebus instabunt tempora periculosa et erunt homines seipsos amantes’. Motus autem rectus est quo quis mouetur per amorem ad deum. Non enim circuit per mundum, non reflectit amorem ad seipsum, sed amorem dirigit directe ad deum, Cant. I: ‘Recti diligunt te’, Eze. I: ‘Pedes eorum pedes recti’. Quando igitur aliquis inordinate mouetur per amorem aut ad mundum aut ad seipsum, tunc est paraliticus; quando uero ordinate mouetur per amorem ad deum, tunc ipse paraliticus est curatus. Tertio, peccator male torquetur, et hoc propter malam conscientiam que ipsum affligit et torquet. Mala enim conscientia est sicut uermis animam semper mordens, cuius morsus habet acerbitatem, continuitatem et perpetuitatem. De duobus primis dicitur Iob XXX: ‘Nocte os meum perforatur doloribus et qui me comedunt non dormiunt’; de tertio dicitur Ys. LXVI: ‘Vermis eorum non morietur’.

Circa personam centurionis quatuor commendabilia demonstrantur, sicut dicit Chrysostomus, scilicet bonitas, humilitas, fides et sapientia. Bonitas eius in hoc apparet quod seruum paraliticum non abiecit nec despexit, sed ad Christum accedens studiose pro eo rogauit; non enim despiciebat in seruo seruilem conditionem, quia sciebat cum illo se habere unum dominum communem. Domini enim cum seruis, uelint nolint, quatuor habent communia. Primum est ex parte principii, quia omnes ab uno domino et de eodem luto sunt formati et omnes nudi et pauperes nati, Iob XXXIII: ‘Ecce me sicut et te fecit deus, et de eodem luto ego quoque formatus sum’, Sap. VII: ‘Nemo ex regibus aliud habuit natiuitatis initium’. Secundum est ex parte medii, quia omnes mortales et breuis uite, Ecc. X: ‘Omnis potentatus breuis uita’, Iob XIIII ‘Breues dies hominis sunt’. Tertium ex parte finis est, quia omnes in eandem mortem et putredinem reducuntur, Iob XVII: ‘Putredini dixi: pater meus es, mater mea et soror mea uermibus’. Quartum est ex parte fori, quia omnes sub uno iudice rationem reddere compelluntur, II Cor. V: ‘Omnes nos manifestari oportet ante tribunal Christi etc.’. Secundo, in centurione ponitur magna humilitas cum dixit”Non sum dignus ut intres sub tectum meum”; Augustinus: ‘Dicendo se indignum fecit se dignum, non in cuius parietes, sed in cuius cor Christus intraret’. Non enim esset magna felicitas si deus intraret parietes eius et non esset in pectore eius. Chrysostomus: ‘Quia indignum se dixit suscipiendo Christum in domo, dignus factus est in regno’. Tertio, in centurione fuit magna fides cum dixit “Tantum dic uerbo et sanabitur puer meus”. In deo consideratur uerbum, uelle et opus. Verbum autem dei est potestatiuum, Ecc. VIII: ‘Sermo illius potestate plenus est’, Ps.: ‘Ipse dixit et facta sunt’. Velle dei est operatiuum; Augustinus: ‘Eius facere est a se fieri uelle’, Ps. ‘Omnia quecumque uoluit dominus fecit’. Opus dei est manens in eternum, Eccl. III: ‘Didici quod omnia opera que fecit deus perseuerant in eternum’. Leprosus igitur petiit uelle dei quod est operatiuum cum dixit Mt. VIII: “Domine si uis, potes me mundare”. Propheta petiuit opus dei quod est manens et firmum, cum dixit “Confirma hoc, deus, quod operatus est in nobis”. Iste autem centurio petiit uerbum dei quod est potestatiuum, cum dixit: “Tantum dic uerbo et sanabitur puer meus”. Quarto, in centurione fuit magna sapientia cum a minori arguit dicens: “Nam et ego homo sum sub potestate constitutus, habens sub me milites”. Isti autem milites tripliciter possunt accipi. Primo pro ipsis angelis ac si dicat: “Potes imperare angelis tuis qui sunt milites tui, qui statim ministerio suo infirmitatem fugabunt”; Augustinus: ‘Si ego homo sub potestate habeo iubendi potestatem, quantum potes tu cui omnes seruiunt potestates?’. Vel possunt accipi pro infirmitatibus et sanitatibus corporalibus, ac si dicat: “Potes dicere infirmitati: «recede», et statim recedet, sanitati ut ueniat, et statim ueniet”. Vel possunt accipi pro bonis cogitationibus et malis; unde dicit Haymo: ‘Possunt per subiectos centurionis bone uel male cogitationes intelligi. Malis autem dicamus ut recedant et recedent; bonas uocemus ut ueniant et uenient’.

Circa personam Christi notandum quod Christus dixit quinque uerba multiplici documento plena. Primum fuit uerbum magne humilitatis cum dixit: “Ego ueniam et curabo eum”; Glossa: ‘Magna humilitas quod seruum dignatus est uisitare’. Ad filium quidem reguli ire noluit, ne diuitias honorare uideretur; ad istum autem seruum uenire uoluit, ne seruilem conditionem spernere uideretur. Notandum autem quod Christus aliquando inuitatus ire noluit, sicut ad filium reguli, aliquando non inuitatus ire uoluit, sicut hic, aliquando inuitatus iuit, sicut ad filiam archisinagogi. Ex quibus datur intelligi quod Christus aliquorum orationes non exaudit; de quibus dicitur Iac. IIII: ‘Petitis et non accipitis, eo quod male petatis’. Aliquorum desideria preuenit, Sap. VI: ‘Preoccupat qui se concupiscunt, ut se prior illis ostendat’. Aliquos ad uotum exaudit, Ps.: ‘Clamauit ad me et ego exaudiam eum’. Secundum fuit uerbum equitatis, in eo quod fidem centurionis commendauit. Licet enim esset gentilis tamen eius deuotionem non respuit, sed laudibus extulit dicens “Non inueni tantam fidem in Israel”, Act. X: ‘In ueritate didici quod non est acceptor personarum deus’. Quod autem dixit “Non inueni tantam fidem in Israel”, intelligitur de presenti tempore, quia in patriarchis et prophetis maiorem inuenit, et intellige beatam uirginem semper exceptam; de apostolis autem quidam dicunt quod, cum de nouo essent conuersi, non erant tunc temporis tante fidei. Vel “Non inueni tantam fidem”, id est tam facilem, quia apostoli antequam crederent multa signa uiderunt, iste autem nullum uiderat signum. Vel “Non inueni tantam fidem”, id est tante fidei confessionem; nullus enim ita aperte adhuc eius fuerat confessus maiestatem. Tertium fuit uerbum magne gratie quo ad saluandos cum dixit: “Multi uenient ab oriente et occidente et recumbent etc.”. Et non solum ab oriente et occidente, sed etiam a septentrione et meridie. Illi ueniunt ab oriente qui conuertuntur in iuuentute, illi ab occidente qui in senectute, illi ab aquilone qui inter aduersa seruant patientiam, illi a meridie qui inter prospera seruant temperantiam. Quartum fuit uerbum magne iustitie quo ad dampnandos, cum dixit “Filii autem regni”, id est qui facti fuerant pro regno habendo sed reddiderunt se indignos, “eicientur in tenebras exteriores”. Dicuntur autem tenebre infernales esse exteriores respectu interiorum quas peccatores in hac uita habuerunt. Vel dicuntur tenebre exteriores, quia sunt extra ambitum diuine misericordie. Peccata enim prout considerantur in presenti sunt tenebre interiores, quia sunt intra ambitum misericordie dei, quia adhuc possunt dei misericordiam obtinere; sed prout considerantur in futuro, sunt tenebre exteriores, quia sunt extra ambitum misericordie dei. Vel dicuntur tenebre exteriores, quia sunt extra omnem diem. In celo quidem sunt dies sine tenebris, in mundo sunt tenebre cum diebus, in inferno autem sunt tenebre sine diebus. Quintum fuit uerbum magne potentie, cum dixit “Vade et sicut credidisti fiat tibi etc.”. Alii medici sanant cum labore, cum morosa dilatione et imperfectione; iste autem medicus est tante potentie quod sanauit faciliter, id est solo uerbo, quando dixit “Vade et sicut credidisti fiat tibi”. Sanauit uelociter, quia statim illa hora sanatus est, unde sequitur ‘Et sanatus est puer ex illa hora’. Sanauit perfecte, quia in corpore et in anima creditur fuisse sanatus.

Tota intentio ecclesie in ista quadragesima est ut peccatores ad penitentiam redeant; et quod per se non possunt hoc, sanctorum orationes debent postulare et in dei misericordia semper sperare. Ideo in presenti euangelio tria ponuntur. Primo misera paralitici conditio per quam peccator intelligitur, et hoc cum dicitur: ‘Puer meus iacet etc.’. Secundo deuota centurionis supplicatio per quam significatur quod debemus ad sanctos homines recurrere qui pro nobis intercedant ad deum, et hoc cum dicitur: ‘Accessit ad eum centurio rogans etc.’. Tertio benigna Christi curatio per quam notatur quod de dei misericordia semper sperare debemus, et hoc cum Christus dixit: ‘Ego ueniam et curabo eum’. Circa primum, notandum quod misera conditio istius pueri in tribus erat. Nam et seruus erat et paraliticus et male torquebatur; ideo merito significat peccatorem. Peccator quidem est seruus peccati et dyaboli et omnium uitiorum, Ioh. VIII: ‘Omnis qui facit peccatum seruus est peccati’ et II Pet. II: ‘A quo quis superatus est huius et seruus est’. Augustinus: ‘Peccator seruus est tot dominorum quot uitiorum’; Ier. V: ‘Seruietis diis alienis’; et dixit ‘diis’ in plurali, quia superbus est seruus Luciferi, auarus seruus est Mammone, luxuriosus seruus est Asmodei. Secundo, peccator est paraliticus. Est autem paralisis morbus qui membra reddit mollia, dissoluta et dissipata; talis est uoluptuosus et deliciis assuetus, Prou. XVII: ‘Qui mollis et dissolutus est in opere suo frater est sua opera dissipantis’. Est autem differentia inter ista tria que ponit Salomon, scilicet molle, dissolutum et dissipatum. Nam molle est quod cedit omni duro; dissolutum est quod nullo uinculo est colligatum; dissipatum quod penitus est confractum, sicut patet in uase fictili confracto. Tales igitur sunt homines molles, qui omni aduersitati et temptationi cedunt, Mt. XIII: ‘Facta autem tribulatione et persecutione propter uerbum, continuo scandalizantur’. Non sunt etiam aliquo uinculo timoris uel amoris ligati, ideo sunt immundi, Num. XIX: ‘Vas quod non habebit operculum nec ligaturam, immundum erit’. Sunt etiam confracti, ideo nullum bonum propositum retinere possunt, Ecc. XXI: ‘Cor fatui quasi uas confractum omnem sapientiam non tenebit’. Tertio, peccator male torquetur, aliquando peius, aliquando pessime. Torquetur enim inter prospera per curam superfluam; Boetius: ‘Humane felicitatis dulcedo multis amaritudinis respersa est’. Vnde refert Tullius de Tusculanis quod cum quidam Dionysii tiranni gloriam quidam laudaret et beatum eum diceret, iussit illum in trono aureo collocari et mensam auream omnibus deliciis plenam ante ipsum preparari, gladium uero acutissimum seta equina ligatum super caput eius appendi. Cumque ille pre timore non comederet, dixit illi Dionysius: «Talis est uita mea quam tu beatam putabas!». Male autem torquetur peccator inter aduersa propter impatientiam. Ista enim duo, scilicet prosperitas et aduersitas, omnes probant. Vnde dicit commentator super librum Boetii de consolatione quod philosophi posuerunt duo dolia in limine domus Iouis, unum plenum uino et aliud plenum aceto, de quibus ingredientes bibere oportebat. Domus Iouis est iste mundus, dolium plenum uino est prosperitas, dolium plenum aceto est aduersitas, de quibus oportet gustare omnes mundum ingredientes. Pessime autem torquetur peccator inter peccata; Ambrosius: ‘Que pena grauior quam interius uulnus conscientie? Nonne hoc magis fugiendum quam mors, quam exilium, quam dispendium?’

Circa secundum, scilicet orationem centurionis, notandum quod ipsa eius oratio exaudiri meruit propter tres comites quos secum habuit, scilicet fraternam compassionem, humilitatem et fidem. Habuit enim compassionem de seruo qui tam male torquebatur; habuit humilitatem de seipso cum dixit: “Non sum dignus ut intres sub tectum meum”; habuit fidem de Christo cum ait: “Sed tantum dic uerbo et sanabitur puer meus”. Ista autem tria taliter ordinantur quia compassio orationem format, humilitas in celum subleuat, fides omnia impetrat. Oratio igitur quam format compassio multum est acceptabilis deo; Chrysostomus: ‘Pro se orare necesse est, pro aliis autem gratie’. Pro se orare necessitas rei cogit, pro alio autem caritas fraternitatis hortatur. Dulcior autem est ante deum oratio, non quam rei necessitas transmittit, sed quam caritas fraternitatis hortatur. Humilitas autem orationem sic formatam habet in celum subleuare, Ecc. XXXV: ‘Oratio humiliantis se nubes penetrat’. Fides uero orationem sic formatam et sic eleuatam omnia impetrare facit, Mc. XI: ‘Omnia quecumque orantes petitis, credite quia accipietis et uenient uobis’.

Circa tertium, scilicet Christi curationem, notandum quod curauit uelociter siue faciliter, quod est contra multos qui nimis faciunt se rogari. Christus autem mox ut centurio eum rogauit respondit: “Ego ueniam et curabo eum”. Sic facilis fuit Christus ad curandum Dauid quem curauit cum tribus syllabis, quando dixit “Peccaui”. Sic facilis fuit ad curandum Petrum negantem quem curauit cum paucis lacrimis. Sic facilis fuit ad curandum publicanum quem curauit cum quinque uerbis, quando dixit: “Deus, propitius esto michi peccatori”. Secundo, curauit eum liberaliter, quod est contra multos qui nimis magna salaria petunt. Christus autem tam liberalis fuit quod nichil a centurione petiit nisi fidem, cum dixit: “Vade, et sicut credidisti fiat tibi”; sic liberalis fuit apostolis quibus pro paruis retibus regnum celorum dedit; sic liberalis fuit uidue quam pro duobus minutis iustificauit; sic liberalis est omnibus qui bonam uoluntatem habent et aque frigide calicem remunerat, ut habetur Mt. IX. Tertio, curauit totaliter, quod est contra multos qui ab una infirmitate liberant et ab alia liberare non possunt. Christus autem istum perfecte curauit, unde dicitur: ‘Sanatus est puer ex illa hora’. Notandum autem quod quidam sunt paralitici quantum ad sensum, sed non quantum ad motum, sicut sunt heretici qui uidentur habere motum operationis bone, sed non habent sensum fidei recte; et ideo paralitici sunt quia sicut dicitur ad Heb. XI: ‘Sine fide impossibile est placere deo’. Alii sunt paralitici quantum ad motum, sed non quantum ad sensum, sicut mali christiani qui de deo recte sentiunt, sed ad bona opera facienda moueri nolunt; de quibus dicitur ad Tit. I: ‘Confitentur se nosse deum, factis autem negant’, Iac. III: ‘Fides sine operibus mortua est’. Alii sunt paralitici quantum ad sensum et motum, sicut sunt multi pessimi et desperati, qui nec fidem habent nec aliqua bona opera faciunt. De quibus dicitur in ep. Iude: ‘Hi sunt arbores autumpnales, bis mortue’. Quando igitur Christus alicui reddit sensum fidei recte et motum operationis bone, tunc paralisis perfecte curatur.

Sic est de amore cordis sicut est de calore naturali corporis. Calor enim naturalis aliquando est nimis paruus sicut in puero, aliquando est nimis defectiuus sicut in sene, aliquando est nimis inordinatus sicut in febricitante, aliquando est magnus, perfectus et ordinatus sicut in homine bene complexionato et perfecte sano. Eodem modo amor cordis aliquando est nimis paruus, sicut quando quis tantum diligit amicum; aliquando est nimis defectiuus, sicut quando quis diminute et imperfecte diligit deum; aliquando est nimis inordinatus, sicut quando quis inordinate diligit seipsum; aliquando est magnus perfectus et ordinatus, sicut quando quis diligit inimicum et perfecte diligit deum et ordinate diligit seipsum. Dominus igitur in presenti euangelio nos retrahit ab amore paruo, diminuto et inordinato, et inducit nos ad amorem magnum, perfectum et ordinatum.

Primo igitur retrahit nos deus ab amore paruo, qui est diligere amicum, et inducit nos ad amorem magnum et latum, qui est diligere inimicum, cum dicit ‘Audistis quia dictum est antiquis: diliges proximum tuum et odio habebis inimicum tuum; ego autem dico uobis: diligite inimicos uestros’. Circa quod sciendum est quod odium quadrupliciter potest considerari: aut prout est in animo, aut prout exterius manifestatur in aliquo rancoris signo, aut prout est in contumelioso uerbo, aut prout est in iniurioso facto. Circa istam igitur quadruplicem differentiam odii, Christus uult ut inimicos quadrupliciter diligamus nostros. Primo in animo, ideo dicit: ‘Diligite inimicos uestros etc.’; secundo in facto, ideo subdit: ‘Benefacite hiis qui oderunt uos’; tertio in signo, ideo addit: ‘Et orate pro persequentibus et calumpniantibus uos’; magnum enim signum amoris est orare pro inimicis; quarto in uerbo, ipsos scilicet salutando, unde subdit: ‘Si salutaueritis fratres uestros tantum, etc.’. Istam quadruplicem dilectionem omnes homines debent impendere inimicis, saltem in communi. Omnes enim debent diligere inimicos in animo, in quantum sunt homines et creature dei bone, quia sicut dicitur, I Tim. IIII: ‘Omnis creatura dei bona’; si aliquis igitur in suo inimico naturam dei odiret, in statu salutis non esset. Debent etiam omnes orare pro inimicis, saltem in communi; si enim aliquis pro omnibus fidelibus oraret et ab illis orationibus generalibus inimicos excluderet, in statu salutis non esset; perfecti autem pro inimicis orare debent, non tantum in generali, sed etiam in speciali. Similiter, si aliquis aliquod collegium uel aliquam hominum multitudinem salutaret, ab illa generali salutatione inimicos excludere non deberet, et, si excluderet, in statu securo non esset; perfecti autem non tantum in generali, sed etiam in speciali salutare debent. Similiter, si aliquis aliqua beneficia alicui communitati exhiberet, non essent inimici a talibus beneficiis excludendi; et si aliquis excluderet, uideretur quod liuorem retineret, contra illud quod dicitur Leu. XIX: ‘Non queras ultionem, nec memor eris iniurie ciuium tuorum’. In casu tamen necessitatis, tenentur omnes inimicis beneficia exhibere, iuxta illud I Ioh. III: ‘Qui habuerit subtantiam huius mundi et uiderit fratrem suum necessitatem habere et clauserit uiscera sua ab eo, quomodo caritas dei manet in eo?’; perfecti autem debent inimicis beneficia exhibere non tantum in communi, sed etiam in speciali; non tantum in articulo necessitatis, sed omni opere etiam sine articulo necessitatis, quia ad ipsos spectat non uinci a malo, sed uincere in bono malum, sicut dicitur Ro. XII.

Secundo, dominus retrahit nos ab amore defectiuo et imperfecto, qui est imperfecte diligere deum cum dicit ‘Estote ergo perfecti’, scilicet in amore dei, ‘sicut et pater uester celestis perfectus est’, scilicet in amore uestri; id est sicut deus pater uos perfecte dilexit, sic uos ipsum perfecte diligatis. Ille autem deum perfecte diligit qui eum diligit plus quam sua, iuxta illud Cant. VIII: ‘Si dederit homo omnem substantiam domus sue pro dilectione, quasi nichil despiciet eam’; plus quam suos, iuxta illud Mt. X: ‘Qui amat patrem aut matrem plus quam me non est me dignus’; plus quam seipsum, unde sequitur: ‘Qui non accipit crucem suam’, se scilicet mortificando propter deum, ‘non est me dignus’. Isto triplici modo Christus etiam nos dilexit plus quam sua, id est plus quam regnum suum et domum suam; plus quam suos, id est angelos qui erant hereditas sua, quia eos dimisit et nobiscum parentelam contraxit; plus quam seipsum, quia propter nos seipsum in mortem tradidit. De hiis tribus dicitur Ie. XII: ‘Reliqui domum meam, dimisi hereditatem meam, dedi dilectam animam meam in manibus inimicorum eius’. Tertio, Chistus retrahit nos ab amore inordinato quo quis inordinate diligit seipsum, cum ait: ‘Attendite ne iustitiam uestram faciatis coram hominibus etc.’. Ille enim inordinate se diligit qui bona que facit ad seipsum reflectit et inde gloriam querit. Magna enim inordinatio est illud quod est proprium dei, scilicet gloriam, sibi attribuere. Vult enim deus ut de nostris operibus habeamus meritum, Ps. ‘Labores manuum tuarum, quia manducabis, etc.’; uult ut proximus habeat bonum exemplum, Mt. V: ‘Sic luceat lux uestra coram hominibus ut uideant opera uestra bona et glorificent patrem uestrum qui in celis est etc.’, et deus habeat gloriam, Ys. XLII: ‘Gloriam meam alteri non dabo’. Sed uanigloriosus meritum perdit, proximis scandalum facit et tandem gloriam non inuenit. Sed notandum secundum Chrysostomum quod uana gloria potest accidere aut in principio operis, aut in medio, aut in fine. Tunc est in principio, quando quis aliquod bonum ex sola uana gloria facere incipit et tunc illud opus est uitiosum, quia ex uitiosa radice processit et est potius intermittendum quam faciendum; et istud dominus prohibet hic, cum dicit: ‘Attendite ne iustitiam uestram faciatis coram hominibus ut uideamini ab eis’. Aliquando uero uana gloria est in medio operis, sicut quando quis ex recta intentione aliquod opus bonum incepit et in prosecutione aliquis motus uane glorie se ingerit. Tale opus non est intermittendum, sed perficiendum, quia hoc quod ex bona radice processit uitiari non poterit, maxime cum sit potius inimici temptatio quam uane glorie passio; unde legitur de sancto Bernardo quod, cum semel gratiose predicaret et ex hoc aliquis motus uane glorie ingereret se, temptatori respondit: «Nec propter te incepi nec propter te dimittam ». Aliquando uero in fine operis accidit homini quoddam gaudium mentis et complacentia cordis de eo quod tale opus bonum compleuit uel de eo quod tam bene predicauit. Et ista talis complacentia opus precedens uitiare non potest, quia naturale est quod quilibet delectatur in operibus et sermonibus suis, Prou. XV: ‘Letatur homo in sententia oris sui’. Immo etiam sancti uiri magnum habent gaudium de operibus que faciunt propter deum; unde super illud Ps.: ‘In custodiendis illis retributio multa’, dicit Glossa: ‘Non tantum in futuro pro eis redditur premium, sed etiam hic in eorum custodia magnum est gaudium; seruire enim deo regnare est’.

Inter fideles qui saluantur, quidam sunt actiui, quidam contemplatiui, quidam perfecti; ideo in presenti euangelio describitur iustitia tripliciter, scilicet iustitia perfectorum que consistit in inimicorum dilectione, iustitia actiuorum que consistit in elemosinarum largitione et iustitia contemplatiuorum que consistit in deuota oratione.

Prima igitur iustitia que consistit in inimicorum dilectione notatur cum dicitur ‘Ego autem dico uobis, diligite inimicos uestros etc.’. Diligere enim inimicos non est omnium, sed tantum perfectorum. Dicit enim Augustinus in Enchiridion quod hoc tam magnum bonum, scilicet diligere inimicos, non est tante multitudinis quantam credimus exaudiri in oratione, cum dicitur: ‘Dimitte nobis debita nostra’. Notandum autem quod inimicis debemus amorem, odium, compassionem et beneficium. Possunt enim inimici quadrupliciter considerari. Primo quantum ad naturam, prout scilicet sunt homines ad ymaginem dei facti et tunc sunt diligendi; unde quidam de hoc reprehenduntur, Ecc. XXVIII: ‘Homo homini seruat iram et a deo querit medelam, in hominem similem sibi non habet misericordiam et a deo querit misericordiam’. Secundo possunt considerari quantum ad culpam et tunc sunt odiendi. Debemus enim inimicos diligere quod homines sunt et odire quod mali sunt. Vnde dicit Augustinus quod cum dico ‘homo malus’ duo dico, scilicet ‘homo’ et ‘malus’; in quantum homo est diligendus, in quantum malus est odiendus. Taliter odit eos deus, in quantum scilicet sunt peccatores, sed diligit in quantum sunt penitentes, Ecc. XII: ‘Altissimus odio habet peccatores et misertus est penitentibus’. Tertio considerantur quantum ad penam, id est in quantum sunt pene eterne addicti, et quantum ad hoc debemus eis compati. Valde enim dare compassionem debemus quando eos ad mortem eternam ire conspicimus, Ps.: ‘Vidi preuaricantes et tabescebam’, Gregorius: ‘Vera iustitia compassionem habet, falsa dedignationem’. Quarto, considerantur quantum ad indigentiam et tunc debemus eis impendere beneficium et auxilium, iuxta illud Ro. XII: ‘Si esurierit inimicus tuus ciba illum, si sitit, potum da illi etc.’. Debemus autem inimicos diligere propter debitum, propter fructum et propter uitandum periculum. Debitum quidem est quia, si uolumus ut deus dimittat nobis multa, debemus proximo dimittere pauca. Hoc significatum est Mt. XVIII in seruo qui debebat regi decem milia talentorum et in seruo qui debebat conseruo centum denarios. Vbi dicit Chrysostomus: ‘Tanta est differentia peccatorum que committuntur in deum et hominem, quanta est differentia decem milia talentorum et centum denariorum: magna autem, et multo plus. Ipse enim corpus nobis fecit, animam inspirauit, filium suum misit, celum aperuit, nos filios suos fecit. Numquid igitur, si unaquaque die moreremur pro illo, retribueremus ei aliquod dignum? Nequaquam’. Augustinus: ‘ “Non possum”, dicit aliquis, “diligere inimicum”. O quicumque es, attendis quid tibi fecerit homo et non attendis quid tu feceris deo? Quare non dimittis homini parum, ut tibi deus dignetur dimittere multum?’. Secundo debemus diligere inimicos propter fructum, qui quidem duplex est. Vnus est in presenti, scilicet peccatorum remissio, Augustinus: ‘Ad dilectionem inimicorum uos admoneo, quia ad sananda peccatorum uulnera nullum medicamentum utilius esse cognosco’. Alius est in futuro, scilicet eterna remuneratio. Augustinus: ‘Diligere inimicos grandis est labor in hoc seculo, sed grande premium in futuro, quia per amorem hominis inimici efficeris dei amicus’. Tertio debemus diligere inimicos propter uitandum periculum. Nam secundum Augustinum habere odium in corde est habere gladium, scorpionem et ignem. De primo sic dicit in sermone: ‘Qui alii nocere desiderat similis est illi qui gladio se transuerberat ut tunicam alterius cedat’. De secundo sic dicit in sermone: ‘Frenate iram que uos stimulat ad uindictam. Ira enim scorpio est si te internis flammis excitauerit. Si igitur te uis uindicare de inimico tuo ad ipsam iram tuam te conuerte, quia ipsa est inimica tua que occidit animam tuam’. De tertio sic dicit super Ps.: ‘Sic puta malitiam esse quomodo ignem. Si incendere uis aliquid, illud quod apponis igni prius ardet: nisi enim ardeat non incendit. Verbi gratia cum faculam apponis igni, prius ardet ut aliud possit incendere. Ita ergo malitia procedit ex te et quid uastat antequam te malitia tua; ut alteri non noceat, fieri potest; quod autem tibi non noceat fieri non potest’.

Secunda est iustitia actiuorum que consistit in elemosinarum largitione; sed, quia ista iustitia omnino perditur quando propter humanum fauorem impenditur, ideo dominus istam iustitiam ordinat dicens: ‘Cum ergo facis elemosinam, noli tuba canere ante te etc.’; illi canunt tuba, qui habent iactantie uerba, illi adhibent manum sinistram, qui habent intentionem obliquam. Quando autem ipsa elemosina pure fit propter deum, tunc est ualde utilis et fructuosa. Valet enim homini in uita, in morte et post mortem. In uita quidem ualet quia impetrat remissionem culpe, unde dicitur de bono elemosinario Ecc. III: ‘Sicut in sereno glacies, soluentur peccata tua’; acquirit benedictionem gratie, II Cor. IX: ‘Qui seminat in benedictionibus de benedictionibus et metet’; et conseruat ipsam gratiam in corde, unde de elemosina dicitur Ecc. XXIX: ‘Gratiam hominis quasi pupillam conseruabit’. Secundo, elemosina homini ualet in morte. Nam animam de corpore egredientem associat, Ambrosius: ‘Non sunt hominis opes quas secum ferre non potest’; sola misericordia est comes defunctorum, patronos in adiutorium aduocat, Gregorius: ‘Pauperes non sunt contempnendi ut egeni, sed exorandi ut patroni’, Lc. XVI: ‘Facite uobis amicos de mammona iniquitatis, ut cum defeceritis recipiant uos in eterna tabernacula’; hostes expugnat, unde dicitur de elemosina Ecc. XXIX: ‘Super scutum potentis et super lanceam aduersus inimicum tuum pugnabit’. Tertio, elemosina ualet post mortem. Nam de salute hominis summo regi litteras representat. Solet papa quibusdam concedere litteras simplicis iustitie, scilicet omnibus qui dicerent se iniuriam pati; quibusdam litteras misericordie, scilicet pauperibus et egenis; quibusdam litteras supererogantis gratie, scilicet bene emeritis. Et quoniam serui dei in hac uita fuerunt multas iniurias passi, fuerunt pauperes et egeni, fuerunt bene emeriti, ideo elemosina summo regi representat litteras simplicis iustitie, de quibus dicitur Luc. VI: ‘Date et dabitur uobis’; litteras gratuite misericordie de quibus dicitur Mt. V: ‘Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur’; et litteras superabundantis gratie de quibus dicitur Luc. VI: ‘Mensuram bonam et confertam et coagitatam et supereffluentem dabunt in sinum uestrum’.

Tertia est iustitia contemplatiuorum, que consistit in deuota oratione; sed quia hec iustitia perditur nisi ab humano fauore abscondatur, ideo dominus eam ordinat, dicens: ‘et cum oratis, non eritis sicut ypocrite tristes, etc.’ et infra: ‘Tu autem cum oraueris intra in cubiculum tuum et clauso ostio tuo ora patrem tuum in abscondito’. Ostia ista claudenda sunt quinque corporis sensus qui mentis attentionem sepe distrahunt nisi claudantur; cubiculum est ipsa conscientia in qua anima requiescit. Istud autem cubiculum cum sit summi regis debet esse mundum, quietum et odoriferum. Tunc igitur cubiculum conscientie est mundum, quando est sine peccati contagione; taliter propheta suum cubiculum mundabat dicens: ‘Lauabo per singulas noctes lectum meum, etc.’. Orationes igitur que procedunt de cubiculo mundo exaudiuntur; que autem de immundo a deo reprobantur, iuxta illud Ys. I: ‘Cum multiplicaueritis orationes non exaudiam, manus enim uestre sanguine plene sunt’. Tunc etiam cubiculum conscientie est quietum, quando est sine strepitu malarum cogitationum; sed multi sunt qui quando orant aliqua inania cogitant, talium orationes non deo sunt grate; de talibus dicitur Mt. XV: ‘Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me, sine causa autem colunt me’. Tunc etiam cubiculum conscientie est odoriferum, quando est plenum deuotione. Tales orationes que procedunt de cubiculo odorifero sunt deo ualde redolentes. Tales orationes sic odoriferas optabat propheta, dicens: ‘Dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo etc.’. Ille igitur orationes a deo exaudiuntur que exeunt de cubiculo mundo, quieto et odorifero, id est quando ipse orationes sunt pure, attente et deuote.

Sicut dicitur Ioh. VI, postquam Christus quinque milia hominum de quinque panibus satiauit, uoluerunt eum facere regem existimantes quod eos semper pasceret et quod sub eo nichil eis deficeret; quod cum Christus cognouisset, fugit in montem. Et, sicut dicit Marcus in isto euangelio, Christus facto miraculo panum iussit discipulos ascendere in nauiculam; et tunc fuerunt in magno periculo et timore, et ratione loci, quia erant in medio mari, et ratione uenti, quia eis erat contrarius uentus, et ratione absentie naucleri, quia Christus non erat cum eis, et ratione temporis, quia erat sero, et ratione uisionis, quia uidentes Christum putauerunt esse quoddam fantasma. Si enim aliqui naute essent in medio mari et esset nox et haberent uentum contrarium et non haberent secum nauclerum et uiderent aliquod monstrum, non est dubium quin in magno periculo se esse crederent. Sed Christus ad ipsos uenit, eos confortauit et uentum sedauit. Per istam igitur nauem penitentia intelligi potest, in qua consueuerunt accidere multa pericula, sed deus dat eis multa adiutoria. In hoc ergo euangelio tria consideranda sunt. Primo quare per nauem intelligitur penitentia, secundo que penitentibus consueuerunt accidere pericula, tertio que sunt adiutoria.

Circa primum notandum quod penitentia significatur per nauem ex eo quod homines per mare huius mundi ad portum paradisi perducit et sicut homo in naui existens dormiendo, comedendo et quiescendo uadit ad portum sic et uerus penitens dormiendo uadit ad portum paradisi; ideo enim dormit ut ad laudandum deum fortior exurgat. Ideo dicit Gregorius quod sompnus sanctorum non uacat a merito, immo etiam ipsa sanctorum sompnia aliquando sunt meritoria, iuxta illud Ps.: ‘Reliquie cogitationum diem festum agent tibi’; reliquie cogitationum sunt ipsa sompnia que sanctis hominibus accidunt ex bonis meditationibus quas uigilando habuerunt, que quidem deo magnum festum faciunt. Similiter ueri penitentes comedendo uadunt in celum; ideo enim comedunt ut sint fortiores ad seruiendum deo, I Cor. X: ‘Siue manducatis, siue bibitis, omnia in gloriam dei facite’. Similiter ueri penitentes quiescendo uadunt in celum; ideo enim quiescunt ut fortiores sint ad laborandum. Sicut enim mali sua fortitudine utuntur ad malum sic boni ad bonum, iuxta illud prophete: ‘Fortitudinem meam ad te custodiam’.

Circa secundum notandum quod illi qui uolunt agere penitentiam interdum quatuor pericula patiuntur. Primum patiuntur a dyabolo, scilicet temptationem que significatur per uentum contrarium: ‘erat enim eis uentus contrarius’. Iste est uentus de quo dicitur Iob I: ‘Ventus uehemens irruit a regione deserti et concussit quatuor angulos domus’. Quatuor anguli domus sunt quatuor uirtutes anime, scilicet prudentia, iustitia, temperantia et fortitudo. Tunc igitur isti quatuor anguli concutiuntur et domus cadit, quando homo graui temptatione pressus non habet usum istarum uirtutum. Nam cadit prudentia quando homo non precauet a futuris periculis, cadit iustitia quando non satisfacit de culpis preteritis, cadit temperantia quando intemperanter utitur prosperis, cadit fortitudo quando non habet patientiam in aduersis. Secundum periculum patiuntur in carne, scilicet fantasmatum illusionem, quod notatur per hoc quod putauerunt se uidere fantasma. Sepe enim caro offert anime multa fantasmata concupiscentiarum, Gal. IIII: ‘Caro concupiscit aduersus spiritum’; et ad istud opus habet caro tria adiutoria, scilicet dyabolum qui concupiscentiam inflammat, Ys. LIIII: ‘Ecce ego creaui fabrum sufflantem in igne prunas’; habet exteriores sensus qui concupiscibilia representant, Thren. III: ‘Oculus meus depredatus est animam meam in cunctis filiabus urbis mee’; habet uina et cibaria exquisita que concupiscentie materiam subministrant, Eph. V: ‘Nolite inebriari uino in quo est luxuria’. Ideo apostolus istam talem materiam in se refrenabat, dicens I Cor. IX: ‘Castigo corpus meum et in seruitutem redigo etc.’. Tertium periculum patiuntur a mundo, quod notatur per hoc quod dicitur quod ‘Nauis erat in medio mari’. Mundus enim iste mare est in quo multi absorbentur; Augustinus: ‘Amas seculum, absorbebit te; amatores suos nouit uorare, non portare’. Ideo rogat propheta dicens: ‘Non me demergat tempestas aque, neque absorbeat me profundum, neque urgeat super me puteus os suum’. Tria rogat propheta, scilicet aut quod non demergatur aut quod non absorbeatur aut quod non includatur. Illi demerguntur a seculo tempestuoso, qui cadunt in mortalem culpam, sed tamen adhuc possunt liberari. Illi absorbentur a profundo, qui per longam consuetudinem sunt profundati in peccato et isti aliquando a maxima dei misericordia liberantur, Ps.: ‘Dixit dominus: “Ex Basan conuertam, conuertam in profundum maris”’. Sed tunc puteus os suum claudit, quando profunditas peccatorum animam in desperationem deicit. Quartum periculum patiuntur a statu presentis miserie in quo sunt in multiplici ignorantia et in imperfecta dei cognitione, quod notatur per hoc quod dicitur quod ‘erat sero’. In presenti enim uita est cognitio serotina, in celo uero erit meridiana, I Cor. XIII: ‘Videmus nunc per speculum in enigmate’, ecce cognitio serotina, ‘tunc autem faciem ad faciem’, ecce cognitio meridiana. In inferno uero erit cognitio nocturna, Sap. XVII: ‘Ignis nulla uis poterat illis lumen prebere nec siderum limpide flamme illuminare poterant illam noctem horrendam’.

Tertio, contra ista pericula dantur penitentibus multa adiutoria. Primum est de deo magna fiducia ad quam Christus induxit cum ait: ‘Confidite, ego sum, nolite timere’. Nullus enim debet in se, sed in deo fiduciam ponere. Qui enim in deo spem suam ponunt super firmam petram fundamentum operum suorum stabiliunt, et istud est contra primum periculum, scilicet temptationem dyaboli. Tales enim non timent temptationem dyaboli nec grauem et occultam, nec grauem et apertam, nec leuem et apertam; Mt. VII: ‘Descendit pluuia’, istud refertur ad temptationem leuem et apertam, ‘et uenerunt flumina’, istud refertur ad temptationem grauem et apertam, ‘et flauerunt uenti’, istud refertur ad temptationem grauem et occultam, ‘et non cecidit domus, fundata enim erat super firmam petram’. Secundum est oratio clamorosa quod notatur cum dicitur ‘et exclamauerunt’, et istud est contra secundum periculum, scilicet fantasmata malarum cogitationum contra que debemus ad deum clamare, sicut clamabat propheta, dicens: ‘Miser factus sum et curuatus sum usque in finem, tota die contristatus ingrediebar, quoniam lumbi mei impleti sunt illusionibus et non est sanitas in carne mea’. Non enim habere possumus carnis continentiam, nisi per orationem deuotam, Sap. VIII: ‘Et ut sciui quoniam non possum esse continens nisi deus det, adiui dominum et deprecatus sum illum’. Tertium est dominice passionis meditatio assidua, quod notatur per hoc quod dicitur quod omnes infirmi qui tangebant fimbriam uestimenti eius sanabantur. Vestimentum Christi est corpus eius, fimbria, que est ultima pars, est passio eius; qui enim illam tangit per deuotionem releuatur ab omni tribulatione, et istud est contra tertium periculum, scilicet amaritudinem mundi. Ipsa enim Christi passio omnem tribulationem dulcorat, Heb. XII: ‘Recogitate eum qui talem sustinuit a peccatoribus aduersus semetipsum contradictionem, ut non fatigemini animis uestris deficientes’. Gregorius: ‘Si passio Christi ad memoriam reducitur, nichil est quod non equo animo tolleretur’; quod significatum est Exo. XV, in ligno misso in aquas amaras que in dulcedinem sunt conuerse. Quartum est illustratio diuina, quod notatur per hoc quod dicitur quod ‘circa quartam uigiliam noctis uenit ad eos’, et istud est contra quartum periculum, quod erat ignorantia. Ad illos enim uenit et lumen scientie sue eis infundit qui sunt in uigilia. Sicut enim uita beatorum est totum festum et uita dampnatorum est totus luctus, sic uita peregrinantium, scilicet uita presens, tota debet esse uigilia ut sic de uigilia perueniatur ad festum et effugiatur luctum, et ista uigilia debet esse quarta. Illi autem quatuor uigilias faciunt qui suas cogitationes, locutiones, operationes et sensus corporis uigilanter custodiunt.

Sicut dies dominica dedicata est dominice resurrectioni et feria sexta dedicata est dominice passioni, sic dies sabbati dedicata est beate uirgini, et ideo in sabbatis que in quadragesima occurrunt aliquid de ipsa loquemur ad eius gloriam et honorem. Ecclesia namque, ut dictum est, diem sabbati uirgini conuenit, et hoc multiplici ratione. Prima est quia passio sanctorum consueuit in aliqua die celebrari; beata autem uirgo, etsi non passa est martyrium carnis, passa est tamen martyrium mentis, iuxta illud Luc. II: ‘Tuam ipsius animam pertransibit gladius’. Et istud martyrium fuit in ea continuatum in tota sexta feria et in toto sabbato sequenti; sexta autem feria dedicata est martyrio filii et ideo sequens sabbatum dedicari debuit martyrio matris. Secunda ratio est quia sicut in die sabbati deus requieuit ab omni opere suo sic Christus intrans in Marie uterum requiem inuenit in eius uentre et mente; in nullo enim alio sancto spiritus sanctus requiem habuit nisi in Christo et in uirgine beata, quia in aliis sanctis habuit aliquid repugnans, saltem peccatum ueniale; in Christo autem et in uirgine nichil repugnans inuenit et ideo perfecte ibi requieuit. Tertia ratio est quia sicut deus in die sabbati omnes creaturas fecit et compleuit sic in beata uirgine uniuersa refecit; fecit tunc deus opera nature que per peccatum fuerant corrupta, sed in beata uirgine fecit opera gratie per que fuerunt omnia reparata. Quarta ratio est quia sicut deus diem sabbati benedixit sic beata uirgo fuit ab omnibus benedicta: et a deo, quia eam elegit et ab angelo quia ipsam salutauit et a toto mundo, quia eam ueneratur et laudat. Quinta ratio est quia sicut sabbatum est medium inter diem gaudiosum, scilicet dominicam, et diem penosum, scilicet feriam sextam, sic ipsa est mediatrix inter deum et hominem. Sexta ratio est quia in die sabbati tota fides periuit et in sola beata uirgine remansit; et ideo merito sibi hec dies dedicata fuit. Per istam igitur nauem supradictam beata uirgo intelligi potest, de qua duo dicuntur. Primo quidem quante sit dignitatis per hoc quod dicitur ‘nauis’. Secundo quante sit pietatis per hoc quod dicitur ‘erat in medio mari’.

Dicitur autem beata uirgo nauis, primo ex mercibus quibus onusta fuit; que quidem fuerunt eius uirtutes quibus decorata et ornata fuit, que sunt humilitas, uirginitas et fecunditas. Nam per humilitatem placuit deo, per uirginitatem angelo, per fecunditatem toto mundo, Iudith XV: ‘Tu gloria Iherusalem’, id est dei qui est uisio pacis nostre, et hoc propter suam humilitatem; ‘Tu letitia Israel’, id est angelorum qui semper deum uident, et hoc propter suam uirginitatem; ‘Tu honorificentia populi nostri’, id est generis humani, et hoc propter suam fecunditatem per quam nobis genuit saluatorem. Secundo, attenditur eius dignitas ex mercatore quem portauit, Prou. ult.: ‘Facta est quasi nauis institoris de longe portans panem suum’; iste est ille panis de quo dicitur Ioh. VI: ‘Ego sum panis uiuus, qui de celo descendi etc.’. Iste panis uenit uere de longe, quia de celo in terram; uere de longe, quia, cum iste panis constet ex duplici pasta, scilicet natura diuina et humana, ille tamen nature in infinitum distant a se; uere de longe, quia illa talis portatio, id est incarnatio, longe est a meritis nostris, quia nulla merita nostra meruerunt ut deus homo fieret. Tertio, attenditur eius dignitas ex arbore qua ista nauis insignita fuit, de qua arbore dicitur Eze. XXVII: ‘Cedrum de Libano tulerunt ut facerent tibi malum’. Arbor cedrina istius nauis fuit Christus qui assimilatur cedro non tantum propter sui sublimitatem, sed etiam propter fructus qualitatem. Poma enim cedrina in aliqua parte sunt dulcia, in alia acetosa, in alia inter dulce et acetosum sunt media; per que significantur tres in Christo substantie. Eius enim diuinitas fuit dulcissima, eius caro fuit amaritudine plena, eius anima fuit dolore plena, in quantum nature sue relicta patiebatur, et fuit dulcedine plena, in quantum fruebatur. Quarto, attenditur eius dignitas ex uelo quod in ista naui appensum fuit; de quo uelo dicitur Eze. XXVII: ‘Byssus uaria de Egypto contexta est tibi in uelum’. Maria autem significatur per arborem istius nauis, significatur etiam per uelum ipse Christus. Istud autem uelum dicitur fuisse uarium, quia pictum fuit de colore albo, rubeo et aureo; in Christo enim, ut dictum est, fuit caro, anima et diuinitas. Ex carne enim refulsit color albus propter suam puritatem, ex anima color rubeus propter suam caritatem, ex diuinitate color aureus propter suam pretiositatem, Cant. V: ‘Dilectus meus candidus’, propter carnis puritatem, ‘rubicundus’, propter anime charitatem, ‘electus ex milibus’, propter diuinam maiestatem.

Secundo, ostenditur de ista naui quante sit pietatis in eo quod dicitur esse ‘in medio mari’. Per mare intelliguntur peccatores penitentes qui pro suis peccatis multas habent amaritudines. Ista igitur nauis est in medio mari, quia est mediatrix inter deum et homines scilicet peccatores. In quantum autem est mediatrix assimilatur aurore, lune et soli, Cant. VI: ‘Que est ista que progreditur quasi aurora consurgens, pulchra ut luna, electa ut sol?’. Primo igitur assimilatur aurore, quia sicut aurora est medium inter diem et noctem sic et ipsa inter deum et peccatorem. Quando enim peccator est in nocte peccati, tunc temptationes et demones per eius cor transeunt, iuxta illud Ps.: ‘Facta est nox, in ipsa pertransibunt omnes bestie silue’. Adueniente autem aurora, id est uirginis gratia, temptationes recedunt, demones fugiunt et homines ad bene operandum habiles fiunt; unde sequitur ‘Ortus est sol’, id est aurora, sol enim tunc oritur quando lux sua incipit apparere; ‘et congregati sunt’, scilicet mali motus temptationum ut recedant; ‘et in cubilibus suis collocabuntur’, scilicet demones ut in infernum uadant; ‘exibit homo ad opus suum’, ut scilicet ad bene operandum habilis fiat. Secundo, in quantum est mediatrix assimilatur lune. Sicut enim luna lucet in nocte et est uicina terre et habet uirtutem efficacem super mare, sic et ipsa lucet peccatoribus dando eis lumen sue gratie et est eis uicina cito eis succurrendo per effectum misericordie et ostendit suam uirtutem super afflictos et amaricatos dando eis dulcedinem sue consolationis; Ecc. XXIV: ‘Transite ad me omnes qui concupiscitis me’, et sic uobis dabo misericordiam meam, ‘et a generationibus meis adimplemini’, id est a uirtutibus meis quas in uobis genero, ‘spiritus enim meus super mel dulcis’, id est uisitatio mea qua dulciter uos consolor. Tertio, in quantum est mediatrix assimilatur soli. Nam, sicut sol habet tres planetas superiores et tres inferiores et ipse est in medio constitutus, sic et ipsa habet supra se tres in trinitate personas et infra se tres status saluandorum, scilicet uirgines, continentes et coniugatos, et ipsa est in medio constituta, reconcilians tres status supradictos ipsi beatissime trinitati.

Sicut Christus uoluit mori ut per suam mortem nostram destrueret, sic uoluit temptari ut nostras temptationes superaret. Voluit autem temptari immediate post baptismum ut temptatis daret consolationis remedium. Fuit enim temptatus statim quando fuit baptizatus, quando a patre fuit filius appellatus, quando spiritus sanctus in specie columbe super eum mansit, quando celos apertos uidit, quando diebus quadraginta ieiunauit, ut per hoc daretur intelligi quod si aliquis temptatur propter hoc non est minus a peccato mundatus, non est minus dei filiatione dignus, non est minus spiritu sancto plenus, non est minus celo dignus, non est minus in sua penitentia deo acceptus. Temptari igitur uoluit Christus ut nostras temptationes uinceret, ut temptatis consolationem preberet et ut dyabolo quod ipse esset dei filius occultaret. Sciebat enim dyabolus per scripturas et prophetas quod filius dei erat nasciturus et quod per eum suum dominium erat amissurus, et ideo sollicite obseruabat ut sciret quando nasceretur. Audiens autem, sicut dicit Chrysostomus, angelum Christi natiuitatem pastoribus nuntiantem, angelorum multitudinem iubilantem, Iohannem digito demonstrantem, patrem in baptismo testificantem, spiritum sanctum in columbe specie descendentem et nunc ipsum quadraginta diebus et noctibus ieiunantem, eum esse dei filium suspicabatur, sed uidens eum esurientem ipsum esse dei filium plurimum dubitauit. Volens igitur certificari utrum esset dei filius uel homo purus, ipsum tribus telis temptationum aggredi uoluit quibus hominem primum prostrauit. Nam, sicut dicit Gregorius, dyabolus primum hominem de gula temptauit et uicit, quando de ligno uetito manducare suasit. Temptauit de uana gloria cum dixit: ‘Eritis sicut dii’. Temptauit de auaritia cum dixit eos scientes bonum et malum; sicut enim auaritia est in superfluo appetitu pecunie, sic etiam est in immoderato appetitu scientie. Eodem modo temptauit Christum de gula cum dixit: “Si filius dei es, dic ut lapides isti panes fiant”. Cogitabat enim intra se dicens: «Si lapides in panes conuerterit, filius dei erit; si autem conuertere non poterit, homo purus apparebit». Sed Christus sic responsum temperauit quod ipsum cognoscere non potuit, dicens: “Scriptum est: Non in solo pane uiuit homo, etc.”, ac si dicat: «Cum homo constet ex corpore et anima et cibus anime sit uerbum dei et cibus corporis sit panis, et nullam mentionem facias de cibo anime sed tantum de cibo corporis, manifestum est quod tua suasio temptatio est». Tunc, sicut dicit Chrysostomus, dyabolus intra se cogitabat, dicens: «Iste homo sanctus esse uidetur». Sancti autem uiri etsi non uincantur uitio gule sepe tamen uincuntur aliquo uitio uane glorie; et ideo eum assumpsit et super pinnaculum templi eum statuit. Nec fuit indignum Christo, sicut dicit Gregorius, si a dyabolo se permisit assumi, qui a membris suis se permisit occidi. Vel illa assumptio potest intelligi deductio. Dicit autem Glossa quod uerisimile est dyabolum in humana specie apparuisse, sed tamen Christus sic egit ut a nemine uideretur. Et dixit dyabolus: “Si filius dei es, mitte te deorsum”. Hoc ideo dixit ut ex tali precipitatione et nulla secuta lesione omnes ad eum currerent et ipsum adorarent et ipse ex hoc uanam gloriam incurreret; uel ideo dicit ut per hoc dyabolus potentiam suam cognosceret. Sed Christus sic temperauit responsum ut dyabolum relinqueret dubium, dicens: “Non temptabis dominum deum tuum”. Ille deum temptat qui uult explorare quantum possit apud deum, cum tamen habeat ex humana ratione quid faciat. Sic Christus aliter poterat de templo descendere quam per iactantiam se precipitare. Quia igitur non potuit eum superare de gula nec de uana gloria, uoluit explorare si posset eum temptare de auaritia; et ideo ‘duxit eum in montem excelsum ualde et ostendit ei omnia regna mundi’. Ostendit autem sibi non ea que nesciebat indicando, sed secundum Chrysostomum ei ostendit ac si aliquis in loco excelso positus manum extenderet, dicens: «Ecce, ex illa parte est Africa, ex illa Palestina, ex illa Grecia et ex illa Ytalia et huiusmodi». “Hec omnia tibi dabo si cadens adoraueris me”; et quoniam istud continebat iniuriam creatoris, Christus eum repulit dicens: “Vade Sathanas”, scilicet in infernum, “scriptum est enim dominum deum tuum adorabis etc.”. In aliis duabus temptationibus que uidebantur continere iniuriam suam patienter respondit; in ista autem que uidebatur continere iniuriam creatoris dure redarguit, Chrysostomus: ‘ In propriis iniuriis esse quemquam patientem laudabile est; iniurias uero dei dissimulare impium est’.

Ex supradicto ordine temptationis patet quod consuetudo dyaboli est incipere a leuioribus et procedere ad grauia, deinde ad grauiora, deinde ad grauissima. Istud etiam patet in Iob. Incepit enim a leuioribus quando omnes res temporales sibi abstulit; deinde processit ad grauia quando filios eius extinxit; deinde ad grauiora quando corpus eius uulnerauit; deinde ad grauissima quando fiduciam a deo per amicos sibi auferre conatus fuit. Illi enim omnia merita sua extinguebant dicentes quod propter peccata sua fuerat percussus, quod fuerat tirannus et ypocrita magnus. Sed Iob contra primam temptationem se defendit per natiuitatis et mortis considerationem, dicens: “Nudus egressus sum de utero matris mee, nudus reuertar illuc”. Contra secundam per datoris ablationem, quia ille qui filios sibi dedit ille accepit, dicens: “Dominus dedit, dominus abstulit”. Contra tertiam per manus paterne percussionem, quia manus dei eum percusserat qui percutit ad correptionem, non ad subuersionem, dicens: “Si bona suscepimus de manu domini, mala autem quare non suscipiamus etc.”. Contra quartam per bonorum suorum numerationem, unde capitulo XXXI bona sua enumerat non ad iactantiam, sed ad spem erigendam. Istum etiam ordinem seruauit dyabolus in temptatione Christi: incepit enim a temptatione leui, cum temptauit de gula; temptauit enim de pane et maxime tempore famis, que leuis temptatio est; processit ad grauem quando temptauit de uana gloria; processit ad grauiorem quando temptauit de auaritia; processit ad grauissimam quando temptauit de ydolatria.

Istas autem temptationes Christus superauit sapienter, fortiter et perseueranter. Sapienter quidem, quia per scripture testimonia ipsum dyabolum uicit; quod significatum est in uictoria Golye I Reg. XVII, ubi dicit Glossa: ‘Dauid interfecit Golyam tribus lapidibus de torrente et Christus dyabolum tribus testimoniis de lege’. Eodem modo possumus et nos contra dyabolum scripture testimonia respondere. Si enim temptat nos de superbia et appetitu bonorum, debemus respondere: «Scriptum est Ecc. X: ‘Quid superbis terra et cinis? Omnis potentatus breuis uita’». Si temptat de appetitu diuitiarum, respondeamus: «Scriptum est I Tim. VI: ‘Nichil intulimus in hunc mundum haud dubium quia nec auferre quid possumus’»; Iob I: ‘Nudus egressus sum de utero matris mee, nudus reuertar illuc’. Si temptat de appetitu delitiarum carnalium, respondeamus: «Scriptum est I Cor. XV: ‘Caro et sanguis regnum dei non possidebunt’»; Glossa: Per carnem et sanguinem uentrem et libidinem, id est opera carnalia, designat’. Exemplo etiam Christi qui temptationes suas uicit per scripturas, debemus iniurias nostras uincere magis sapienter quam potenter. Ille sapienter uincit qui scit iniuriantibus rationabiliter respondere uel qui scit cor suum uincere et dissimulare uel qui scit a facie iniuriantium se absentare. De primo Sap. VI: ‘Melior est sapientia quam uires et uir prudens melior quam fortis’; de secundo Prou. XVI: ‘Melior est patiens uiro forti et qui dominatur animo suo expugnatore urbium’; de tertio Prou. XX: ‘Honor est homini qui separat se a contentionibus, omnes autem stulti commiscentur contumeliis’. Secundo Christus uicit fortiter. Non enim aliquando cessit, sed fortiter restitit. Sic et nos debemus fortiter resistere, Iac. IIII: ‘Resistite dyabolo et fugiet a uobis’. Dyabolus dicitur a ‘dya’, quod est duo, et ‘bolus’, quia uult facere de homine duos bolos, corpus scilicet et animam deuorando. Taliter ergo dyabolo debemus resistere et fugiet a nobis, et bene dicit ‘fugiet’; a quibusdam enim non exit, sed in eis quiescit, sicut in auaris, superbis et luxuriosis; Iob XL: ‘Sub umbra dormit’, ecce umbra auaritie, ‘in secreto calami’, ecce uanitas superbie, ‘in locis humentibus’, ecce turpitudo luxurie. Ab aliquibus uero exit sed non recedit, sed ibi de prope exspectat, sicut ab illis qui sepe patiuntur recidiuum ad quos scit se cito reuersurum, iuxta illud Luc. XI: ‘Reuertar in domum meam unde exiui’. Ab aliquibus autem exit et recedit sed non fugit, sed lento passu incedit, sicut a tepidis quos non plene deserit. Ab aliquibus uero exit et fugit, sicut a uiris perfectis qui fortiter ei resistunt et ipsum in fugam conuertunt. Nam sicut dicit Gregorius dyabolus cum ei resistitur est debilis ut formica, cum uero eius suggestio recipitur est fortis ut leo. Tertio, uicit Christus perseueranter, quia in nullo ei cessit. Sic et nos perseueranter uincamus ut nunquam dyabolo cedamus. Tunc autem ei non cedimus, quando ad instar apostoli cum ipso pugnamus, qui dicit I Cor. IX: ‘Ego igitur sic curro, non quasi in incertum’. Miles enim dei strenuus primo debet habere robustum animum ad aggrediendum, ut scilicet contra hostem fortiter currat et quasi certus de uictoria ipsum inuadat; ideo dicit: “Ego igitur sic curro, non quasi in incertum”, Iob XXXIX: ‘Exultat audacter, in occursum pergit armatus’. Secundo debet habere robustam manum ad feriendum; ideo subdit ‘Sic pugno, non quasi erem uerberans’, quasi dicat: «Non pugno uerbis, sed factis»; Gen. XXXXIX: ‘Manus tua in ceruicibus inimicorum tuorum’, ceruix dyaboli est ipsa suggestio que, quando amputatur, ex toto dyabolus uincitur. Tertio debet habere fortem humerum ad sustinendum; debet enim fortiter sustinere macerationes sponte assumptas, ideo dicit Ps.: ‘Sed castigo corpus meum, etc.’; et tribulationes a deo immissas, Ps.: ‘Posuisti tribulationes in dorso nostro’; et persecutiones ab inimicis illatas, Ps.: ‘Supra dorsum meum fabricauerunt peccatores’.

Processus et ordo temptationis Christi talis fuit: ipse enim ieiunauit, ieiunando esuriuit, esuriendo temptatus fuit, temptatus superauit et uicit, post uictoriam angelorum ministerium accepit.

Primo ergo ieiunauit quadraginta diebus et quadraginta noctibus, exemplo Moysi et Elye qui in isto numero ieiunauerunt, sed nullus eorum uirtute propria ieiunauit. Moyses enim ieiunauit sustentatus diuina allocutione, Elyas sustentatus angelica refectione, Christus autem propria uirtute. Nos autem in isto numero ieiunare debemus tribus de causis quas ponit Gregorius in homilia; nos enim offendimus deum de corpore nostro, de tempore nostro et de operibus nostris. Corpus enim nostrum ex quatuor elementis est compositum et ideo ad diuersa uitia est promptum. Quia enim compositum est de terra, ideo promptum est ad desiderandum terrena et ad peccatum auaritie; quia est de aere, ideo promptum est ad desiderandum sublimia et ad peccatum superbie; quia est de igne, ideo promptum est ad inflammationem male concupiscentie; quia est de aqua, ideo promptum est ad uitium leuitatis et inconstantie. Quia igitur ex corpore ex quatuor elementis composito, ad diuersa uitia prompti sumus; ideo sepe mandata dei que per decalogum sunt accepta contempsimus, et ideo iustum est ut ipsum corpus quaterdecies affligamus. Secundo offendimus deum de tempore nostro. Deus enim dedit nobis tempus ut in ipso penitentiam faciamus, quod nos in uanitatibus nostris expendimus, Iob XXIV: ‘Dedit ei deus locum penitentie et ipse abutitur eo in superbiam’. Facit tamen deus nobiscum pactum, ut scilicet nouem partes temporis teneamus nobis, in quibus nostra negotia faciamus, et saltem decimam partem demus sibi, in qua sibi seruiamus et penitentiam agamus; et ista est quadragesima que est decima pars anni, sicut dicit Gregorius: ‘A prima, inquit, dominica quadragesime usque ad pascha sex hebdomade ueniunt, quarum dies quadraginta duo sunt; ex quibus dum sex dies dominicales ab abstinentia subtrahuntur, triginta sex in abstinentia remanent. Dum uero per trecentos sexaginta quinque dies annus ducitur, quasi anni nostri decimam deo damus’. Tertio offendimus deum de operibus nostris. Opera enim nostra debent esse circa obseruationem decem mandatorum et completionem quatuor euangeliorum, que tunc complentur, quando habemus dilectionem dei et proximi uel quando complemus duo mandata, scilicet ut faciamus aliis quod nobis uolumus fieri et non faciamus quod nobis nolumus fieri. Sed nos in operibus nostris nec decem precepta seruamus nec euangelia custodimus, et ideo iustum est ut per quadraginta dies deo satisfaciamus. Est autem ieiunium nostrum magne uirtutis, quia deum placat et demonem fugat. Placat quidem et reconciliat deum, sicut patet Ione III in Niniuitis qui ieiunauerunt et iumenta similiter ieiunare fecerunt, et ideo deus eis reconciliatus fuit. Vbi dicit Ambrosius: ‘Quale est hoc, christianum non facere quod pecudes fecerunt, nisi quod stolidior est pecude qui, indicto sibi a sacerdote ieiunio, non ieiunat? Et pecus quidem declinat foueam et cauet precipitium, tu autem non uis periculum declinare ieiunando quod cernis. Desperationis genus est tunc manducare cum ieiunare debeas, tunc gaudere cum debeas deplorare’. Secundo ieiunium dyabolum fugat. Dyabolus enim est serpens, piscis, lupus et canis. Sicut enim sputum hominis ieiuni secundum Ambrosium serpentem interficit, sic ieiunium dyabolum occidit; et sicut piscis natat in fluuio et moritur in sicco, sic dyabolus delectatur in aquis delitiarum et moritur in sicco abstinentiarum; et sicut fames expellit lupum de nemore, sic ieiunium expellit dyabolum de corde; et sicut aqua bulliens fugat canem de coquina, sic oratio feruens fugat dyabolum de anima, Mc. VIIII: ‘Hoc genus demoniorum in nullo potest exire, nisi in oratione et ieiunio’.

Secundo Christus ieiunando esuriuit. In hoc autem quod Christus quadraginta diebus et quadraginta noctibus ieiunauit, ostenditur fuisse omnipotens deus; in hoc quod esuriuit, ostenditur fuisse homo infirmus. Legimus autem Christum tribus uicibus esurisse. Prima uice esuriuit et non habuit ad comedendum nisi lapides, sicut hic. Lapis est durus, frigidus et siccus. Per lapides intelliguntur homines duri qui non possunt ad amorem diuini amoris inflammari; homines aridi qui non possunt ad penitentiam frangi; homines frigidi qui non possunt rore diuine gratie humectari. Tales non possunt incorporari a Christo, sed a dyabolo; ipse enim cum sit lapideus lapides sibi incorporat, Iob XLI: ‘Cor eius indurabitur quasi lapis’. Alia uice esuriuit et non habuit ad comedendum nisi folia, sicut legitur Mt. XXI de ficulnea que non habuit nisi folia cui Christus maledixit. Sicut autem Christus non comedit lapides, id est corda dura, sic non comedit folia, id est uerba, sed fructus. Arbor producit folia, gemmas, flores et fructus. Folia sunt bona uerba, gemme sunt bone cogitationes, flores sunt bone uoluntates, fructus sunt bona opera. Sicut igitur homo non pascitur de foliis nec de gemmis nec de floribus sed de fructibus, sic nec Christus delectatur in nostris bonis uerbis nec in bonis cogitationibus nec in bonis uoluntatibus sed in bonis operibus. Tertio, Christus esurit cotidie, nostram scilicet conuersionem et salutem. Istum cibum Christus in tantum desiderat quod etiam ostiatim illum mendicat, Apoc. III: ‘Ego sto ad ostium et pulso, si quis aperuerit michi ianuam, intrabo ad illum et cenabo cum illo et ipse mecum’, id est ponemus ad scutum siue ad symbolum. In ista cena peccator debet ponere tria fercula, scilicet contritionem, confessionem et satisfactionem. Deus autem ponit tria alia, scilicet remissionem culpe, collationem gratie et promissionem glorie. Sed multi sunt de natura ioculatorum qui semper uellent comedere de alieno et nichil de suo. Vellent enim quod eis deus peccata remitteret, gratiam tribueret et gloriam suam daret; ipsi autem nec uolunt habere contritionem, nec facere confessionem, nec exhibere satisfactionem.

Tertio Christus esuriendo temptatus fuit. Quamuis autem multe sint cause quare Christus uoluit temptari, apostolus tamen ponit principalem dicens Heb. IIII: ‘Non enim habemus pontificem qui non possit compati infirmitatibus nostris, temptatum autem per omnia etc.’. Ex quo patet quod uoluit temptari ut temptatis et tribulatis sciret melius misereri. Nemo enim potest moueri ad compassionem et misericordiam nisi aliorum cognoscat miserias, quas quidem potest cognoscere uel audiendo, uel uidendo, uel experiendo. Sicut uerbi gratia, si audio quod passio yliaca sit grauis pena, iam illud scio per auditum et tunc habentibus multum compatior. Si autem uideo aliquem a dicta passione detentum et uideo ipsum in magna tribulatione consistere, se horribiliter agitare, querulosis uocibus conclamare, iam illud scio per uisum et tunc magis compatior. Sed si illam passionem in corpore meo patior, tunc illud scio per experientiam et tunc deinceps patientibus maxime compatior. Humanum genus ante Christi incarnationem multas temptationes et miserias patiebatur, et ideo sepe ad deum clamabat et totum celum clamoribus replebat; et tunc deus eius miserias licet ab eterno sciret tamen quodammodo sciuit per auditum, Exo. II: ‘Ingemiscentes filii Israel propter opera uociferati sunt et ascendit clamor eorum ad deum et audiuit gemitum eorum’. Tunc deus, humani generis clamoribus excitatus, de celo descendit et carnem assumens in mundum uenit et triginta tribus annis in mundo mansit et nostras temptationes et miserias uidit; et sic quod sciebat per auditum postea sciuit per uisum et tunc factus est magis misericors, Exo. III: ‘Vidi afflictionem populi mei in Egypto et clamorem eius audiui et descendi liberare eum’. Tandem nostras temptationes et miserias sciuit per experientiam, quia in sua persona omnes expertus fuit et ideo factus est maxime misericors. Expertus est enim paupertatem, temptationem, lassitudinem, famem, tribulationem et mortem. In hiis enim uoluit nobis esse similis ut sciret nobis melius misereri, Heb. II: ‘Debuit per omnia fratribus similari ut misericors fieret’. Si igitur aliquis paupertate deprimitur, scit ei modo melius misereri quia ipse fuit pauper. Si aliquis temptatur, scit ei modo melius misereri quia ipse fuit temptatus. Si aliquis patitur lassitudinem, famem, tribulationem uel dolorem mortis, scit modo ei melius misereri quia omnia ista ipse est passus, Heb. II: ‘In eo enim in quo passus est ipse et temptatus, potens est eis qui temptantur auxiliari’.

Quarto Christus temptatus superauit et uicit. Vicit autem ipsas temptationes eis in suis principiis obuiando; nam cum in eum dyabolus temptationes inferebat, Christus eas repellebat. Sic et homo mox ut dyaboli suggestiones senserit eas in suo initio debet repellere. Nam, ut dicit Ieronimus, lubricus est serpens antiquus et, nisi in capite teneatur, totus statim illabitur. Habet enim serpens infernalis caput, scilicet malam suggestionem, habet corpus, scilicet malum consensum, habet caudam, id est consummationem operis. Vbi autem ponit caput suggestionis, statim ponit corpus consensus et ubi ponit corpus consensus, statim ponit caudam operis; et ideo in suo capite, id est in sua suggestione, est conterendus. In aliquibus igitur iste serpens est quantum ad caput, corpus et caudam, qui scilicet habent malas suggestiones, consensus et opera. Sunt tamen quidam qui in ista quadragesima dimittunt peccatum quantum ad opus, sed tamen post pascha ad illud redire intendunt; isti amputauerunt serpenti caudam, sed tamen adhuc uiuit quantum ad corpus et caput, id est quantum ad consensum et suggestionem. Alii qui peccatum dimittunt quantum ad opus et consensum, tenent tamen adhuc malas suggestiones; isti amputant sibi corpus et caudam, adhuc tamen uiuit quantum ad caput. Sed, si uis istum serpentem bene uincere, studeas ei caput amputare, id est prauam suggestionem repellere, et tunc tibi nocere non poterit nec quantum ad corpus, id est consensum, nec quantum ad caudam, id est opus, quia, amputato capite suggestionis, tota confracta est uirtus infernalis serpentis; ideo dicitur Gen. III: ‘Ipsa conteret caput tuum’.

Quinto post uictoriam ministerium angelorum accepit, ideo dicitur: ‘Et ecce angeli accesserunt, et ministrabant ei’. Que ministratio tripliciter potest accipi. Primo de temporali subuentione ut sit sensus: ministrabant, id est sibi esurienti in cibo subueniebant; taliter cibum olim angeli Elye ministrabant. Secundo potest intelligi de adoratione ut sit sensus: ministrabant, id est ipsum tanquam deum suppliciter adorabant, iuxta illud Ps.: ‘Adorate eum, omnes angeli eius’. Tertio potest intelligi de congratulatione ut sit sensus: ministrabant, id est sibi pugnanti et uincenti congaudebant, Ps.: ‘Benedicite domino, omnes uirtutes eius, ministri eius qui facitis uoluntatem eius’.

Sicut dicit beatus Ysidorus in libro de summo bono, in quolibet iudicio tres persone requiruntur, scilicet iudex, reus et actor; et ideo in isto dei iudicio extremo iste tres persone reperiuntur. Nam persona iudicis exprimitur cum dicitur: ‘cum uenerit filius hominis in maiestate sua’, persona actoris siue actorum cum subditur: ‘et omnes angeli eius cum eo’, persona rei siue reorum cum subinfertur: ‘congregabuntur ante eum omnes gentes etc.’. Iudex igitur erit Christus qui iuste iudicabit, cuius iudicium corrumpi non poterit. Quatuor namque modis, ut dicit Ysidorus, corrumpi iudicium consueuit, scilicet timore, amore, odio uel munere. Christi autem iudicium non corrumpetur timore, quia omnipotentissimus est, Iob XXII: ‘Numquid timens arguet te et ueniet tecum ad iudicium?’. Immo quanto potentiores erunt, tanto durius iudicium sustinebunt, Sap. VI: ‘Potentes potenter tormenta patientur’. Secundo, non corrumpetur amore, quia iustissimus est. Ideo contra fratres suos, scilicet falsos christianos, sententiam proferet et nichil proderit eis allegare fraternitatem, quod scilicet sit frater eorum, Ps.: ‘Frater non redimit’; nec allegare similitudinem, quod scilicet sit homo similis ei, et ideo subditur ‘redimet homo’ et debet legi interrogatiue et responderi negatiue; nec aliquid eis ualebit precum multiplicitas, ideo subditur: ‘Non dabit deo placationem suam’; nec sanguinis Christi pretiositas, quia ipsum pretium contempserunt, ideo subditur: ‘et pretium redemptionis anime sue’. Tertio, non corrumpetur munere, quia ditissimus est, Prou. VI: ‘Non acquiescet cuiusquam precibus nec suscipiet pro redemptione dona plurima’. Bernardus: ‘Veniet dies illa in qua plus ualebunt pura corda quam astuta uerba et conscientia bona quam marsupia plena’. Augustinus: ‘Expectatur dies iudicii et aderit equissimus iudex qui nullius potentis personam accipit, cuius palatium nullus episcopus uel abbas uel comes auro uel argento corrumpere poterit’. Quarto, non corrumpetur odio, quia optimus est. In eum enim qui optimus est, odium cadere non potest; ipse enim omnia diligit que creauit, Sap. XI: ‘Diligis omnia que sunt et nichil odisti eorum que fecisti’; et quia diligit, ideo non cum odio, sed cum dolore et compassione punit, Ys.: ‘Heu consolabor super hostibus meis et uindicabor de inimicis meis’, ubi sic dicit Glossa: ‘More pii patris punit et plangit’.

Secundo, ponuntur actores siue accusatores, qui erunt angeli nobis ad custodiam deputati; qui tamquam scientes omnia mala que peccatores fecerunt ipsos grauiter accusabunt, Iob XX: ‘Reuelabunt celi iniquitatem eius’. Preter autem istos accusatores, tres alii accusatores contra peccatores stabunt, scilicet dyabolus, totus mundus et proprium scelus. De accusatione dyaboli sic dicit Augustinus: ‘Dicturus est in iudicio aduersarius: “Equissime iudex, iudica istum meum esse ob culpam qui tuus noluit esse per gratiam; tuus per naturam, meus per miseriam; tuus per passionem, meus per suasionem; tibi inobediens, michi obediens; a te accepit immortalitatis stolam, a me accepit hanc pannosam tunicam; tuam uestem dimisit, cum mea huc uenit. Equissime iudex, iudica istum meum esse et mecum dampnandum esse”.’ Et ponit dyabolus quinque allegationes quibus uult ostendere peccatorem esse dampnandum. Prima talis est: «Tu deus obtulisti sibi gratiam tuam, ego meam culpam; tuam gratiam contempsit, meam culpam recepit: ergo debet esse meus». Secunda talis est: «Tu creasti eum per naturam, ideo deberet esse tuus; sed fecit se meum per suam magnam miseriam: ergo debet esse meus». Tertia talis est: «Tu sustinuisti pro eo grauem passionem, ideo deberet esse tuus; ego uero sibi obtuli meam suggestionem, sed ipse tuam passionem contempsit et meam suggestionem recepit: ergo debet esse meus». Quarta talis est: «Duo sunt, scilicet obedientia et inobedientia. Quicumque autem est tibi obediens et michi inobediens est tuus et quicumque uero est tibi inobediens et michi obediens est meus; sed iste fuit tibi inobediens et michi obediens: ergo debet esse meus». Quinta talis est: «Tuum est facere homini uestem fulgidam uirtutum, meum autem est facere sibi uestem pannosam et sordidam uitiorum. Quicumque autem habet uestem uirtutum est tuus, quicumque autem habet uestem uitiorum est meus; sed iste uestem tuam abiecit et meam secum portauit: ergo debet esse meus». Secundus accusator erit totus mundus, omnia scilicet elementa. Et istud ostendit Hugo de Sancto Victore dicens: ‘Celum dicet: “Ego lucem sibi ministraui ad solatium”. Aer dicet: “Ego omne genus auium sibi dedi ad obsequium”. Aqua dicet: “Ego diuersa genera piscium sibi dedi ad esum”. Terra dicet: “Ego panem et uinum dedi sibi ad nutrimentum”. Ideo ignis clamabit: “A me comburatur”; aqua clamabit: “A me demergatur”; aer clamabit: “A me uentiletur”; terra clamabit: “A me absorbeatur”; infernus clamabit: “A me deglutiatur”’, Sap. V: ‘Armabit omnem creaturam ad ultionem contra insensatos’. Tertius accusator erit proprium scelus; nam omnia peccata que modo sunt occulta tunc extra prosilient et suum accusabunt actorem. Nam tinea uestimentorum accusabit uani gloriosum, erugo metallorum accusabit auarum, merces defraudata pauperum accusabit tirannum uiolentum, iniquum edificium accusabit usurarium. De tribus primis dicitur Iac. V: ‘Diuitie uestre putrefacte sunt et uestimenta uestra a tineis comesta sunt, aurum et argentum uestrum eruginauit et erugo eorum in testimonium uobis erit’ et infra: ‘Ecce merces operariorum que defraudata est a uobis clamat et clamor eorum in aures domini Sabaoth introiuit’. De quarto dicitur Abacuc II: ‘Lapis de pariete clamabit et lignum quod inter iuncturas edificii est respondebit’.

Tertio ponuntur rei, ipsi scilicet mali a sinistris collocati, qui erunt in multa angustia positi, sicut ostendit Gregorius, dicens: ‘O quam anguste tunc erunt uie reprobis! Superius erit iudex iratus, inferius horrendum chaos, a dextris peccata accusantia, a sinistris infinita demonia ad supplicium trahentia, intus conscientia mordens, foris mundus ardens’. Ex hiis patet quod peccator non poterit fugere sursum, quia ibi est iudex iratus qui gladio bis acuto qui de eius ore procedit eum incideret; nec fugere a dextris, quia ibi sunt peccata que eum apprehenderent; nec fugere a sinistris, quia ibi sunt demones qui eum ad supplicium traherent; nec fugere uel abscondere se poterit intra se, quia ibi est uermis conscientie qui eum totum corrodet; nec fugere extra ad mundum, quia totus plenus est igne qui eum totum combureret. Et ideo non restat nisi ut inferius in fornacem cadat.

Sicut dicit Augustinus: ‘Si aliquis esset qui de tota sacra scriptura nichil aliud sciret nisi solummodo istam lectionem presentem, hoc solum sibi sufficeret ad salutem, quia ibi continentur merita et demerita, premia et supplicia bonorum et malorum’. Et quamuis in extremo iudicio omnia facta hominis discuntiantur, tamen de solis elemosinis fit hic mentio. Et rationem huius assignat Augustinus in libro quinquaginta homiliarum dicens: ‘Tacet dominus omnia recta facta iustorum et omnia mala iniquorum, et solum laudat elemosinarum fecunditatem et dampnat ariditatem’. Quare hoc? Quia omnia crimina elemosinis redimuntur si tamen mores mutaueris. Pro peccatis enim preteritis elemosinas qui faciat, si uita mutata, et inde recedat et huc accedat. Si autem dicat aliquis in corde suo: «Si cotidie peccauero et elemosinas fecero, numquid peccata exstinguo?»’ Et respondet Augustinus: ‘Exstinguis, si tamen cum hiis exstingueris. Pereunt enim peccata tua, sed tecum. Non enim in gehenna peccare permitteris aut, cum ceperit torquere ignis eternus, de satiandis libidinibus non cogitabis’. Quamuis igitur de solis elemosinis uideatur in iudicio questio mouenda, de omnibus tamen factis ratio reddetur et in ipso iudicio dominus ordinate procedet. Nam primo culpas examinabit, deinde examinatas ponderabit, postmodum ponderatas sententiabit, ultimo sententiatas executioni mandabit.

Primo igitur culpas examinabit. Quod notatur cum dicitur ‘Esuriui et non dedistis michi manducare’. De qua examinatione dicitur Iob XXIX: ‘causam quam nesciebam’, id est quam me nescire ostendebam; ‘diligentissime inuestigabam’, examinabit quidem et inuestigabit omnia cogitata, Sap. I: ‘In cogitationibus impii interrogatio erit’; omnia uerba, Mt. XII: ‘De omni uerbo otioso quod locuti fuerint homines, reddent rationem in die iudicii’; omnia facta, Ecc. ultimo: ‘Cuncta que fiunt adducet dominus ad iudicium’; omnia omissa, sicut patet in hoc euangelio ubi de omissis reprobi arguuntur; omnia commissa: quatuor enim nobis deus commisit, scilicet tempus, ut ipsum utiliter expendamus; res temporales, ut ipsas pauperibus erogemus; corpus, ut ipsum in munditia teneamus; et animam ad ymaginem dei factam, ut ipsam honoremus. Sed de tempore malam rationem reddent otiosi qui ipsum negligenter expendunt. Bernardus: ‘Omne tempus nobis impensum requiretur a nobis qualiter sit expensum’. De rebus malam rationem reddent auari qui nolunt eas communicare, sed soli manducare, Ecc. XI: ‘Inueni requiem michi et nunc manducabo de bonis meis solus’. De corpore malam rationem reddent luxuriosi qui corpus suum maculauerunt. Vnde dicitur de Salomone, Ecc. XLVII: ‘Potestatem habuisti in corpore tuo et dedisti maculam in gloria tua’. De anima malam rationem reddent superbi, auari et luxuriosi qui dei ymaginem deleuerunt et ymaginem dyaboli superinduxerunt, Ro. I: ‘Mutauerunt gloriam incorruptibilis dei in similitudinem ymaginis corruptibilis hominis’; ‘et uolucrum’, quo ad superbos qui super alios uolare uolunt; ‘et quadrupedum’, quo ad luxuriosos, quia luxuria in corpore exercetur, quod quatuor elementis componitur; ‘et serpentium’, quo ad auaros qui semper terram appetunt.

Secundo, iudex eternus culpas examinatas ponderabit, quando dicet: ‘Amen dico uobis, quamdiu fecistis uni de fratribus meis minimis, michi fecistis’, et infra: ‘quamdiu non fecistis etc.’ Ecce magna ponderatio, quia illud quod fit uel non fit egeno fieri uel non fieri reputatur deo. De ista ponderatione dicitur Prou. XVI: ‘Pondus et statera iudicia dei sunt’. Solent campsores monetas in statera ponderare et eas quas inueniunt nullius ponderis, id est nullius ualoris uel minoris, in ignem proiciunt uel incidunt. Illas autem quas inueniunt equalis uel maioris, in thesauro reponunt. Michael namque archangelus, secundum ecclesie representationem, animas ponderabit, que omnes in quatuor ordinibus erunt: quedam erunt uacue, quedam plene, quedam semiplene, quedam superplene. Ille erunt uacue, que nulla bona secum portauerunt; talis appendetur et sibi dicetur Dan. V: ‘Appensus es in statera et inuentus es nichil habens’, talis proicietur in fornacem inferni. Ille erunt semiplene, que ad penitentiam redierunt, sed tamen satisfactionem condignam, morte preueniente, non impleuerunt; talis appendetur et sibi dicetur: ‘Appensus es in statera et inuentus es minus habens’, et proicietur in fornacem purgatorii. Ille erunt plene que in quantum deliquerunt in tantum satisfecerunt; tali dicetur: ‘Appensus es in statera et inuentus es satis habens’. Ille erunt superplene que opera perfectionis habuerunt, sicut sunt uiri perfecti; tali dicetur: ‘Appensus es in statera et inuentus es multum habens’. Isti duo reponentur in thesauro celesti.

Tertio, iudex eternus culpas ponderatas sententiabit, cum dicet: «Discedite a me, maledicti in ignem eternum qui paratus est dyabolo et angelis eius». Ex qua sententia manifeste colligitur quam implacabiliter deus contra reprobos sit iratus. Dato enim quod reprobi sibi dicant: «Non sumus, domine, digni regnum uestrum possidere, sed tamen placeat uobis ut ad pedes uestros possimus manere», respondebit «Discedite a me». Dato quod sibi dicant: «Et si nos repelletis a uobis, saltem benedictionem uestram nobis detis», respondebit: «Et uos habeatis maledictionem meam», ideo subdit ‘Maledicti’. Dato quod sibi dicant: «Saltem ad aliquem locum refrigerii nos mittatis», respondebit: «In ignem». Dato quod subiungant: «Saltem breuem terminum nobis prefigatis», respondebit: «Eternum». Dato quod dicant: «Saltem aliquem bonum dominum nobis preficiatis, qui clementer nos regat», respondebit: «Qui paratus est dyabolo». Dato quod subiungant: «Saltem aliquam bonam societatem nobis detis, cum quibus possimus consolari», respondebit: «Et angelis eius», quasi dicat «pro domino habeatis dyabolum maiorem, pro sociis demones minores». Sententia autem iustorum contraria erit cum dicet: ‘Venite, benedicti patris mei, possidite paratum uobis regnum paratum ab origine mundi’; ac si dicat: «Illis dixi “discedite a me”, sed uobis dico “uenite ad me”. Illis dedi meam maledictionem, sed uobis do meam benedictionem; ideo uenite, benedicti. Illos mitto in ignem eternum, uos introduco in regnum celeste; ideo possidete regnum. Illis dixi ut maneant in igne perpetuo, uobis dico ut maneatis in regno eterno quod paratum est uobis ab origine mundi. Illis dixi ut habeant in principem suum ipsum dyabolum, uobis dico ut habeatis in principem uestrum patrem meum; ideo uenite, benedicti patris mei. Illis dixi ut habeant in socios demones infernales, uobis dico ut habeatis in socios angelos meos celestes», illos scilicet angelos de quibus dictum est supra ‘Cum uenerit filius hominis in maiestate sua et omnes angeli eius cum eo’.

Quarto, iudex eternus culpas sententiatas executioni mandabit, quod notatur cum dicitur: ‘Et ibunt hii in supplicium eternum, iusti autem in uitam eternam’. Quatuor autem modis quis se iuuare consueuit ne sententia executioni mandetur, aut per appellationem, aut per supplicationem, aut per querelam falsi, aut per integram restitutionem. Nullo autem istorum modorum dampnati iuuare uel defendere poterunt quin illa sententia executioni mandetur. Non per appellationem, quia eorum crimina erunt notoria et in notoriis appellatio locum non habet. Ieronimus: ‘Aderit dies illa in qua facta nostra quasi in quadam tabula picta demonstrabuntur’. Non per supplicationem, quia si omnes sancti pro ipsis supplicarent, deus non exaudiret, Ier. XIIII: ‘Noli orare pro populo isto in bonum, quoniam gladio et fame et peste ego consumam eos’; Iob LXI: ‘Non parcam ei et uerbis potentibus et ad deprecandum compositis’. Non per querelam falsi, ut dicant quod illa sententia lata sit per falsos testes iudice circumuento, quia sicut dicitur Iob XXIIII: ‘Seruatorem anime tue nichil fallit’, et eiusdem XII: ‘Ipse nouit et decipientem et eum qui decipitur’. Non per integram restitutionem, ut scilicet ad statum pristinum restituatur, quia sicut dicitur Heb. VI: ‘Impossibile est eos qui semel illuminati sunt et gustauerunt donum celeste et participes facti sunt spiritus sancti et prolapsi sunt’, scilicet per finalem impenitentiam, ‘renouari rursus ad penitentiam’.

Sicut patet ex superioribus, istud quod in isto euangelio legitur factum fuit in dominica de ramis palmarum, quando scilicet dominus cum magno honore fuit receptus. Sed tamen propter reuerentiam sibi exhibitam non dimisit iustitiam, quia mox templum intrauit et omnes uendentes et ementes inde eiecit; nec propter seueram iustitiam omisit suam misericordiam, qua mox cecos et claudos sanauit. Per que datur intelligi quod iudex et prelatus propter impensum sibi fauorem non debet dimittere iustitie rigorem nec propter rigorem iustitie debet dimittere dulcedinem misericordie. In serie autem huius euangelii notatur quod Christus tria loca intrauit, scilicet Iherosolimam, templum et Bethaniam. Per que loca significatur mens humana, que debet esse pacifica et tunc est Iherosolimam, que interpretatur uisio pacis; debet esse habitatio dei grata et tunc est templum, II Cor. VI: ‘Vos enim estis templum dei uiui’; debet esse ad obediendum prompta et tunc est Bethania, que interpretatur domus obedientie, Ps.: ‘In auditu auris obediuit michi’.

Ingrediente autem domino primum locum, scilicet Iherusalem, tota ciuitas est commota, quia intrante domino in animam per gratiam preuenientem omnes potentie anime debent commoueri per dolorem et contritionem peccati, Ps.: ‘Commouisti terram et conturbasti eam, sana contritiones eius, quia commota est’. Sed notandum quod sunt quidam qui nullo modo commouentur, alii qui leuiter commouentur, alii qui precordialiter commouentur. Sunt enim quidam duri, quidam attriti, quidam contriti. Duri sunt obstinati qui ad penitentiam non possunt frangi, de quibus dicitur Ro. II: ‘Secundum duritiam tuam et impenitens cor, thesaurizas tibi iram in die ire et reuelationis iusti iudicii dei etc.’, Ecc. III: ‘Cor durum male habebit in nouissimo et qui amat periculum in illo peribit’. Alii sunt attriti, qui scilicet de suis peccatis leuiter et superficialiter commouentur; in istis est attritio, id est quedam leuis penitudo et ista attritio, licet sit bona, tamen non sufficit. Non enim paruum sed magnum dolorem deus a peccatore requirit, qui dicit Ier. VI: ‘Luctum unigeniti fac tibi planctum amarum’. Alii sunt qui precordialiter commouentur, qui scilicet omnia peccata sua dolendo et minutatim conterunt et in minimas partes frangunt, dolentes profunde de peccatis magnis et paruis et peccatorum circumstantiis, et non tantum de omnibus in communi, sed etiam de quolibet in speciali; et talis dolor uocatur contritio, id est simul tritio, quando scilicet cor cum omnibus uiribus anime minutatim omnia peccata terit, Ps.: ‘Cor contritum et humiliatum deus non despiciet’: Minus dicit et plus significat, id est multum diliget. Ista tria, scilicet obstinationem, attritionem et contritionem, uidere possumus per tria exempla. Primum est quia semen iactum in terram duram et non scissam non crescit; iactum uero in terram scissam in grossas partes, paruum fructum reddit; iactum autem in terram cultam et minutatim tritam, multum fructum facit. Cor obstinatum est tamquam terra dura que nullum fructum facit; cor attritum est tamquam terra in grossas partes scissa que paruum fructum reddit; cor contritum est tamquam terra minutatim trita que multum fructum gignit. Secundum exemplum est quia species aromatica si est integra redolet parum; si frangitur redolet multum; si conteritur redolet plurimum. Sic etiam cor hominis integrum et durum coram deo non redolet, sed fetet. Scissum uero per quandam attritionem redolet, sed parum; contritum uero per uehementem dolorem redolet multum. Tertium exemplum est quia de grano integro non potest fieri panis; de grano uero grosso modo trito, fit panis, sed non sapidus; de grano autem minutatim trito fit panis sapidus et delicatus. Eodem modo de corde integro et duro non potest fieri panis dei, sed tantum dyaboli; de corde autem attrito etsi fit panis, non tamen deo multum sapidus; de corde autem contrito, fit panis deo sapidus, angelis delicatus et penitentibus nutritiuus, Ps.: ‘Cibabis nos pane lacrimarum’.

Secundo Christus intrauit in templum et inde eiecit uendentes et ementes, et mensas nummulariorum et cathedras uendentium columbas euertit. Et est intelligendum quod eiecit de templo uendentes et ementes oues et boues, prout etiam dicitur Ioh. II in alia eiectione. Postquam enim Christus intrauit in cor hominis per gratiam preuenientem mouendo ipsum ad contritionem, intrat ipsum per gratiam proficientem purgando illud per confessionem, eiciendo inde oues et boues, nummularios et columbas: per columbam que est auis libidinosa significatur peccatum luxurie; per nummularios significatur peccatum auaritie; per boues qui cornibus uentilant significatur peccatum superbie; per oues significatur peccatum acidie et inertie. Omnia ista a templo cordis per confessionem sunt abicienda. Vel potest dici quod per illos qui columbas uendunt significantur symoniaci qui uendunt dona spiritus sancti, quod est peccatum clericorum; per nummularios intelliguntur cupidi et auari, quod est peccatum mercatorum; per boues significantur superbi, quod est peccatum magnatorum et prelatorum; per oues significatur peccatum ypocrisis, quod est peccatum religiosorum, iuxta illud Mt. VII: ‘Attendite a falsis prophetis qui ueniunt ad uos in uestimentis ouium, etc.’. Purgato autem corde per confessionem, Christus illud sanat dando indulgentie remissionem. Vnde subditur quod accesserunt ad eum infirmi, ceci et claudi et curauit eos. Curat quidem illos qui peccant per infirmitatem humanam, isti sunt infirmi, illos qui peccant per ignorantiam, isti sunt ceci, illos qui peccant per malitiam, isti sunt claudi qui uolunt seruire deo et mundo.

Tertio intrauit in Bethaniam. Postquam enim Christus cor intrat per gratiam preuenientem commouendo ad contritionem et per gratiam proficientem purgando per confessionem, tandem intrat per gratiam perficientem, perficiendo ipsum cor per obedientie satisfactionem; et hoc est intrare in Bethaniam, quia Bethania domus obedientie interpretatur. Ille autem uere obedit, qui de omnibus peccatis suis plenam et perfectam satisfactionem facit. Satisfactio enim ipsa est aliquando minor quam debet, aliquando equalis, aliquando maior. Quando est minor, deus supplet in purgatorio de rigore sue iustitie quia, sicut dicit Augustinus, sicut nullum bonum est irremuneratum, sic nullum malum remanet impunitum. Quando uero equalis est, tunc ualet ad dimissionem culpe; de qua equali satisfactione dicitur Ro. VI: ‘Humanum dico propter infirmitatem carnis uestre, sicut enim exhibuistis membra uestra seruire immunditie et iniquitati ad iniquitatem, ita nunc exhibete membra uestra seruire iustitie in sanctificationem’. Quando autem maior est quam uideantur eius peccata requirere, tunc illa satisfactio ualet ad dimissionem culpe et ad cumulum glorie, de qua dicitur Luc. VI: ‘Mensuram bonam et confertam et coagitatam et supereffluentem dabunt in sinum uestrum’.

Quandocumque dominus in Iherusalem ibat statim ad templum properabat, per hoc nos instruens ut quando ad aliquem locum imus primo ad ecclesiam pergere debemus. Postquam autem ad templum iuit, omnes uendentes et ementes de templo eiecit. Sacerdotes enim propter auaritiam ordinauerant ut in porticu templi oues et boues et columbe uenderentur ne aliqui ex defectu hostie sacrificia intermittere cogerentur; et si forte aliqui ad emendum pecuniam non haberent, ordinauerunt ut ibi nummularii essent qui eis mutuarent. Christus autem facto flagello de funiculis omnes istos eiecit; et sicut dicit Ieronimus inter cetera miracula que fecit Christus istud fuit potissimum, quod scilicet unus homo pauper cum tanta potestate uendentes et ementes eiecit et mensas nummulariorum et cathedras uendentium columbas euertit. Sed mirum uidetur quomodo Iudei statim ista fieri sustinerent; ad quod dicit Ieronimus quod de facie Christi quidam fulgor mirabilis procedebat qui omnes in terrorem conuertebat et sibi contradicere non audebant. Nusquam legimus quod Christus tantam uindictam exercuerit sicut hic. Multa enim obprobria audiuit, multas iniurias sustinuit et nunquam uindictam expetit nisi modo. Et ratio est quia ille alie iniurie erant sue proprie, et ideo eas uindicare noluit; ista autem erat iniuria patris, et ideo eam tam seuere uindicauit ut doceret nos quod iniurias proprias debemus remittere, iniurias uero dei seuere uindicare. Nos autem e contrario facimus, quia de iniuriis dei non curamus, nostras autem implacabiliter persequimur. Eiciendo autem Christus de templo oues et boues, dixit uerbum quod supra positum est: ‘Domus mea domus orationis uocabitur’. Ex quo uerbo habetur quod ecclesia dei ad duplex officium edificatur, scilicet deo ad habitandum, ideo dicit “domus mea”, id est michi ad habitandum electa, et homini ad orandum, ideo subditur ‘domus orationis uocabitur’.

Est igitur ecclesia domus dei, quia in ipsa habitat, iuxta illud II Paral. VI: ‘Elegi et sanctificaui locum istum, ut sit nomen meum ibi in sempiternum et permaneant oculi mei et cor meum ibi cunctis diebus, et aures mee erecte erunt ad orationem eius qui in loco isto orauerit’. Ex quibus uerbis habetur quod deus in ecclesia posuit nomen suum, cor suum, oculos suos et aures suas. Nomen quidem suum ibi posuit, quia a seipso eam nominari uoluit. Sicut enim domus in qua habitant superbi uocari potest domus Luciferi et domus in qua habitant usurarii domus Mammone et domus in qua habitant immundi domus Asmodei et taberna potest uocari domus Beelzebub, quia propter multitudinem epularum ibi conuenit multitudo muscarum, sic domus in qua conueniunt fideles et deuoti dicitur domus dei, Gen. XXVIII: ‘Non est hic aliud, nisi domus dei et porta celi’. Secundo deus in ecclesia posuit cor suum, id est amorem suum; et ideo multum pro malo habet, quando ibi aliquis aliqua illicita exercet, sicut patet hic, quando de templo uendentes et ementes eiecit. Legitur in historiis quod Pompeius porticum templi dei in stabulum equorum suorum conuertit et cum usque ad tempus illud semper fuit uictor hostium nunquam postea pugnauit quin semper ab hostibus uinceretur. Tertio, deus in ecclesia posuit oculos suos, quibus uidet genuflexiones et elemosinarum largitiones, quibus etiam uidet ornamentorum pompas et uanitates; Ambrosius: ‘Qui in oratione uult exaudiri, amota a se pompa, inclinare se debet ut dei misericordiam prouocet’. Habitus namque superbus nec impetrat nec de se recta facit credi, et quanto magis hominibus mulier splendescere uidetur tanto magis a deo despicitur. Legitur Hest. XV quod, cum Esther regina se ornasset et despinxisset ut regi Assuero placeret, ipsa e contrario regem in iram conuertit, sed colore roseo in pallorem conuerso ipsum placauit. Sic etiam quando mulier uultum suum pingit deum offendit, sed quando de uultu suo non curat deum placat. Quarto, deus in ecclesia posuit aures suas, quibus audit orationes deuotorum, Ys. XXXVIII, ‘Audiui orationem tuam et uidi lacrimam tuam’, quibus etiam audit uerba detractorum. Legitur de sancto Syro Ianuensi episcopo quod semel in ecclesia consistens in risum maximum est prouocatus, asserens se uidisse demonem qui uerba loquentium in ecclesia conscribebat; et cum carta deficeret et ille eam dentibus elongare uellet, carta subito fracta fuit et ille cum capite sic ad murum percussit ut sonitus collisionis et uulnus capitis sequeretur. Audit etiam illos clericos et monachos qui negligenter cantant et psalmos et uersus et dictiones multas omittunt. Legitur quod quidam sanctus homo uidit quendam demonem nomine Titiuillum, per sedes monachorum discurrentem, qui uidebatur aliqua colligere et in sacculo recondere. Qui a sancto uiro adiuratus dixit se colligere omissiones psalmorum et qualibet die sacculum mille uicibus adimplebat. Vnde quidam de hoc uersus fecit dicens:

Secundo, ecclesia constructa est ad orandum. Deus enim orationes fidelium in ecclesia orantium libenter exaudit, unde dicitur II Paral. VI: ‘Quicumque orauerit in loco isto exaudietur de habitaculo tuo’. Dicit tamen Beda quod tribus de causis contingit orationes non exaudiri. Primo quando petimus indigna, id est ea que non decet deum dare et non expedit nobis accipere ut sunt temporalia; Chrysostomus: ‘Illa pete a deo que tibi expediat accipere et illum deceat dare. Si autem tu semper petis terrena, aut difficile impetras aut forte non impetras. Quomodo enim tibi illa prestet libenter non habenti que si haberes admonet ut contempnas?’ Legitur in fabulis poetarum quod Mida rex petiit ab Apolline deo suo ut quicquid tangeret aurum fieret et concessum est ei. Cum ergo cibum et potum manibus uel labiis tangeret, statim uertebatur in aurum et sic fame mortuus est. Per quod datur intelligi quod auarus diuitias semper desiderat, que tamen sunt sibi causa mortis, iuxta illud I Tim VI: ‘Qui uolunt diuites fieri etc.’, et subditur: ‘que mergunt homines in interitum’. Secundo orationes nostre non exaudiuntur quando petimus indigne, id est existentes in aliquo crimine, Ys. I: ‘Cum multiplicaueritis orationes non exaudiam, manus enim uestre sanguine plene sunt’; Thren. III: ‘Opposuisti nubem tibi ne transeat oratio’; Zach. V: ‘Misit massam plumbi in os amphore’, id est anime, ‘et dixit hec est iniquitas’. Ex hiis habetur quod peccatum assimilatur sanguini, nubi et plumbo. Quia igitur peccatum est tamquam sanguis, ideo orationem commaculat, et ideo talis oratio sic commaculata non audet coram dei oculis apparere; quia peccatum est tamquam nubes, ideo orationem obtenebrat et ideo nescit per uiam celi incedere; quia peccatum est tamquam plumbum, ideo orationem sic aggrauat ut non possit in celum ascendere. Tertio orationes nostre non exaudiuntur quando petimus pro indignis, id est pro peccatoribus qui sunt in proposito peccandi; ideo Ioh. IX: ‘Scimus quia peccatores deus non audit’. Legitur in uitas patrum quod cum quidam grauiter temptaretur et quidam sanctus pater pro eo sepe oraret et temptatio non recederet, uidit dictus pater deo sibi reuelante quod spiritus fornicationis in diuersis formis mulierum coram illo fratre ludebat et ille talibus applaudebat nec in aliquo resistebat. Vidit etiam angelum ipsum increpantem quare non resisteret et quare se non iuuaret. Tunc dixit pater illi fratri: «Inueni causam quare orationes mee quas pro te faciebam non exaudiuntur: quia non es dignus. Oportet igitur quod te adiuues, quod corpus maceres et temptationibus resistas». Quod cum ille fecisset, sanatus est.

Semper a mundi principio fuit duplex generatio, scilicet malorum et bonorum; et iste due generationes ad inuicem current usque ad diem iudicii, post diem autem iudicii omnes boni erunt per se in celo et omnes mali per se erunt in inferno. Prima igitur generatio malorum habet tres differentias hominum peruersorum. Quidam enim sunt curiosi ad sciendum et inquirendum, alii sunt duri ad conuertendum, alii sunt recidiuantes in peccatum.

Primi, scilicet curiosi, sunt illi qui dixerunt: “Magister, uolumus a te signum uidere”. Tales enim nolunt credere nec ad deum conuerti nisi miracula uideant; sed, sicut dicit Augustinus: ‘Quisquis adhuc prodigia, ut credat, inquirit, magnum est ipse prodigium qui, mundo credente, non credit’. In primitiua enim ecclesia miracula frequentius fiebant quam modo, et hoc triplici de causa. Primo quia tunc ecclesia erat ad fidem introducenda; sed postquam est introducta iam miracula non sunt necessaria, sicut seta filo imponitur ut ipsum introducat, sed postquam filum introductum fuerit seta necessaria non erit. Secundo quia ecclesia tunc erat in fide roboranda; modo autem quia roborata est, miracula necessaria non sunt. Et ponit Gregorius exemplum de planta cui tamdiu aquam infundimus quoadusque ipsam in terra conualuisse uideamus; et postquam radices firmauerit, inundatio necessaria non erit. Tertio quia ecclesia modo est in meritis cumulanda; sed, sicut dicit Gregorius, fides non habet meritum cui humana ratio prebet experimentum.

Secundi de generatione malorum sunt duri qui nullo modo uolunt conuerti, nec per efficaciam passionis dominice nec per uerba diuine sapiente nec per exempla sanctitatis et uite. Non enim uolunt conuerti per efficaciam passionis dominice, quod notatur cum dicitur: ‘Generatio mala et adultera signum querit, et signum non dabitur ei, nisi signum Ione prophete’. Sicut enim Ionas fuit in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit filius hominis in corde terre tribus diebus et tribus noctibus, quasi dicat: «Istud sit uobis signum magnum ut credatis, scilicet quia tribus diebus et tribus noctibus sepultus ero et postea resurgam ». Qui igitur ad memoriam dominice passionis non conuertitur, uidetur quod eius cor sit durius petris, quia in passione Christi scisse fuerunt; eius conscientia sit fetidior monumentis, quia tunc aperta fuerunt; eorum anime sint miserabiliores mortuis, quia tunc multa corpora sanctorum surrexerunt; sunt etiam elemento terre insensibiliores, quia tunc terra contremuit. Secundo nolunt conuerti per uerba diuine sapientie et sacre scripture, et tamen uiri Niniuite ad predicationem Ione conuersi fuerunt; ideo dicit: “Viri Niniuite surgent in iudicio cum generatione ista et condempnabunt eam”, comparatione facti quia illi crediderunt simplici prophete, isti autem nolunt credere domino prophetarum. Tales hodie sunt multi qui nolunt conuerti ad predicationem ueritatis sed ipsa uerba dei aut fastidiunt, iuxta illud Ps.: ‘Omnem escam abominata est anima eorum’; aut in memoria non recondunt, Aggei I: ‘Qui mercedes congregauit’, id est uerba dei que sunt mercedes eterne uite, ‘misit eas in sacculum pertusum’; aut certe operibus implere contempnunt, Iac. I: ‘Estote factores uerbi et non auditores tantum, fallentes uosmetipsos’. Tertio nolunt conuerti per odorem sanctitatis et uite. Fama enim sanctitatis Christi tanta fuit quod omnes ad se conuertere debuit. Si enim fama sapientie Salomonis reginam Austri ad se traxit, multo fortius fama Christi, qui fuit sapientior et sanctior Salomone, omnes ad se trahere debuit; ideo dicit: “Regina Austri surget in iudicio cum generatione ista et condemnabit eam quia uenit a finibus terre audire sapientiam Salomonis, et ecce plus quam Salomon hic”. Odor quidem fame Christi assimilatur odori cedri, mirre et uinee; Ecc. XXIIII: ‘Quasi cedrus exaltata sum in Libano’, ibidem: ‘quasi mirra electa dedi suauitatem odoris’, ibidem: ‘Ego quasi uitis fructificaui suauitatem odoris’. Odor autem cedri fugat serpentes, odor mirre fugat uermes, odor florum uinee fugat bufones; in Christo fuit magna paupertas, magna humilitas et magna puritas. Odor igitur sue paupertatis est tamquam odor cedri, et ideo debet fugare serpentes, id est omnes motus auaritie. Sicut enim serpens terram comedit, sic auarus semper terrena concupiscit; sed odor paupertatis Christi debet mutare eius animum serpentinum ut terrena non diligat, sed celestia concupiscat. Paupertas enim Christi apparuit in natiuitate, quia in presepio reclinatus; in uita, quia nulla domo propria fuit dotatus; in morte, quia in alieno monumento fuit sepultus; Mt. VIII: ‘Vulpes foueas habent’, “ego autem in morte non habui foueam propriam sed alienam”, ‘uolucres celi, nidos’, “ego autem in natiuitate non habui nidum sed presepe asperum”, ‘filius autem hominis non habet ubi caput suum reclinet’, id est domum propriam ad habitandum. Odor sue humilitatis est tamquam odor mirre qui debet expellere uermes, id est motus superbie. Non est enim aliquis uermis qui ita corrodat sicut superbia, que quidem rodit in anima omnia merita nostra, Ecc. VI: ‘Non te extollas in cogitatione anime tue uelut taurus, ne forte elidatur uirtus tua per stultitiam et folia tua comedat et fructus tuos perdat et relinquaris uelut lignum aridum in heremo’. Odor igitur humilitatis Christi debet expellere istos uermes superbie, Mt. XI: ‘Discite a me quia mitis sum et humilis corde’; Augustinus: ‘O pellis morticina, quid tenderis? O sanies fetida, quid inflaris? Princeps tuus humilis, et tu superbus?’. Odor sue puritatis est sicut odor uinee qui expellit bufones, id est motus luxurie. Dicitur enim ad litteram quod de genitalibus hominis mortui sepe nascuntur bufones, unde in foueis sepe bufones inueniuntur. Puritas igitur Christi debet expellere istos bufones dyaboli. Christus enim puritatem semper dilexit: et in ortu suo quia de purissima matre nasci uoluit; et in uita quia ipsam puritatem seruauit et docuit, Mt. V: ‘Beati mundo corde quoniam ipsi deum uidebunt’; et in morte, quia linteis purissimis corpus suum inuolui uoluit; et modo regnans in celo, quia non nisi in mundis cordibus requiescit, Sap. VII: ‘In animas sanctas se tranfert’.

Tertii de generatione malorum sunt illi qui sepe recidiuant. Sepe enim contingit quod homo ad penitentiam redit et tunc immundus spiritus ab eo recedit; ille autem circuit per corda sanctorum si forte in eis habitare possit. Et hoc est quod dicit: ‘Cum immundus spiritus exierit ab homine ambulat per loca arida etc.’. Dyabolus enim non habitat nisi in corde umbroso, uacuo et humido, iuxta illud Iob XL: ‘Sub umbra dormit in secreto calami et in locis humentibus’. Corda autem sanctorum non sunt umbrosa, sed fulgida claritate uirtutum; non sunt uacua, sed plena abundantia bonorum operum; non sunt humida, sed arida ab humore deliciarum; et ideo redit ad primos unde exiuit, sed tamen inuenit domum cordis illorum uacantem, scopis mundatam et ornatam. Tria namque necessaria sunt cuilibet penitenti, scilicet bonorum operum exercitatio, cordis purificatio et honesta conuersatio. Quando ergo quis ista habuerit dyabolus non inuenit qua parte intrare possit, sed si aliquod foramen inuenit mox intrare conatur. Sepe igitur contingit quod penitens domum conscientie sue mundat scopa confessionis et conuersationem exteriorem ornat moribus honestis, sed tamen uacat ab operibus bonis; et hoc est quod dicit: ‘Inuenit eam uacantem, scopis mundatam et ornatam’; et quia foramen inuenit ubi intret, ideo septem spiritus, id est septem peccata mortalia secum assumit et in domum cordis illius intrat. Et sic homo periculosissime recidiuat et hoc est quod dicit: ‘Et fiunt nouissima hominis illius peiora prioribus’.

Superius dominus egit de generatione malorum, hic agit de generatione bonorum. De qua duo ostenduntur; primo quante sint sanctitatis, cum dicitur: ‘Quicumque fecerit uoluntatem patris mei qui in celis est’; secundo, quante sint dignitatis, cum subditur: ‘Ipse meus frater, soror et mater est’.

Sanctitas igitur illorum qui sunt de genere bonorum consistit in eo quod dei faciunt uoluntatem; et sicut in generatione malorum sunt tres differentie qui dei resistunt uoluntati, scilicet curiosi, duri et recidiui, sicut dictum est in sermone superiori, sic in generatione bonorum sunt quatuor differentie qui dei faciunt uoluntatem. Hanc differentiam assignat apostolus, Ro. XII: ‘Probetis que sit uoluntas dei, bona, beneplacens et perfecta’; quod autem dicit ‘beneplacens’ includit etiam ‘placens’. Sunt igitur qui faciunt uoluntatem dei bonam, et isti sunt boni; alii qui faciunt uoluntatem dei placentem, et isti sunt meliores; alii qui faciunt uoluntatem dei beneplacentem, et isti sunt optimi; alii qui faciunt uoluntatem dei perfectam, et isti sunt peroptimi. Voluntas dei bona consistit in uitando prohibita, id est precepta negatiua, sicut ‘non occides, non mechaberis, non furtum facies etc.’. Voluntas dei placens consistit in faciendo precepta affirmatiua, sicut ‘honora patrem et matrem tuam, estote misericordes, date et dabitur uobis’; et ad ista implenda indiget quilibet timore et amore. Nam timor inducit hominem ad uitandum mala, Prou. XIIII: ‘Per timorem domini declinat omnis homo malum’; amor uero incitat hominem ad seruandum dei precepta, Ioh. XIIII: ‘Si diligitis me, mandata mea seruate’. Voluntas dei beneplacens consistit in conseruando dei consilia, scilicet consilium paupertatis, castitatis et obedientie. Voluntas dei perfecta consistit in seruando supererogata, sicut quando quis consilio paupertatis superaddit nichil habere non tantum in proprio, sed etiam in communi, consilio castitatis superaddit non tantum seruare castitatem continentie, sed etiam uirginalis munditie, consilio obedientie superaddit seruare obedentiam, non tantum usque ad dampna rerum, sed etiam usque ad mortem.

Dignitas autem huius generationis bonorum consistit in hoc quia sunt fratres, sorores et matres Christi; et istam dignitatem habet homo seruando uoluntatem dei et habendo cum Christo eandem nature conformitatem. Nam seruando uoluntatem dei efficitur homo mater, frater et soror et Christi. Tunc igitur homo est mater Christi, quando in cordibus aliquorum Christum generat; talis mater erat qui dicebat Gal. IIII: ‘Filioli mei quos iterum parturio donec formetur in uobis Christus’. Tunc est frater et soror Christi, quando facit cum Christo eiusdem patris uoluntatem; nam Christus fecit uoluntatem patris, Ioh. VI: ‘Descendi de celo non ut faciam uoluntatem meam, sed uoluntatem eius qui misit me’. Nos etiam petimus ut dei uoluntatem faciamus, Mt. VI: ‘Fiat uoluntas tua sicut in celo et in terra’. Secundo homo acquisiuit istam dignitatem, ut scilicet uir dicatur frater Christi et mulier soror Christi, propter eandem nature conformitatem; propter quam Christus fratres suos uocat dicens Ps.: ‘Narrabo nomen tuum fratribus meis’. Ex quo uidetur quod inter deum et hominem est maior fraternitas, maior affinitas et maior consanguinitas quam inter deum et angelum.

Est enim maior fraternitas, quod patet ex hoc, quia fraternitas que causatur ex altero parentum est magna, que autem causatur ex utroque est maior. Angelus est frater Christi tantum ex parte patris celestis, qui est pater Christi, scilicet per eternam generationem, et angelorum, scilicet per creationem. Homo uero est frater Christi et ex parte patris, sicut angelus, et ex parte matris, quia uirgo beata est mater Christi et nostra. Secundo inter deum et hominem est maior affinitas quam inter deum et angelum. Affinitas quidem que contrahitur dando tantum aut recipiendo tantum est magna, sed que contrahitur utroque modo, dando scilicet et recipiendo, est maior. Deus filiam suam, id est ymaginem suam et similitudinem suam, angelo dedit, quando ipsum ad similitudinem suam creauit. Homini uero et ymaginem suam dedit et insuper sororem nostram, id est humanam naturam, suo filio accepit, Ier. XXXI: ‘In caritate perpetua dilexi te, ideo attraxi te miserans’. Tertio, inter deum et hominem est maior consanguinitas quam inter deum et angelum. Attinere quidem alicui ex una linea est magna consanguinitas, sed attinere ex duabus lineis est maior. Quando deus angelum creauit ad ymaginem suam, tunc ipsum quodammodo de progenie sua fecit. Hominem uero et de suo genere fecit, iuxta illud Act. XVII: ‘Ipsius enim genus sumus’; et insuper de nostro genere se fecit, Ro. I: ‘Qui factus est ex semine Dauid secundum carnem’. Quia igitur inter deum et hominem est tanta fraternitas, affinitas, consanguinitas, ideo talis parentela erit homini ad magnam securitatem in die iudicii et ad magnam felicitatem in regno. Valde enim homo iustus in iudicio securus esse poterit, qui fratrem suum iudicem esse uidebit; Bernardus: ‘Puto quod iam me spernere non poterit os ex ossibus meis et caro de carne mea’. Demones quidem in iudicio uidebunt Christum tamquam iudicem punientem; angeli ipsum uidebunt tamquam dominum presidentem; sed homines ipsum uidebunt tamquam fratrem de sua progenie descendentem, quia sicut dicitur Heb. II: ‘Nusquam angelos apprehendit, sed semen Abrahe apprehendit’. Secundo, ista talis fraternitas et parentela erit homini ad magnam felicitatem in regno. Legitur Gen. XLIII quod Ioseph in suo conuiuio dedit maiorem partem Beniamin qui erat frater suus ex utroque parente, quam ceteris qui erant fratres sui ex altero parente. Christus enim angelis qui sunt fratres sui ex parte patris celestis dat unam partem, scilicet refectionem in sua diuinitate; homini uero qui est frater suus ex parte patris et matris dat duas partes, scilicet refectionem in sua deitate, in qua reficietur anima, et refectionem in sua humanitate, in qua reficientur omnes quinque sensus corporis. Nam uisus reficietur in uidendo faciem Christi, ita ut quilibet dicat Hest. V: ‘Valde mirabilis es, domine, et facies tua plena est gratiarum’; olfactus reficietur in sentiendo redolentiam Christi, ita ut quilibet dicat Cant. I: ‘Trahe me post te, curremus in odorem unguentorum tuorum’; os reficietur in loquendo ore ad os cum Christo, ita ut quilibet dicat Ps.: ‘Quam dulcia faucibus meis eloquia tua super mel ori meo’; auditus reficietur in audiendo dulcissimam uocem Christi, ita ut quilibet dicat Cant. II: ‘Sonet uox tua in auribus meis, uox enim tua dulcis’; tactus reficietur in tangendo et amplexando uestigia Christi, ita ut quilibet dicat Cant. III: ‘Tenui eum nec dimittam’.

Dum quadam uice dominus predicaret, erant ibi discipuli sui, erant etiam quidam de nouo ex Iudeis conuersi, erant etiam alii ex Iudeis nondum conuersi. Dominus igitur direxit sermonem suum ad illos qui de nouo fuerant conuersi, dicens: “Si uos manseritis in sermone meo, etc.”. Quibus ostendit quod si sermonem suum bene seruauerint, tria bona inde consequerentur. Primo, quia erunt uere sui discipuli; ideo dicit: “Si manseritis in sermone meo, uere discipuli mei eritis”. Audire enim libenter et retinere uerba dei indicat quod homo sit dei, Ioh. VIII: ‘Qui ex deo est uerba dei audit’. Secundo, quia cognoscent ueritatem dei, unde subdit: “Et cognoscetis ueritatem etc.”. Verbum enim dei intellectum illuminat ut dei ueritatem cognoscat, Ps.: ‘Lucerna pedibus meis uerbum tuum etc.’. Tertio, quia liberabuntur a seruitute peccati; ideo subdit: “Et ueritas liberabit uos”. Verba enim diligenter recondita faciunt uitare peccata, Ps.: ‘In corde meo abscondi eloquia tua ut non peccem tibi’. Ista audientes Iudei qui erant ibi et qui nondum erant conuersi grauiter tulerunt, maxime pro eo quod dixerat ‘et ueritas liberabit uos’ putantes Christum de carnali libertate dicere et quod ipsi serui essent; et ideo inter ipsos Iudeos et Christum longa disputatio orta est. Tota tamen disputatio non est nisi de libertate et seruitute. Iudei enim uolebant se ostendere esse liberos, Christus autem ostendit eos esse seruos.

Ostendunt igitur Iudei se esse liberos quia habent triplicem libertatem. Primo, libertatem que causatur ex carnis propagatione, quia habent liberum patrem dicentes: ‘Semen Abrahe sumus’, et infra: ‘Pater noster Abraham est’. Secundo, dicunt se habere libertatem que causatur ex animi uirtute cum dicunt: ‘et nemini seruiuimus unquam’, ac si dicant: « Tante sumus magnanimitatis et uirtutis quod nullis rationibus unquam uoluimus seruire nec subici nisi deo »; ubi dicit Glossa: ‘Mentiuntur, quia Ioseph seruiuit in Egypto, patres seruierunt in luto, isti seruierunt Cesari in tributo’. Tertio, dicunt se habere libertatem que causatur ex diuina filiatione et adoptione cum dicunt: ‘Nos ex fornicatione non sumus nati, unum patrem habemus deum’. Ex hiis igitur tribus uolunt ostendere se esse liberos, et quia de libero patre sunt nati et quia habent libertatem animi et quia sunt in dei filios adoptati.

Christus autem ostendit quod nullam de istis libertatem habent. Et primo ostendit quod non habent illam libertatem que causatur ex carnis propagatione, quia licet Abraham fuerit pater eorum ipsi tamen ab eius filiatione degenerant, eo quod ipsum in suis operibus non imitantur. Abraham enim tria commendabilia opera fecit. Vnum, quando ad dei preceptum filium suum immolare uoluit; secundum, quando deo continuo obediuit dicenti sibi Gen. XII: “Egredere de terra etc.”; tertium, quando ueritati dei credidit dicenti sibi, Gen. XII: “Semini tuo dabo terram hanc”. Abraham igitur filium suum ad dei preceptum occidere uoluit, sermoni dei obediuit et ueritati dei credidit; Iudei autem e contrario contra preceptum dei Christum uolebant occidere, unde ait: ‘Scio quia filii Abrahe estis, sed queritis me interficere’. Sermoni Christi nolebant obedire, unde subdit: “Quia sermo meus non capit in uobis” – interlinearis: ‘Qui est sicut hamus qui capit dum capitur’ – et ueritati quam eis predicabat nolebant credere, unde subdit: ‘Si filii Abrahe estis opera Abrahe facite, nunc autem queritis me interficere, hominem qui ueritatem locutus sum uobis quam audiui a deo, hoc Abraham non fecit’. Secundo, ostendit quod non habent aliam libertatem que causatur ex animi uirtute, quia scilicet sunt serui peccati, unde ait: “Omnis qui facit peccatum seruus est peccati”, II Pe. II: ‘A quo enim quis superatus est, huius et seruus est’. Et quia sunt serui, ideo sunt exheredandi, unde subdit: “Seruus non manet in domo in eternum, filius autem manet in domo in eternum”. Istam autem libertatem non possunt assequi nisi per filium, unde subdit: “Si ergo uos filius liberauerit, uere liberi eritis”, Gal. IIII: ‘Qua libertate Christus uos liberauit’. Tertio, ostendit quod non habent illam libertatem que causatur ex diuina filiatione. Si enim deus esset pater eorum, tunc Christum diligerent tamquam filium suum, unde ait: “Si deus pater uester esset, diligeretis utique me, ego enim ex deo processi et ueni”, processi scilicet sicut filius a patre per eternam generationem, Ps.: ‘Dominus dixit ad me, filius meus es tu, ego hodie genui te’. Secundo, diligerent eum tamquam nuntium et legatum suum, unde subdit: “Neque a meipso ueni, sed ille me misit”, Ier. XLIX: ‘Auditum audiui a deo et legatus ad gentes missus sum’. Tertio, diligerent eum tamquam uerbum suum, quia filius est uerbum patris, unde subdit: “Quare loquelam meam non cognoscitis”, quasi dicat: «Deberetis me cognoscere ad loquelam, quia ego loquor uerba patris mei, cum sim uerbum patris», Ecc. XXIIII: ‘Ego ex ore altissimi prodiui etc.’. Sicut enim Iudei ex inuidia Christum non poterant sustinere nec uidere, iuxta illud Sap. II: ‘Grauis est nobis ad uidendum’, sic etiam ex inuidia non poterant sustinere eum nec audire, et ideo subdit: “Quia non potestis audire sermonem meum”. Postquam Christus ostendit quod non habent illas tres libertates de quibus gloriabantur, nec libertatem originis nec uirtutis nec diuine filiationis, consequenter ostendit quantum defecerunt, quia scilicet de filiatione dei transierunt in filiationem dyaboli; et qui consueuerunt habere in patrem deum celestem, modo habent in patrem dyabolum infernalem, unde subdit: “Vos ex patre dyabolo estis”. Quod autem dyabolus sit pater eorum ostendit quia ipsum in tribus imitantur. Ille enim est iniquus in desiderando, crudelis in occidendo et mendax in fallendo, eodem modo se habent Iudei contra Christum. Dyabolus enim est iniquus in desiderando, sic Iudei contra Christum inique cogitabant, unde dicebat Ier. XVIII: ‘Desideria patris uestri uultis facere, uenite cogitemus contra iustum cogitationes’. Secundo, dyabolus est crudelis in occidendo, eodem modo Iudei Christum occidere disponebant, unde subdit: “Ille homicida erat ab initio”; ubi dicit Glossa: ‘Nota homicidam esse non solum qui ferro sed etiam qui uerbo occidit, ut dyabolus primos parentes, Ps. “Lingua eorum gladius acutus” ’. Tertio, dyabolus est mendax in fallendo, eodem modo Iudei Christum suis mendaciis infamabant, unde subdit: “In ueritate non stetit quia ueritas non est in eo, cum loquitur mendacium, ex propriis loquitur, quia mendax est et pater eius”. Sic et Iudei Christum suis mendaciis infamabant, dicentes ipsum esse peccatorem in corde, Ioh. IX: ‘Nos scimus quia hic homo peccator est’; seductorem in ore, Mt. XXVII: ‘Recordati sumus quia seductor ille dixit adhuc uiuens, etc.’; et transgressorem in opere: ‘Non est hic homo a deo, qui sabbatum non custodit’. Quia igitur Iudei contra Christum sic inique cogitabant, sic crudeliter eum occidere disponebant, sic mendaciter eum infamabant, ideo ex patre dyabolo erant.

Cum quidam de Iudeis ad fidem fuissent conuersi, dominus uolens eos in fide recepta confirmare hortatur eos ut sermones suos diligenter obseruarent, et tunc erunt uere sui discipuli. In uerbis igitur premissis duo ponuntur. Primo enim dominus eos hortatur ad sui sermonis obseruantiam cum dicit: “Si manseritis in sermone meo”; secundo huius obseruantie sermonis ponit triplicem efficaciam, cum subdit: “Vere discipuli mei eritis”.

Circa primum, notandum quod utile ualde est sermonem dei obseruare. Nam, sicut dicit Ambrosius super ‘Beati immaculati’, uerbum dei habet triplicem uirtutem, scilicet inflammatiuam, illuminatiuam et mundatiuam. Si enim homo in amore dei est frigidus, uerbum dei ipsum inflammat cum sit ignis, Ier. XXIII: ‘Numquid non uerba mea sunt quasi ignis dicit dominus’, Ps.: ‘Ignitum eloquium tuum uehementer’, Prou. XXX: ‘Omnis sermo dei ignitus’. Sic inflammati erant qui dicebant Luc. XXIIII: ‘Nonne cor nostrum ardens erat in nobis dum loqueretur nobis in uia’. Si homo est ignorans uel in fide dubius, uerbum dei ipsum illuminat cum sit lux, Ps.: ‘Lucerna pedibus meis uerbum tuum et lumen semitis meis’, Prou. VI: ‘Mandatum dei lucerna est et lex lux’. Si homo aliquibus uitiis est infectus, uerbum dei ipsum mundat cum sit aqua celestis, Eze. XXXVI: ‘Effundam super uos aquam mundam et mundabimini ab omnibus inquinamentis uestris’, Ioh. XV: ‘Iam uos mundi estis propter sermonem quem locutus sum uobis’. Sed si sermo dei habet inflammare, illuminare et mundare, quare ergo illi qui audiunt uerba dei non statim inflammantur, illuminantur et mundantur? Ad quod dicendum quod licet uerba dei sint ignis tamen multi inflammari non possunt, ex eo quod inter se et istum ignem diuisionem faciunt et murum ferreum ponunt, ipsum scilicet peccatum, Ys. LIX: ‘Ecce non est abbreuiata manus domini ut saluare nequeat, neque aggrauata auris sua sed iniquitates uestre diuiserunt inter uos et deum uestrum, et peccata uestra absconderunt faciem eius a uobis ne exaudiret’, eiusdem XXX: ‘Erit uobis iniquitas hec sicut interruptio cadens et requisita in muro excelso’. Multi etiam sunt qui licet uerba dei sint lux tamen ab eis non illuminantur, ex eo quod ad ipsum lumen non appropinquant, sed nimis se elongant. Nam, sicut dicitur Deut. XXXIII: ‘Qui appropinquant pedibus eius, accipient de doctrina illius’, Ps.: ‘Accedite ad eum et illuminamini’. Multi etiam sunt qui licet uerba dei habeant mundare cum sint aqua celestis, tamen non mundantur ex eo quod animus ipsorum conuersus est in terram. Nam, sicut dicit Augustinus, talis est unusquisque qualis est dilectio sua: ‘Si terram diligis terra es, si deum diligis deus es’. Sicut enim lateres aqua non lauantur sed magis inquinantur, sic nec tales cum in terram sint conuersi, Os. IX: ‘Facti sunt abominabiles, sicut ea que dilexerunt’.

Secundo, ponitur efficacia uerbi dei que triplex est. Quarum prima est quia uerba dei faciunt hominem discipulum Christi, ideo subdit: “Vere discipuli mei eritis”. Istud enim signum est quod homo sit discipulus Christi, quando libenter audit uerba dei, Ioh. VIII: ‘Qui est ex deo uerba dei audit’. Aliud signum quod homo sit discipulus Christi est quando respuit omnem amorem illicitum et appetit amorem diuinum. Amor autem illicitus triplex est, scilicet domesticus, carnalis et terrenus. Domesticus est quando quis in malo amat parentes suos, carnalis quando quis amat suas animalitates et carnalitates, terrenus quando quis nimis amat mundana. Istos tres amores debent abicere discipuli Christi, Luc. XIIII: ‘Si quis uenit ad me et non odit patrem suum et matrem’, hoc refertur ad amorem domesticum, ‘adhuc autem et animam suam’, hoc refertur ad amorem animalem et carnalem, et infra: ‘qui non renuntiauerit omnibus que possidet, non potest meus esse dicipulus’, hoc refertur ad amorem terrenum. Debent autem discipuli Christi habere amorem spiritualem et diuinum qui consistit in dilectione dei et proximi, Ioh. XIII: ‘In hoc cognoscent omnes quia discipuli mei estis, si dilectionem habueritis ad inuicem’. Secunda efficacia sermonis dei est quia illi qui uerba dei obseruant ueritatem dei cognoscunt, ideo ait: “Et cognoscetis ueritatem”. Sicut autem dicit Augustinus, ueritas opponitur falsitati, duplicitati et uanitati. Illud enim quod uerum est non est falsum, non est duplex, non est uanum. Verba igitur dei faciunt nos de mundo cognoscere ueritatem, quia faciunt nos cognoscere quod omnia mundana sunt falsa, duplicia et uana. Falsa quidem sunt. Mundus in diuitiis promittit satietatem et dat uacuitatem, sicut patet Luc. XVI, in illo diuite epulone qui ad tantam uacuitatem deuenit quod guttam aque habere non potuit; in delitiis promittit delectationem et dat amaritudinem, Prou. V: ‘Fauus distillans labia meretricis et nitidius oleo guttur eius, nouissima autem illius amara quasi absinthium etc.’; in honoribus promittit sublimitatem et dat deiectionem, Iob XXI: ‘Tenent tympanum et cytharam et gaudent ad sonitum organi, ducunt in bonis dies suos et in puncto ad inferna descendunt’, eiusdem XXX: ‘Eleuasti me et, quasi super uentum ponens, elisisti me ualide’. Secundo, ipsa mundana sunt duplicia et mixta. In mundo enim nichil est purum, sed omnia sunt mixta: Ys. I: ‘Vinum tuum est mixtum aqua’. Siquidem gaudium mixtum est cum dolore, sapientia mixta est cum obliuione, sanitas mixta est cum egritudine, uita mixta est cum morte. In presenti igitur uita ista sunt mixta, sed in uita beata erunt pura, in inferno autem erunt feculenta. Deus enim a gaudio separabit dolorem, a sapientia obliuionem, a sanitate egritudinem, a uita mortem; et omnes feces, scilicet dolorem, obliuionem et infirmitatem et mortem, proiciet in infernum. Sanctis autem remanebunt omnia purissima, scilicet gaudium sine dolore, sapientia sine obliuione, sanitas sine egritudine, uita sine morte. Tertio, ipsa mundana sunt uana. Habent enim uanitatem ex parte principii quia ex nichilo sunt, ex parte medii quia multiplici mutabilitati subiecta sunt, ex parte finis quia ad nichilum rediguntur, Eccl. III: ‘Cuncta subiacent uanitati’, hoc refertur ad uanitatem ex parte medii, ‘de terra facta sunt’, hoc refertur ad uanitatem ex parte principii, ‘et in terram pariter reuertuntur’, hoc refertur ad uanitatem ex parte finis. Tertia efficacia uerbi dei est quia illi qui obseruant uerba dei assequuntur plenam libertatem, ideo subdit: “Et ueritas liberabit uos”. Tales enim habent libertatem animi in arguendo et non peccando; ipsi enim arguunt libere uitia potentum, Ecc. XLVIII: ‘In diebus suis non pertimuit principem et potentia nemo uicit illum’. Hanc libertatem animi etiam habuerunt philosophi; unde Diogenes philosophus, cum Alexandrum argueret et ille potentiam suam sibi allegaret, respondit Diogenes: «Potentia tua et gloria tua aut est preterita aut futura aut presens. Preteritam non timeo, quia iam non est; futuram non pertimesco, quia dubia et incerta est; presentem parui pendo, quia momentanea et in ictu oculi annullanda est». Tales etiam habent libertatem animi in non peccando, quia dedignantur serui esse peccati, quia qui facit peccatum seruus est peccati. Augustinus: ‘Peccator seruus est tot dominorum quot uitiorum’; unde etiam cum Alexander coram philosopho supradicto dominatorem mundi esse se diceret, ille ait: «Nequaquam es dominus, sed seruorum meorum seruus. Superbia enim est ancilla mea et domina tua; gula est ancilla mea et domina tua; concupiscentia carnis est ancilla mea et domina tua; ira est ancilla mea et domina tua. Ista enim omnia sub pedibus teneo et tibi dominantur, et ideo seruus es ancillarum mearum». Cum igitur famuli Alexandri in eum uellent irruere, ait Alexander: «Videte ne quis eum contingat, quia seruus dei est et ueritatem dicit».

Cum esset festum Pentecostes, dominus ad templum iuit. Erat autem iuxta templum quedam congregatio aque que dicebatur ‘probatica piscina’. Dicebatur autem ‘probatica’ a ‘probaton’, quod est ouis, quia oues que deo immolabantur ibidem lauabantur; ‘piscina’ autem dicebatur per contrarium, quia piscibus carebat. Ibidem autem erant quinque porticus in quibus multi iacebant egroti qui expectabant aque motum qui fiebat per angelum. Dominus igitur tamquam bonus filius sepe ibat ad templum ut patrem honoraret et eundi libenter ad ecclesiam exemplum daret nobis; tamquam predicator sollicitus sepe ibat ad festa ubi multi conueniebant ut multos lucrifaceret; tamquam medicus benignus sepe infirmos uisitabat ut ipsos sanaret, sicut patet hic quia infirmos in porticibus iacentes uisitauit et unum sanauit. Alii enim forte de nouo uenerant, iste autem multo tempore ibi fuerat commoratus; uel forte aliis expediebat quod haberent illam infirmitatem corporis ut sanaretur in eis infirmitas mentis; uel forte, secundum Glossam, ideo unum sanauit, ut unitatem commendaret. Debet enim quilibet esse unitus cum deo per fidem, cum proximo per caritatem et sibi ipsi per cordis integritatem. Circa istos infirmos de quibus hic fit mentio, duo sunt uidenda, scilicet diuersitas et grauitas morbi et modus curandi.

Diuersitas et grauitas morbi notatur in eo quod dicitur, quod ibi erat multitudo magna languentium, cecorum, claudorum et aridorum. Omne enim peccatum aut fit per inertiam et desidiam aut per ignorantiam aut per infirmitatem humanam aut per certam malitiam aut per consuetudinem longam. Illi qui peccant per inertiam et desidiam sunt languidi qui languent propter inopiam et defectum gratie, Ps.: ‘Oculi mei languerunt pre inopia’. Iste languor quando est recens cito potest curari, sed quando homo longo tempore in desidia perseuerat cum difficultate curatur, Ecc. X: ‘Languor prolixior grauat medicum, breuem autem languorem precidit medicus’. Illi qui peccant per ignorantiam intelliguntur per cecos, II Pe. I: ‘Cui non presto sunt hec cecus est et manu temptans obliuionem accipiens purgationes ueterum suorum delictorum’. Illi qui peccant per infirmitatem humanam intelliguntur per claudos qui non habent firmum gressum, III Reg. XVIII: ‘Vsquequo claudicatis in duas partes’. Illi qui peccant per malitiam intelliguntur per aridos, de quibus dicitur in Ps. in persona talium: “Aruit tamquam testa uirtus mea”. Tales enim arefacti sunt ab omni humore gratie et uoluntatis bone; ideo dicit: “Aruit tamquam testa uirtus mea”. Tales enim uix aut numquam ueniunt ad confessionem; ideo subdit: “Et lingua mea adhesit faucibus meis”. Tales enim sepe in suis malitiis moriuntur; ideo subdit: “Et in puluerem mortis deduxisti me”. Illi qui peccant per consuetudinem inueteratam intelliguntur per illum infirmum qui triginta octo annos in sua infirmitate habebat. In quorum persona dicit propheta: “Inueteraui inter omnes inimicos meos”, Baruch III: ‘Quid est Israel quod in terra inimicorum es? Inueterasti in terra aliena, coinquinatus es cum mortuis, deputatus es cum descendentibus in infernum’. Ideo autem potius sanauit istum inueteratum quam aliquem languidum, cecum, claudum uel aridum, ad innuendum quod si deus aliquando iustificat hominem qui peccauit per consuetudinem longam, non debet desperare aliquis qui peccauit aut per desidiam ut languidus aut per ignorantiam ut cecus aut per infirmitatem humanam ut claudus aut per malitiam ut aridus.

Secundo, ponitur modus curandi, qui erat per immersionem in piscinam, quia qui prior descendebat post motionem aque saluus fiebat. Istam autem uirtutem illa piscina a tribus habebat. Primo, ab hostiis sacratis que ibi lauabantur et postea deo sacrificabantur. Secundo, a ligno crucis; dicitur enim in hystoriis scholasticis quod regina Saba uidit in domo saltus quoddam lignum, de quo dixit Salomoni quod in ligno illo suspendendus erat per cuius mortem regnum Iudeorum deleri debebat; ideo Salomon illud lignum in profundis uisceribus terre abscondi fecit. Postea uero probatica piscina ibi facta est. Tempore uero passionis Christi predictum lignum supernatauit et ideo Iudei illud acceperunt et crucem domino parauerunt. Tertio, habebat illam uirtutem a motu angeli descendentis. Per illam igitur piscinam significatur penitentia in qua lauantur omnia peccata, Zach. XIII: ‘Erit fons patens domui Dauid et habitantibus in Iherusalem, in ablutionem peccatoris et menstruate’. Iste fons penitentie olim erat occultus, quia nullus tantam penitentiam facere poterat quod regnum celeste acquireret, sed modo omnibus est patens; ideo dicitur: ‘Erit fons patens’. In isto etiam fonte lauantur a negligentia uiri actiui, qui intelliguntur per Dauid qui interpretatur manu fortis. Lauantur etiam et uiri contemplatiui, qui intelliguntur per habitantes in Iherusalem. Omnes enim tam actiui quam contemplatiui sepe aliquas negligentias committunt et ideo lauari indigent. In isto etiam fonte lauant peccatores omnia peccata mortalia, siue sint spiritualia (ideo dicit: ‘in obliuione peccatorum’), siue sint carnalia (ideo subdit: ‘et menstruate’). Tunc autem iste fons et piscina penitentie est uirtuosa ad sanandum omnia peccata, quando in ea inuenitur hostia salutaris, lignum crucis et motus angeli descendentis, ut supra dictum est. Per hostiam salutarem intelligitur mortificatio carnis, Ro. XII: ‘Exhibeatis corpora uestra hostiam uiuentem sanctam, deo placentem’. Gregorius: ‘Hostia quippe et immolatur et uiua est, quando homo et ab hac uita non deficit et tamen se carnalibus desideriis occidit’. Ad istam mortificationem habenda nos monet apostolus, dicens Col. III: ‘Mortificate membra uestra que sunt super terram, fornicationem, immunditiam et libidinem etc.’. Per lignum crucis significatur meditatio dominice passionis. Talis enim meditatio est in tantum uirtuosa quod sanat omnes infirmitates predictas, scilicet languidos, cecos, claudos, aridos et inueteratos. Sanat enim omnem desidiam, et hoc significatur per hoc quod in passione Christi terra mota fuit, quia meditatio passionis Christi desidiosos mouet ad sollicitudinem et feruorem, quod significatum est I Mach. VI, ubi dicitur quod elephantis ostenderunt sanguinem uue et mori ad acuendum eos in preliis. Christus enim fuit uua in torculari crucis compressa unde multum sanguinis emanauit; fuit et morum, quia in morte fuit denigratus. Huius igitur sanguis debet nos acuere ut simus feruentes ad preliandum contra demones et peccata. Secundo, passio Christi sanat cecos, id est peccata facta per ignorantiam, et hoc significatum est in Longino qui, cum non clare uideret, gutta sanguinis in eius oculo cecidit et statim clare uidit. Est enim sanguis Christi collyrium quod sanat omnem cecitatem oculorum, Apoc. III: ‘Collyrio inunge oculos tuos ut uideas’. Tertio, sanat peccata facta per infirmitatem humanam, sicut patet in Petro qui ex humano timore Christum in sua passione negauit et tamen Christus ipsum respexit et eum sanauit. Quarto, sanat peccata facta per malitiam, sicut patet in latrone a dextris qui multa mala commisit et tamen Christus sibi pepercit et regnum celeste sibi dedit. Quinto, sanat peccata que fiunt per consuetudinem longam, in quibus homines putrescunt et hoc significatum est quod in passione Christi multa corpora mortua et iam putrida surrexerunt. Per motum aque qui fiebat per angelum intelligitur motus anime, quia ipsa anima ministerio angeli, quantum ad omnes suas potentias, scilicet memoriam, intelligentiam et uoluntatem, debet in penitentia moueri. Memoria quidem moueri debet ad recogitandum et dolendum de omnibus peccatis suis, Ys. XXXVIII: ‘Recogitabo tibi omnes annos meos in amaritudine anime mee’. De isto motu dicitur in Ps.: ‘Ipsi uidentes’, scilicet sua peccata, ‘sic admirati sunt’, de dei scilicet patientia, ‘conturbati sunt’ per contritionem scilicet magnam, ‘commoti sunt’, ad se accusandum per ueram confessionem, ‘tremor apprehendit eos’, propter penam eternam cui se obligati erant. Intelligentia debet moueri sapienter et discrete ad confitendum et ad agnoscendum et intelligendum suas circumstantias peccatorum. De isto motu potest intelligi quod dicitur in Ps.: ‘Turbati sunt et moti sunt sicut ebrius’. Sicut enim ebrius illud quod bibit cum delectatione postea reicit cum dolore, sic et penitens peccata que fecit cum delectatione, debet uomere per confessionem et ruborem, Prou. XXX: ‘Verba congregantis filii uomentis’. Peccata enim que peccator congregauit male operando, debet uomere confitendo; et sicut ebrius nullum tenet secretum, sic nec peccator sacerdoti aliquod debet celare peccatum. Voluntas debet moueri ad satisfaciendum. De isto motu potest intelligi illud quod dicitur in Ps.: ‘Commoueatur a facie eius uniuersa terra’. Terra est caro nostra de terra formata, a qua maxime satisfactio est assumenda, iuxta illud Ro. VI: ‘Sicut exhibuistis membra uestra seruire immunditie et iniquitati ad iniquitatem, ita nunc exhibete membra uestra seruire iustitie in sanctificationem’; et dicit ‘uniuersa terra’ quia omnia que sunt in nostro corpore debent satisfacere, scilicet oculi lacrimando, aures uerba dei libenter audiendo, os deum laudando et orando, manus elemosinas largiendo, pedes ad ecclesiam properando.

Peritus medicus medicinas adhibet prout infirmo expedire uidet. Si enim uidet infirmum malis humoribus esse plenum, dat ei medicinam purgatiuam; et si uidet infirmum nimis debilitatum, dat ei aliquam medicinam confortatiuam; et si uidet in ipso aliqua infirmitatis accidentia remansisse, dat ei medicinam melioratiuam, que ipsi infirmo quotidie sanitatem auget donec ipsum pristine restituat sanitati; et nichilominus, postquam fuerit restitutus, dat ei medicinam preseruatiuam que ipsum a casu et infirmitate futura preseruat, ne ipsum recidiuare contingat. Istas quatuor medicinas, spiritualiter loquendo, iste medicus spiritualis isti infirmo, per quem peccator intelligitur, exhibuisse uidetur.

Primo enim sibi exhibuit medicinam purgatiuam; ista est contritio et confessio que peccatorem ab omnibus humoribus corruptis, id est ab omnibus uitiis et peccatis, mundat et purgat. Istam medicinam exhibuit cum eum a peccato surgere precepit dicens ‘Surge’, id est ‘a peccato conterendo et confitendo recede’. Homini stanti non dicitur ‘Surge’, sed sedenti uel iacenti. Sedens tamen cito surgit, iacens difficilius. Sancti uiri stant, ideo non habent necesse surgere, habent tamen necesse uidere ne cadant, I Cor. X: ‘Qui se existimat stare, uideat ne cadat’. Peccatores de nouo cadentes sedent, et ideo de facili surgere possunt. Tales propheta alloquitur dicens: ‘Surgite postquam sederitis, qui manducatis panem doloris’, quasi dicat: “Postquam sedistis in peccato ibidem aliquantulum quiescendo, surgite priusquam iaceatis in ipso inueterando; nichilominus manducetis panem doloris magnam contritionem habendo”. Illi autem qui sunt in peccatis inueterati iacent et ideo difficilius surgunt. De quorum numero erat iste qui triginta octo annis infirmus iacuerat. Tales sunt qui a sua iuuentute usque in senectutem in peccatorum fecibus requiescunt; quorum cor est uas dyaboli et plenum uino corrupto malorum desideriorum nec aliquando efficitur uas dei, ut ibi recipiat uinum gratie spiritualis; Ier. XLVIII: ‘Fertilis fuit Moab’, scilicet in malis operibus, ‘ab adolescentia sua, et requieuit in fecibus suis nec transfusus est de uase in uas’.

Secundo, dedit ei medicinam confortatiuam; ista est spes uenie, que animam multum confortat. Istam exhibuit cum dixit ‘Tolle grabatum tuum’. Grabatum dicitur a graba, quod est caput et significat mentem, que est caput anime. Tunc igitur grabatum tollimus, quando mentem nostram ad deum per ueram spem erigimus. Et ista spes uenie animam peccatoris multum confortat et firmat cum sit anchora dei, Heb. VI: ‘Confugimus ad tenendam propositam nobis spem quam sicut anchoram anime habemus tutam et firmam’; multum fortificat, cum sit galea dei, I The. V: ‘Induti lorica fidei et galeam spem salutis’; multum delectat, cum sit nuntia misericordie dei, Ecc. II: ‘Qui timetis dominum, sperate in illum et in oblectationem ueniet uobis misericordia’. Tertio, dedit ei medicinam melioratiuam; ista est satisfactio. Istam exhibuit cum ait ‘Et ambula’, satisfaciendo scilicet de uirtute in uirtutem et de bono in melius procedendo. Sunt autem tres species satisfactionis, scilicet orationes, ieiunia et elemosine. Sunt igitur quidam qui ambulant, quidam qui subsistunt, quidam qui retrocedunt. Illi ambulant qui de orationibus transeunt ad ieiunia, de ieiuniis ad elemosinas. Illi subsistunt qui tantum stant in uno, scilicet in orando, uel in ieiunando, uel in elemosinas largiendo. Illi autem retrocedunt qui omnia ista dimittunt et ad uomitum reuertuntur.

Quarto, dedit ei medicinam preseruatiuam; que est conseruare se ab hiis que sunt uel esse possunt occasio peccati. Istam medicinam exhibuit cum ait ‘Ecce sanus factus es, iam noli peccare ne deterius tibi aliquid contingat’; ubi dominus monet quod quilibet qui sanatur a peccato caueat sibi a recidiuo, cum ait ‘Ecce sanus factus es iam noli peccare’. Deinde ponit recidiuantis periculum magnum, cum subdit ‘Ne deterius tibi aliquid contingat’. Vt uero sibi a recidiuo caueat, necesse est ut duo faciat, scilicet ut carnem suam mortificet et peccandi occasiones uitet. Debet ergo corpus suum mortificare, iuxta illud I Cor. X: ‘Castigo corpus meum et in seruitutem redigo ne forte cum aliis predicauerim ipse reprobus efficiar’; Gal. V: ‘Mortificate membra uestra, que sunt super terram’. Non dixit ‘que sunt sub terra uel in terra’, sed ‘super terram’. Membra quidem nostra sunt sub terra in morte et tunc non sunt apta ad mortificationem, sed ad putrefactionem. In terra sunt in senectute, quando scilicet prostrata sunt ex nimia debilitate. Vnde et senes dicere consueuimus: “Ego sum in terra”. Et tunc non sunt membra apta ad mortificationem, sed ad uegetationem. Super terram uero sunt in iuuentute, unde de talibus dicere consueuimus: “Iste est super se”. Et tunc membra apta sunt ad mortificationem ne uitia in eis regnent, Rom. VI: ‘Non ergo regnet peccatum in uestro mortali corpore, ut obediatis concupiscentiis eius’. Oportet etiam quod ille qui non uult recidiuare occasiones peccati uitet. Sicut sunt male societates, quia sicut dicitur Prou. XIII: ‘Qui cum sapientibus graditur sapiens erit, amicus stultorum efficietur similis’; sicut sunt male cogitationes, Prou VI: ‘Numquid abscondere potest homo ignem in sinu suo, ut uestimenta illius non ardeant?’; sicut sunt male opportunitates, quia sicut dicitur Ecc. XIX: ‘Si ab imbecillitate uirium uitetur peccare, si inuenerit tempus malefaciendi, malefaciet’; sicut sunt impudici respectus et lasciue confabulationes cum mulieribus, Ecc. IX: ‘Speciem mulieris aliene multi admirati reprobi facti sunt, colloquium enim illius quasi ignis exardescit’. Deinde ponit dominus quam periculosa sit recidiuatio in peccatum, cum ait ‘Ne deterius tibi aliquid contingat’. Et istud periculum attenditur primo ex parte dei, quia recidiuans grauiter peccat propter suam ingratitudinem, et ideo a deo grauius punitur. Secundo attenditur ex parte dyaboli quia recidiuans fortius a dyabolo custoditur; sicut enim miles castrum quod semel perdidit, si postea illud recuperat, fortius munit et cautius custodit, sic dyabolus peccatorem recidiuantem fortius munit, quia septem spiritus nequiores se ibi ponit, ut dicitur Mt. XII, id est ad mortalia peccata omnia septem ipsum trahit. Tertio attenditur ex parte hominis, quia recidiuans facilius postmodum in peccata labitur. Nam, postquam totiens se recidiuare conspicit, iam ex quadam mala consuetudine, peccare pro nichilo ducit, Prou. XVIII: ‘Impius cum in profundum peccatorum uenerit contempnet, sed sequitur eum ignominia et obprobrium’.

Ista tranfiguratio domini significat gloriam beatorum. Nam cum Petrus modicum gustum diuine dulcedinis pregustasset, tanta dulcedine est repletus quod quodammodo factus est ebrius, unde dixit: ‘ “Faciamus hic tria tabernacula, tibi unum, Moysi unum et Elye unum”, nesciens quid diceret’, sicut dicitur Luc. IX. Nec petiuit pro se ut aliquod tabernaculum sibi fieret, quia beatum se putabat si in talibus tabernaculis ianitor fieri mereretur. Si igitur modicus gustus tantam fecit dulcedinem, quantam faciet plenitudo, quando scilicet implebitur, sicut dicit propheta: ‘Inebriabuntur ab ubertate domus tue’? Per illam igitur Christi transfigurationem sanctorum gloria significatur, que quidem a quatuor describitur: primo ab amenitate loci, secundo a maiestate dei, tertio a iucunditate consortii, quarto a glorificatione proprii subiecti.

Amenitas autem loci ostenditur in eo quod dicitur quod ista transfiguratio facta est in monte. Nam in monte, herba uiridis apta pascuis nasci consueuit. In monte igitur celesti herba uiridis nascitur que ouibus dei in pascuis datur, iuxta illud Eze. XXXIIII: ‘Pascam eas in montibus Israel, ibi requiescent in herbis uirentibus’. Ista herba uirens est Christus, iuxta illud Gen. I: ‘Germinet terra’, id est uirgo beata, ‘herbam uirentem’, id est Christum, deum et hominem. Dicitur Christus uiridis et non albus uel niger, quia color albus et niger sunt colores extremi, color autem uiridis est color medius inter album et nigrum. Natura autem non delectatur circa extrema, sed circa media, et ideo oculus naturaliter non delectatur circa colores extremos, id est circa album et nigrum, sed circa colorem medium, id est uiridem, iuxta illud Ecc. XL: ‘Gratiam et speciem desiderabit oculus et super hoc uirides stationes’. Natura igitur diuina et humana sunt quasi duo extrema, uelut album et nigrum. Natura enim diuina habet inaccessibilem claritatem, et ideo oculus noster ad ipsam non potest attingere, I Tim. VI: ‘Solus habet immortalitatem, et lucem habitat inaccessibilem’. Natura uero humana de se habet quandam obscuritatem. Oculus igitur humani intellectus in naturam diuinam non poterat assurgere propter nimiam claritatem nec in humana natura poterat aliquam refectionem inuenire propter suam imperfectionem et obscuritatem; et ideo coniuncta est natura diuina nature humane in unitate persone in Christo, tamquam scilicet color albus et niger. Et sic ipse Christus totus uiridis, id est amenus et delectabilis, est effectus; ideo Christus uocat se lignum uiridem, Luc. XXIII: ‘Si in uiridi ligno hoc faciunt in arido quid fiet’. In monte igitur celesti inuenitur herba uiridis, id est Christus totus delectabilis; cuius uisio erit pascua ouium, quia pascentur et intus, in contemplatione deitatis, et extra, in consideratione humanitatis, Ioh. X: ‘Ingredietur et egredietur et pascua inueniet’. In hoc etiam monte celesti inueniuntur rose martyrum, uiole confessorum et lilia uirginum.

Secundo, describitur ista transfiguratio Christi a maiestate dei. In illa enim transfiguratione, tota dei maiestas, id est tota trinitas, apparuit, scilicet pater in uoce, filius in humana carne et spiritus sanctus in nube; sicut dicit Glossa, per quod datur intelligi quod gloria sanctorum consistit in fruitione beate trinitatis. Habet quidem homo tria tabernacula in anima sua ubi non Moyses nec Elyas, sed tantum ipsa beata trinitas inhabitat, scilicet memoriam, intelligentiam et uoluntatem. Nam filius habitat in tabernaculo intelligentie, implendo ipsam dei plenissima cognitione, spiritus sanctus habitat in tabernaculo uoluntatis, implendo ipsam dei suauissimo amore, pater habitat in tabernaculo memorie, implendo ipsam cogniti et dilecti perpetua retentione. De istis tabernaculis et mansionibus trinitatis dicitur Ioh. XIIII: ‘Ad eum ueniemus et mansionem apud eum faciemus’.

Tertio, describitur ista transfiguratio a iucunditate consortii, quia ibi fuerunt Moyses et Elyas, Petrus, Iacobus et Iohannes. In celesti enim gloria, habebimus in socios omnes sanctos ueteris et noui testamenti. Sancti autem ueteris testamenti distinguuntur in duos ordines, scilicet in patriarchas, qui intelliguntur per Moysen, et in prophetas, qui intelliguntur per Elyam. Sancti autem noui testamenti distinguuntur in tres ordines, scilicet in martyres, qui intelliguntur per Iacobum qui interpretatur subplantator, in confessores qui fuerunt pleni sapientia dei, qui intelliguntur per Petrum qui interpretatur agnoscens, et uirgines qui intelliguntur per Iohannem, qui uirgo a domino fuit dilectus. Vel potest dici quod Christus uoluit habere testimonium sui aduentus ab illis qui sunt in celo, id est a patre, quando dixit: “Hic est filius meus dilectus”, ab illis qui sunt in mundo, id est a Petro, Iacobo et Iohanne, ab illis qui sunt in terrestri paradiso, scilicet ab Elya, et ab illis qui sunt in inferno siue in limbo, id est a Moyse, ut non tantum in ore duorum uel trium testium, sed in ore quatuor stet omne uerbum.

Quarto, describitur ista transfiguratio a glorificatione subiecti, cum dicitur: ‘Resplenduit facies eius sicut sol, uestimenta autem eius facta sunt alba sicut nix’. Per hoc enim quod facies eius facta est sicut sol et uestimenta eius sicut nix significatur beatitudo et gloria quibus sanctorum corpora induentur, maxime autem per hoc quod facies eius resplenduit sicut sol. Notantur quatuor dotes quas corpora sanctorum habebunt. Sol enim habet immensam claritatem et per hoc significatur dos claritatis, Mt. XIII: ‘Tunc iusti fulgebunt sicut sol in regno patris eorum’. Est etiam radius solis tante subtilitatis quod uitrum penetrat, et per hoc ostenditur dos subtilitatis per quam nullum corpus obsistet, sicut patet quando Christus post resurrectionem clausis ianuis intrauit. Est etiam sol magne uelocitatis, et per hoc notatur dos agilitatis, quia, sicut dicit Augustinus, ‘ubi uolet spiritus, ibi protinus erit corpus’. Est etiam sol substantie incorruptibilis, et per hoc notatur dos impassibilitatis, I Cor. XV: ‘Seminat corpus animale, surget spirituale, seminatur in corruptione, surget in incorruptione’.

Christus habet in celis patrem sine matre et in terris habet matrem sine patre. Quamuis autem pater propositum uerbum dixerit, nichilominus tamen potest et matri conuenire, ut dicat: “Hic est filius meus dilectus in quo michi bene complacui”. Prout igitur matri conuenit, tria de filio dicit. Primo, quod ipsum tamquam uera mater filium genuit, cum dicit: “Hic est filius meus”. Secundo, quod ipsum singulari amore dilexit, cum dicit: “Dilectus”. Tertio, quod semper sibi in omnibus complacuit, cum dicit: “In quo michi bene complacui”.

Circa primum, notandum quod ipsa fuit Christi uera mater et tota mater. Alie matres etsi sint uere matres tamen non sunt tote matres, quia pater in generatione filii partem habet. Ipsa autem tota mater fuit, quia tota substantia corporis Christi de suis uisceribus assumpta existit, unde dicitur Ier. XXXI: ‘Creauit dominus nouum super terram, femina circumdabit uirum’. Quod tribus modis exponi potest. Primo, sic solet homo circumdare quod est suum proprium non quod est alienum; cetere matres in utero puerum non circumdederunt, quia caro pueri non fuit tota propria ipsarum, sed est ibi de alieno, scilicet de semine paterno. Sola autem uirgo Maria in utero circumdedit filium suum, quia in eius carne nichil de alieno fuit, sed tota uirginis existit. Secundo, potest aliter exponi: nam, sicut dicit Augustinus, cetere figure diuersis lineis clauduntur, sola autem figura circularis una tantum linea clauditur. Caro ceterorum puerorum ex diuersis lineis perficitur, quia ex semine utriusque parentis generatur. Generatio autem Christi dicitur circumdatio, quia facta est tantum de una linea, id est de carne uirginea. Tertio, potest sic exponi: illud quod est circumdatum ex omni parte est clausum; nam si in aliqua parte apertum fuerit, circumdatum non erit. Beata igitur uirgo filium circumdedit quia ante partum et in partu et post partum clausa permansit.

Secundo, beata uirgo Christum dilexit. Secundum autem Bernardum, debemus diligere deum dulciter, ne caro nos alliciat, fortiter, ne aduersitas mundi nos frangat, et sapienter, ne dyaboli astutia nos decipiat. Istis tribus modis beata uirgo Christum dilexit. Primo dilexit eum dulciter, tam dulciter quod pre nimio amore tota liquefacta fuit. Sicut enim aurum liquescit ad ardorem ignis, sic anima eius tota liquefacta fuit ad ardorem diuini amoris, Cant. V: ‘Anima mea liquefacta est’. Tam dulciter dilexit quod amor in ea extasim faciebat. Fecerat quidem amor extasim in filio quando, in cruce existens, sua uulnera obliuioni tradebat et matris memor erat, similiter extasim fecerat in matre que in medio interfectorum manebat nec ipsos expauescebat. Secundo dilexit eum fortiter. Nam tempore passionis Christi quidam fuerunt fortes in amore, sed debiles in associatione et in fide, sicut apostoli qui ipsum etiam mortuum dilexerunt, sed tamen ab ipso recesserunt et fidem perdiderunt; alii fuerunt fortes in amore et in associatione, sed tamen debiles in fide, sicut deuote mulieres que Christum mortuum dilexerunt et ab eius cruce non recesserunt, sed tamen fidem perdiderunt. Beata autem uirgo fuit fortis in amore, quia filium semper dilexit, immo facilius fuisset sibi mori quam ab eius dilectione separari, Cant. VIII: ‘Fortis est ut mors dilectio fuit’; fortior in associatione, quia iuxta crucem immobilis stetit, Ioh. XIX: ‘Stabat iuxta crucem Ihesus mater eius etc.’; fuit fortissima in fide, quia in ipsa sola fides remansit nec tempore passionis extingui potuit, unde dicitur de muliere forti, Prou. ult.: ‘Non extinguetur in nocte’, id est in tribulatione passionis, ‘lucerna eius’, id est fides eius que totum mundum illuminauit. Tertio dilexit eum sapienter, quod patet per tria signa. Primum est quia, quantumcumque filius suus esset puer delicatus, tamen in hiis que dei erant sibi parcere nolebat, sed ad festiuitates eum ducebat. Secundum est quia, quantumcumque eum diligeret, tamen numquam sibi dissuadere uoluit quin crucem ascenderet et mortem pro humano genere sustineret. Tertium est quia, quamuis sciret filium suum in cruce positum grauissimos pati dolores, tamen numquam sibi suasit ut de cruce descenderet et a doloribus sibi parceret. Ex quo instruuntur parentes quod filios suos a pueritia bonis studiis debent assuefacere, nec a bonis propositis et operibus penitentie eos retrahere, nec ut penitentiam assumptam deserant eis unquam debent persuadere.

Tertio, Christus matri semper complacuit. Ille filius matri complacet qui de matre sollicitam curam habet. Christus de matre curam habuit in sua infantia, quia sigilla pudoris sibi illibata seruauit; in sua pueritia, quia in omnibus sibi subditus fuit, Luc. II: ‘Descendit Nazareth et erat subditus illis’; in sua iuuentute, quia inuitatus ad nuptias ad preces matris aquam in uinum mutauit; in sua passione, quia de cruce ipsam Iohanni recommendauit; post suam resurrectionem, quia, sicut dicit Sedulius, Christus resurgens primo matri apparuit; post suam ascensionem, quia ad eius mortem uenit et in anima et in corpore ipsam assumpsit et ad suam dexteram collocauit.

Ista mulier uolens filie sue sanitatem impetrare sapienter sciuit allegare. Primo enim apud Christum captat beneuolentiam in eo quod uocabat eum dominum et filium Dauid. Ex hoc enim confitetur ipsum esse uerum deum, in quantum uocat eum dominum, et uerum hominem, in quantum dicit ipsum esse filium Dauid. Secundo, insinuat suam tribulationem et miseriam cum dicit: “Filia mea male a demonio uexatur”. Tertio implorat eius misericordiam cum dicit: “Miserere mei, domine fili Dauid”. Christus autem quatuor magnas duritias sibi ostendit, non ut eam confunderet, sed ut eius fidem et constantiam comprobaret. Prima duritia fuit in hoc quod nichil sibi respondere uoluit, tamquam si esset excommunicata uel Christi responsione indigna, unde dicitur ‘qui non respondit ei uerbum’. Secunda duritia fuit in hoc quod dixit ipsam non esse de ouibus Israel, unde dixit: “Non sum missus nisi ad oues que perierunt domus Israel”; oues autem Israel erant oues dei. In hoc ergo quod dixit eam non esse de ouibus Israel, insinuauit ipsam non esse de ouibus dei et per consequens relinquebatur quod ipsa erat de ouibus dyaboli. Tertia duritia fuit in hoc quod ipsam canem appellauit. Non solum enim ipsam dixit non esse ouem dei, sed etiam esse canem. Quarta duritia fuit in hoc quod dixit ipsam non esse dignam uesci pane. Vnde de hiis duobus, scilicet quod erat canis et quod non erat digna uesci pane, ait: “Non est bonum sumere panem filiorum et mittere canibus”. Ecce quot et quam magnas duritias Christus sibi ostendit ut eius constantiam comprobaret. Non est autem aliqua mulier ita patiens nec ita sancta, que si alicui quantumcumque magno uiro loqueretur et ipse sibi tamquam excommunicate loqui nollet et insuper ouem dyaboli eam diceret et canem appellaret et indignam eam pane assereret, quod non recederet turbata et scandalizata. Ipsa autem in omnibus constans et patiens fuit semper. Nam quantum ad primam duritiam se habuit prouide. Quamuis enim a principio ire noluerit ad Petrum nec ad Iacobum nec ad Iohannem nec ad aliquem alium discipulum, sed tantum ad ipsum Christum, tamen uidens quod Christus sibi respondere nolebat prouidit sibi et ad discipulos iuit rogans ut pro ipsa intercedere dignarentur: ‘Tunc accedentes discipuli rogabant eum dicentes “dimitte eam” ’, id est « fac quod ipsa petit et sic recedet», ‘ “quia clamat post nos” ’, « in hoc enim eam tenes quia quod petit non comples». Quantum ad secundam duritiam se habuit magnanimiter. Nam, dum discipuli pro ea rogarent et Christus diceret ipsam non esse de ouibus dei et per consequens esse de ouibus dyaboli, illa hoc audiens sumpta fiducia protinus ad eum appropinquauit et eum adorauit, dicens: “Domine, adiuua me”, ac si dicat: «Si usque modo fui ouis dyaboli, modo uolo esse ouis uestra. Et in signum huius adoro uos, sicut ouis pastorem suum; et idcirco domine adiuua me, sicut pastor adiuuat ouem suam debilem et infirmam». Quantum ad tertiam duritiam se habuit humiliter, quia quando Christus eam canem appellauit ipsa hoc non negauit, sed canem se esse confessa fuit, dicens: “Etiam domine”, ac si dicat: «Me uocas canem, canis tuus uolo esse. Domini autem canum non expellunt eos et si expellunt per unam portam, reuertuntur per aliam. Si ergo ego sum canis, non debes me expellere a te et si expuleris me a te, protinus redibo ad te». Quantum ad quartam duritiam se habuit sapienter, quia quando Christus ei dixit quod non erat digna comedere panem filiorum Israel, illa sapienter respondit: «Domine, non peto panem, sed micam, quia illud quod peto est tibi parua mica et maxime si ego sum canis, sicut me uocasti. Et consuetudo est quod domini dant canibus et catellis suis saltem micas. Ergo da michi istam micam quam peto, scilicet filie mee curationem». Tunc respondit ei Ihesus: “O mulier, magna est fides tua”, «iam non uoco te canem, sed mulierem fidelem, quia tanta est fides tua quod me superauit et uicit, et ideo fiat tibi sicut uis». ‘Et sanata est filia eius ex illa hora’. Notandum autem quod quando aliquis ad aliquem sublimem personam gratiam aliquam petiturus accedit, illos secum in societatem ducit quos illius persone amicos esse credit. Ista igitur mulier uolens accedere ad Christum et sanitatem pro filia impetrare illas uirtutes secum assumpsit quas Christo magis gratas esse cognouit, scilicet patientiam, fidem, humilitatem et perseuerantem orationem. Patientia autem fuit soror Christi, fides filia Christi, humilitas mater Christi, et oratio nuntius fidelis ad Christum.

Primo igitur assumpsit patientiam que fuit soror Christi quia ipsum nunquam deseruit nec in uita nec in morte, sed tamquam soror indiuidua ei semper associata fuit, Ys. XLII: ‘Tacui semper, silui, patiens fui, etc.’. Ista autem patientia in tribus iniuriis comprobatur, scilicet uerborum, rerum et persone. In hiis tribus, patientia istius mulieris comprobata fuit. Primo namque sustinuit iniuriam in uerbo, quando Christus ipsam canem appellauit. Non est enim aliqua mulier ita patiens quod si canis ab aliquo diceretur, saltem non responderet: «Non est uerum quod sim canis, sed sum bona domina de terra mea». Ista autem non tantum patienter portauit quod Christus eam canem uocauit, sed etiam seipsam canem appellauit. Sciebat enim quod Christus hoc dicebat non animo iniuriandi, sed causa probandi. Secundo sustinuit iniuriam in rebus, quia omnibus bonis suis a Iudeis fuit expoliata, unde dicit Hylarius quod Chananei terras in quibus Iudei sunt prius incoluerunt; qui ultimo bello consumpti uel in loca uicina dispersi uel in seruitutem subiecti nomen suum tantum circumferunt. Ex illis ergo ista Chananea est que Iudeis admixta creditur cognouisse ex lege Christum ex semine Dauid nasciturum esse. Istam iniuriam, scilicet bonorum suorum ablationem, patienter portabat. Tertio sustinuit iniuriam personalem, scilicet filie sue oppressionem, que a dyabolo grauiter opprimebatur; quam oppressionem suam reputabat propriam, unde non dicebat «Miserere domine filie mee», sed “miserere mei domine”. Istam autem talem iniuriam non libenter sicut primam nec patienter sicut secundam, sed grauiter ferebat. Si Christus eam canem uocauit, de hoc habuit magnam letitiam; si homo bona sua rapuit et in seruitutem ipsam redegit, de hoc habuit patientiam; sed, quod dyabolus in domo sua habitaret, de hoc patientiam habere non poterat, et ideo ad Christum clamabat: “Miserere mei domine etc.”. Hoc est contra multos qui in aduersitatibus dei murmurant et in persecutionibus hominum blasphemant, sed dyabolus si in domo anime sue habitat, de hoc non curant nec ad deum clamant.

Secundo assumpsit fidem, que est filia Christi, quia ab ipso in nostris cordibus generatur, Eph. III: ‘Habitare Christum per fidem in cordibus nostris’. Istam autem fidem ista mulier habuit ualde magnam, unde dixit ei Christus: “O mulier, magna est fides tua”. Tunc autem est fides magna, quando est operibus coniuncta, caritati admixta, perseuerans et firma. Fides enim que est sine operibus habet otiositatem; et ista est fides malorum christianorum, Iac. II: ‘Fides sine operibus mortua est’. Si uero non est caritati admixta, habet inutilitatem, I Cor. XIII: ‘Si habuero fidem ita ut montes transferam, caritatem autem non habuero, nichil sum’; et ista est fides demonum qui sunt extra statum merendi nec ulterius charitatem habere possunt, de quorum fide dicitur Iac. II: ‘Tu credis quia unus est deus bene facis, et demones credunt et contremescunt’. Si autem fides non est perseuerans et firma habet pusillanimitatem; et ista est fides debilium, de qua dicitur Mt. XIIII: ‘Modice fidei, quare dubitasti’, Luc. VIII: ‘Ad tempus credunt et in tempore temptationis recedunt’. Hiis tribus modis, fides istius mulieris fuit magna. Fuit enim operibus coniuncta, quia uacabat operibus misericordie, tam corporalibus, in quantum filie infirme seruiebat, quam spiritualibus, in quantum pro ipsa orabat. Fuit caritati admixta; uera enim caritas aliena incommoda reputat sua, unde ista mulier uexationem filie sue suam propriam reputabat. Fuit etiam perseuerans et firma, quia sepe repulsa fuit et tamen semper perseuerauit.

Tertio, assumpsit humilitatem, que fuit mater Christi. Dicit enim Bernardus quod ‘Beata uirgo etsi ex uirginitate placuit, tamen ex humilitate concepit’. Quantumcumque enim fuisset uirgo, si humilis non fuisset deum non concepisset. Et quia ex humilitate concepit, ideo ipsa humilitas quodammodo mater Christi fuit. Istam humilitatem ista mulier secum habuit, et ideo exaudiri meruit, iuxta illud Ps.: ‘Respexit in orationem humilium’. Humilitatem autem suam ista mulier ostendit exemplo, uerbo et facto. Exemplo, quia Christum humiliter adorauit; uerbo, quia se catulam esse asseruit; facto, quia inter Iudeos humiliter in seruitute conuersabatur, quod fuit magne uirtutis cum Iudei essent superbi. Inter superbos enim scire humiliter conuersari magna uirtus est. Duo enim humiles et mansueti ad inuicem pacificari possunt; unus humilis et unus superbus ad inuicem pacificari possunt; duo autem superbi numquam ad inuicem pacificari et conuenire possunt. Videmus enim quod duo corpora plana possunt ad inuicem applicari; unum autem corpus sphericum et unum corpus concauum ad inuicem applicari possunt quia corpus concauum recipit intra suam concauitatem illius tumorem; duo autem corpora spherica et tumida applicari non possunt, nisi in puncto. Eodem modo, duo homines humiles et mansueti possunt ad inuicem pacificari et letari, Ps.: ‘Audiant mansueti et letentur’. Christus erat humilis, discipuli eius erant humiles, ista mulier erat humilis, et ideo ad inuicem bene conueniebant. Nam ipsa orabat, discipuli pro ea intercedebant et Christus eius preces exaudiebat. Vnus autem humilis et unus superbus possunt ad inuicem pacificari, quia humilis intra suam humilitatem recipit et supportat illius tumiditatem, Ps.: ‘Cum hiis qui oderunt pacem, eram pacificus’. Eodem modo ista mulier erat humilis et Iudei superbi, qui ipsam subiugauerant in seruitutem, et tamen cum illis humiliter sciebat uiuere et eorum superbiam humiliter portare. Duo autem superbi ad inuicem pacificari non possunt, nisi in puncto. Pungere quidem possunt, pacifice autem non possunt, Prou. XIII: ‘Inter superbos semper iurgia sunt’.

Si aliquibus uiris in exemplum proponerentur sancti qui precesserunt, forsitan se excusarent et dicerent: «Non possumus sanctos imitari, qui tot donis Spiritus Sancti fuerunt preuenti». Rursus, si proponerentur feminis in exemplum aliqui uiri deo fortiter seruientes, forsitan se excusarent et dicerent: «Nos cum simus fragiles, uiros non possumus imitari».

Ablata est igitur excusatio in ista muliere Chananea, tam uiris quam feminis. Si ergo tu uir non potes imitari uiros sanctos uel tu femina non potes imitari uiros, saltem uterque hanc imitemini mulierem que tante fidei et orationis extitit apud deum. In presenti igitur euangelio de quatuor personis fit mentio, scilicet de Christo, de muliere Chananea, de filia a demonio male uexata et de discipulis pro ea orantibus. In Christo autem commendatur magna miseratio, in muliere instans postulatio, in filia a demonio mala uexatio, in discipulis magna compassio.

Commendatur igitur in Christo magna miseratio; ideo ista mulier, quamuis sciret Christum habere omnipotentiam per quam filiam suam sanare posset, habere sapientiam per quam sanare sciret, tamen non petiuit potentiam, non sapientiam, sed tantum eius misericordiam, dicens: “Miserere mei, domine”; non dixit: «Miserere mei deus», sed “Miserere mei domine fili Dauid”. Licet enim deus ante incarnationem esset multum misericors, tamen postquam assumpsit carnem de Dauid et factus est homo, tunc factus est magis misericors. Licet enim deus prius uideretur humano generi durus, tamen in ipsa sui incarnatione oleo spiritus sancti sic fuit unctus quod factus est postmodum mollis et mansuetus, sicut accidit in corio duro et rigido quod quando inungitur, flexibile et molle efficitur, Ys. LXI: ‘Spiritus domini super me, eo quod unxerit me ad annuntiandum mansuetis misit me’. Olim erant quatuor dura et inflexibilia, scilicet celum quod nullum hominem uolebat recipere, angelus qui nullius animam uolebat in celum portare, deus qui humanum genus sibi nolebat reconciliare, mors que bonos et malos ad infernum festinabat deducere. Sed in Christi incarnatione in tanta abundantia effusa est unctio spiritus sancti quod ista quatuor sic dura facta sunt flexibilia. Siquidem celum est unctum et sic factum est flexibile quod omnes penitentes suscipit; angelus est unctus et sic factus est mansuetus quod animas omnium sanctorum in celum deducit; deus pater est unctus et factus est in tantum ad misericordiam flexibilis quod peccatorem penitentem ad misericordiam recipit; mors est uncta et facta est mansueta, ita quod modo a sanctis desideratur et nulli sancto uiro de cetero dominatur. Sciens igitur ista mulier Christum in incarnatione fuisse unctum et factum esse mansuetum, ideo ad memoriam sibi reducit hoc dicens: “Miserere mei, domine fili Dauid”.

Secundo ponitur persona mulieris Chananee in qua fuit instans petitio; petiuit enim utiliter, humiliter, feruenter et sapienter. Vtiliter quidem petiuit, petendo scilicet illud quod erat sibi utile et deo acceptum. Non enim petiuit diuitias, licet bonis omnibus a Iudeis esset expoliata; non petiuit uindictam, licet de terra sua esset expulsa; non petiuit libertatem, licet cum ceteris Chananeis in seruitutem a Iudeis esset subiugata; sed petiuit demonis expulsionem a quo filia sua tenebatur obsessa. Sed multe sunt matres que plus curant filiis suis de diuitiarum congregatione quam de demonis expulsione. Tales multum flebunt quando filios suos ad infernale patibulum deduci uidebunt, et tunc dici poterit eis, Luc. XXIII: ‘Filie Iherusalem, nolite flere super me, sed super uos ipsas flete et super filios uestros’. Flebunt quidem super Christum ut inducant eum ad compassionem; flebunt super seipsas, quia non adhibuerunt erga filios debitam correctionem; flebunt super filios quos uidebunt traditos ad eternam dampnationem. Sed primas lacrimas dominus remouet ne scilicet super eum plorent, quia non possent eum ad misericordiam inclinare; alias duas eis concedit, quod scilicet plorent super se et super filios suos, ac si dicat dominus: “Nolite flere super me”, quia numquam me ad misericordiam inclinabitis, “sed flete super uos”, quia filios uestros non correxistis, “et super filios uestros”, quos in perpetuo tormento uidebitis. Secundo petiuit humiliter et in tantum se humiliauit quod canem siue catulam se appellauit, Ps.: ‘Respexit in orationem humilium’. Humilitas enim orationi coniuncta tria bona facit. Vnum est quod ipsam in celum deducit; secundum quod ipsam usque ad deum appropinquare facit, immo non consolatur donec deo appropinquet; tertium quod nisi deus concedat illud quod petiuit non recedit. Ista tria tanguntur Ecc. XXV: ‘Oratio humiliantis se nubes penetrabit’, ecce primum, ‘et donec appropinquet, non consolabitur’, ecce secundum, ‘et non discedet donec respiciat altissimus’, ecce tertium. Tertio petiuit feruenter, quod notatur in clamore. Non enim tantum clamabat ore, sed maxime corde, iuxta illud Ps.: ‘Clamaui in toto corde meo, exaudi me domine’. Et bene dicit ‘in toto corde’. Cum enim in corde sint duo, scilicet intellectus et affectus, illi clamant in toto corde qui in sua oratione habent attentionem et deuotionem, iuxta illud I Cor. XIIII: ‘Orabo spiritu, orabo et mente’; alii clamant cum medio corde, qui scilicet habent attentionem et nullam sentiunt deuotionem, Os. X: ‘Diuisum est cor eorum’; alii clamant cum nullo corde, qui scilicet nullam habent attentionem nec deuotionem, Mt. XV: ‘Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me’. Quarto petiuit sapienter, quia sciuit allegare prudenter dicens: “Nam et catelli edunt de micis, etc.”. Vnde Christus ei respondit ut dicitur Mc. VII: “Propter hunc sermonem uade, exiit demonium de filia tua”. Allegauit etiam superius Christi misericordiam, cum dixit: “Miserere mei, domine fili Dauid”, et suam miseriam, cum subdit: “Filia mea, etc.”. Ista duo multum inclinant deum ad nos, sicut dicit propheta. Primo enim inclinat ipsum ad miserendum sua paterna misericordia, ideo dicit: ‘Quomodo miseretur pater filiorum, misertus est dominus timentibus se’. Secundo inclinat eum nostra miseria, ideo subdit: ‘Quoniam ipse cognouit figmentum nostrum etc.’. Vbi ponit miseriam quam habet homo ex parte principii, quia est sicut figmentum de terra formatum, ideo ipse dicit: ‘Quoniam ipse cognouit figmentum nostrum’; deinde ponit miseriam quam habet ex parte finis, ubi futurus est puluis et cinis, ideo subdit: ‘Recordatus est quoniam puluis sumus’. Tertio ponit miseriam quam habet ex parte medii, id est uite, quia instar herbe uel floris homo in uita modo uirescit in iuuentute, modo arescit in senectute, modo putrescit in morte, ideo subdit: ‘Homo sicut fenum dies eius, etc.’.

Tertio fit mentio de filia male a demonio uexata. Per quam significatur peccator qui a dyabolo aliquando male uexatur, aliquando peius, aliquando pessime. Male uexatur dum est inter prospera uel aduersa; nam inter prospera habet intemperantiam, inter aduersa habet impatientiam. Dicit enim Augustinus quod homo aliquando est bonus inter bona, aliquando bonus inter mala, aliquando malus inter mala, aliquando malus inter bona. Est enim aliquando bonus inter bona, sicut quando aliquis sanctus uir inter honores et diuitias constitutus non dimittit suam bonitatem, sed inter prospera seruat temperantiam et humilitatem; talis fuit Abraham et Dauid et alii sancti patres qui de diuitiis pauperes sustentabant et inter honores se non exaltabant, unde dicebat unus eorum: “Domine, non est exaltatum cor meum neque elati sunt oculi etc.”. Aliquando est bonus inter mala, sicut quando aliquis seruus dei aduersa patitur sed inter hec non frangitur, sed sicut aurum in igne maiorem recipit claritatem, sic serui dei inter aduersa maiorem acquirunt sanctitatem, Ecc. II: ‘In igne probatur aurum et argentum, homines uero receptibiles in camino humiliationis’. Aliquando autem est homo malus inter mala, sicut quando aliquis peccator aliqua aduersa patitur et inde non emendatur, sed peior efficitur: Ier. VI: ‘Frustra conflauit conflator, malitie autem eorum non sunt consumpte, argentum reprobum uocate eos quia deus proiecit illos’. Aliquando uero est homo malus inter bona, sicut quando malus homo multa beneficia a deo recipit et ea non recognoscit, sed potius intumescit, Ps.: ‘Prodiuit quasi ex adipe iniquitas eorum’. Isti igitur qui habent impatientiam in aduersis uel elationem in prosperis male a demonio uexantur. Peius autem peccator uexatur inter peccata; nam, sicut colligitur ex dictis Salomonis, tria sunt que non dant homini quietem in domo sua, scilicet fumus, stillicidium et mala uxor. Per fumum intelligitur superbia que ascendit sed cito euanescit, et sicut fumus oculos excecat sic superbia mentem obscurat; per stillicidium intelligitur auaritia que in corde hominis multas anxietates et sollicitudines stillat; per malam uxorem intelligitur mala carnis concupiscentia que homines stimulat et inquietat; male igitur peccator uexatur, siue sit in peccato superbie siue auaritie siue luxurie. Pessime uero peccator uexatur in consuetudine longa; tunc enim a dyabolo tenetur et per diuersa uitia uexatur. Augustinus in libro confessionum: ‘Suspirabam ad te ligatus non ferro alieno, sed mea ferrea uoluntate; uelle meum tenebat inimicus et inde michi catenam fecerat et constrinxerat me. Quippe ex uoluntate peruersa facta est libido, et dum seruitur libidini facta est consuetudo, et dum consuetudini non resistitur facta est necessitas. Quibus quasi annulis sibimet innexis unam catenam appellaui; tenebat me obstrictum dura seruitus’.

Quarto fit mentio de discipulis in quibus fuit magna compassio; ideo rogabant pro ea, dicentes: “Dimitte eam, quia clamat post nos”. Ex quo docemur quod, quando aliquid a deo petere uolumus et nos indignos esse reputamus, ad sanctos uiros accedere debemus. Vt autem illorum orationes prosint petenti, quatuor in se debent habere, prout ostendit Dionysius in Ecclesiastica Hierarchia. Primum est ut illud quod petit desideranter concupiscat, Ps.: ‘Desiderium pauperum exaudiuit deus’; Augustinus: ‘Seruat tibi dominus quod non uult cito dare, ut tu discas magna magne desiderare’. Secundum est ut sit in statu gratie, quia deus aliter non exaudiret si in peccato mortali esset, Ier. XV: ‘Si steterit Moyses et Samuel coram me, non est anima mea ad populum istum’. Tertium est ut se insufficientem recognoscat et istum ad quem accedit sufficientem esse credat, unde amicis Iob qui non erant digni a deo exaudiri precepit dominus dicens Iob XLII: “Iob seruus meus orabit pro uobis, faciem eius suscipiam”. Quartum est ut iusta petat. Chrysostomus: ‘Illa pete a deo que tibi expediant accipere et illum deceat dare. Si autem semper petas terrena, aut difficile impetras aut forte non impetras. Quomodo enim tibi illa prestet libenter non habenti que si haberes admonet ut contempnas?’

In isto euangelio dominus ponit quedam uerba que pertinent ad ipsum in quantum est filius dei, quedam que pertinent ad ipsum in quantum est filius hominis et quedam que pertinent ad Iudeos per quos omnes mali intelliguntur.

In quantum igitur Christus est filius dei, tria habere se dicit, scilicet celestem originem, essentiam inuariabilem et eternitatem stabilem. Primo igitur habet celestem originem, cum dicit: “Ego de supernis sum”. Habet quidem Christus quoddam supremum, scilicet deitatem, quoddam infimum, scilicet humanam carnem, et quoddam medium, scilicet animam rationalem. Homo enim erat famelicus, captiuus et a dei uisione exclusus. Quia igitur homo erat famelicus, ideo Christus dedit sibi suum infimum, id est suam carnem, in refectionem, Ioh. VI: ‘Caro mea uere est cibus et sanguis meus uere est potus’; quia erat captiuus, dedit sibi suum medium, id est animam suam, in redemptionem, Ioh. X: ‘Animam meam pono pro ouibus meis’; quia erat a dei uisione exclusus, dedit sibi suum supremum, id est diuinitatem, in fruitionem, ‘Hec est uita eterna, ut cognoscant te solum uerum deum’. Secundo habet Christus essentiam inuariabilem, ideo dicit: “Si enim non credideritis quia ego sum”. Non dicit quia ‘ego fui’ uel quia ‘ero’, sed quia ‘ego sum’, ut ostendat suam inuariabilem essentiam, Exo. III: ‘Ego sum, qui sum’, Iac. I: ‘Apud quem non est transmutatio nec uicissitudinis obumbratio’. Omnis enim creatura mutabilis est ex parte principii, quia de nichilo facta est, ex parte medii, quia multiplici uanitati subiecta, et ex parte finis, quia in terram omnia redigenda sunt, Eccl. III: ‘Cuncta subiacent uanitati’, quo ad medium, ‘de terra facta sunt omnia’, quo ad principium, ‘et in terram pariter reuertuntur’, quo ad finem ultimum. In deo autem nulla est mutatio, sed ipse manens immobilis omnia mouet, Boetius: ‘Stabilis que ipse manens dat cuncta moueri’. Tertio Christus habet eternitatem stabilem, ideo dicit: “Principium, quia et loquor uobis”. In hoc autem quod uocat se principium, ostendit quod habet cum patre eandem eternitatem et equalitatem. Eternitatem autem ostendit Augustinus duplici exemplo; primo exemplo ignis, dicens: ‘Da michi ignem sine splendore et credam patrem sine filio aliquando fuisse’; secundo exemplo ymaginis et uirgulti, dicens: ‘Ponamus aliquid natum super aquam ut uirgultum aut herbam, nonne cum imagine sua nascitur?’. Equalitatem autem eius cum patre ostendit Gregorius duplici ratione, dicens: ‘Quid mirum, si equalis est patri qui prior est matre? Christum quoque dei uirtutem et dei sapientiam esse apostolo attestante didicimus. Quis autem homo posset equanimiter ferre si quis ei diceret: “Magnus quidem es, sed tamen sapientia tua minor te est”?’.

Secundo in quantum fuit filius hominis, tria de eo dicuntur, scilicet quod fuit ualde securus, ualde sanctus et ad patiendum ualde spontaneus. Primo quidem fuit ualde securus, quod notatur cum dicit: “Qui me misit mecum est, et non reliquit me solum”. Homo in nullo statu est securus, nec in uita nec in morte nec post mortem. Nam in uita potest cadere, I Cor. X: ‘Qui stat uideat ne cadat’; in morte dyabolus conatur eum decipere, dictum fuit serpenti Gen. III: ‘Tu insidiaberis calcaneo eius’; post mortem dyabolus nititur laqueos apponere, Ps.: ‘In uia hac qua ambulabam, absconderunt laqueum michi superbi’. Christus autem fuit ualde securus, quia pater nunquam eum reliquit, sed semper secum fuit in uita et in morte et post mortem. Nam secum fuit in uita, omnia opera faciendo, Ioh. XIIII: ‘Pater autem in me manens, ipse facit opera’, eiusdem X: ‘Si non facio opera patris mei nolite credere michi, si autem facio et michi non uultis credere operibus credite ut cognoscatis quia ego in patre et pater in me est’; fuit secum in morte, demones et omnes hostes debellando, Ier. XX: ‘Dominus mecum est tamquam bellator fortis, idcirco qui persecuntur me cadent et infirmi erunt’; fuit secum post mortem, ipsum resuscitando, Ps.: ‘Non derelinques animam meam in inferno nec dabis sanctum tuum uidere corruptionem’. Secundo Christus fuit ualde sanctus cum uoluntatem dei semper fecit, quod notatur cum dicit: “Quia ego que placita sunt ei, facio semper”. Nullus est qui etsi aliquando dei beneplacita faciat qui semper faciat. Nemo enim est qui aliquando aliqua non obmittat uel qui aliquando aliqua negligenter non faciat uel qui aliquando aliqua uenialia non committat. Christus autem nichil unquam obmisit, Ys. V: ‘Quid est quod debui facere uinee mee et non feci’; nichil unquam negligenter, sed sollicite fecit, Ps.: ‘Exultauit ut gygas ad currendam uiam’; nullum etiam unquam peccatum commisit, I Pe. II: ‘Qui peccatum non fecit, nec inuentus est dolus in ore eius’. Tertio fuit uoluntarie passus, quod etiam notatur per hoc quod in suis persecutoribus passionem suam manifestabat dicens: “Cum exaltaueritis filium hominis, etc.”. Vocat autem suam passionem exaltationem, pro eo quod Christus non sub tecto uoluit pati, sed in aere uoluit eleuari. Patiebatur quidem Christus non tantum ut homines redimeret, sed etiam ut elementa purgaret. Infecta quidem fuerat terra ex innocentis sanguinis effusione, infecta aqua ex hostiarum ydololatrarum immolatione, infectus aer ex ydolatrarum thurificatione, infectus ignis ex sacrificiorum concrematione; sed Christus mundauit terram quando triginta tribus annis super eam ambulauit; mundauit aquam quando in flumine Iordanis baptizari uoluit; mundauit erem quando in aere crucifixus fuit; mundauit ignem quando spiritum sanctum in specie ignis misit.

Tertio Christus dicit quedam que spectant ad Iudeos, per quos ceteri peccatores intelliguntur, de quibus tria dicit. Primo, quod habent uiam uie Christi contrariam, cum dicit: “Quo ego uado, uos non potestis uenire”. Christus enim ibat per uiam humilitatis et ipsi erant superbi, per uiam paupertatis et ipsi erant auari, per uiam puritatis et ipsi erant immundi, Ys. LV: ‘Sicut exaltantur celi a terra, sic exaltate sunt uie mee a uiis uestris et cogitationes mee a cogitationibus uestris’. Secundo dixit quod habituri sunt regionem infimam, cum dicit: “Vos de deorsum estis, ego de supernis sum”. Est enim post hanc uitam quidam locus supremus, scilicet celum, ad quem ituri sunt uiri perfecti; quidam medius, scilicet purgatorium, ad quem ituri sunt uiri imperfecti qui lignum, fenum et stipulam secum portauerunt; quidam est locus infimus, scilicet infernus, ad quem ituri sunt peccatores et mali de quibus dicitur hic: “Vos de deorsum estis”. De hoc triplici loco dicitur in Ps.: ‘Calix in manu domini, uini meri plenus mixto et inclinauit ex hoc in hoc, uerumtamen fex eius non est exinanita bibent omnes peccatores terre’. Calix plenus uino mero est regio beatorum ubi pura gloria percipietur; calix plenus uino mixto est regio purgandorum ubi post admixtionem pene gloria dabitur; calix plenus fece est regio damnandorum ubi ira dei usque ad feces bibetur, iuxta illud Ys. LI: ‘Bibisti de manu domini calicem ire eius et potasti usque ad feces’. Tertio dicit de malis quod habent mortem periculosam, cum ait: “Moriemini in peccatis uestris”. Circa quod sciendum quod aliud est mori pro peccato, aliud mori peccato, aliud mori in peccato. Pro peccato autem non est mortuus nisi unus, scilicet Christus, qui pro peccatis nostris mortuus est, I Pet. III: ‘Christus pro peccatis nostris mortuus est, iustus pro iniustis’; peccato autem moriuntur uiri sancti, I Pet. II: ‘Peccatis mortui, iustitie uiuamus’; in peccato autem moriuntur scelerati de quibus hic dicitur: “Moriemini in peccatis uestris”.

Quia homo in terra iacebat et sursum ad celum ascendere non poterat, ideo Christus ad terram uenit ut homini ascensum prepararet et per eum ad celum ascendere posset. Si igitur Christus in celo semper mansisset, nimis fuisset in loco alto nec homo ad ipsum se erigere potuisset; si in terra semper stetisset, nimis fuisset in loco depresso. Ideo uoluit Christus pati in loco medio, id est in aere, ut homo per ipsum posset ad celum ascendere. Et hoc est quod dicit: “Cum exalataueritis filium hominis”, in aere scilicet ipsum crucifigendo, “tunc cognoscetis quia ego sum”, scilicet uester mediator uos deo reconciliando. Notandum autem est quod Christus in cruce uoluit exaltari tamquam in cathedram unde nos doceret, tamquam in speculam unde nos ab hostibus conseruaret, tamquam in spectaculum unde nos reuocaret et tamquam in paxillum unde nos perditos recuperaret.

Primo igitur exaltari uoluit in cruce tamquam in cathedram unde nos doceret; Augustinus super Iohannem: ‘Lignum illud in quo fixa erant membra morientis etiam cathedra fuit magistri docentis’. Docuit autem nos Christus de ipsa cathedra crucis quatuor lectiones. Prima fuit lectio magne pietatis, quando scilicet matrem Iohanni recommendauit dicens Ioh. XIX: “Ecce mater tua”; per quod datur intelligi quod filii debent esse tante pietatis ad parentes quod non tantum in uita debent de eis curam agere, sed etiam quando moriuntur debent de eis ordinare. Secunda fuit lectio caritatis, quando dixit Luc. XXIII: “Pater, dimitte illis, quia nesciunt quid faciunt”; ecce quanta caritas, quia illi eum occidebant et ipse pro eis orabat. Tertia fuit lectio magne compassionis, quando dixit Mt. XXVII: “Deus meus deus meus ut quid dereliquisti me”; ecce quanta compassio, quia dereliquerant eum propinqui et noti; dereliquerant eum discipuli, dereliquisse eum uidebatur et pater, sola autem mater eum non dereliquerat que iuxta crucem eius semper stabat. Quarta fuit lectio magne deuotionis, quando dixit Luc. XXIII: “Pater, in manus tuas commendo spiritum meum”; ecce quanta deuotio, quia totus uulneratus erat et inter uulnera sue anime memor erat; per quod datur intelligi quod homo in articulo mortis existens omnia alia debet dimittere et sue anime curam habere.

Secundo Christus in cruce exaltari uoluit tamquam in speculam unde nos ab hostibus conseruaret. Solent homines speculam erigere et homines speculatores ibi ponere ut uiatoribus clament ut ab hostibus se obseruent. Ambulantibus per uiam mundi multa pericula imminent, tam a mundo qui uult frangere per impatientiam, quam a carne que uult allicere per concupiscentiam, quam a dyabolo qui uult decipere per astutiam. Ideo Christus in speculam crucis ascendit et clamat ne dimittamus nos a mundo frangi nec a carne allici nec a dyabolo decipi. Clamauit autem in cruce multipliciter. Primo orationibus deuotis, secundo lacrimis amaris, de hiis duobus dicitur Heb. V: ‘Qui in diebus carnis sue preces supplicationesque ad eum qui posset illum saluum facere a morte, cum clamore ualido et lacrimis offerens exauditus est etc.’; clamauit sanguine, Heb. XII: ‘Accessistis ad sanguinis aspersionem, melius loquentem quam Abel’; clamauit corde, nam ipsum cor homini manifestauit quando latus suum aperiri uoluit et illa talis apertio fuit maxima amoris clamatio.

Tertio ascendit in crucem tamquam in spectaculum unde nos reuocaret. Quando aues ad dominos suos redire nolunt, consueuerunt aliqui ad spectaculum ascendere et ostenso aliquo frusto carnis ad eas sibilare et sic eas reuocare. Homo tamquam auis contumax a deo auolauerat, Os. IX: ‘Ephraim quasi auis auolauit’; ideo Christus spectaculum crucis ascendens totum corpus suum sanguine cruentauit ut ad se fugitiuos homines reuocaret. Sed notandum quod triplici de causa aues ad dominos suos redire nolunt, aut quando nimis sunt replete aut quando in deuoratione prede sunt occupate aut quando non sunt bene domesticate. Ista triplici de causa sepe homines ad deum non redeunt, sed potius fugiunt. Primo quando diuitiis nimis sunt repleti, Deut. XXXII: ‘Incrassatus est dilectus et recalcitrauit, incrassatus impinguatus dilatatus dereliquit factorem suum et recessit a deo salutari suo’. Secundo quando spurcitiis peccatorum sunt dediti; tales sunt similes coruo quem Noe de arca emisit, qui deuorationi cadauerum se dedit et ideo ad arcam non rediit. Tertio quando non sunt bene domesticati. Dicitur quod quando coram leone flagellatur canis leo domesticatur, multo autem fortius domesticaretur canis, si ante ipsum flagellaretur leo; pueri etiam uolentes domesticare aues et eas ad loquendum docere dant eis uinum bibere; nullum etiam animal est ita siluestre quod ex beneficiis non efficiatur mansuetum et lene. Et tamen multi sunt ita siluestres quod domesticari non possunt, nec ex flagellatione leonis, id est Christi, nec ex potu sui sanguinis nec ex collatis beneficiis.

Quarto ascendit in crucem tamquam in paxillum unde perditos recuperaret. Consuetudo fuit antiquitus quod res perdite quando inueniebantur in paxillo suspendebantur. Olim erant perditi angeli, quantum ad sui numeri diminutionem; erant perditi actiui, quia non poterant facere aliquam meritoriam operationem; erant perditi prelati, quia non poterant subditos instruere per aliquam salutiferam exhortationem; erant perditi contemplatiui, quia non poterant deo uacare per aliquam dulcem inspirationem. Sed ista omnia que erant perdita per Christum sunt inuenta et in paxillo crucis suspensa. Et hoc est quod dicitur Ys. XXII: ‘Figam illum paxillum in loco fideli, et suspendam super illum omnem gloriam domus patris eius, uasorum diuersa genera omne uas paruulum a uasis craterarum usque ad omne uas musicorum’; hoc quod dicit “suspendam super illum omnem gloriam domus patris eius” refertur ad angelos qui sunt gloria domus dei; hoc quod dicit “omne uas paruulum” refertur ad subditos et ad actiuos; hoc quod dicit “a uasis craterarum” refertur ad prelatos qui uino sacre doctrine alios habent imbuere; hoc quod dicit “omne uas musicorum” refertur ad contemplatiuos qui habent in cordibus suis domino decantare.

In presenti igitur uita dominus esse uoluit quosdam prelatos et quosdam subditos, et utrisque certas regulas dedit.

Prelatis namque dedit tres regulas. Prima est quod subditos suos uerbis et exemplis instruant; secunda est quod sibi fortia et subditis leuiora imponant; tertia est quod de potestate sibi collata non glorientur nec superbiant. Contra primam regulam faciunt prelati uerbosi, contra secundam superstitiosi, contra tertiam ambitiosi. Est igitur prima regula prelatorum ut subditos suos uerbis et exemplis instruant, sed contra hanc regulam faciunt prelati uerbosi qui bona multa dicunt, sed nulla bona faciunt; quos dominus reprehendit dicens: “Super cathedram Moysi sederunt scribe et pharisei, omnia ergo quecumque dixerint uobis seruate et facite, secundum opera eorum nolite facere”. Dicunt enim et non faciunt. Monet igitur dominus subditos ut quando sunt aliqui prelati qui habent bona uerba sed mala opera non despiciant uerba propter opera, sed relinquant uitam et accipiant doctrinam. Et istud ostendit Chrysostomus super Matheum duplici exemplo, dicens: ‘Ecce uilis terra pretiosum aurum producit. Numquid propter uilem terram pretiosum aurum contempnitur? Non, sed aurum eligitur et terra relinquitur. Sic et uos, doctrinam accipite et mores relinquite’. Secundum exemplum ponit dicens: ‘Nam et apibus herbe non necessarie sunt, sed tantum flores colligunt et herbas relinquunt. Sic et uos, flores doctrine colligite et conuersationem relinquite’. Potest etiam addi tertium exemplum, quia spine lilia producunt et tamen homo lilia odorat et spinas uitat. Sic etiam quilibet debet uitare eius uitam spinosam et accipere doctrinam dei odoriferam. Primum exemplum pertinet ad prelatum immundum, qui est sicut lutum habens aurum. Est enim lutum propter immundam uitam, et ideo de plateis celestis Iherusalem expurgabitur et in cloacam infernalem proicietur, Ps. ‘Vt lutum platearum delebo eos’. In isto luto aurum inuenitur quando doctrina sana ab eo profertur. Verba enim dei dicuntur aurum quia sicut aurum est incorruptibile sic uerba dei conseruant hominem a putrefactione peccati, Ps. ‘In corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi’. Secundum exemplum pertinet ad prelatum superbum. Est enim sicut herba habens florem amenum; sicut enim herba uiret et cito arescit, sic superbus cito extollitur et subito deicitur, Ps. ‘Mane sicut herba transeat mane floreat et transeat, uespere decidat induret et arescat’. Per ‘mane’ intelligitur iuuentus uel sanitas siue uita, per ‘uespere’, potest intelligi e contrario senectus uel infirmitas siue mors; et huic triplici statui respondent tria uerba que sequuntur, scilicet ‘decidat, induret et arescat’. Est ergo sensus quod superbus uiget in mane sanitatis, sed decidit in lutum in uespere infirmitatis; floret in mane iuuentutis, sed induratur in uespere senectutis; uiret in mane uite presentis, sed arescit in uespere mortis. Ista herba florem producit quando prelatus superbus uerba dei proponit; et dicuntur uerba dei flos quia sicut flos producit fructum sic uerba dei faciunt hominem generare opus bonum, Iac. I: ‘Voluntarie genuit nos uerbo ueritatis’. Tertium exemplum pertinet ad prelatum auarum quia est sicut spina habens lilium. Diuitie enim spine uocantur, sicut habetur Luc. VIII: ‘Quod autem in spinis cecidit hii sunt qui audierunt, et a sollicitudinibus et diuitiis et uoluptatibus uite euntes suffocantur’. Tunc autem ista spina producit lilium quando prelatus auarus profert dei uerbum. Et dicitur uerbum dei lilium, quia sicut ad odorem lilii serpentes fugiunt et homines attrahuntur sic homines serpentini uerba dei fastidiunt, Ps.: ‘Omnem escam abominata est anima eorum’; boni autem dulciter appetunt, Ps.: ‘Quam dulcia faucibus meis eloquia tua super mel ori meo’. Secunda regula prelatorum est ut sibi fortia et subditis leuiora imponant. Contra istam regulam faciunt prelati superstitiosi, quos dominus reprehendit, dicens: “Alligant onera grauia et importabilia et imponunt in humeros hominum, digito autem suo nolunt ea mouere”. Et istud est contra illos sacerdotes qui penitentias nimis graues imponunt. Quod tamen non debet fieri tribus de causis, secundum Chrysostomum. Prima est propter maius periculum, quia sepe talis homo penitentiam sibi datam proicit et tamquam desperatus ad peccata redit. Et ponit exemplum, dicens: ‘Si enim fascem super humeros adolescentis quam non possit baiulare posueris, necesse habet ut aut fascem reiciat aut sub pondere confringatur. Sic homini cui graue pondus penitentie ponis, necesse est ut aut penitentiam tuam reiciat aut suscipiens dum ferre non potest scandalizetur et amplius peccet’. Secunda ratio est propter uitandum dei iudicium, unde subdit Chrysostomus: ‘Deinde etsi erramus, modicam penitentiam imponentes, nonne melius est propter misericordiam dare rationem quam propter crudelitatem?’; Iac. II: ‘Iudicium sine misericordia fiet illi qui non fecit misericordiam’; talis enim non poterit dicere deo: «Domine, sicut feci aliis, ita facias michi; aliis fui misericors et tu misericors esto michi». Istam allegationem facit propheta, dicens: ‘Non abscondi misericordiam tuam et ueritatem tuam a concilio multo, tu autem domine ne longe facias miserationes tuas a me’, ac si dicat: «Sicut tuam misericordiam aliis non abscondi, sic et tuam a me non abscondas». Tertia ratio est propter liberalem dominum, unde subdit Chrysostomus: ‘Vbi paterfamilias largus est, dispensator non debet esse tenax. Si deus est benignus, ut quid sacerdos eius est austerus? Deus quidem adeo largus est quod peccatum dimittit aliquando cum tribus sillabis, sicut patet quando Dauid dixit: “Peccaui”; aliquando cum paucis lacrimis, sicut patet in Petro qui egressus foras fleuit amare; aliquando cum solo proposito cordis, iuxta illud prophete: “Dixi”, id est firmiter deliberaui, “confitebor aduersus me iniustitiam meam domino et tu remisisti impietatem peccati mei”. Tertia regula prelatorum est quod de sua potestate non superbiant. Contra istam regulam faciunt prelati ambitiosi, quos dominus reprehendit cum subdit: “Omnia uero opera sua faciunt ut uideantur ab hominibus, dilatant enim phylacteria sua, etc.”. Istud uitium uane glorie fere prelatis omnibus est commune et difficile uinci potest duplici de causa, sicut ostendit Chrysostomus. Prima est quia omnia uitia habent bona contraria per que uincuntur, sicut fornicatio uincitur per castitatem, superbia per humilitatem, iracundia per mansuetudinem; sola autem uana gloria non habet aliquod bonum per quod superetur. Secunda causa est quam idem Chrysostomus assignat, quia in omni re ex ipsa nascitur quod ipsam exterminat. Sicut ex ligno nascitur uermis qui lignum exterminat, ex uestimento nascitur tinea que uestimentum comedit, ex oleribus nascitur uermis que olera corrumpit, sic ex aliquo bono opere uana gloria nascitur que ipsum bonus opus inficit. Et quoniam uana gloria de bono nascitur, ideo non extinguitur per bonum, sed magis nutritur. Postea subdit Chrysostomus: ‘Nullum ergo remedium potest esse contra uanam gloriam, nisi oratio sola; et hec ipsa uanitatem habebit, nisi caute effusa fuerit’.

Secundo Christus in hoc euangelio ponit regulas subditorum, que sunt tres. Prima est ut sibi non assumant officium docendi, unde ait: “Vos autem nolite uocari rabbi, etc.”. Officium enim subditorum non est docere, sed audire. Sicut enim in corpore aliud est officium oculi aliud auris, sic in ecclesia aliud est officium prelati, aliud subditi. Prelatus enim ad instar oculi habet illuminare, subditus uero ad instar auris habet audire. Sicut ergo confusio esset in corpore si omnia membra essent oculi, sic confusio esset in ecclesia si omnes fideles uellent esse doctores, I Cor. XII: ‘Si dixerit auris: “Quoniam non sum oculus, non sum de corpore” ’, et subsequitur: ‘Si totum corpus oculus, ubi auditus?’. Secunda regula subditorum est ut non appetant esse filii terreni, sed filii dei, et ideo subdit: “Patrem nolite uocare uobis super terram, unus enim est pater uester qui in celis est”. Sunt autem tria signa per que cognoscuntur filii dei et filii terreni. Primum est quia filii dei respiciunt ad celum, celestia desiderando, dicentes: “Pater noster qui es in celis”; filii autem mundi respiciunt ad terram, terrena desiderando, I Ioh. IIII: ‘Ipsi de mundo sunt, et ideo de mundo loquuntur et mundus eos audit’. Isto modo probat aquila pullos suos; nam illos quos uidet respicere ad celum tamquam proprios nutrit, illos autem quos uidet respicere ad terram tamquam degeneres abicit. Secundum signum est quia filii dei sunt albi per puritatem, filii autem terreni sunt nigri per impuritatem. Dicit enim Glossa super illud Ps. ‘Pullis coruorum inuocantibus eum’ quod pulli coruorum quamdiu habent pennas albas pascuntur a deo, sed postquam incipiunt nigrescere pascuntur a coruis. Per quod datur intelligi quod deus pascit tamquam filios illos qui sunt albi per munditiam, dyabolus autem pascit illos qui sunt nigri per malitiam. Tertium signum est quia filii dei parentes suos honorant et nutriunt, filii autem terreni e contrario eos despiciunt. Legitur quod cyconie parentes suos cum senuerint in nido collocant et usque ad mortem ibi eos nutriunt, filii autem uiperarum uentrem matris lacerant et occidunt. Illi ergo sunt filii dei qui parentes honorant et fouent, Ecc. III: ‘Qui timet dominum honorat parentes etc.’. Illi autem qui eos despiciunt non sunt filii dei sed uipere, id est a deo maledicti, Ecc. III: ‘Est maledictus a deo, qui exasperat matrem’. Tertia regula subditorum est quia non debent exaltari sed humiliari, ideo subditur: “Qui autem se exaltauerit humiliabitur, etc.”. Sunt quedam leuia, quedam grauia et quedam media. Nam leuium est sursum eleuari et grauium est deorsum deici; nam mediorum est nec omnino eleuari nec totaliter deici. Humilitas igitur facit cor leue et ideo ipsum eleuat usque in celum, Ecc. XXXV: ‘Oratio humiliantis se nubes penetrat’. Superbia uero facit cor graue et ideo ipsum deicit, Ps.: ‘Deiecisti eos dum alleuarentur’. Anima uero quamdiu est corpori adiuncta, licet habeat de se leuitatem, tamen a corpore contrahit grauitatem, iuxta illud Sap. IX: ‘Corpus quod corrumpitur aggrauat animam’; et ideo anime sanctorum quamdiu sunt in hac uita nec omnino in celum eleuantur propter corporis grauitatem nec omnino in terra commorantur cum habeant celestium desideriorum auiditatem, sed in medio commorantur, modo ascendentes in celum per contemplationem, modo descendentes ad terram per necessariorum prouisionem, unde dicitur Eze. VIII: ‘Eleuauit me spiritus inter terram et celum’. Non dicit propheta: «Posuit me in terram», quia ibi sunt auari, nec dixit «Eleuauit me in celum», quia ibi sunt beati, sed dixit: “Eleuauit me inter celum et terram”, quia ibi sunt sancti prout sunt in hac uita corruptibili positi.

Postquam dominus scribas et phariseos de superbia et de ambitione reprehendit, consequenter discipulos suos ad humilitatem reducit, quia, sicut dicit Chrysostomus, infructuosum uerbum est in quo sic alter confunditur ut alter non erudiatur. Nam et deus, inquit, non propter malos castigationem super terram transmittit, sed propter bonos; scit enim quia malos flagella non corrigunt, sed malos castigat ut corrigat bonos, quia bonus nisi admonitus fuerit per negligentiam euanescit. Ponit autem dominus in uerbis predictis duas uias et duos fines uiarum. Prima est uia superbie, que est lata et spatiosa et ducit ad perditionem; secunda est uia humilitatis, que est arta et angusta et ducit ad saluationem.

Superbia autem est quasi quoddam triuium, ex eo quod habet tres uias siue tres species superbie. Prima est superbia in affectu et ista ortum habuit in celo; secunda est in intellectu et ista ortum habuit in paradiso; tertia est in actu et ista sparsa est in toto mundo. Prima igitur superbia est in affectu, que consistit in appetitu excellentie; et istam habuit Lucifer in celo, qui uoluit dominari et usque ad celum exaltari, Ys. XIIII: ‘In celum conscendam, super astra celi exaltabo solium meum, etc.’. Et quia ista superbia est uere celestis ex eo quod in celo orta fuit, ideo sepe uiros spirituales et celestes inuadit, sicut inuasit apostolos, Luc. IX: ‘Intrauit autem cogitatio in eos, quis eorum esset maior’, Mc. X: ‘Accesserunt ad Ihesum Iacobus et Iohannes et dixerunt: “Da nobis ut unus ad dexteram tuam et alius ad sinistram tuam sedeamus in gloria tua”’. Secunda superbia est in intellectu, que consistit in appetitu uane et mundane scientie; et ista ortum habuit in paradiso, quando primi parentes uoluerunt habere scientiam dei, Gen. III: ‘Eritis sicut dii, scientes bonum et malum’. Ista superbia multos inuadit, quia multi superbi sunt in suo sensu; ideo dicitur Tob. IIII: ‘Superbiam nunquam in tuo sensu aut in tuo uerbo dominari permittas’, Ys. V: ‘Ve qui sapientes estis in oculis uestris et coram uobismetipsis prudentes’. Tales non appetunt scientiam dei, sed sapientia mundi, Ier. IIII: ‘Sapientes sunt ut faciant mala, bene autem facere nescierunt’, Ro. VIII: ‘Sapientia carnis mors est’. Tertia superbia est in actu, que consistit in irrogatione iniurie; et ista sparsa est in toto mundo, quia mali et potentes bonos opprimunt et persequuntur, Sap. II: ‘Opprimamus pauperem iustum et non parcamus uidue nec ueteranis’, Abacuc I: ‘Impius preualet aduersus iustum, quare non respicis super inique agentes, deuorante impio iustiorem se et facies homines quasi pisces maris’. Sed nunc uideamus ad quos fines iste uie perducunt. Prima enim uia superbie perducit ad profunditatem infimam, unde dictum fuit Lucifero dicenti “In celum conscendam, etc. ”: “Verumtamen ad infernum detraheris in profundum laci”. Legitur quod quidam dixit Alexandro superbo: «Quamuis leo sit rex animalium, tamen fit sepe cibus formicarum; et arbor procera subito eradicatur a uiolentia uentorum. Sic et tu, quamuis sis rex hominum, tamen cito eris cibus uermium et quamuis sis altus, tamen cito eris depressus». Secunda superbia ducit ad eternam ignorantiam. Legitur quod Aristoteles cuidam discipulo suo apparuit, dicens se totam scientiam suam amisisse nec aliquid scire, nisi penam suam, Eccl. IX: ‘Nec ratio nec scientia nec sapientia erunt apud inferos’. Tertia superbia perducit ad infernalem cruciationem. Mali enim persecuntur bonos aliquando in persona usque ad sanguinem persequendo; aliquando in terrena substantia bonis omnibus exspoliando; aliquando in fama falsa crimina imponendo. Sed illi qui in persona usque ad sanguinem alios persecuti sunt sanguine ire dei inebriabuntur, Apoc. XVI: ‘Sanguinem sanctorum et prophetarum effuderunt, et sanguinem eis dedisti bibere, ut digni sunt’, eiusdem XIV: ‘Hic bibet de uino ire dei’. Legitur quod Thamaris regina caput Cyri regis in utrem sanguine plenum misit, dicens: «Satiare sanguine quem sitisti». Illi qui persecuntur alios in terrena substantia in uentre scindentur et in auro liquefacto concremabuntur, Iob XX: ‘Diuitias quas deuorauit euomet et de uentre illius extrahet eas deus’. Legitur quod Nero imperator, qui fuerat aliorum rerum raptor, uisus est apud inferos balneare se in auro liquefacto et, cum uidisset cuneos aduocatorum, dixit eis: «Venite ad me, uenale genus hominum, et mecum balneamini, quia uobis partem optimam reseruaui». Illis qui persecuntur alios in fama, falsa crimina imponendo, omnia crimina sua in collo suo suspendentur et ab omnibus cognoscentur, Thren. I: ‘Vigilauit iugum iniquitatum mearum, in manus domini conuolute sunt et imposite collo meo’, Naum III: ‘Reuelabo pudenda tua in facie tua et ostendam cunctis gentibus nuditatem tuam et cunctis regnis ignominiam tuam’.

Secunda uia est humilitas et per istam uiam iuit Christus, Phi. II: ‘Humiliauit semetipsum, factus obediens etc.’; iuit beata uirgo, Luc. I: ‘Respexit humilitatem ancille sue’; iuerunt omnes sancti, tam maiores quam minores, Ys. XL: ‘Omnis mons et collis humiliabitur’. Finis autem huius uie, scilicet humilitatis est quia deducit ad gratiam in presenti, Iac. IIII: ‘Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam’, et perducet ad gloriam in futuro, Iob XXII: ‘Qui humiliatus fuerit erit in gloria’. Propterea quidem humilitas meretur gratie impletionem, implete augmentationem, augmentate conseruationem et conseruate glorificationem. Primo namque meretur gratie impletionem, Ps.: ‘Qui emittis fontes in conuallibus’, id est gratiam suam prestat humilibus, ‘inter medium montium pertransibunt aque’. Duo montes sunt due species superbie, quarum una nascitur ex re temporali, alia ex re spirituali. Inter istos duos montes est uallis humilitatis non declinans ad aliquam speciem superbie et in isto medio aque pertranseunt gratiarum. Secundo humilitas meretur gratie replete augmentationem et hoc potest ostendi per tria exempla. Primo per exemplum pupille quia, secundum Gregorium, quanto pupilla est nigrior et minor tanto est lucidior; sic et homo quanto est despectior coram se ipso tanto est maior coram deo, Cant. I: ‘Nigra sum’, in reputatione mei, ‘sed formosa’ in conspectu dei. Secundo per exemplum candele que quanto plus inclinatur tanto plus inflammatur; sic et homo quanto plus se inclinat per humilitatem tanto plus inflammatur in dei caritate. Tertio per exemplum aque que quanto plus descendit tanto magis ascendit. Augustinus: ‘Descendite ut ascendatis et ascendatis ad deum; cecidistis enim, contra deum ascendendo’. Tertio humilitas meretur gratie augmentate conseruationem et hoc ostendi potest per tria exempla. Primo per exemplum cineris; sicut enim cinis conseruat ignem, sic humilitas conseruat gratiam spiritualem. Taliter conseruanda docetur Ecc. X: ‘Quid superbis terra et cinis’; taliter conseruabat qui dicebat Gen. XVIII: “Loquar ad dominum meum cum sim puluis et cinis”. Secundo per exemplum arboris; rami enim arboris qui sunt in imo positi sunt securi, sed qui sunt in altum eleuati sepe franguntur a uiolentia uenti; ideo Lucifer corruit quia in infimo stare noluit. Tertio per exemplum pulueris; uirtutes enim sine humilitate sunt sicut puluis, sed cum humilitate sunt sicut terra firma et solida. Gregorius: ‘Qui sine humilitate uirtutes congregat quasi puluerem portat in uentum’. Quarto humilitas meretur gratie conseruate glorificationem et hoc ostendit Augustinus per tria exempla. Primo, per exemplum turris, dicens: ‘Cogitas magnam fabricam construere celsitudinis, de fundamento cogita humilitatis’. Qui enim uult turrem construere per quam ascendat ad celestem celsitudinem, ponat pro fundamento humilitatem. Istud fundamentum ponebat apostolus, dicens I Cor. III: ‘Dei edificatio estis, ut sapiens architectus fundamentum posui’. Secundo per exemplum arboris, unde dicit: ‘Arborem attendite: figit radicem in humili, uerticem tendit ad celum; sine radice auras petit? ruina est non incrementum’. Qui igitur figit radicem in imo humilitatis faciet fructum sursum celestis societatis, IIII Reg. XIX: ‘Quodcumque reliquum fuerit de domo Iuda, mittet radicem deorsum et faciet fructum sursum’. Tertio per exemplum etatis, unde ait: ‘Magnus uis esse, a minimo incipe’. Homo enim prius est paruus et postmodum per etatem crescit et fit magnus; ideo dicitur I Reg. XV: ‘Nonne cum paruulus esses in oculus tuis, caput in tribubus Israel factus es’, ideo dicitur Mt. XVIII: ‘Aduocans Ihesus paruulum statuit eum in medio eorum et dixit: “Quicumque humiliauerit se sicut paruulus iste, hic maior est in regno celorum” ’.

Sepe dominus passionem et resurrectionem suam discipulis predicebat, siue ut ex hoc se deum ostenderet qui futura preuidebat, siue ut discipulorum animos corroboraret ne scilicet adueniente passionis tempore scandalizarentur quia, sicut dicit Gregorius, ‘minus iacula feriunt que preuidentur’, siue ut passionem uidentes, resurrectionem etiam futuram sperarent. In hoc ergo euangelio dominus tria facit. Primo enim suam passionem predicit, et hoc in principio huius euangelii; secundo indiscrete petentes redarguit, et ista pars incipit ibi: ‘Tunc accesserunt ad eum mater filiorum Zebedei, etc.’; tertio discipulos indignatos ad uiam pacis reducit, et ista pars incipit ibi: ‘Et audientes decem indignati sunt etc.’.

Circa primum notandum quod, licet non sit modo tempus passionis, ecclesia tamen in hoc euangelio de passione mentionem facit ut ad sustinendam penitentiam quadragesimalem fideles feruentius animentur. In hac enim quadragesima fideles debent habere contritionem cordis, confessionem oris et satisfactionem operis, et ista satisfactio consistit in tribus, scilicet in ieiunando, in orando et in elemosinas largiendo. Memoria autem passionis Christi hominem ad tria inducit. Primo enim inducit hominem ad dolendum et conterendum. Hoc significatum est in hoc quod in passione Christi petre scisse sunt; per quod datur intelligi quod memoria passionis Christi sepe corda lapidea ad contritionem frangit. Legitur quod est quoddam genus lapidis adamantis qui non possunt frangi nec per ignis adustionem nec per mallei percussionem; frangitur autem per sanguinis calidi infusionem. Sunt enim multi quos non frangit ad penitentiam nec adurens tribulatio nec iudiciorum dei comminatio; frangit autem dominica passio. Secundo memoria passionis inducit hominem ad confitendum; in huius significationem, in passione Christi monumenta aperta sunt, ‘et multa corpora sanctorum qui dormierant surrexerunt’. Monumentum fetidum est cor peccatorum in quo tot sunt corpora mortua quot sunt peccata mortalia; et istud monumentum tunc aperitur et mortui resurgunt quando peccator ad memoriam passionis Christi os suum aperit et peccata sua uicario dei dicit, ideo dicitur Eph. V: ‘Surge qui dormis et exsurge a mortuis et illuminabit te Christus’. Tertio inducit ad ieiunandum; qui enim considerat quod Christus sepe ieiunauit et esuriuit, de facili sua ieiunia sustinebit. Christus enim tribus uicibus esuriuit. Primo quando quadraginta diebus et noctibus ieiunauit, et tunc non habuit ad comedendum nisi lapides, ut habetur Mt. IIII. Alia uice esuriuit et tunc non habuit ad comedendum nisi folia, ut habetur Mt. XXI. Alia uice esuriuit et sitiuit, scilicet in passione, quando dixit: “Sitio”, ut habetur Ioh. XIX, et tunc habuit ad comedendum fel et ad bibendum acetum, Ps.: ‘Dederunt in escam meam fel, et in siti mea potauerunt me aceto’. Sed Christus nec lapides uoluit comedere nec folia manducare nec acetum bibere; quia Christus non incorporat homines lapideos, id est duros et obstinatos, nec habentes tantum folia, id est homines uerbosos, nec homines acetosos, id est per odia et rancores amaros. Quarto inducit ad orandum; multum enim homo debet induci ad orandum quando considerat quod Christus in cruce pro nobis taliter orauit. Nam orauit uerbis pietatis, Luc. XXIII: ‘Pater dimitte illis, non enim sciunt quid faciunt’; orauit lacrimis, Heb. V: ‘In diebus carnis sue’, id est passionis sue, ‘preces supplicationesque ad deum qui posset illum saluum facere a morte cum clamore ualido et lacrimis offerens etc.’; orauit effusione sanguinis, Heb. XII: ‘Accessistis ad sanguinis aspersionem melius loquentem quam Abel’; sanguis primus Abel petebat uindictam, sanguis uero Christi petiuit misericordiam. Quinto inducit nos ad largiendum; non enim homo debet esse ad elemosinas auarus quando considerat quod Christus in sua passione sic fuit largus. Ipse quidem largus fuit in largiendo, quia latroni paradisum dedit; largus in parcendo, quia persecutoribus suis totaliter indulsit; largus in redimendo, quia non guttam, sed totum sanguinem pro nobis fudit.

Secundo indiscrete petentes redarguit. Iacobus enim et Iohannes mediante matre petierunt quod unus sederet ad dextram et alius ad sinistram. Non enim hoc petere per se uoluerunt, quia petere primatum pro aliquo ipso ignorante tolerabile est, ipso uero sciente et consentiente reprehensibile, pro se autem per se petere uerecundum et uituperabile. Dominus autem nolens ipsam reprehendere non respondit matri sed filiis: tum quia sciebat quod ista petitio a filiis procedebat; tum quia erat femina, ad innuendum quod non est honor homini contendere cum muliere; tum quia erat uetula, et pium est uetulas consolari nec eas obiurgare; tum quia erat amica, et ideo noluit eam reprehendere sed sibi deferre; tum quia erat mater, et ipse sciebat quod quelibet mater naturaliter amat filios suos et bonum ipsorum desiderat. Respondit autem dominus eis ualde modeste et discrete, quia non dixit «dabo», quia ex hoc alii fuissent indignati, nec dixit «non dabo», quia ex hoc isti fuissent confusi; sed suam responsionem temperauit dicens “dabo uobis et non dabo”. “Non” enim “dabo”, ex eo quod estis mei propinqui, “dabo” autem si fueritis meriti; et ideo dixit: “Potestis bibere calicem”, scilicet passionis, “quem ego bibiturus sum?”, dixerunt: “Possumus”. Nam Iohannes bibit, quia fuit uirgis flagellatus, in oleo adustus, ueneno potatus, in exilio relegatus; Iacobus bibit, quia fuit capite truncatus. Eorum autem petitio quodammodo uerificata est, quia ambo sederunt ad dextram et ad sinistram; et sic ambo habent plus quam petierunt. Per sinistram uita presens, per dextram autem uita beata significatur. Sedent igitur hii duo apostoli a sinistris dei, quia corpus sancti Iacobi et sepulchrum sancti Iohannis in multa gloria habentur; sedent a dextris dei, quia eorum anime beatificantur. Vel potest dici quod dextra celi est oriens, sinistra uero est occidens. Sedet igitur Iohannes a dextris, quia eius monumentum est ex parte orientis. Sedet Iacobus a sinistris, quia eius corpus est ex parte occidentis. Vel potest dici quod per dextram intelligi potest Christi diuinitas, per sinistram eius humanitas. Post beatam igitur resurrectionem, isti apostoli et alii sancti sedebunt ad dextram dei, quia eorum anime beatificabuntur in contemplatione diuinitatis; sedebunt ad sinistram dei quia eorum uisus corporalis beatificabitur in uisione humanitatis.

Tertio Christus discipulos indignatos ad pacem reducit, eos ad humilitatem inducendo et seipsum in exemplum prebendo. Sciebat enim quod humilitas est causa pacis, sicut e contrario superbia diuisionis, iuxta illud Prou. XIII: ‘Inter superbos semper iurgia sunt, qui autem agunt cuncta consilio reguntur sapientia’. Videmus enim quod duo corpora plana possunt ad inuicem applicari. Corpus autem sphericum et concauum possunt ad inuicem conuenire, quia concauum recipit sphericum intra suam concauitatem; duo autem spherica non possunt applicari, nisi in puncto. Eodem modo, duo homines plani et mansueti uiuunt pacifice et iocunde, Ps.: ‘Audiant mansueti et letentur’; unus etiam mansuetus et unus superbus conuenire possunt, quia mansuetus intra concauitatem sue humilitatis recipit tumorem illius elationis, Ps.: ‘Cum hiis qui oderunt pacem eram pacificus’; duo autem superbi non possunt conuenire neque applicari nisi in puncto. Pungere se quidem possunt, pacificari uero non possunt; et ideo bene dixit Salomon: ‘Inter superbos semper iurgia sunt ’.

Isti duo apostoli in petitione sua non fuerunt bene discreti, quia uoluerunt metere antequam seminassent, coronam percipere antequam decertassent, brauium habere antequam cucurrissent, eructuare antequam bibissent et sedere antequam laborassent; et ideo Christus eos reprehendens dixit: “Nescitis quid petatis, potestis bibere calicem quem ego bibiturus sum?”, hoc est: «Potestis pati pro nomine meo sicut ego passurus sum pro salute uestra?». Appellatur autem passio Christi calix, quia calix dicitur a calore. Vel secundum Ysidorum dicitur a calon, quod est lignum. Erat enim calix antiquitus quoddam uas ligneum in quo infirmis medicina propinabatur; que medicina erat amara, calida et sanatiua, quia passio Christi fuit propinata in ligno crucis cum amaritudine doloris, cum feruore amoris et cum effectu nostre curationis. Notandum autem quod deus habet tres alios calices in presenti et tres in futuro. Primus calix in presenti est plenus balsamo, secundus plenus absinthio, tertius plenus sanguine rubicundo; primus est gratie et innocentie, secundus calix est penitentie, tertius calix est dominice passionis.

In primo calice qui est plenus balsamo spiritus sancti et gratie bibit Christus qui spiritu sancto fuit plenus et superplenus, de cuius plenitudine accipiunt omnes; bibit beata uirgo, que dei gratia fuit plena; biberunt omnes apostoli in pentecosten, qui spiritu sancto fuerunt repleti; bibunt omnes iusti qui habent gratiam dei. Sunt autem tria signa per que cognoscitur quando aliquis in calice isto bibit; ex tali enim potatione tria secuntur. Primum est mundane sitis extinctio, Ioh. IIII: ‘Omnis qui biberit ex aqua hac sitiet iterum; qui autem biberit ex aqua quam ego dabo ei, non sitiet in eternum’; Chrysostomus: ‘Vere non habet super terram quod amet, qui donum celeste in ueritate gustauerit’; Augustinus: ‘Qui biberit de fluuio paradisi, cuius gutta maior est oceano, restat ut in eo sitis huius mundi extincta sit penitus’. Vocat autem Augustinus fluuium paradisi amorem spiritus sancti, oceanum autem uocat collectionem omnium amorum mundanorum; quando igitur una gutta amoris spiritus sancti in cor hominis uenit, totam collectionem amorum mundanorum extinguit. Secundum est mente in celestibus habitatio; qui enim in calice spiritus sancti bibit, frequenter in celum per desiderium salit, Ioh. IIII: ‘Aqua quam ego dabo ei fiet in eo fons aque salientis’, id est salire facientis, ‘in uitam eternam’. Taliter faciebat qui dicebat Phi. III: “Nostra conuersatio in celis est”. Tertium est mentis exhylaratio. Sicut enim supra nubes semper est serenum, infra nubes uero turbulentia et impetus uentorum, sic in cordibus sanctorum uirorum semper est serenitas et iocunditas cordis, in cordibus uero terrenorum semper est turbulentia cogitationis; et istam iocunditatem facit spiritus sanctus, Ps.: ‘Vinum’, scilicet spiritus sanctus, ‘letificat cor hominis’, Prou. XV: ‘Secura mens quasi iuge conuiuium’.

Secundus calix est plenus absinthio et iste est calix penitentie; in isto calice biberunt apostoli post Christi passionem, bibit Magdalena, biberunt omnes penitentes. Si enim ille qui biberat in calice balsami diuine gratie perdiderit ipsam gratiam, accedat ad hunc secundum calicem et bibat de absinthio amare penitentie; et quanto fuerit amarior, tanto erit uirtuosior. Chrysostomus: ‘Aspera medicina melius curat, ubi morbus curabilis est’. Istud autem absinthium amare penitentie debet dulcorari per spem celestis glorie, Mt. III: ‘Agite penitentiam’, ecce absinthium, ‘appropinquabit enim regnum celorum’, ecce promissum premium. Et dicit “agite”, non «dicite», quod est contra predicatores uerbosos qui dicunt et non faciunt; nec dicit «cogitate», sed “agite”, quod est contra illos qui habent multa bona proposita, sed illa non complent per bona opera; nec dicit «fingite», sed “agite”, quod est contra ypocritas et ostentatores qui fingunt se habere exterius pellem ouinam et interius habent uoluntatem lupinam; nec dicit «agetis» in futuro, sed “agite” in presenti, quod est contra procrastinantes, cum tamen dicatur Ecc. V: ‘Non tardes conuerti ad dominum et ne differas de die in diem’, et sequitur in superiori auctoritate: ‘Appropinquabit enim regnum celorum’. Magna liberalitas dei, quia regnum celorum nobis appropinquare facit; maior, quia ipsum regnum nobis tribuit, Luc. XII: ‘Nolite timere, pusillus grex, quia complacuit patri uestro dare uobis regnum’; maxima, quia ipsum regnum intra nos ponit, Luc. XVII: ‘Regnum celorum intra uos est’.

Tertius calix est plenus sanguine et iste est calix passionis dominice. In isto calice bibit Christus, sicut ipse dicit hic: “Potestis bibere calicem quem ego bibiturus sum?”; biberunt omnes martyres, Apoc. VII: ‘Hii sunt qui uenerunt ex magna tribulatione et lauerunt stolas suas in sanguine agni et dealbauerunt eas in sanguine agni’. Omnis alius sanguis habet inficere, solus sanguis Christi habet dealbare, et ideo habet naturam lactis. Nec mirum: si enim lac est sanguis bis excoctus, scilicet in uenis et in mamillis, et in uirtute illius duplicis decoctionis conuertitur in albedinem, multo fortius sanguis Christi habebit dealbare, qui non tantum bis sed ter fuit excoctus, scilicet igne amoris, Ioh. XV: ‘Maiorem hac dilectionem nemo habet ut animam suam ponat quis pro amicis suis’, amor enim ignis est, iuxta illud Luc. XII: ‘Ignem ueni mittere in terram etc. ’; igne passionis Ps.: ‘Igne me examinasti etc. ’ et item: ‘Ossa mea sicut cremium aruerunt’; cremium est lardum in sartagine adustum et aridum, de quo omnis pinguedo exiuit; corpus ergo Christi fuit sicut cremium, quia in sartagine crucis sic fuit igne passionis adustum quod totus sanguis de eo exiuit et in cruce sicut lignum aridum remansit. Fuit etiam excoctus igne doloris, Thren. I: ‘O uos omnes qui transitis per uiam, attendite et uidete si est dolor sicut dolor meus’. Dolor enim Christi fuit magnus intensiue, quia intensum dolorem in cruce sensit, et propter locorum neruositatem et propter complexionis nobilitatem et propter totius corporis ponderositatem. Fuit etiam magnus ostensiue; illum enim dolorem fuisse magnum ostendit Christus quia in cruce fleuit, ut habetur Heb. V: ‘Cum lacrimis etc. ’; ostendit sol quia lucem suam subtraxit; ostendit terra quia contremuit; ostenderunt petre quia scisse sunt. Fuit etiam magnus extensiue, quia ab instanti sue conceptionis usque ad ultimum diem sue passionis se extendit. Mox enim ut conceptus fuit, suam passionem preuidit et semper in ymaginatione habuit, et ideo nunquam unum diem nec unam noctem in tota uita sua sine dolore pertransiuit, Ps.: ‘Defecit in dolore uita mea et anni mei in gemitibus’.

Habet etiam deus tres calices post hanc uitam, quorum primus est plenus uino mero, secundus uino mixto, tertius fece. De hiis tribus calicibus dicitur in Ps.: ‘Calix in manu domini uini meri plenus mixto uerumptamen fex eius non est exinanita, bibent omnes peccatores terre’. Quedam enim anime sunt que statim euolant; quedam que aliqua purganda secum portant; quedam que in mortali peccato decedunt. Est igitur primus calix dei plenus mero, et iste calix est celum ubi est pura gloria sanctorum. In hoc calice bibunt anime que statim euolant, quia gloriam meram accipiunt. Talibus dicit deus, Cant. V: “Bibite, amici, et inebriamini, carissimi”. Sancti prout sunt in hac uita presenti sunt deo cari, prout sunt in patria cum animabus sunt deo amici, prout uero erunt cum corporibus et animabus erunt deo carissimi. Sancti ergo qui sunt deo cari de hoc uino mero quemdam gustum recipiunt, dum existentes in hac uita aliquem gustum diuine dulcedinis hauriunt; prout uero sunt amici bibunt, quia eorum anime ex uisione diuinitatis suas delectationes accipiunt; prout uero erunt carissimi in corpore et anima glorificati erunt ebrii. Ebrietas enim non causatur ex uno haustu, sed ex frequenti actu bibendi. Tunc enim sancti bibent, quia delectationem suam haurient ex contemplatione deitatis; tunc rebibent, quia delectationem suam percipient ex uisione humanitatis.

Secundus calix est plenus uino mixto et iste calix est purgatorium. In isto calice bibunt anime que portant secum cremabilia et purganda. Habent quidem gloriam, sed eam percipiunt cum admixtione precedentis pene, Ys. I: ‘Vinum tuum mixtum est aqua’; I Cor. III: ‘Ipse autem saluus erit’, ecce uinum purum, ‘sic tamen quasi per ignem’, ecce admixtio aque. Vel potest dici quod locus purgatorii dicitur calix uini mixti, quia ibi multiplex mixtio reperitur. Est enim mixta pena cum gratia, securitas cum timore; sunt enim securi de gloria habenda, sed tamen semper timent ne nimis differantur a gloria. Est enim ibi consolatio cum desolatione; habent enim consolationem de tali securitate et de angelorum uisione, sed habent desolationem de pene acerbitate et de demonum uicinitate.

Tertius calix est plenus fece, et iste calix est infernus, in quo bibent anime in mortali peccato decedentes. In inferno quidem sunt feces omnium elementorum et omnium rerum. Post resurrectionem enim purgabuntur elementa. Nam ab aere remouebitur omnis turbulentia nubium; et tota turbulentia tamquam fex proicietur in cloacam infernalem et remanebit aer clarissimus sicut cristallus. Similiter a terra remouebitur omnis impuritas; et tota impuritas tamquam fex proicietur in cloacam infernalem et remanebit terra fulgida sicut aurum; Apoc. XXI: ‘Vidi celum nouum’, quo ad renouationem eris, ‘et terram nouam’, quo ad renouationem terre. Similiter renouabitur mare, quia tota tempestuositas a mari auferetur et in infernum proicietur et remanebit mare tranquillum et fulgidum tamquam uitrum, Apoc. XV: ‘Vidi tamquam mare uitreum’. Similiter ab igne auferetur et diuidetur calor a luce; et totus calor transibit ad regionem dampnatorum ut amplius crucientur et tota lux transibit ad regionem beatorum ut amplius iocudentur, Ps.: ‘Vox domini intercidentis’, id est diuidentis, ‘flammam ignis’, scilicet a luce. In inferno etiam erunt feces aliarum rerum. Sunt enim sex que in hac uita naturaliter ab omnibus appetuntur que habent feces suas, scilicet pulchritudo, sanitas, gaudium, uita, lux et diuitie. Fex autem pulchritudinis est feditas et turpitudo; fex sanitatis est infirmitas; fex gaudii est dolor et tristitia; fex uite est mors; fex lucis sunt tenebre; fex diuitiarum iuxta opinionem hominum est paupertas. Deus igitur post resurrectionem leuabit uinum de fece et totum uinum purum, scilicet pulchritudinem, sanitatem, gaudium, uitam, lucem et diuitias, ponet in calice et in cellario beatorum. Feces autem, scilicet turpitudinem, infirmitatem, dolorem, mortem, tenebras et paupertatem, in cloacam proiciet infernalem, Ys. LI: ‘Vsque ad fundum calicis soporis bibisti et potasti usque ad feces’.

Secundum Augustinum, status hominis triplex consideratur, scilicet in uita, in morte et post mortem. Quantum ad hunc triplicem statum describitur hic diues et pauper.

Status enim diuitis in uita fuit in magnis diuitiis, quia erat diues, in magnis honoribus, quia induebatur purpura et bysso, et in magnis deliciis, quia epulabatur cotidie splendide. Non reprehenditur autem ex eo quod diues erat, sed quia circa diuitias tripliciter peccabat. Primo eas auare retinendo, quia nichil pauperi dare uolebat; hoc est enim proprium auari, ut omnia bona sibi retineat et nichil alteri tribuat, unde in persona auari dicitur Ecc. XI: ‘Inueni requiem michi, et nunc manducabo de bonis meis solus’. Non talis fuit Alexander, qui nichil habere uolebat quod suis militibus diuidere non poterat. Vnde, cum semel per quandam siluam pergeret et ipse cum suo exercitu fere siti deficeret, quidam pro magno munere scyphum aque sibi dedit quem ille fundi mandauit. Noluit enim solus bibere postquam aliis non poterat communicare. Secundo eas uane expendendo, quia diuitias suas expendebat in uestibus curiosis et epulis delicatis. Debemus quidem bona temporalia utiliter expendere, cum non sint nostra propria, sed a deo ad dispensandum pauperibus nobis commissa. Quod enim non sint nostra propria, patet in morte, quia ea nobiscum portare non possumus. Quando canis duos homines sequitur, cuius sit ignoratur; sed quando homines ad inuicem separantur tunc canis dominum suum sequitur. Quasi due persone sunt homo et mundus, et cuius sunt diuitie, hominis uel mundi, in uita non apparet sed in morte; tunc enim diuitie remanent in mundo et homo nudus recedit de mundo, et propterea dicitur: ‘Nudus egressus sum de utero matris mee’. Tertio ipsas diuitias nimis amando; nimis enim iste diues diuitias suas amabat et cor suum in eis posuerat, contra illud Ps.: ‘Diuitie si affluant, nolite cor apponere’. Et merito non debemus cor apponere, quia amantes se mergunt in interitum, ut dicitur I Tim. VI. Et ideo nos potius eas mergere debemus, sicut fecit Crates Thebanus qui, sicut refert Ieronimus, collecto magno auri pondere in mare proiecit, dicens: «Abite, male cupiditates, in profundum; ego uos mergam, ne ipse mergar a uobis». Secundus status eius fuit in honoribus, quia induebatur purpura et bysso, ad ostentationem et uanam gloriam; stultum est enim de uestibus gloriari. Homo quidem per peccatum fuit uulneratus, excecatus et in furto deprehensus; et ideo deus quando uestes sibi dedit tamquam uulnerato ligaturam adhibuit, tamquam excecato uelamen apposuit et tamquam furi cauterium impressit. Tale est igitur de pulchritudine uestium gloriari quale esset si aliquis uulneratus gloriaretur de eo quod habet ligaturam sericam uel excecatus de eo quod habet uelamen deauratum uel fur de eo quod habet pulchrum cauterium; Bernardus: ‘Qui gloriatur de ueste similis est furi qui de cauterio gloriatur’. Tertio status eius fuit in deliciis; faciebat enim conuiuia lauta, ideo dicitur ‘epulabatur’. Nam epule ab epulentia sunt dicte et talia ducunt hominem ad inopiam, Prou. XXI: ‘Qui diligit epulas in egestate erit’. Conuiuia continua, unde dicitur ‘cotidie’, et talia ducunt ad intemperantiam, Prou. XXIII: ‘Noli esse in conuiuiis potatorum, etc.’; conuiuia delicata, unde dicitur ‘splendide’, et talia ducunt ad luxuriam; Gregorius: ‘Pene semper epulas comitatur uoluptas’. Status autem mendici e contrario fuit. Ille enim fuit in diuitiarum ubertate, iste in extrema paupertate; ille purpura et bysso indutus, iste ulceribus circumdatus; ille abundat deliciis, iste indigebat micis. Iste patiebatur pauper, secundum Gregorium, tria magna incommoda, scilicet paupertatem, infirmitatem et grauem temptationem. Magnas enim temptationes patiebatur cum uideret se non habere panem neque salutem et diuitem salutem et tantam uoluptatem; et tamen quodlibet istorum sibi ad penam sufficiebat, scilicet aut paupertas sine infirmitate, aut infirmitas sine paupertate, aut temptatio sine utroque, sed deus ad probationem hec sibi dedit. Erat quidem Lazarus aurum dei, margarita dei et stella dei. Vt igitur probaretur, positum est istud aurum in camino paupertatis et non potuit corrumpi; posita est ista margarita in sterquilinio ulcerose infirmitatis et non potuit infici; posita est ista stella in nebula temptationis et non potuit obscurari. Sed modo extractum est aurum de camino et positum est in celesti thesauro, leuata est margarita de sterquilinio et posita est in regali ornamento, purgata est stella ab omni nebula temptationum et refulget nobis per exemplum.

Secundo describitur status istorum in morte, quia uterque mortuus et uterque de mundo raptus, sed differenter. Nam diues mortuus erat morte culpe, qua separatur anima a deo; postmodum mortuus est morte nature, qua separatur anima a corpore suo; tandem morte gehenne, qua separatur anima a dei uisione et beatorum consortio. Lazarus autem mortuus est unica morte, scilicet morte nature. Vterque etiam fuit de mundo raptus, sed differenter, quia Lazarus in sinum Abrahe fuit ab angelis deportatus. Ista autem portatio facta est propter custodiam, Ps.: ‘Angelis suis deus mandauit de te ut custodiant te etc.’; propter reuerentiam, sicut episcopi in manibus portantur quando inthronizantur; propter letitiam, Chrysostomus: ‘Sufficiebat ad portandum pauperem unus angelus, sed propterea plures ueniunt ut chorum letitie faciant’. Diues autem tamquam parochianus dyaboli ad cimiterium infernale fuit deductus. Tali sepultura sepelientur usurarii et impii, de qua sepultura dicitur Ier. XXI: ‘Sepultura asini sepelietur’. Sepultura asini talis est quod pelle excoriatur et ipsa pellis a suo domino possidetur, carnes uero eius a canibus lacerantur, ossa autem pluuiis et grandinibus exponuntur. Sic quando aliquis diues iniquus moritur, parentes eum omnibus bonis suis eum expoliant, uermes eius carnes lacerant, grandines infernales eius animam cruciant, Que quidem anima naturam ossis habet, quia consumi non poterit, Ecc. X: ‘Cum morietur homo hereditabit serpentes’, scilicet infernales quo ad animam, ‘et bestias’, id est parentes uastantes eius terrenam substantiam, bestia enim quasi uastia dicitur, ‘et uermes’, corrodentes carnem propriam.

Tertio describitur status istorum post mortem, quia pauper in sinu Abrahe requiescit. Et dicitur sinus Abrahe locus superior inferni habens aliquam lucem, qui dicitur sinus propter tranquillitatem, sicut sinum maris dicimus locum aliquem a uentis quietum. Diues autem fuit in diuersis tormentis, sicut fuerat in diuersis peccatis. Nam dicitur Sap. XI: ‘Per que peccat quis, per hec et torquetur’. Peccauerat quidem iste diues in diuitiarum ubertate, ideo punitur extrema paupertate. Nam non petebat balsamum neque uinum neque situlam aque neque manum plenam aqua, sed tantum minimum digitum intinctum in aqua, et tamen non potuit obtinere, quia, sicut dicitur Iac. II: ‘Iudicium sine misericordia fiet ei qui non fecerit misericordiam’. Vocabat autem extremum digitum Lazari modicum suffragium meriti sui, et uocabat guttam aque modicum quid refrigerantis misericordie. Secundo peccauerat in uestium uarietate, ideo punitur penarum diuersitate. Habuerat enim duo mutatoria uestium, scilicet purpuram et byssum et ideo modo habet duo mutatoria penarum, de quibus dicitur Iob XXIIII: ‘Ad calorem nimium transeat ab aquis niuium’. Qui enim induebatur purpura, que habet colorem igneum, modo induitur ueste ignita et qui induebatur bysso, que habet colorem candidum, modo induitur uestimento niuis. Quando igitur diues est in flamma, tunc indutus est purpura; quando est in niue frigidissima, tunc indutus est bysso candida. Tertio peccauerat peccato gule, ideo punitur adustione lingue. Non est autem dicendum quod diues linguam habuit corporalem, sed dicitur cruciari in lingua, id est in anima, que pro peccato lingue amplius torquebatur. Tripliciter enim in lingua peccauerat: primo pauperem irridendo, secundo nimis uoluptuose edendo; Petrus Rauennas: ‘Lingua magis ardet, que pauperi insultauit; et nunc degustat cruciatus, que pretiosos cibos et odorata pocula degustauit’. Tertio, peccauerat in lingua, inter conuiuia ad detractiones ipsam relaxando; Chrysostomus: ‘Qui conuiuando magis in loquacitate peccauerat, in lingua atrocius ardebat’. Multi sunt etiam qui pro isto triplici peccato lingue punientur: qui et de pauperibus irrisiones faciunt et laute et uoluptuose comedunt et bonis detrahere non desistunt.

Postquam dominus descripsit diuitis uitam subiunxit eius penam ut omnes considerantes penam non imitentur uitam. Pena autem huius diuitis augetur ex multis.

Primo ex ratione loci in quo positus fuit, quia sepultus est in inferno. Ibi enim sepulchra sua habent superbi, luxuriosi et auari. De sepulchris enim talium dicitur, Ez. XXXII: ‘Ibi Assur et omnis multitudo eius in circuitu illius sepulchra eius’; ‘Ibi Mosoch et omnis multitudo eius in circuitu illius sepulchra eius qui descenderunt ad infernum cum armis suis’; ‘Ibi Elam et omnis multitudo eius per girum sepulchri sui qui descenderunt ad terram ultimam’. Ponuntur autem hic tres demones principales, scilicet Assur, Mosoch et Elam, id est Mammona, Asmodeus et Lucifer. Assur autem interpretatur diues et significat Mammonam, qui est demon super auaros; iste habet in inferno sepulchrum altissimum et in circuitu eius sunt sepulchra omnium auarorum. Mosoch interpretatur captura et significat Asmodeum, id est demonem qui est super omnes luxuriosos quos ipse capit et illaqueat; iste habet in inferno sepulchrum maximum et in circuitu eius sunt sepulchra omnium luxuriosorum. Elam interpretatur superluminare et significat Luciferum, qui est super superbos qui uolunt aliis eminere; iste habet in inferno sepulchrum altissimum et in circuitu eius sunt sepulchra omnium superborum. Et quoniam iste diues fuit auarus, uoluptuosus et superbus, ideo merito in inferno habet hec tria sepulchra; nam tristatur et plorat cum auaris, fetet et luget cum luxuriosis, desperat et dolet cum superbis.

Secundo augetur eius pena ex ratione beate uisionis quam perdidit, quod notatur cum dicitur ‘Vidit Abraham et Lazarum in sinu eius’. Plus enim cruciabatur ex eo quod amiserat uisionem beatorum quam ex eo quod sustinebat supplicia tormentorum. Chrysostomus, super illud ‘Inter nos et uos chaos magnum firmatum est’: ‘Videre possumus, transire non possumus; et nos uidemus quod fugimus et uos uidetis quod perdidistis; et nostra gaudia accumulant uestra tormenta et uestra tormenta accumulant nostra gaudia’. Sicut autem dicit Gregorius, usque ad iudicium et boni malos et mali uident bonos; post iudicium autem mali non uidebunt bonos; boni autem semper uidebunt malos, ut sic semper gaudium eorum crescat quia mala conspiciunt que misericorditer euaserunt. Ex ista autem uisione quinque colliguntur. Vnum est quod post hanc uitam boni cognoscent bonos, quia Abraham cognouit Lazarum et Lazarus cognouit Abraham. Secundum est quod mali cognoscent malos, quia diues, sciens quod fratres suos cognosceret si in infernum descenderent et ex hoc eius pena augeretur, nolebat quod illuc uenirent. Tertium est quod boni cognoscent malos, quia Abraham et Lazarus diuitem cognouerunt. Quartum est quod mali cognoscent bonos, quia diues cognouit Abraham et Lazarum. Quintum est quod post hanc uitam non solum cognoscemus illos quos in hac uita uidimus, sed etiam quos nunquam uidimus; nam diues cognouit Lazarum quem in hac uita uiderat et Abraham cognouit Lazarum et diuitem quos nunquam uiderat in hac uita.

Tertio augetur pena eius ex ratione doloris sensibilis quem incurrit, unde dicitur ‘Eleuans autem oculos suos, cum esset in tormentis’. Dicitur autem tormentum quasi torquens mentem. Torquebatur enim de gloria Lazari quam uidebat, de sua pena sensibili quam incurrerat, de impossibilitate remedii pro quo desperabat; Ps.: ‘Peccator uidebit’, scilicet gloriam sanctorum, ‘et ex hoc irascetur, dentibus suis fremet et tabescet’, propter cruciatum quem sentit, ‘desiderium peccatorum peribit’, quia ultra spem aliquam non habebit. Propter ista tormenta dicitur sepultus fuisse in inferno, id est, secundum Glossam, in profunditate penarum. Est enim infernus quasi quidam puteus habens superficiem in qua sunt peccatores minores, habens medium in quo sunt peccatores maiores, habens profundum in quo sunt peccatores maximi. Ps.: ‘Non me demergat tempestas aque’, quo ad illos qui sunt in medio; ‘neque absorbeat me profundum’, quo ad illos qui sunt in fundo; ‘neque urgeat super me puteus os suum’, quo ad illos qui sunt in superficie; et licet sint in superficie tamen nunquam inde exibunt, quia puteus urget super eos et claudit os suum.

Quarto augetur eius pena ex ratione remedii quod habere non potuit. Petierat quidem ut ad se Lazarus mitteretur et cum extremo digito in aqua madefacto lingua eius refrigeraretur. Sed ad primum respondit Abraham quod uenire non poterat, dicens ‘inter nos et uos chaos magnum firmatum est etc.’ . Secundum beatum Ambrosium, istud chaos est differentia meritorum, unde ait: ‘Inter diuitem et pauperem chaos magnum firmatum est, quia post mortem nequeunt merita immutari’. Secundum Theophilum, chaos est distantia mansionum, unde ait: ‘Chaos magnum significat distantiam iustorum et peccatorum. Nam sicut affectus eorum uarii fuerunt, sic et mansiones non modicum differunt’. Vel istud chaos potest esse distantia inter lucem et tenebras, quia boni sunt in luce et mali in tenebris, II Cor. VI: ‘Que societas luci ad tenebras?’. Ad secundum respondit dicens ‘Fili, recordare quia recepisti bona in uita tua etc.’, ac si dicat “Cum bene tibi erat, noluisti dare Lazaro micam panis, et ideo ab ipso non recipies guttam”. Mille anni sunt et amplius quod diues istam guttam petiit et tamen adhuc habere non potuit nec in perpetuum habebit. Non est aliquis ita miser qui aliquid recuperare non possit aut pretio aut mutuo aut mendicando aut laborando; sed dampnati nullum refrigerium, nullum bonum recuperare poterunt: non pretio, quia pretium glorie sunt ipsa bona opera que ibi fieri non possunt, Ioh. IX: ‘Venit nox, quando nemo potest operari’; nec mutuo, quia sancti de suis meritis nichil eis mutuabunt, unde cum fatue uirgines a prudentibus mutuo oleum peterent responderunt eis ‘Ne forte non sufficiat nobis et uobis’, Mt. XXV; nec mendicando, quia nullas elemosinas poterunt inuenire, Prou. XX: ‘Propter frigus piger arare noluit, mendicabit estate et non dabitur ei’; nec operando, quia habebunt manus ligatas et ideo non poterunt operari, Mt. XXII: ‘Ligatis manibus et pedibus etc.’.

Quinto augetur eius pena ex ratione fratrum suorum quos in inferno expectabat; ideo dicebat: ‘Rogo ergo te, pater, ut mittas Lazarum in domum patris mei etc.’. Ista autem petitio ex parte fuit iniqua, ex parte fatua et ex parte prouida. Iniqua fuit, quia Lazarum quem miserum uiderat iterum uolebat ad miseriam destinare: ‘Fleuit dominus super Lazarum quem suscitauit’, ex eo quod ipsum, sicut dicit Ieronimus, ad mundi huius miseriam iterum reuocabat. Secundo, ista petitio fuit fatua, ex eo quod plus mortuis quam scripturis credendum esse putabat. Quod autem hoc sit fatuum asserere, ostendit Chrysostomus triplici ratione. Primo, quia Lazarus resurrexit et multi cum Christo surrexerunt, et tamen iudei credere noluerunt, immo ipsum Lazarum occidere uoluerunt. Secundo quia scripture sunt a deo quia quod dicunt scripture dicit deus, ideo magis credendum est scripture quam alicui homini uiuo uel mortuo. Tertio quia si esset consuetudo quod mortui resurgerent et homines eis crederent, dyabolus aliquos fantastice suscitare posset qui multa falsa dicerent. Tertio ista petitio fuit prouida; sciebat enim quod ex dampnatione fratrum cresceret suum supplicium, et ideo prouide faciebat si hoc impediebat. Rogabat ergo ut ad fratres suos Lazarus mitteretur quia sciebat eos adhuc esse in mundo ex eo quod non uidebat eos esse in sinu Abrahe cum Lazaro nec secum in inferno. Preter istum autem modum sciendi Augustinus in libro de cura pro mortuis ponit alios tres modos quibus mortui ea que in hoc mundo fiunt scire possunt. Primo aliis animabus que de mundo ueniunt ea referentibus, sicut forte Abraham sciuit statum Lazari et diuitis, ipso Lazaro indicante. Secundo scire possunt ab angelis, qui presentes sunt omnibus que aguntur. Tertio possunt scire non solum presentia, sed etiam preterita et futura, dei spiritu reuelante.

Exponendo istud euangelium litteraliter sicut exponunt Glosse, dicendum est quod iste paterfamilias est dominus sabaoth qui plantauit uineam, id est plebem Iudaicam.

De qua dicitur Ys. V: ‘Vinea domini exercituum domus Israel est’. Istam uineam de Egypto deus transtulit et in terram promissionis plantauit, Ps.: ‘Vineam de Egypto transtulisti, eiecisti gentes et plantasti eam’. Sepe eam circumdedit, quia custodia angelorum eam muniuit, sed propter eorum obstinatam malitiam ipsa custodia angelica eos deseruit, iuxta illud Ier. LI: ‘Curauimus Babylonem et non est curata, derelinquamus eam etc.’; et uocat ipsam plebem Iudaicam Babyloniam propter confusionem uitiorum. Vbi dicit quedam Glossa quod audite sunt uoces angelorum in aere dicentium: «Transeamus ab hiis sedibus, torcular in ea fodit », quando legem sibi dedit que multis preceptis eos torquebat; «Turrem edificauit», quando templum erexit; «Locauit eam agricolis »: isti agricole sunt operarii uinee, de quibus habetur Mt. XX, de illo patrefamilias ‘qui operarios in uineam suam conduxit’; post multum temporis ‘misit seruos’, id est prophetas, ad recipiendum fructum bonorum operum; sed ipsi alios secauerunt, ut Ysaiam, alios excerebrauerunt, ut Ezechielem, alium occiderunt, ut Ieremiam, alium lapidauerunt, ut Zachariam. Tandem ‘misit filium suum’ et illum ‘extra uineam eiecerunt’, quia extra ciuitatem ipsum crucifixerunt et occiderunt. Postea Christus interrogauit dicens: “Cum ergo uenerit dominus uinee, quid faciet agricolis illis?”. Inter illos erant quidam simplices et boni qui dixerunt: “Malos male perdet etc.”. Erant et quidam sapientes qui istam parabolam intellexerunt, quod scilicet deberent Christum occidere, propter quod debebat deus uineam suam gentibus locare; et ideo responderunt, ut habetur Luc. XX: “Absit”, scilicet quod Christum occidant uel quod uineam perdant. Quod autem hoc facturi sint ostendit dominus per prophetam: ‘Lapidem’, inquit, ‘quem reprobauerunt edificantes, hic factus est in caput anguli’; ad litteram dicitur fuisse lapis quidam paratus pro edificio templi, qui tamen nusquam congrue locari poterat, sed consummato opere positus est sursum in angulo ita congrue ut omnes mirarentur. Iste lapis est Christus, qui fuit a Iudeis reprobatus, sed a deo in caput anguli positus, quia a deo caput ecclesie est constitutus; et ideo inquit: ‘Tolleretur a uobis regnum dei’, id est Christus, qui dicit de seipso Luc. XVII: “Regnum dei intra uos est et dabitur gentibus”, qui recipient fidem eius; uel ‘regnum dei’, id est sacra scriptura et cognitio unius dei; uel ‘regnum dei’ ad litteram, id est regnum celorum quod a iudeis est ablatum et gentibus traditum, Mt. VIII: ‘Venient ab oriente et occidente et recumbent cum Abraham, Isaac et Iacob in regno celorum, filii autem regni eicientur in tenebras exteriores’. Postea subdit Christus: “Qui ceciderit super lapidem istum confringetur, super quem uero ceciderit conteret eum”. Secundum Glossam, ille qui credit et tamen peccat, cadit super lapidem et non conteritur, sed confringitur, quia ad penitentiam reseruatur; sed, quando quis est infidelis, sicut erant iudei, lapis super eum cadit et conteritur, quia nunquam potest ad penitentiam resurgere quamdiu non habuerit fidem. Vel tunc aliquis super lapidem cadit, quando quis peccat quamdiu est in presenti uita, sed tamen non conteritur, quia resurgere potest. Secundum autem Chrysostomum, illud quod cadit fortiter cadit propter duas causas: aut propter pondus suum, aut propter altitudinem nimiam. Sic quidam grauiter cadunt, aut quia graue peccatum committunt aut quia sunt in altitudine magni status; et tamen quia adhuc in presenti uita sunt, licet super lapidem cadant resurgere tamen possunt, sed in iudicio et post hanc uitam lapis diuine sententie super eos cadet et tunc nunquam resurgent. Et quoniam mali in correptionibus deteriores fiunt, ideo pharisei et principes sacerdotum indignati uoluerunt Christum tenere, sed timore populi ‘quia sicut prophetam eum habebant’ non fuerunt ausi.

Mystice autem uinea ista est ecclesia, in qua sunt tot differentie palmitum quot differentie hominum. Sunt enim quidam palmites qui uiti adherent, sed non fructificant. Isti sunt illi qui habent fidem, sed non habent opera, de quibus dicitur Ioh. XV: ‘Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollet eum’, scilicet a consortio beatorum. Alii palmites sunt qui nec uiti adherent, quia sunt precisi, nec fructificant. Isti sunt heretici qui a Christo per fidem sunt precisi et ideo nullum bonum facere possunt, sicut dicitur Heb. XI: ‘Sine fide, impossibile est placere deo’; de talibus dicitur: ‘Si quis in me non manserit, mittetur foras sicut palmes, et colligent eum et in ignem mittent et ardet’. Alii palmites sunt qui uiti adherent et fructificant, de quibus dicitur ibidem: ‘Qui manet in me et ego in eo, hic fert fructum multum’. Sepes quam circa istam uineam ecclesie deus posuit significat custodiam angelorum, qua deus ipsam ecclesiam muniuit. Ipsi enim angeli sunt milites dei ipsam ecclesiam custodientes, de quibus dicitur Iob XXV: ‘Numquid est numerus militum eius’. Sicut autem uidemus quod in curia regis terrestris sunt quidam milites qui semper regem associant et coram illo decantant, alii qui hostes regis expugnant, alii qui ciuitates et castra regis custodiunt, sic in curia regis celestis sunt quidam angeli qui ipsum deum associant et ad eius honorem decantant, sicut cherubin et seraphin, Ys. VI: ‘Clamabant alter ad alterum: Sanctus, sanctus, sanctus dominus deus exercituum etc.’, Iob XXXVIII: ‘Cum me laudarent astra matutina et iubilarent omnes filii dei’; alii sunt qui contra hostes dei, id est demones, preliantur, sicut sunt uirtutes et potestates, Apoc. XII: ‘Factum est prelium magnum in celo, Michel et angeli eius preliabantur cum dracone etc.’; alii sunt qui custodiunt prouincias, sicut principatus; alii ciuitates et loca spiritualia, sicut archangeli; alii personas singulares, sicut angeli, Ys. LXII: ‘Super muros tuos Iherusalem constitui custodes, tota die et nocte perpetuo non tacebunt etc.’. Torcular quod fodit significat crucem in qua Christus manibus Iudeorum sic fuit calcatus et compressus quod totus liquor, id est sanguis, de eius corpore exiuit. Christus enim fuit uua nata de illa uite uirginea de qua dicit Ecc. XXIIII: ‘Ego quasi uitis fructificaui suauitatem odoris etc.’. Ista uua fuit alba in natiuitate, quia sine omni peccato Christus fuit conceptus et natus; in cruce autem facta est rubea propter sanguinis aspersionem, unde angeli admirantes dixerunt: “Quare rubrum est indumentum tuum et uestimenta tua sicut calcantium in torculari etc.”; post mortem autem ista uua remansit nigra, Apoc. VI: ‘Sol factus est niger tamquam saccus cilicinus’. Turris istius uinee est ipsa fides, de qua ecclesia se defendit aduersus hostes. Ipsi enim fideles impugnantur modo per prospera, modo per aduersa. Per prospera namque impugnant eos caro, mundus et dyabolus. Nam caro nititur trahere ad delectabilia, mundus ad terrenas diuitias, dyabolus ad sublimes honores, sed fides istis resistit, quia contra carnis delectabilia assumit carnis asperitatem, contra diuitias uoluntariam paupertatem, contra honores humilitatem; Heb. XI: ‘Fide Moyses grandis factus negauit se esse filium filie pharaonis’, ecce quia per fidem contempsit honores, ‘magis eligens affligi cum populo dei quam temporalis peccati habere iocunditatem’, ecce quia per fidem elegit carnis molestiam et asperitatem, ‘maiores diuitias existimans thesauro Egyptiorum improperium Christi’, ecce quia per fidem despexit diuitias. De hac etiam turri fidei fideles se defendunt contra aduersa, siue sint aduersa immissa a deo siue a dyabolo siue a mundo: ‘Omnis qui audit uerba mea et facit ea assimilabitur uiro sapienti qui edificauit domum suam supra petram, et descendit pluuia et uenerunt flumina et flauerunt uenti et irruerunt in domum illam et non cecidit, fundata enim erat supra petram’. Istud fundamentum pretiosum est fides Christi: I Cor. III: ‘Fundamentum aliud nemo potest ponere preter id quod positum est, quod est Christus Ihesus’. Qui enim sic est fundatus non timet pluuiam, id est aduersitatem de celo descendentem; nec timet flumina, id est persecutionem a terrenis tirannis irruentem; nec timet uentum, id est temptationem a demonibus qui sunt in aere uenientem.

Per istam uineam potest intelligi animam quam paterfamilias, id est deus, in corpore humano plantauit et ipsam angelica materia siue sepe muniuit, que debet putari et fodi et suo tempore uindemiari.

Circa istam uineam septem per ordinem sunt uidenda. Primo quare deus dicitur paterfamilias. Ad quod dicendum quod deus ideo paterfamilias dicitur, quia tres familias possidere cognoscitur. Vna est in hoc mundo, scilicet congregatio omnium electorum, alia est in purgatorio, tertia est in celo. Illi autem qui sunt in inferno non sunt de familia dei, sed de familia dyaboli. Istud representat sacerdos quando de corpore Christi facit tres partes ad innuendum quod corpus Christi mysticum in tres partes est diuisum. Illa enim pars quam sacerdos in calice abscondit et in uino consecrato immergit significat illam partem que est in celo, que ab omnibus penalitatibus absconditur et torrente diuine uoluptatis inebriatur. Alie autem due partes significant illam que est in mundo et que est in purgatorio, quia illi adhuc multis penalitatibus exponuntur nec plene adhuc diuino amore fruuntur.

Secundo uidendum est quare anima dicatur uinea. Ad quod dicendum est quod secundum Chrysostomum super Matheum sicut de uinea nascuntur gemme et de gemmis flores et de floribus uue et de uuis uinum elicitur, sic de anima uiri iusti nascuntur bone cogitationes tamquam gemme; sicut enim gemme sunt principium omnium fructuum sic cogitationes bone sunt principium bonorum operum. Prius enim quam homo aliquid boni faciat, illud cogitatione pertractat; et tamen illud principium a nobis habere non possumus sed a deo, II Cor. III: ‘Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis, quasi ex nobis’; et sicut ex gemmis nascuntur flores, sic de bonis cogitationibus oriuntur bone uoluntates. Nam secundum Chrysostomum bone uoluntates sic sunt apud dominum suaues quemadmodum odoriferi flores; et sicut ex floribus nascuntur uue, sic ex bonis uoluntatibus nascuntur bone operationes, Ecc. XXIIII: ‘Flores mei fructus honoris et honestatis’. Ista autem duo, scilicet bonas cogitationes et bona opera a nobis similiter habere non possumus, sed a deo, Phil. II: ‘Deus est qui operatur in nobis et uelle et perficere pro bona uoluntate’. Sicut autem de uuis uinum elicitur, sic ex bonis operibus, etiam in presenti, magnum gaudium generatur; unde super illud Ps. ‘In custodiendis illis retributio multa’ dicit Glossa: ‘non tantum pro eis in futuro reddetur premium, sed et hic in eorum custodia magnum est gaudium’.

Tertio uidendum est quare deus istam uineam, id est animam, in corpore humano plantauit. Ad hoc dicendum est quod hoc fecit propter tres causas. Prima est ut opera sua deus perficeret; fecerat enim deus creaturam pure corporalem sicut celum et terram, spiritualem sicut angelum; et ideo ne in dei uniuerso remaneret aliquid incompletum oportuit quod faceret tertiam creaturam, scilicet corporalem et spiritualem; et ideo ipsam animam corpori coniunxit. Secunda causa est ut anima in corpore et per corpus merita acquireret. Quedam enim sunt in quibus anima sine corpore potest mereri, sicut in diligendo deum, in cognoscendo deum et in memorando deum; immo sepe anima in talibus a corpore dicitur a corpore impediri, Sap. IX: ‘Corpus quod corrumpitur aggrauat animam et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem’. Alia uero sunt in quibus anima non potest mereri nisi in corpore et per corpus, sicut in ieiunando et peregrinationes faciendo et martyrium sustinendo. Tertia causa est ut homo maiorem gloriam perciperet. Si enim anima fuisset separata, fuisset glorificata tantum in contemplatione deitatis. Nunc autem homo glorificatur in anima contemplatione deitatis et in corpore in uisione humanitatis. Quarto uidendum est que sit sepes istius uinee. Ad quod dicendum quod sepes est custodia angelorum. Quelibet enim anima habet unum angelum ad sui custodiam deputatum; et hoc in quintuplici statu suo, scilicet dum est in utero ne a dyabolo suffocetur; dum est egressus ab utero, ne a baptismo impediatur; dum est uiuens in mundo, ne ad peccata pertrahatur; dum est in morte, ne de fide temptetur uel confessione impediatur; dum recedit post mortem, ne a dyaboli laqueis capiatur. Iste sunt quinque uie quas anima facit in quibus angeli eam custodiunt, Ps. ‘Angelis suis deus mandauit de te ut custodiant te in omnibus uiis tuis etc.’.

Quinto uidendum est qualiter ista uinea sit putanda. Et dicendum quod sicut dicit Ambrosius ‘Vinea recisa fructificat, semiputata frondescit, neglecta luxuriat’. Vinea igitur anime nostre ab omnibus uitiis recisa fructificat per bona opera, Ioh. XV: ‘Omnem qui fert fructum purgabit eum ut fructum plus afferat’. Vinea uero semiputata, id est anima negligenter et semiplene purgata, frondescit; quia talis habet multa folia uerborum et paucos fructus operum; et ideo tales a deo sunt maledicti, sicut patet in ficulnea que habebat tantum folia cui dominus maledixit, ut habetur Mt. XXI. Vinea uero neglecta, id est anima a nullo a uitiis purgata, luxuriat in palmites, scilicet siluestres; et ideo non profert uuas dulces, id est opera deo grata, sed labruscas, id est opera deo odiosa, Ys. V: ‘Expectaui ut faceret uuas et fecit labruscas’. In talem uineam sepe ascendunt spine et uepres, id est concupiscentie carnales, Ys v: ‘Non putabitur et non fodietur et ascendent super eam uepres et spine’.

Sexto uidendum est qualiter ista uinea sit fodienda. Et dicendum quod istius uinee quatuor sunt fossores, scilicet pudor, dolor, timor et amor. Pudor quidem habet terram cordis duram mollificare; peccator enim debet erubescere de se ipso, Ro. VI: ‘Quem ergo fructum habuistis tunc in illis in quibus nunc erubescitis?’. Talis autem pudor cor durum emollit, unde dicebat Iob XXIII: ‘Deus molliuit cor meum et omnipotens conturbauit me’. Secundus fossor est dolor, qui cor sic mollitum scindit uomere contritionis, Ioel. II: ‘Scindite corda uestra et non uestimenta uestra’. Tertius fossor est timor qui omnes lapides, id est omnia peccata, que in corde scisso inuenit habet extra proicere, Prou. V: ‘Timor domini expellit peccatum’. Quartus fossor est amor dei qui omnes palmites infructuosos ad radicem uitis subortos, id est omnes amores mundanos habet euellere et eradicare; Augustinus: ‘Qui biberit de fluuio paradisi cuius gutta maior est oceano restat ut in eo sitis huius mundi extincta sit penitus’.

Septimo uidendum est de uindemiatione istius uinee. Ad quod dicendum est quod ista uinea uindemiatur in morte et in iudicio, quando scilicet deus de omnibus operibus nostris rationem requiret. Sed multi erunt qui non dabunt deo uuas dulces, id est opera deo suauia, sed uuas felleas, id est peccata uenenata, Deut. XXXII: ‘Vua eorum, uua fellis et botrus amarissimus’; de talibus dicitur Ier. XIIII: ‘Confusi sunt, agricole operuerunt capita sua’. Hodie quidem tres mali uindemiatores uineam istam uindemiant, scilicet auaritia, luxuria et superbia; de quibus dicitur in Ps.: ‘Vindemiant eam omnes qui pretergrediuntur uiam, exterminauit eam aper de silua’. Ambulantes per uiam sunt auari, qui non cessant discurrere ut diuicias possint augere; aper de silua est porcus siluestris et significat luxuriosum qui efficitur porcinus et immundus; singularis ferus est superbus qui uult singularis esse et nullum super se habere, et est ferus, id est crudelis, quia omnes uult opprimere. Isti omnes istam uineam sic uindemiant quod Christus uix aliquos racemos, id est aliquos pauperes et simplices, potest habere, Michee VII: ‘Ve michi quia factus sum sicut qui colligit in autumpno racemos uindemie’.

In isto euangelio fit mentio de filio prodigo auerso et postmodum conuerso et de patre benigno, et ideo tria hic notantur. Primo peccatoris auersio, cum dicitur: ‘Peregre profectus est in regionem longinquam’; secundo, eiusdem conuersio, cum dicitur: ‘In se autem reuersus etc.’; tertio dei benigna receptio, cum dicitur: ‘Vidit illum pater ipsius et misericordia motus est’.

Circa primum notandum quod peccator a deo se auertens tres miserias incurrit. Prima est quia a deo se elongat, unde dicitur quod ‘profectus est in regionem longinquam’, Ps.: ‘Longe a peccatoribus salus’, Prou.: ‘Longe est dominus ab impiis’; et tamen in ueritate deus se non elongat ab homine, licet ita uideatur, sed homo se elongat a deo, sicut ponit exemplum Dionysius quod si nauis impingat in petram non elongat petra a naui, sed nauis a petra. Quanto autem peccator magis se elongat a deo, tanto magis appropinquat ad deum, sicut homo uolens se elongare a celo appropinquat ad celum quia si elongat se ab oriente appropinquat ad occidentem et si elongat se ab austro appropinquat ad aquilonem. Ideo quasi oriens et occidens sunt eius misericordia et iustitia, auster et aquilo sunt eius gratia et potentia; qui igitur elongat se ab eius misericordia preueniente, appropinquat ad eius iustitiam ulciscentem et qui elongat se ab eius gratia subsequente, appropinquat ad eius potentiam punientem, sicut patet in Iona qui uoluit fugere deum precipientem et inuenit deum punientem. Secunda miseria peccatoris est quia omnia bona sua dissipat, unde sequitur: ‘Dissipauit substantiam suam uiuendo luxuriose’. Quamuis enim cetera peccata omnia bona consument, precipue tamen luxuria dissipat omnia bona corporalia, temporalia, naturalia, scilicet spiritualia et gratuita. Dissipat quidem bona corporalia, quia ipsum corpus deducit ad consumptionem et senectutem, I Cor. VI: ‘Qui fornicatur in corpus suum peccat’, id est in corporis sui consumptionem; dissipat bona temporalia, quia deducit hominem ad paupertatem, Prou. XXIX: ‘Qui nutrit scortum perdit substantiam suam’; dissipat bona naturalia, quia memoriam hebetat ut nichil spirituale possit reminisci, rationem obnubilat, ut nichil spirituale possit intelligere, uoluntatem fedat, ut nichil spirituale possit diligere, I Cor. II: ‘Animalis homo non percipit ea que sunt spiritus dei’, Chrysostomus: ‘Nulla res sic precidit uirtutem, sicut corporalis uoluptas’. Tertia miseria est quia peccator famem tolerat, unde dicitur: ‘Quia cepit egere’. Nulla enim satietas est in deliciis, diuitiis nec in honoribus, Prou. XXX dicitur quod ‘tria sunt insaturabilia, infernus, terra sitiens et ignis’. Per infernum significatur superbia, quia sicut infernus non satiatur animabus sic et superbus non satiatur honoribus; per terram sitientem significatur auaritia, quia sicut terra sitiens non satiatur aqua sic nec auarus pecunia; per ignem significatur carnalis concupiscentia, quia sicut ignis non satiatur lignis sic nec concupiscentia delectationibus prauis.

Secundo ponitur peccatoris conuersio; ad cuius conuersionem tria requiruntur. Primum est status sui recognitio, cum dicitur: ‘In se autem reuersus dixit “Quanti mercenarii etc.” ’. Debet autem peccator penitens quatuor recognoscere, sicut dicit Gregorius, scilicet ubi fuit, ubi erit, ubi est et ubi non est. Vbi fuit, quia in peccato, et ideo debet dolere, Ier. II: ‘Scito et uide quia malum et amarum est reliquisse te dominum deum tuum’; ubi erit, quia in iudicio, et ideo debet timere, Ps.: ‘A iudiciis enim tuis timui’; ubi est, quia in miseria, et ideo debet gemere, Ps.: ‘Heu michi, quia incolatus meus prolongatus est’; ubi non est, quia non est in gloria, et ideo debet suspirare, Ps.: ‘Ego egenus’ eterne glorie ‘et pauper’ in fruitione corporalis miserie, ideo ‘deus adiuua me’. Secundum est oris confessio, quod notatur cum dicitur: ‘Pater, peccaui in celum’, id est coram angelis et sanctis dei, et coram te, id est te sciente et uidente. Quia igitur peccaui coram te qui es iudex meus, multum debeo erubescere et timere, Boetius: ‘Magna est uobis si dissimulare non uultis, indicta necessitas probitatis cum omnia agitis ante oculos iudicis cuncta cernentis’. Quia peccaui coram angelis qui sunt custodes mei, debeo multum dolere, quia quantum in me fuit eos contristaui, Ys. XXXIII: ‘Angeli pacis amare flebunt’. Quia peccaui coram sanctis et curia celesti que suis meritis me nutrit debeo multum flere, quia ipsam nutricem meam contristaui, Baruch IIII: ‘Contristatis nutricem uestram Iherusalem’. Tertium est satisfactio, quod notatur cum dicit: “Fac me sicut unum de mercenariis tuis”, quasi dicat: «Paratus sum tibi a modo satisfacere et seruire spe mercedis eterne». Est autem differentia inter seruum, mercenarium et filium. Seruus est qui solo timore abstinet a peccato, mercenarius est qui in intuitu mercedis seruit et cauet offensam,filius est qui solo amore seruit et offensam uitat. Iste igitur primo erat seruus quando uni ciui, id est demoni, adherebat et quando porcos pascebat, id est brutales motus satiabat; sed postea factus est mercenarius, quando spe eterne mercedis deo uoluit seruire; sed pater celestis eum filium fecit quando ad suam hereditatem eum recepit. Ecce quanta benignitas dei, quia peccatorem seruum dyaboli de seruitute extrahit, ipsum tamquam mercenarium spe mercedis eterne sibi seruire facit et tandem tamquam filium ad eternam hereditatem recipit.

Tertio, ponitur benigna dei receptio. Recepit enim eum uelociter, dulciter, honorabiliter et letenter. Velociter quidem eum recepit, unde dicitur: ‘Et accurrens, etc.’. Semper enim deus in miserando est promptus, in puniendo tardus. Quam tardus autem sit in puniendo dicitur Gen. III: ‘Cum audisset uocem domini dei deambulantis in paradiso ad auram post meridiem etc.’. Ecce quia uadens ad puniendum transgressionem non currebat, sed deambulabat, id est lento passu incedebat; et non ibat impulsus ab aura, sed contra auram, quia quando ad puniendum uadit sua misericordia sibi resistit; et non iuit in meridie statim, scilicet quando Adam peccauit, sed expectauit usque post meridiem. Vadens uero hic ad miserendum dicitur quod currebat. Nam, sicut dicit Chrysostomus, illud quod homo contra naturam facit, pigre facit; illud uero quod secundum suam naturam facit, cito facit. Quia uero deo est contra naturam suam punire, ideo ad puniendum est tardus; quia secundum suam naturam est misereri semper et parcere, ideo ad parcendum et miserendum est promptus. Secundo recepit eum dulciter, quod notatur cum dicitur: ‘Cecidit super collum eius’. Facit deus erga peccatorem ad similitudinem uulturis, quia primo cadauer a longe uidet, deinde aduolat, postea incumbit super illud, tandem sibi incorporat; sic etiam dominus hic fecit, quia cum adhuc longe esset eum oculis misericordie uidit, deinde accurrens alis misericordie et ueritatis ad eum uolauit, postea super collum eius incubuit et insedit et tandem eum deosculans et reconcilians ipsum sibi tamquam membrum suum incorporauit. Tertio recepit eum honorabiliter, quia fecit eum indui stola prima, id est innocentia quam in baptismo induerat; sed per peccatum eam perdiderat, per penitentiam uero eam recuperauerat. Sed quia non ualet habere innocentiam nisi fiant opera bona, quia non sufficit abstinere a malo nisi fiat quod bonum est, ideo subditur: ‘Et date anulum in manu eius’, id est gratiam operandi. Gratia enim dei est anulus siue signaculum quo signantur serui dei a seruis dyaboli; de quo signaculo dicitur II Tim. II: ‘Firmum fundamentum dei stat habens signaculum, hoc cognouit dominus qui sunt eius etc.’. Sed quia in operando multa aduersa sepe incurrunt, ideo indigent forti patientia; et hoc est quod dicitur: ‘Et calceamenta in pedes eius’. Calceamenta enim pedes muniunt contra duritiam uie et ideo significant constantiam contra aduersa. Quarto ipsum recipit letanter, unde dicit: ‘Manducemus et epulemur’. In conuersione enim peccatoris magnum est gaudium, iuxta illud Luc. XV: ‘Gaudium erit angelis dei super uno peccatore penitentiam agente’; nam gaudent deus, angeli et omnes sancti, unde dicitur Ys. LV: ‘In letitia egrediemini’, scilicet de peccatis, ‘et in pace deducemini’, scilicet ad penitentiam, ‘montes’, id est altitudo et sublimitas diuinarum personarum, ‘et colles’, id est altitudo angelorum, ‘cantabunt coram uobis laudem et omnia ligna regionis’, id est collegium omnium sanctorum, ‘plaudent manu’.

Quamuis ista uerba pater dixerit filio suo qui secum remanserat ut ipsum placaret, possunt tamen esse uerba uirginis loquentis ad filium et dicentis: “Fili, tu semper mecum es, etc.”. In quibus uerbis tria notantur. Primum est ex parte uirginis materna dilectio, cum uocat eum filium dicens: “Fili”; secundum ex parte Christi cum matre indiuisibilis habitatio, cum subditur: “Tu semper mecum es”; tertium ex parte utriusque, omnium bonorum communicatio, cum subditur: “Et omnia mea tua sunt”.

Circa primum, notandum quod beata uirgo fuit uera mater Christi et non tantum uera mater, sed etiam fuit studiosa mater et pia mater. Vera quidem mater fuit, quia materiam carnis sibi dedit, conuenientem locum in utero sibi tribuit et conueniens nutrimentum ei exhibuit. Ista enim tria faciunt esse ueram matrem, Sap. VII: ‘In uentre matris figuratus sum caro’, ecce quia Christus conuenientem locum in utero a matre habuit, ‘decem mensium tempore coagulatus sum in sanguine ex semine hominis’, ecce quia materiam corporis a uirgine totam accepit. Et dicit: ‘Ex semine hominis’: alii enim formantur ex semine hominum, Christus autem ex semine hominis, id est uirginis. Et sequitur: ‘Delectamento sompni conuenientis’, ecce quia accepit conueniens nutrimentum, quo in utero delectabatur et nutriebatur. Secundo fuit sollicita et studiosa mater. Adeo quidem studiosa fuit quia, sicut dicit Bernardus, omnia opera misericordie erga personam filii exhibuit. Ipsum enim indumento carnis induit, ipsum in hospitio uteri sui nouem mensibus hospitata fuit, ipsum lacte uirgineo nutriuit et potauit, ipsum per infantilem etatem infirmum fouit, ipsum in carcere crucis positum uisitauit, eius sepulture interfuit. Tertio fuit pia mater. Fons enim pietatis nouem mensibus in suo utero habitauit, et ideo tota pietate resplenduit. Ideo assimilatur aurore, lune, soli et armate aciei, Cant. VI: ‘Que est ista que progreditur, quasi aurora consurgens, pulchra ut luna, electa ut sol, terribilis ut castrorum acies ordinata’. Assimilatur enim aurore, quia eius misericordia omnibus est necessaria; sicut enim aurora est media inter noctem et diem, sic et ipsa est mediatrix inter nos et deum. Assimilatur lune, quia eius misericordia omnibus est uicinior; sicut enim luna pre ceteris planetis terre magis est uicina, sic et ipsa pre ceteris sanctis peccatoribus magis est propinqua. Assimilatur soli, quia eius misericordia omnibus est communior; sicut enim sol lucem suam et calorem omnibus tribuit, sic et ipsa lucem gratie et calorem misericordie omnibus impendit. Assimilatur armate aciei, quia eius misericordia omnibus est potentior, quia ipsa hostes, id est demones, conterit et expellit et eis terribilis existit. Nichilominus assimilatur stelle maris, quia eius misericordia est omnibus diuturnior; sicut enim ceteris stellis occidentibus stella maris non occidit, sic ceteris sanctis non exaudientibus Maria tamen non deserit.

Secundo ponitur ex parte Christi indiuisibilis cum matre habitatio, cum dicitur: ‘Tu semper mecum es’. Christus enim semper fuit cum matre in triplici statu suo, scilicet dum esset in utero matris sue, dum ipse uiueret in mundo et dum recessit de mundo. Nam dum esset in utero matris, ipsam sanctificauit; dum uiueret in mundo, ipsam ab omni peccato conseruauit; dum recessit de mundo, ipsam totam gloriosam et luminosam fecit. Primo igitur ipsam sanctificauit. Tres quidem conceptiones sunt siue natiuitates. Vna qua quis sine peccato concipitur et sine peccato nascitur; et hoc modo non fuit conceptus et natus nisi unus, scilicet Christus, qui fuit sine peccato conceptus et sine peccato natus. Alia est qua quis cum peccato concipitur et cum peccato nascitur; et ista est nostra conceptio et natiuitas, quia cum peccato concipimur et cum peccato nascimur. Alia est media, qua quis cum peccato concipitur et sine peccato nascitur; et ista fuit conceptio et natiuitas beate uirginis. Fuit enim cum peccato originali concepta sed sine peccato nata, quia a spiritu sancto fuit in utero matris sue sanctificata et ab omni peccato mundata; et ideo, secundum Bernardum, fuit ante sancta quam nata. Ista triplex differentia tangitur Iob III, ubi loquitur de nocte originalis culpe, dicens: ‘Pereat dies in qua natus sum et nox in qua dictum est conceptus est homo’; et sequitur: ‘Obtenebrentur stelle caligine eius: exspectet lucem et non uideat, nec ortum surgentis aurore’. Ecce quia nominat hic lucem, auroram et stellas; per solem Christus, per auroram uirgo, per stellas ceteri sancti intelliguntur. Nox igitur originalis culpe non uidit Christum nec quantum ad conceptum nec quantum ad ortum; ideo dicit: ‘Exspectet lucem et non uideat’. Auroram autem, id est beatam uirginem, uidit quantum ad conceptum, sed non uidit quantum ad ortum; et ideo dicit: ‘Nec ortum surgentis aurore’. Stellas autem, id est uiros sanctos, ipsa nox originalis concupiscentie uidit et in conceptu et in ortu; et ideo ex toto obtenebrati fuerunt quia habuerunt tenebrosum conceptum atque tenebrosum ortum, et ideo dicit: ‘Obtenebrentur stelle caligine eius’. Secundo fuit secum dum uiueret in mundo, quia ipsam ab omni peccato conseruauit. Fuit enim sine peccato mortali, originali et ueniali. Rari sunt qui sibi cauent a peccato mortali, rariores qui sibi cauent a ueniali, rarissimi qui nascuntur sine originali; ideo rarissimi, quia non fuerunt nisi tres in nouo testamento, scilicet Christus, uirgo beata et Iohannes baptista. De uirgine igitur dicitur Cant. IIII: ‘Tota pulchra es, amica mea, et macula non est in te’. Ipsa enim fuit pulchra, quia ab omni peccato mortali penitus elongata; ipsa fuit tota pulchra, quia in carne et anima ab originali mundata; ipsa fuit sine macula quia ab omni ueniali immunis effecta. Tertio fuit secum quando exiuit de mundo, quia ipsam totam gloriosam et luminosam fecit. Hec est enim illa mulier de qua dicitur Apoc. XII: ‘Mulier amicta sole et luna sub pedibus eius, et in capite eius corona stellarum duodecim, et in utero habens etc.’. Ipsa enim est luminosa a parte superiori, quia habet coronam duodecim stellarum in capite. Duodecim stelle sunt duodecim ordines, scilicet nouem ordines angelorum et tres hominum, scilicet martyrum, confessorum et uirginum. Isti omnes eam coronant quia eam exornant. Est etiam luminosa a parte inferiori, ideo dicitur: ‘Et luna sub pedibus eius’. Per lunam significatur ecclesia quam sub pedibus habet quia eam sub protectione tenet. Est luminosa a parte exteriori, ‘quia est amicta sole’, id est glorificato corpore. Est luminosa a parte interiori, ‘quia in utero habens’, ipsa enim diuinum splendorem in utero habuit et ideo tota luminosa remansit.

Tertio ex parte matris et filii fuit bonorum omnium communicatio, ideo dicitur: ‘Omnia mea tua sunt’. Omnia enim que fuerunt filii fuerunt et matris; et e contrario filius tria habuit, scilicet carnem, animam et deitatem et ista fuerunt uirginis, scilicet caro per generationem, anima per amorem, deitas per fruitionem, Cant. ult.: ‘Que est ista que ascendit de deserto deliciis affluens innixa super dilectum suum’. Caro uirginis et caro Christi fuit terra, sed non terra horti sed deserti, quia ab omni humore concupiscentie fuit arida et nulli uitio unquam fuit aperta; et ideo ambo in deserto habitauerunt, quia carnem clausam et integram habuerunt; fuit etiam affluens deliciis, in quantum delectabatur in contemplatione et fruitione deitatis; fuit etiam super dilectum innixa, in quantum ipsa eius anime per amorem fuit coniuncta. Omnia etiam que fuerunt in matre fuerunt filii, id est a filio, scilicet eius humilitas, uirginitas et fecunditas. A filio quidem habuit humilitatem suam, que tanta fuit quod deum de celo ad se traxit, Cant. I: ‘Dum esset rex in accubito suo’, id est in sinu paterno, ‘nardus mea dedit odorem suum’. Nardus est herba parua et significat humilitatem Marie, ad cuius odorem Christus in uterum eius uenit. Iste est ille unicornus qui a nemine capi potest nisi a puella, dum in eius sinu caput reclinat. Secundo a filio habuit uirginitatem suam, que tanta fuit quod etiam aliorum corda penetrabat et omnes motus prauos exstinguebat; unde quamuis pulcherrima fuerit a nullo tamen unquam potuit concupisci, ex eo quod eius puritas penetrabat omnium corda et ea reddebat casta. Et ideo assimilatur mirre et cedro; sicut enim odor mirre expellit uermes et odor cedri expellit serpentes, sic eius puritas expellebat de cordibus aliorum omnes motus brutales. Tertio a filio habuit fecunditatem, que tanta fuit quod totum mundum satiauit. Fuit enim tamquam arbor fecunda que nobis illum fructum attulit de quo dicitur Luc. I: ‘Benedictus fructus uentris tui’; cuius odor patrem recreauit et reconciliauit, ut possit dicere Gen. XXVII: “Ecce odor filii mei, sicut odor agri pleni”; cuius sapor totum mundum delectauit, Ecc. XI: ‘Breuis in uolatilibus est apis et initium dulcoris habet fructus eius’; cuius color, id est species et uisio faciei, beatitudinem facit, Ioh. XVII: ‘Hec est uita eterna, ut cognoscant te solum uerum deum et quem misisti Ihesum Christum’.

Quia dyabolus in isto tempore quadragesimali magis exercet conatus sue temptationis, ideo ecclesia in duabus dominicis precedentibus et in ista temptationes suas admonet esse cauendas. Eorum enim quos temptat quatuor sunt genera. Quosdam enim temptat, sed nequaquam superat; isti significantur per temptationem Christi. Alios temptat et superat et per diuersa uitia uexat; isti significantur per filiam mulieris Chananee, unde dicitur: ‘Filia mea male a demonio uexatur’. Alios temptat et superat, sed tamen postmodum per contritionem expellitur; isti significantur per istum demoniacum qui curatus fuit. Alios temptauit et superauit et postmodum fugatus fuit, sed tandem postmodum ad eos redit; isti significantur per hoc quod dicitur: ‘Cum immundus spiritus exierit ab homine, etc.’. Iste autem demoniacus non tantum erat mutus sed etiam cecus, ut dicitur Mt. XII, et ideo per eum peccator significatur. Circa cuius curationem Christus ostendit suam potentiam, sapientiam et bonitatem.

Primo quidem triplex opus magne potentie circa eum ostenditur. Primum est quia demonium ab eo expulit. Peccator enim dyabolum in domum cordis sui conducit, sed Christus tamquam malum pensionarium de domo expellit. In tribus enim casibus de conducta domo quis expelli potest. Primo quando pensionem non soluit. Deus enim dedit homini tria de quibus uult pensionem habere, scilicet corpus, animam et res temporales; nam de corpore requirit ieiunium, de anima orationes, de rebus elemosinas. Dyabolus autem prohibet ieiunium, quia est sibi uenenum; dicit enim Ambrosius quod sputum hominis ieiuni est uenenum serpenti, per quod datur intelligi quod ieiunium est serpenti infernali uenenum. Prohibet orationes, quia sunt sibi incendium, Tob. VI: ‘Cordis eius particulam si super carbones ponas, fumus eius extricat omne genus demoniorum’; fumus est oratio que quando exit a corde inflammato per amorem fugat omnem demonem. Prohibet elemosinas quia sunt sibi iaculum, unde de elemosina dicitur Ecc. XXIX: ‘Super scutum potentis et super lanceam, aduersus inimicum tuum pugnabit’. Secundo potest quis expelli de domo conducta quando in prauum usum eam conuertit. Dyabolus enim cor hominis conuertit in prostribulum dum ibi ponit immunditias omnium peccatorum, et ideo debet expelli. Qualiter autem ibi ponat immunditias peccatorum dicitur Apoc. XVIII: ‘Facta est Babylon habitatio demoniorum’, quo ad peccatum auaritie, quia ‘auaritia est simulacrorum seruitus’, ut dicitur Col. III, ‘et custodia omnis spiritus immundi’, quo ad peccatum luxurie, ‘et custodia omnis uolucris immunde’, quo ad peccatum superbie. Tertio de domo conducta expelli quis potest, quando dominus domus caret habitatione et eam uult inhabitare. In anima sunt tres domus in quibus deus habitare uult, scilicet memoria, intelligentia et uoluntas, et ideo dyabolus merito debet expelli. In domo quidem memorie uult habitare per suorum beneficiorum recordationem, Ps.: ‘Memor fui dierum antiquorum, meditatus sum in omnibus operibus tuis, etc.’; in domo intelligentie per peccatorum nostrorum continuam meditationem, Ys. XXXVIII: ‘Recogitabo tibi omnes annos meos in amaritudine anime mee’; in domo uoluntatis per dei continuam dilectionem, unde postquam dominus dixit Ioh. XIIII: “Si quis diligit me sermonem meum seruabit”, subdit: “ad eum ueniemus et mansionem apud eum faciemus”.

Secundum opus potentie fuit quia muto loquelam restituit. Peccator quantumcumque loquatur, tamen mutus est. Deus enim dedit homini linguam ad tria officia, scilicet ut deum laudaret, proximum edificaret et se de peccatis suis in confessione accusaret; sed peccator est mutus quia deum non laudat, sed blaphemat, Ro. II: ‘Nomen enim dei per uos blasphematur inter gentes’. Vnde propheta omnes creaturas ad deum laudandum inuitans, inter ceteras inuitat dracones, infernum, serpentes, dicens: “Laudate dominum de terra, dracones et omnes abyssi”, item: “serpentes et uolucres pinnate”. Nusquam autem inuitat superbos, auaros et luxuriosos, quia illi non laudant dominum, sed blasphemant. Ex quo uidetur quod peccatores sunt peiores draconibus, serpentibus et inferno. Secundo peccator est mutus quia proximum non edificat, sed scandalizat, Ecc. XXVIII: ‘Lingua tertia multos commouit et dispersit de gente in gentem’. Prima lingua est diuina siue angelica, que est lingua perfectorum; cuius est loqui ea que sunt ad laudem dei et edificationem proximi, Ecc. LI: ‘Dedit michi dominus linguam mercedem meam et in ipsa laudabo eum’. Secunda lingua est humana, que est lingua imperfectorum; cuius est loqui de mundo et de hiis que requirit mundana necessitas, I Ioh. IIII: ‘Ipsi de mundo sunt et ideo de mundo loquuntur et mundus eos audit’. Tertia lingua est dyabolica et ista est lingua hominum peruersorum cuius est detrahere et mendacia dicere, Ioh. VIII: ‘Cum loquitur mendacium, ex propriis loquitur etc.’. Qui igitur deum laudat et proximum edificat, ille loquitur lingua prima, id est angelica siue diuina; qui secularia negotia pertractat, ille loquitur lingua secunda, id est humana; qui proximum scandalizat, ille loquitur lingua tertia, id est dyabolica. Tertio peccator est mutus quia de suis peccatis in confessione se non accusat, cum tamen dicatur Prou. XVIII: ‘Iustus in principio accusator est sui’. Peccator enim habet principium, scilicet malam cogitationem et delectationem; habet et medium, scilicet malum consensum; habet et finem, scilicet malum opus. Debet igitur quilibet confiteri non tantum finem, scilicet malum opus, non tantum medium, scilicet malum consensum, sed etiam principium, id est malas cogitationes et delectationes.

Tertium opus potentie fuit quia sibi lumen restituit. Signum autem est quod peccator illuminatus est quando uidet ante et retro, a dextris et a sinistris, sicut dicitur de sanctis animalibus Apoc. IIII, quod ‘plena erant oculis ante et retro et in circuitu’. Ille uidet retro, qui considerat peccata sua et habet inde dolorem; ille uidet ante, qui considerat dei iudicia et inde habet timorem; ille uidet a dextris, qui considerat mundi prospera quam sint uana et ad ea non allicitur per amorem; ille uidet a sinistris, qui considerat mundi aduersa quam sint breuia, et ideo non frangitur per desperationem. Secundo Christus ostendit suam sapientiam in calumpniatorum confutatione. Dicebant enim Christum demonia expellere in Beelzebub principe demoniorum, sed Christus ostendit per quatuor rationes non esse uera que dicunt. Prima sumitur a parte demoniorum et talis est: «Si in aliquo regno uel familia aliqua diuisio oritur, oportet quod ad nichilum redigatur. Si igitur demones se mutuo expellerent, sibi ad inuicem diuisi et contrarii essent, et ideo iam ad nichilum redacti fuissent et in malorum cordibus non regnarent; et tamen uerum non est, immo regnant et ideo diuisi non sunt». Ista ratio adiuuatur per illud quod dicit Ieronimus: ‘Concordia parue res crescunt, discordia maxime dilabuntur’. Secunda ratio sumitur ex parte apostolorum et Iudeorum et talis est: «Filii uestri, id est apostoli mei de uobis progeniti, expellunt demones uirtute nominis mei uel filii uestri, id est exorciste uestri, expellunt demones uirtute exorcismi. Si igitur illorum eiectionem deo attribuatis, meam quoque similiter attribuere deo debetis». Ista ratio adiuuatur per illud quod dicitur in historiis scholasticis, quod Salomon fecit quosdam exorcismos per quos exorciste Iudeorum demones expellebant. Tertia ratio sumitur ex parte Christi et ipsius dyaboli, et talis est: «Dyabolus tamquam fortis mundum tamquam castrum suum pacifice possidebat, sed ego fortior ipsum uici et ligaui. Ex quo igitur sum ego fortior et ipsum ligatum teneo, eius auxilio non indigeo». Ista ratio adiuuatur per illud quod dicitur II Pet. II: ‘A quo enim quis superatus est, huius et seruus est’. Quarta ratio sumitur ex parte Christi et demoniorum similiter, et talis est: «Ego et dyabolus habemus contrariam uoluntatem, quia qui non est mecum, scilicet in uoluntate, contra me est. Ego enim uolo omne bonum, ille omne malum; ego uolo humilitatem, ille superbiam. Habemus etiam contrariam operationem, quia qui non colligit mecum dispergit. Ego enim colligo homines ad fidei ueritatem, ille dispergit per errorem; ego colligo ad uirtutes, ille dispergit ad uitia». Ista ratio adiuuatur per illud quod dicitur II Cor. VI: ‘Que conuentio Christi ad Belial?’. Tertio ostendit Christus suam bonitatem et hoc in sua benigna admonitione qua nos admonet ut recidiuum caueamus, cum dicit: ‘Cum immundus spiritus exierit ab homine etc.’; et potest intelligi de Iudeis, ut sit sensus: «Vos dicitis quod ego eicio demonia in principe demoniorum, sed ego possem dicere de uobis quod prius, scilicet ante legem, habebatis unum demonem qui uos faciebat ydololatrare; sed modo habetis septem, id est omnes quia per septenarium numerum uniuersitas designatur; qui scilicet uobis suadent ut me debeatis occidere ». Vel potest intelligi de recidiuantibus, ut sit sensus: «Quamuis dyabolum uicerim et ligauerim, tamen nullus de se confidat, quia quando ab aliquo expellitur uadit ad perfectos et inueniens eos sine humore uitiorum redit ad primos et assumens omnes modos temptandi tam nequiter eos temptat quod sepe eos uincit et superat».

Iudei miracula Christi deprauabant et ea principi demoniorum attribuebant, quem Beelzebub appellabant. Ydolum enim quod Acanonite fecerant derisionis causa appellabant Beelzebub, quod sonat uir muscarum, propter sordes sanguinis immolaticii quem musce secuntur. In isto ydolo principem demoniorum Iudei habitare asserebant et in tali principe Christum miracula sua facere dicebant. Ex hoc uidetur quod inter demones sunt aliqui principes. Videamus igitur qui sint isti principes et qualiter expellantur.

Circa primum notandum quod inter demones sunt quatuor principes, qui specialibus uitiis principantur. Vnus est qui preest superbie et uocatur Lucifer, de quo dicitur Ys. XIIII: ‘Quomodo cecidisti de celo Lucifer etc.’; iste multos habet subiectos quibus principatur, Iob XLI: ‘Ipse est rex super omnes filios superbie’. Alius est qui preest luxurie et uocatur Asmodeus, de quo habetur Tob. III, quod interfecit septem uiros Sare. Odit enim legitimum matrimonium et diligit adulterium, et ideo per hunc modum uolebat illam puellam inducere ad fornicandum, ut scilicet postquam non poterat legitimo matrimonio uti cogeretur in fornicationem labi; et iste multos habet subiectos quibus principatur quia, sicut dicitur I Ioh. V: ‘mundus totus in maligno positus est’, id est in malo igne concupiscentie. Tertius est qui preest auaritie et uocatur Mammona, Mt. VI: ‘Non potestis deo seruire et Mammone’. Est autem Mammona, sicut dicit Glossa, nomen demonis qui preest diuitiis, non quod in eius potestate sint, sed quia eis utitur ad decipiendum; et iste multos habet subiectos quibus principatur, iuxta illud Ier. VI: ‘A maiore usque ad minorem omnes auaritie student’. Quartus est qui preest immundis cogitationibus, odiis, rancoribus et malis uoluntatibus, et uocatur Beelzebub, id est uir muscarum. Immittit enim muscas, id est cogitationes immundas que dicuntur musce quia ad animam sepe uolant et ipsam molestant atque commaculant; iste habet multos subiectos quibus principatur quia, sicut dicitur Prou. XX: ‘Quis potest dicere: Mundum est cor meum, purus sum a peccato?”.

Viso qui sint isti principes, uideamus qualiter expellantur. Circa quod sciendum est quod dyabolus uocatur, ut habetur Gen. III, serpens. Serpens autem materialis per quatuor expellitur. Primo per odorem uinee florentis, quia naturaliter illum odorem odit et ipsum fugit. Secundo per sputum hominis ieiunantis; dicit enim Ambrosius in Exameron quod tanta est uis ieiunii ut moriatur serpens si gustauerit sputum hominis ieiuni. Tertio per denudationem hominis. Nam, sicut dicitur in historiis scholasticis, serpens in hominem uestitum insilit, nudum fugit; et ratio assignatur ibidem, quia quando deus posuit inimicitias inter serpentem et mulierem et semen eius tunc homo erat nudus, et ideo naturaliter fugit hominem nudum tamquam sibi inimicum. Quarto per carmina incantatoris; unde quando incantari se sentit, unam aurem in terram figit et aliam cum cauda claudit, ne uocem audiat incantantis, Ps.: ‘Sicut aspidis surde et obturantis aures suas etc.’. Primus igitur demon, scilicet Lucifer qui preest superbie, expellitur per odorem uinee florentis, id est per ueram humilitatem cordis. Humilitas enim in tantum est odorifera quod eius odor deum trahit, demonem expellit et omnia eius temptamenta confringit. Trahit quidem deum, sicut patet in beata uirgine que traxit ad se deum sua humilitate, Cant. I: ‘Cum esset rex in accubitu suo, nardus mea dedit odorem suum’; est autem nardus herba humilis et odorifera et signat humilitatem uirginis, cuius odor in celum ascendit et Christum ad se descendere fecit. Iste etiam odor demones expellit, unde legitur de beato Antonio quod dyabolus dixit ei: «Si tu uigilas, ego sompnum non capio. Si tu ieiunas, ego cibum non sumo. Si tu diuitias contemnis, ego nichil terrenum possideo. Vnum solum est in te quod expellit me, scilicet humilitas tua». Iste etiam odor omnia temptamenta dyaboli frangit; unde legitur in uitis patrum quod quidam sanctus uidit in spiritu totum mundum laqueis plenum; et ipse suspirans clamauit: «O domine, quis istos euadet?» Et responsum est ei: «Humilitas». Secundus demon, scilicet Asmodeus qui preest luxurie expellitur per sputum hominis ieiunantis, id est per ieiunium et mortificationem carnis, Mc. IX: ‘Hoc genus demoniorum in nullo potest exire nisi in oratione et ieiunio’. Taliter se mortificabat qui dicebat I Cor. IX: ‘Ego igitur sic curro non quasi incertum, sed pugno non quasi aerem uerberans, sed castigo corpus meum et in seruitutem redigo’. Sunt enim quidam qui seipsos macerant tantum uoluntate, sicut procrastinantes qui proponunt in futuro penitentiam agere, sed istud incertum est. Contra quod dicit apostolus: ‘Sic curro non quasi in incertum’; futura enim incerta sunt, Eccl. IX: ‘Omnia in futurum seruantur incerta’. Alii autem sunt qui istam macerationem habent in ore, sicut sunt simulatores, et uerbosi predicatores. Quidam enim dicunt se grauem penitentiam agere et nullam faciunt; alii graues penitentias predicant et inducunt, et ipsi modicas facere nolunt, iuxta illud Mt. XXIII: ‘Alligant enim onera grauia et importabilia et imponunt in humeros hominum, digito autem suo nolunt ea mouere’. Isti tota die sermonibus suis aerem uerberant, quia uox est aeris tenuissimus ictus; et contra hoc dicit apostolus sic: ‘Pugno non quasi aerem uerberans’. Alii sunt qui istam macerationem in opere habent sicut sunt ueri penitentes qui corpus suum castigant, ipsum ieiuniis disciplinando, et refrenant, eius concupiscentias exstinguendo; ideo subdit: ‘Sed castigo corpus meum et in seruitutem redigo’. Tertius demon, scilicet Mammona qui preest auaritie, expellitur per denudationem, id est per rerum temporalium abiectionem. Ista autem denudatio aliquando totaliter fit, iuxta illud Mt. XIX: ‘Si uis perfectus esse, uade et uende omnia que habes et da pauperibus’; aliquando particulariter fit, iuxta illud Luc. XI: ‘Quod superest date elemosinam etc.’, id est de hiis que supersunt uobis; aliquando nullo modo fit, sicut in auaris qui nichil dare uolunt, sicut patet Iob XX: ‘Non remansit de cibo eius, et propterea nichil remanebit de bonis illius’, Ecc. XI: ‘Nunc manducabo de bonis meis solus, et nescit quod tempus pretereat et relinquat omnia aliis’. Illos igitur qui nullo modo uolunt se bonis suis denudare nec aliquid pauperibus tribuere sed uolunt esse diuitiis sarcinati dyabolus, id est serpens infernalis, inuadit I Tim. VI: ‘Qui uolunt diuites fieri incidunt in temptationes et in laqueum dyaboli etc.’; illos autem qui totaliter se denudant, id est qui omnia mundana relinquunt, et illos qui particulariter se denudant, id est qui de sua abundantia elemosinas faciunt, dyabolus fugit. Elemosina enim expellit dyabolum in uita, quia expellendo peccatum expellit dyabolum Ecc. III: ‘Ignem ardentem exstinguit aqua et elemosina resistit peccato’; expellit in morte, quia quando animam plenam operibus misericordie inuenit ab ea confusus recedit, sicut patet in sancto Martino; expellit post mortem, quia est scutum et lancea contra eum, unde dicitur Ecc. XXIX de elemosina: ‘Super scutum potentis et super lanceam, aduersus inimicum tuum pugnabit’. Quartus demon, scilicet Beelzebub, qui interpretatur uir muscarum, expellitur per incantationem, id est per confessionem. Musce enim resident super carbones mortuos, super tepidos uolitant, ignitos autem fugiunt, quia male temptationes resident super cor in dei amore frigidum, uolitant circa tepidum, sed fugiunt cor in dei amore inflammatum. Iste autem demon, ut dictum est, expellitur per incantationem. Incantatores dei sunt ipsi sacerdotes qui tunc serpentem infernalem incantant, quando super caput peccatoris absolutionem faciunt; et quia dyabolus scit se per confessionem expelli, ideo ipsam confessionem nititur impedire. Ad similitudinem enim lupi non capit ouem, id est hominem, per pedem, sed dimittit ipsum ad ecclesiam ire; nec per aurem, sed dimittit eum uerbum dei audire; nec per manum, sed dimittit eum manus ad pauperes porrigere; sed capit eum per gulam, ne possit confessionem emittere, Augustinus: ‘Neque enim dyabolo acriores dolores infligimus quam cum plagas peccatorum nostrorum confitendo et penitendo sanamus’.

Ad intelligendum hystoriam istius euangelii, notandum est quod compatriote Christi illi, scilicet de Nazareth ubi Christus fuit conceptus, nutritus et conuersatus, ipsum Christum despiciebant, in ipsum non credebant et sibi etiam inuidebant. Despiciebant quidem ipsum propter genus infimum quod nouerant; et quia apud se nutritum et per etatum tempora profecisse uiderant, non credebant etiam in ipsum nec credebant in miracula que de eo referebantur. Vnde dicitur Mc. VI: ‘Abiit Iesus in patriam suam et dicebant: “Vnde huic hec omnia, et que est sapientia que data est illi, et uirtutes tales que per manus eius efficiuntur? Nonne iste est faber filius et Marie, frater Iacobi et Ioseph et Iude et Symonis, nonne et sorores eius hic nobiscum sunt?” ’, ecce quanta despectio; et sequitur: ‘Et mirabatur Ihesus propter incredulitatem illorum’, ecce quanta incredulitas. Habebant etiam inuidiam, quia, sicut dicit Ieronimus, proprie naturale est ciues ciuibus inuidere. Quia igitur erant superbi, increduli et inuidi, ideo Christus tot miracula ibi non faciebat, sicut in Capharnaum et in aliis terris, unde dicitur Mc. VI: ‘Et non poterat ibi uirtutem ullam facere, nisi paucos infirmos impositis manibus curauit’; non poterat scilicet de iustitia sua, quia illi indigni erant. Cum ergo quadam uice esset Christus in Nazareth, accesserunt ad eum compatriote sui dicentes illud quod refert hic Lucas: “Quanta audiuimus facta in Capharnaum, fac et hic, in patria tua”, ac si dicant: “Cum magis tenearis tuis compatriotis quam alienigenis, beneficia tua que aliis impendis et miracula que alibi facis deberes hic multo magis facere”. Christus autem eis respondit quod si inter eos miracula non faciebat, hoc non erat quod patriam suam despiceret, quam sua natiuitate honorauerat, uel propter hoc quod ipse impotens esset, sed quia ipsi indigni erant, tum propter eorum superbiam, quia eum despiciebant, tum propter eorum incredulitatem, quia in ipsum non credebant, tum propter eorum inuidiam, quia sibi inuidebant; et ideo ipsum non honorabant, sed despiciebant, cum tamen alienigene eum multum honorarent. Et ideo inter illos plura miracula faciebat, quia magis digni erant; et hoc est quod subdit: “Amen dico uobis quia nemo propheta acceptus est in patria sua”. Ista autem duo, scilicet quod prophete aliquando magis apud extraneos quam apud domesticos honorarentur et quod aliquando prophete inter extraneos plures uirtutes quam inter domesticos operarentur, ostendit Christus exemplo Elye et Elysei. Quod enim prophete in maiori honore habeantur apud extraneos quam apud domesticos, ostenditur exemplo Elye, qui a Iudeis expellebatur et contempnebatur, a gentibus autem honorabatur, sicut patet quia cum multe alie uidue in Iherusalem essent tamen nulla fuit digna eum recipere nisi uidua apud Sareptam Sydonie, que honorifice eum recepit. Quod uero prophete inter extraneos aliquando plura miracula faciebant quam inter domesticos, ostenditur exemplo Elysei, quia multis leprosis in Iudea existentibus nullus tamen mundatus est nisi Naaman Syrus. Illi autem hoc audientes, quod scilicet eos indignos reputaret inter quos miracula faceret, indignati sunt et duxerunt illum usque ad supercilium montis, ut eum precipitarent. In hoc, sicut dicit Beda, peiores sunt discipuli Iudei magistro suo dyabolo; ille enim ait: “Mitte te deorsum”, isti uero facto mittere conantur. Sed quia dominus non elegerat mori per precipitium, sed per crucis patibulum, et quia nondum uenerat hora mortis sue, ideo de manibus eorum exiuit. Et dicit Beda et hic habetur in Glossa quod cum dominus de manibus illorum lapsus de rupe descendisset atque in ipsa rupe latere uellet, subito ad tactum dominice uestis saxum illud subterfugit et ad instar cere resolutum quendam sinum quo dominicum corpus reciperetur effecit, tante utique capacitatis quante ipsum corpus exstitit quantitatis, in quo uniuersa lineamenta et tegimen uestis que a tergo domini fuerant ueluti de manu sculptoris expressum seruant. In hoc igitur euangelio tangitur duplex hystoria, scilicet de Elya et Elyseo.

Circa hystoriam Elye instruimur de duobus, scilicet ut mundanos strepitus fugiamus et ut elemosinis insistamus. Elyas quidem, ut habetur III Reg. XVII, ad preceptum domini mundanos strepitus fugit et in solitudine habitauit; ibique eum dominus pauit, mittendo sibi per coruos mane et uespere panem et carnes et de torrente bibebat. Deus enim animam que mundanos strepitus fugit pascit celesti refectione, scilicet pane et carne. In Christo quidem est duplex natura, scilicet diuina et humana. Per panem intelligitur ipsa diuinitas que habet in se omne delectamentum, Sap. XVI: ‘Panem de celo prestitisti eis, omne delectamentum in se habentem et omnis saporis suauitatem’. Per carnes intelligitur eius humanitas; animam igitur que mundanos strepitus uitat et interne quieti uacat, hanc deus pascit pane et carne, reficiendo ipsam in contemplatione diuinitatis et humanitatis. Sed notandum est quod ista refectio in hoc mundo habet imperfectionem, admixtionem et defectionem. Imperfectionem quidem habet, quia perfecte consolationes et refectiones in patria sunt, I Cor. XIII: ‘Ex parte cognoscimus et ex parte prophetamus, cum autem uenerit quod perfectum est euacuabitur quod ex parte est’. Istud notatur per hoc quod Elyas pascebatur mane et uespere, et non in meridie. In mane quidem et uespere sunt lux et calor, sed in sua imperfectione; in meridie autem in sua perfectione sunt. Sancti igitur uiri pascuntur in presenti in mane et uespere, quia habent lucem diuine cognitionis et calorem diuini amoris, sed imperfecte. In futuro autem pascentur in meridie, quia tunc habebunt plenam dei cognitionem et perfectum dei amorem; ideo sponsa pasci desiderat in meridie, dicens Cant. I: ‘Indica michi ubi pascas ubi cubes me in meridie’. Secundo spirituales refectiones sanctorum in presenti habent admixtionem. Pure enim consolationes in patria sunt; in presenti autem multum habent admixtione contrarii siue a carne, siue ab hoste, siue a mundo. Istud significatur per hoc quod Elyas licet haberet delicatum cibum habebat tamen insipidum potum quia bibebat de torrente, Ys. I: ‘Vinum tuum mixtum est aqua’. Vinum enim purum, id est consolatio pura, est in celo; fex, id est tribulatio pura est in inferno; sed uinum mixtum, id est consolatio mixta, est in mundo. Istam triplicem differentiam tangit propheta, dicens: ‘Calix in manu domini uini meri plenus mixto etc.’. Tertio spirituales consolationes sanctorum in presenti habent defectionem, quia sepe ab eis ad tempus subtrahuntur. Hoc notatur per hoc quod deus cibum illum Elye subtraxit, et ille ad tantam penuriam uenit quod uix a uidua buccellam panis et modicum aque habere potuit. Sepe enim a sanctis uiris spirituales consolationes subtrahuntur in tantum quod uix modicam habere possint; et hoc facit deus ne de illis gratiis superbiant et ut eas feruentius requirant, et eas cautius custodiant.

Secundo instruimur ut elemosinis insistamus, per hoc quod uidua Elye modicam elemosinam dedit et multiplicationem bonorum accepit. Qui enim dat bona temporalia, deus dat sibi et temporalia ad sustentandum et corporalia ad consolationem et spiritualia ad iustificationem et celestia ad glorificationem; Ys. LVIII: ‘Frange esurienti panem tuum etc.’, ecce datio elemosinarum; et sequitur: ‘et sanitas tua citius orietur’, hoc refertur ad bona corporalia, ‘et anteibit faciem tuam iustitia tua’, hoc refertur ad bona spiritualia, ‘et gloria domini colliget te’, hoc refertur ad bona celestia, ‘et eris quasi hortus irriguus cuius non deficient aque’, hoc refertur ad bona temporalia que sic elemosinariis largitione continuantur ut nunquam eis deficiant. Ex secunda hystoria instruimur ut nos in Christi sanguine abluamur. Sicut enim Naaman in Iordane septies fuit lotus et inde mundatus, sic et nos si in Christi sanguine per deuotionem abluimur a septem uitiis mortalibus mundabimur. Ideo Christus septies sanguinem suum fudit ut a septem mortalibus peccatis nos mundaret. Primo in circumcisione contra peccatum luxurie, que in primo homine in illo membro pullulabat. Secundo in sudore contra peccatum gule; ex gula enim sepe nascuntur mali humores qui sanantur per Christi sudorem. Tertio in capite contra peccatum superbie; nam, sicut dicit Augustinus, sub spinoso capite non decet membrum fieri delicatum, id est non debet esse caput humile et membrum superbum. Quarto in corde contra peccatum ire; nam, secundum de anima, ira est accensio sanguinis circa cor. Quinto in flagellatione contra peccatum inuidie; inuidi enim sunt sicut canes mordentes. Si igitur leo timet quando canis flagellatur, multo fortius isti canes timere debent quando uident leonem, id est Christum, esse flagellatum. Sexto in manuum perforatione contra peccatum auaritie. Ostendit enim liberalem se esse in manuum extensione, apertione et perforatione. Nam manus in cruce habuit extensas ut daret uniuersaliter, habuit apertas ut daret liberaliter, habuit perforatas ut daret totaliter. Septimo in pedum affixione contra peccatum accidie; pedes enim anime sunt intellectus et affectus qui sepe sunt pigri ad bonum, sed quando in Christi sanguine intinguntur tunc uelociter currunt ad deum et ad omne bonum Ps.: ‘Vt intingatur pes tuus in sanguine, etc.’.

Inter ceteros morbos, lepra est abominabilior apud omnes. Est enim morbus fetidus, sitibundus et contagiosus. In quantum est morbus fetidus, significat peccatum luxurie; in quantum est morbus sitibundus, significat peccatum auaritie; in quantum est morbus contagiosus, significat peccatum superbie.

Lepra igitur, in quantum est morbus fetidus, significat peccatum luxurie que coram deo et hominibus fetet, Ioel V: ‘Computruerunt iumenta in stercore suo; Gregorius: ‘Iumenta putrescere in stercore est carnales homines in fetore luxurie uitam finire’. Tunc autem luxuriosus est fetidus, quando est quadriduanus, Ioh. XI: ‘Domine, iam fetet, quadriduanus enim est’. Prima dies est mala cogitatio et delectatio, et tunc adhuc non fetet; secunda est malus consensus, et tunc adhuc non fetet; tertia est malum opus, et tunc licet animus sit mortuus tamen pro unico actu adhuc non fetet; quarta est mala consuetudo peccandi et non penitendi, et tunc animus est et mortuus et fetidus. Ista sunt quatuor scelera Damasci, de quibus dicitur Amos I: ‘Super tribus sceleribus Damasci et super quatuor non conuertam eum’; ubi dicit Glossa: ‘Primum peccatum est mala cogitare, secundum consentire, tertium opere implere, quartum non penitere’; et subdit Glossa: ‘Qui in tribus prioribus peccat, si penitet, conuertit ad eum deus uultum clementie sue; si uero non penitet, auertitur ab eo uultus clementie sue; et, quia animus carnalis fetet in uita per culpam, ideo fetebit in inferno per penam’. Qui fetor ibi causabitur a quatuor. Primo a fetenti loco, quia terra infernalis tota fetida est quia omnium immunditiarum sentina est; omnes enim immunditie post iudicium ab elementis et a rebus ceteris separabuntur, et in cloacam infernalem proicientur. Secundo causabitur a fetenti consortio; demones enim qui sunt socii dampnatorum sunt ualde fetidi, Ioel II dicitur de primo angelo: ‘Ascendet fetor eius et ascendet putredo eius, quia superbe egit’. Tertio causabitur a fetenti supplicio, quia fetenti pena, scilicet sulphurea, punientur, Ps.: ‘Ignis, sulphur et spiritus procellarum etc.’. Quarto causabitur a fetenti corpore suo, quia corpora dampnatorum fetida erunt, Ys. XXXIIII: ‘De cadaueribus eorum ascendet fetor etc.’.

Secundo lepra est morbus sitibundus et, quantum ad hoc significat peccatum auaritie. Auarus enim adeo sitit quod satiari non potest. Est enim insaturabilior omnibus rebus insaturabilibus. Nam, sicut dicitur Prou. XXX: ‘Tria sunt insaturabilia, infernus, os uulue et terra que nunquam satiatur aqua, ignis uero nunquam dicit: “Sufficit” ’. Infernus enim, quamuis sit insaturabilis ex eo quod cotidie quasi infinitas animas recipit et satiari non potest, tempus tamen ueniet quando dicet: “Sufficit”; iudicio enim extremo celebrato, infernus replebitur et manu dei claudetur et tunc dicet: «Sufficit, nolo plures». Similiter carnalis concupiscentia, licet sit famelica et satiari non possit, tempus tamen uenit quando dicit: “Sufficit”; quando enim homo senescit et calor naturalis in eo penitus deficit, tunc carnalis concupiscentia dicit: “Sufficit”. Similiter terra sitiens, quamuis aquam semper absorbere desideret, tempus tamen uenit quando dicit: “Sufficit”; quando enim est magna inundatio pluuiarum ita quod aque superabundant, tunc terra dicit: “Sufficit”. Ignis autem insaturabilior est inferno, concupiscentia et sitienti terra. Non enim dicit “Sufficit”, quando est plenus lignis sicut dicit infernus quando est plenus dampnatis; nec dicit “Sufficit “pre diuturnitate temporis, sicut dicit carnalis concupiscentia, quia si ligna essent perpetua ignis esset perpetuus; nec dicit “Sufficit” pre nimia abundantia lignorum, sicut dicit terra sitiens pre abundantia pluuiarum, immo ex hoc magis augetur. Ideo merito per ignem auaritia designatur, quia est insatiabilior inferno, concupiscentia et sitienti terra. Primo igitur auarus insaturabilior est inferno, quia infernus postquam plenus fuerit dicet: “Sufficit”; auarus autem quanto magis est plenus, tanto magis est cupidus; Prou. XXVII: ‘Infernus et perditio nunquam replentur’, scilicet misericordia, ‘similiter et oculi hominum insatiabiles’, Eccl.: ‘Auarus non implebitur pecunia’. Secundo auarus insaturabilior est quam carnalis concupiscentia que in homine sene dicit: “Sufficit”; auaritia uero in homine sene non senescit, sed amplius iuuenescit; Augustinus: ‘Cum cetera uitia senescant in homine, sola auaritia iuuenescit’; Tullius: ‘Auaritia senilis quid sibi uelit non intelligo. Quid enim absurdius esse potest quam quo minus restat uie eo plus uiatici querere?’. Tertio auarus insaturabilior est terra sitienti que dicit “Sufficit” quando est inundatio aquarum et quando ipse aque superabundantes per diuersa loca discurrunt; auarus autem si habet magnam abundantiam diuitiarum, non tamen dicit: “Sufficit”; si diuitie sue discurrunt per terras longinquas ad diuersas nundinas, adhuc tamen non dicit “Sufficit”. Sicut igitur ignis non dicit “Sufficit” quando est plenus lignis, sicut dicet infernus quando plenus erit hominibus dampnatis, et sicut non dicit “Sufficit” quantumcumque sit diuturnus postquam habet ligna supposita, sicut dicit carnalis concupiscentia, et sicut non dicit “Sufficit” quando habet magnam abundantiam lignorum, sicut dicit terra sitiens quando habet abundantiam pluuiarum, sic ignis auaritie non dicit “Sufficit” nec in homine diuitiis pleno, nec in homine ueterato, nec in homine superpleno, Ecc. XXIII: ‘Anima calida quasi ignis ardens non exstinguetur donec aliquid glutiat’.

Tertio lepra est morbus contagiosus, et quantum ad hoc significat superbiam, que est contagiosa, iuxta illud Ecc. XIII: ‘Qui tetigerit picem inquinabitur ab ea, et qui communicauerit superbo induet superbiam’. Et assimilatur superbia pici, quia pix est nigra et multe adherentie. Sic superbia animam obscurat et impedit ne ueritas ad eam transeat, Gregorius: ‘Tumor mentis est obstaculum ueritatis’. Est etiam tante adherentie quod aliis uitiis superatis ipsa superari non potest; nam inter uitia ipsa est prima in accessu, continua in processu et ultima in recessu. Non solum autem superbia, sed etiam omne aliud peccatum mortale de se est contagiosum. Sicut enim leprosus generat leprosum corporaliter, sic peccator generat alium peccatorem spiritualiter, I Cor. XV: ‘Corrumpunt bonos mores colloquia mala’. Quando sani stant cum sanis, in sanitate mutuo se conseruant; quando uero leprosi stant cum leprosis, magis ac magis se uitiant et corrumpunt, de quo modicum est curandum; quando uero sani stant cum leprosis, uel e contrario, sani sepe inficiuntur a leprosis. Leprosi autem multum adiuuantur a sanis; ideo non est periculum leprosis stare cum sanis, sed periculum est sanis stare cum leprosis. Eodem modo quando boni stant cum bonis mutuo se ad bonum prouocant. Vnus enim alium prouocat ad humilitatem, alius alium ad penitentiam et sic de aliis, Prou. XXVII: ‘Ferrum ferro acuitur et homo exacuit faciem amici sui’, Ps.: ‘Cum sancto sanctus eris etc.’. Quando uero mali sunt cum malis, mutuo se ad malitias incitant, Ps.: ‘Dies diei eructat uerbum et nox nocti indicat scientiam’; bonus enim, qui est dies, dat alteri diei, id est alteri bono, bonum documentum et nox, id est malus, dat nocti, id est alteri malo, malam doctrinam et sic peiores efficiuntur, Apoc. XXII: ‘Qui nocet, noceat adhuc, et qui in sordibus est, sordescat adhuc’. Quando uero boni stant cum malis uel e contrario, non est periculum malis, sed utile, quia sepe meliorantur; est autem periculum bonis, quia sepe uitiantur, Ps.: ‘Cum peruerso peruerteris’, Prou. XIII: ‘Qui cum sapientibus graditur sapiens erit, amicus stultorum efficietur similis’. Ideo non dixit dominus Babyloniis ut exirent de medio populi sui, sed dixit populo suo ut exiret de medio Babylonis, quia populus dei in multis poterat prodesse Babyloniis; Babylonii autem in nullo poterant prodesse populo dei, Ier. LI: ‘Egredimini de medio Babylonis populus meus ut saluet unusquisque animam suam ab ira furoris domini, et ne forte mollescat cor uestrum, ut timeatis auditum qui audietur in terra’. Ex quibus uerbis habetur quod ille qui uitat malas societates quatuor mala uitat. Primo anime sue perditionem; ideo postquam dixit “Egredimini de medio Babylonis populus meus”, subdit “ut saluet unusquique animam suam”, quia sepe inter malos boni animas suas perdunt. Secundo uitat diuinam indignationem quam sepe incurrunt illi qui inter malos habitant; ideo subditur: ‘ab ira furoris domini’, II Par. XIX: ‘Hiis qui oderunt dominum amicitia iungeris, et idcirco iram domini merebaris’. Tertio uitat mentis eneruationem, quia sepe boni habitantes cum malis a rigore uirtutum mollescunt; ideo subditur: ‘Ne forte mollescat cor uestrum’. Quarto uitat dyabolicam temptationem, quia sepe dyabolus per malos peruertit bonos; ideo subdit: “Ne timeatis auditum qui audietur in terra”; iste auditus est dyabolica temptatio quia sepe dyabolus infestat bonos ut possit eos corrumpere per malos.

Dominus noster aliquando ostendebat miracula sue potestatis, ut malos conuerteret; aliquando exhibebat exempla sue sanctitatis, ut bonos ad meliora alliceret; aliquando dabat documenta sue ueritatis, ut omnes ad salutem instrueret, sicut patet in presenti euangelio, ubi ponit quinque uerissima documenta.

Primum documentum est per quod ostendit qualiter fienda sit fraterna correptio, cum dicit: “Si peccauerit in te frater tuus”, id est te solo sciente; uel “in te”, id est contra te, iniurias et contumelias irrogando; uel “in te”, id est contra te, scilicet malo exemplo te corrumpendo, “Vade et corripe eum inter te et ipsum solum etc.”. Vbi notatur quod non omnes equaliter nec eodem modo sunt corripiendi. Quidam corripiendi sunt cum amore, sicut humiles et mansueti qui si aliquando offendunt continuo recognoscunt. Iste modus intelligitur cum dicitur “inter te et ipsum solum ”¸ id est dulciter et secrete. Tales aliquando emendantur leui admonitione, Augustinus: ‘Prudentem uirum et corrigi paratum breuiter admonuisse sufficiat’; immo aliquando superioris respectione, Ambrosius super Ps.: ‘Iusti aspectus perfectioribus letitia est, plerumque uero correctionis admonitio’. Quidam uero corripiendi sunt cum ratione, sicut astuti. Iste modus tangitur cum dicitur: “Si autem te non audierit, adhibe tecum unum uel duos, ut in ore duorum uel trium testium stet omne uerbum etc.”. Multi enim sunt astuti qui peccata sua abscondunt et defendunt nec se corrigere uolunt. Prelatus autem et iudex debet esse astutus cum astutis et debet eos corrigere et per testes et per omnes alios modos quibus potest. Istum modum seruauit Daniel contra senes astutos quos rationabiliter et astute conuicit, ut habetur Dan. XII. Alii sunt coercendi cum timore, sicut superbi et presumptuosi. Iste modus tangitur cum subditur quod “Si non audierit eos, dic ecclesie”, id est prelato ecclesie, ad quem spectat duros et presumptuosos castigationibus subicere, et penis et flagellationibus coercere. Talis enim debet esse prelatus et iudex, quod possit superbos comprimere et domare; ideo dicitur Ecc. VII: ‘Noli querere fieri iudex, nisi ualeas uirtute irrumpere iniquitates, ne forte extimescas faciem potentis et ponas scandalum in agilitate tua’, Tit. II: ‘Argue cum omni imperio’. Alii sunt abiciendi et precidendi cum rubore, sicut obstinati qui debent ab ecclesia precidi et excommunicari. Iste modus tangitur cum dicitur: “Si ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus”, id est gentilis, “et publicanus ”¸ id est cum eis tamquam excommunicatis non communices. Pharisei cum istis duobus generibus hominum non communicabant, id est cum gentilibus, iuxta illud Ioh. IIII: ‘Non enim coutuntur Iudei Samaritanis’, nec cum publicanis, unde dixerunt Mt. IX: “Quare cum publicanis et peccatoribus manducat magister uester?”. Isti igitur sunt ab ecclesia excommunicandi nec aliquis debet cum eis participare nec in salutatione, II Ioh. I: ‘Si quis uenit ad uos et hanc doctrinam non affert, nolite eum recipere in domo nec aue ei dicetis’; nec in publica oratione, I Ioh. V: ‘Est peccatum ad mortem, non pro illo dico ut roget quis’; nec cum eis comedere, I Cor. V: ‘Si quis frater nominatus est fornicator aut auarus’, et sequitur: ‘cum huiusmodi nec cibum sumere’.

Secundum documentum est per quod ostendit quanta sit prelatorum iurisdictio, cum subdit: “Amen dico uobis: quecumque alligaueritis super terram erunt ligata et in celis etc.’. Ex quibus uerbis habetur quam magna sit potestas et iurisdictio prelatorum, quia possunt ligare et soluere, celum aperire et claudere. Peccator quidem habet super se celum clausum, infra se infernum apertum, intra se habet culpam interficientem et perdit gratiam spiritualem, extra se amisit meritorum ecclesie communicationem; de quibus meritis dicitur Ps.: ‘Particeps ego sum omnium timentium te etc.’. Prelatus autem siue sacerdos potest peccatori penitenti celum aperire, Mt. XVI: ‘Tibi dabo claues regni celorum etc.’; unde cantatur de apostolis: ‘Habent potestatem claudere celum nubibus et aperire portas eius, quia lingue eorum claues celi facte sunt’. Potest infernum claudere, Mt. XVI: ‘Porte inferi non preualebunt aduersus eam etc.’; secundum Glossam sunt peccata que infernum aperiunt peccatori, sed quando sacerdos peccatum dimittit, tunc portas inferni claudit. Potest etiam culpam remittere, Ioh. XX: ‘Accipite spiritum sanctum, quorum remiseritis etc.’. Potest gratiam spiritus sancti conferre, Act. VIII: ‘Tunc imponebant manus super illos et accipiebant spiritum sanctum’. Potest etiam sanctorum merita communicare et indulgentias facere, unde II Cor. II: ‘Nam et ego quod donaui, si quid donaui, propter uos in persona Christi’.

Tertium documentum est per quod ostendit quantum ualet sanctorum uirorum oratio cum dicit: “Iterum dico uobis quia, si duo ex uobis consenserint super terram, de omni re quamcumque petierint, fiet illis a patre meo qui in celis est”. Quando enim aliqui sancti uiri conueniunt ad rogandum deum, deus eos exaudit aut quantum ad uotum, si expedit ad salutem, aut quantum ad meritum si hoc eis non expedit. Deus enim aliquando exaudit ad uoluntatem, sed non ad utilitatem, sicut exaudiuit demonem temptantem Iob et demones petentes intrare in porcos, ut habetur Mt. VIII. Aliquando exaudit ad utilitatem, sed non ad uoluntatem, sicut non exaudiuit Paulum petentem stimulum amoueri, ut habetur II Cor. XII. Non enim exaudiuit eum ad suam uoluntatem, sed dixit ei: “Sufficit tibi gratia mea”; exaudiuit autem eum ad suam utilitatem, unde dixit: “Nam uirtus in infirmitate perficitur”. Aliquando uero deus exaudiuit ad uoluntatem et ad utilitatem, sicut exaudiuit apostolos in missione spiritus sancti inter ascensionem et penthecosten postulantes, quia ipsum spiritum sanctum receperunt ad libitum et ad suum meritum, unde dicitur Act. I: ‘Hii omnes erant perseuerantes unanimiter in oratione cum mulieribus et Maria matre Ihesu’.

Quartum documentum est per quod ostendit quam utilis sit seruorum dei congregatio, cum dicitur: “Vbi enim duo uel tres congregati sunt in nomine meo, ibi sum in medio eorum”; iste qui dicit se esse in medio congregationis seruorum dei est Ihesus filius dei. In congregatione quidem sunt aliqui timidi, qui propter multitudinem peccatorum que fecerunt timent se non posse promereri gratiam dei; sed non debent de hoc timere, quia habent secum Ihesum, qui interpretatur saluator, qui nos a peccatis saluos facit, Mt. I: ‘Vocabis nomen eius Ihesum, ipse enim saluum faciet populum suum a peccatis eorum’, I Ioh. II: ‘Si quis peccauerit, aduocatum habemus apud patrem Ihesum Christum iustum et ipse est propitiatio pro peccatis nostris’. Ibi etiam sunt aliqui tribulati; sed debent consolationem recipere quia habent secum Christum, qui interpretatur unctus, qui eos ungit oleo letitie et exultationis quo ipse est unctus, Ps.: ‘Vnxit te deus, deus tuus, oleo letitie pre consortibus tuis’, Luc. IIII: ‘Spiritus domini super me eo quod unxerit me, euangelizare pauperibus misit me etc.’. Ibi etiam sunt aliqui pusillanimes qui timent ex propriis meritis se non posse saluari; sed non debent de hoc timere quia habent secum filium dei qui gloriam suam eis tribuit, Ioh. III: ‘Sic deus dilexit mundum ut filium suum unigenitum daret, ut omnis qui credit in ipsum non pereat, sed habeat uitam eternam’. De hiis tribus dicit Bernardus: ‘Venit ad nos Ihesus Christus filius dei, uenit cum salute, uenit cum unguentis, uenit cum gloria. Neque enim sine salute Ihesus, neque sine unguentis Christus, nec sine gloria uenit filius dei’.

Quintum documentum est per quod ostendit quod iniurias semper debemus remittere, quod notatur cum dicitur: ‘Tunc accedens ad eum Petrus dixit: “Domine, quotiens peccabit in me frater meus et dimittam ei?”, “Vsque septies”, dixit ei Ihesus: “Non dico tibi usque septies, sed usque septuagies septies” ’. Et ponitur ibi numerus determinatus pro indeterminato, id est: «Quotiens peccabit, totiens dimitte» . Vel ideo ponitur iste numerus quia ab Adam usque ad Christum fuerunt septuaginta septem generationes; sicut igitur Christus totius humani generis deleuit culpas, sic et homo omnes suas dimittere debet iniurias. Vel iste numerus constat ex numero uniuersitatis, id est septem, et numero transgressionis, id est undecim, quia septies undecim faciunt septuaginta septem. Est ergo sensus: «Dimitte septuagies septies, id est uniuersas tibi factas iniurias et transgressiones».

Quia sepe fit peccatorum commissio, ideo sepe debet fieri fraterna correctio, Ecc. XIX: ‘Corripe amicum, sepe enim fit commissio’. Ne autem ista correctio prelatorum despiciatur, ostenditur quante sit auctoritatis cum subditur: ‘Amen dico uobis, quecumque alligaueritis super terram, etc.’. Ex hiis duo habentur, scilicet quod prelati debent subditos corrigere et quod subditi debent correctionem in magna reuerentia habere.

Circa primum notandum est quod sunt multi qui peccant et peccatum suum non intelligunt, alii sunt qui intelligunt sed tamen peccare non desinunt, alii sunt qui peccatum suum negant et confiteri erubescunt; ideo utilis est correctio ut ex hoc ille qui peccat peccatum suum cognoscat et cognitum confiteri non renuat et sic iterare non presumat. Ista talis sententia tangitur Ecc. XIX: ‘Corripe amicum ne forte non intellexerit et dicat “Non feci” aut si fecerit ne iterum addat facere, corripe proximum ne forte non dixerit et si dixerit ne forte iteret’. Istud autem preceptum spectat ad omnes ex debito caritatis, maxime autem spectat ad prelatos ex debito officii. Ideo apostolus prelatos admonet, dicens Gal. VI: ‘Si preoccupatus fuerit homo in aliquo delicto, uos qui spirituales estis instruite huiusmodi in spiritu lenitatis’; non dicit ‘in uerbo lenitatis’ nec ‘in opere lenitatis’¸ sed ‘in spiritu lenitatis’. Quidam enim sunt obiurgandi in sermone asperitatis, alii reprehendendi cum disciplina seueritatis, omnes tamen in spiritu lenitatis, ut nunquam fiat aliqua reprehensio cum mentis turbatione, sed cum cordis compassione; unde dicit quedam Glossa super Ioel.: ‘Laudatur illud Archite Tarentini, qui cum uillico suo iratus esset, ait: “O infelix iam te occiderem, si iratus non essem” ’. Bene ergo dixit apostolus ‘in spiritu lenitatis’, quia quantumcumque sonet asperitas in uoce, quantumcumque exhibeatur seueritas in correctione, semper tamen debet teneri lenitas in mente. Ille autem qui alium uult corrigere quinque considerationes debet seruare, quarum tres ponit Augustinus super illud Mt. VII: ‘Ypocrita eice primum trabem de oculo tuo etc.’, reliquas duas ponit Gregorius in moralibus. Primo namque ille qui alium uult corrigere debet considerare si est ei similis, id est si in eodem peccato sit uel equali uel maiori; et tunc, maxime si peccatum est notorium, non debet eum corrigere, sed se ipsum debet ad penitentiam commonere. Alias posset sibi dici Rom. II: ‘Qui alium doces teipsum non doces, qui predicas non furandum furaris’. Gregorius: ‘Durum est ut qui nescit tenere moderamina uite sue, iudex fiat uite aliene’. Augustinus: ‘Iudex in nullo eorum sit iudicandus que in alio iudicare est paratus’. Si autem non est ei similis, debet uidere si aliquando fuit similis; et tunc sicut nolebat despici, sed compassionem sibi impendi, sic nec ipse debet fratrem peccantem et penitentem despicere, sed compassionem et misericordiam exhibere, Ecc. VIII: ‘Ne despicias hominem auertentem se a peccato et ne improperes ei, memento quoniam omnes in corruptione sumus’, eiusdem XXXI: ‘Intellige que sunt proximi tui ex teipso’. Si autem non est ei similis nec aliquando fuit similis, tunc debet cogitare quia potest ei esse similis; et ideo ratione talis dubii non debet superbire, sed delinquentibus condescendere, I Cor. X: ‘Qui se existimat stare uideat ne cadat’, III Reg. XX: ‘Ne glorietur accinctus eque ut discinctus’. Augustinus: ‘Nemo est qui securus esse possit in hac uita que tota temptatio nominatur utrum qui potuit fieri ex deteriori melior non possit fieri ex meliori deterior’. Si autem non est similis nec unquam fuit et de dei bonitate confidit quod nunquam erit similis, tunc debet uidere si iste qui sic est reprehensibilis sit in aliquo commendabilis, si iste qui habet tot defectus aliquos habeat profectus; et tunc ratione illorum bonorum que habet debet supportari in hiis que minus habet. Vnde Apoc. II uolens dominus reprehendere episcopum Ephesi primo ponit quoddam uitium quod habebat, dicens: ‘Habeo aduersum te pauca, quia caritatem tuam primam reliquisti’. Sed tamen statim ponit quoddam bonum quod habebat, dicens: ‘Sed hoc habes bonum, quia odisti facta Nicolaitarum que ego odi’. Similiter uolens reprehendere episcopum Sardis, primo ponit quendam suum defectum, dicens: ‘Non inuenio opera tua plena coram deo meo’. Deinde statim ponit quendam profectum suum, dicens: ‘Sed habes pauca nomina in Sardis, qui non inquinauerunt uestimenta sua’. Ecce dominus postquam ponit illa in quibus ipsi episcopi erant reprehensibiles statim subiungit illa in quibus erant commendabiles, ad innuendum quod si aliquis propter aliquod uitium est reprehendendus, si tamen habet aliquod bonum est nichilominus supportandus. Dato autem quod aliquis uideatur omnino esse malus nec uideatur habere aliquid bonum propter quod sit tolerandus, tunc debet cogitare quia iste qui sic uidetur esse malus forte in conspectu dei est sibi in merito preponendus. Et ponit exemplum Gregorius de Stephano et Paulo. Nam cum Stephanus consentiente et adiuuante Paulo lapidaretur, tunc Stephanus omnino erat bonus et Paulus omnino esse malus uidebatur; et tamen in conspectu dei Paulus qui sic erat malus erat Stephano in merito et premio preponendus.

Secundo subditi debent correctionem prelatorum in magna reuerentia habere, quia eorum sententias deus approbat et confirmat, unde dicit: “Amen dico uobis, quecumque alligaueritis super terram erunt ligata et in celo etc.”. Vbi notandum quod in celo sunt omnes soluti, in inferno sunt omnes ligati, in mundo uero quidam sunt ligati et quidam soluti. Primo igitur in celo sunt omnes soluti. In presenti enim uita etiam sancti uiri habent ligatam potentiam intellectiuam, quia non possunt deum libere nec clare uidere. Habent ligatam affectiuam, quia non possunt deum ex toto corde et ex tota mente diligere. Habent ligatam interpretatiuam, quia non possunt dei laudibus indesinenter insistere. In celo autem omnia ista habebunt soluta, quia deum clare et sine fine uidebunt, ipsum totaliter amabunt, ipsum indesinenter laudabunt. Augustinus, de ciuitate dei: ‘Ipse est finis desideriorum nostrorum quia sine fine uidebitur, sine fastidio amabitur, sine fatigatione laudabitur’. Si aliquis habet amicum quem libenter uidet et precordialiter diligit, eius uisio aliquando habet finem, eius dilectio aliquando conuertitur in fastidium, eius laudatio aliquando habet tedium. Sed tunc uisio nostra nullum habebit finem, sed continuationem, ideo dicit: ‘Quia sine fine uidebitur’; dilectio nostra nullum habebit fastidium, sed summum desiderium, ideo ait: ‘Sine fastidio amabitur’; laudatio nostra nullam habebit fatigationem, sed summam delectationem, ideo subdit: ‘Sine fatigatione laudabitur’. In inferno uero omnes sunt ligati, Mt. XXII: ‘Ligatis manibus et pedibus eius, mittite eum in tenebras exteriores’. Habent enim ligatam potentiam operatiuam, quia nullum bonum meritorium poterunt facere, ideo dicitur: ‘Ligatis manibus et pedibus’; per manus enim intelligitur potentiam operatiuam. Habent ligatam potentiam affectiuam, quia deum nunquam poterunt diligere, ideo dicitur ‘ligatis pedibus’; per pedes enim, secundum Augustinum, affectus anime significantur. Habent ligatam potentiam intellectiuam, quia deum nunquam poterunt uidere nec cognoscere cum sint in tenebris et in terra obliuionis, ideo dicitur: ‘Mittite eum in tenebras exteriores’. Habent ligatam potentiam reparatiuam, quia nunquam ad penitentiam poterunt reparari, ideo dicitur: ‘Exteriores’; peccata enim prout sunt in hac uita sunt adhuc tenebre interiores quia sunt intra ambitum diuine misericordie, sed prout sunt in inferno sunt tenebre exteriores, quia sunt extra ambitum diuine misericordie. In mundo autem quidam sunt ex toto soluti, sicut uiri perfecti qui edificant aurum et argentum et lapides pretiosos, sicut dicitur I Cor. III; tales enim nullum habent uinculum culpe et nullius pene sunt obnoxii. Alii sunt ex toto ligati, sicut in mortali peccato existentes qui ligati sunt uinculo culpe et obligati sunt pene eterne. In huius significationem dicitur Iudic. XV: ‘Ligauerunt Samsonem duobus nouis funibus’; duo funes sunt, nexus culpe et pene. Alii sunt ex parte soluti et ex parte ligati, sicut sunt penitentes qui soluti sunt uinculo culpe, sed ligati sunt funibus pene satisfactorie. In huius significationem dicitur Ier. XXXVIII: ‘Extraxerunt Ieremiam funibus et eduxerunt eum de lacu’. Potestas igitur ligandi et soluendi quam habent prelati non extenditur in celum, quia omnes sancti sunt ibi ita soluti ut nunquam possint ligari; nec extenditur in infernum, quia omnes sunt ibi ita ligati ut nunquam possint solui, sed tantum habet locum in mundo ubi peccatores penitentes possunt ligari per penam satisfactoriam. Et possunt solui a culpa quando habent contritionem ueram et confessionem puram et satisfactionem integram. Possunt etiam ligari per excommunicationis uinculum et solui per absolutionis beneficium.

Ad intelligendum istud euangelium notandum est quod Pharisei, qui erant inter Iudeos nobiliores et doctiores, erant superstitiosi, auari et impii. Superstitiosi quidem erant quia plus curabant de munditia exteriori quam de munditia interiori, plus de lotione manuum, calicum et urceorum quam de lotione animarum; unde dicitur Mar. VII: ‘Relinquentes enim mandatum dei, tenetis traditionem hominum, baptismata urceorum et calicum, et alia similia hiis facitis multa’. Videntes igitur discipulos comedentes manibus non lotis indignati dixerunt ad Ihesum: “Quare discipuli tui transgrediuntur traditiones seniorum? Non enim lauant manus suas cum panem manducant”. Secundo erant auari, quia inducebant Iudeos qui habebant parentes ut omnia deo deuouerent et sic eis dicerent quod tale munus factum deo sibi proderit ad uitam eternam; et per talem modum Pharisei bona illorum cum filiis postea diuidebant. Ideo Christus subdit: “Quare et uos transgredimini preceptum dei propter traditionem uestram”. Tertio erant impii in parentes; audientes enim parentes quod omnia deo consecrata erant, eis uti deuitabant ne sacrilegii crimen incurrerent, et sic fame afficiebantur. Ideo Christus subdit: “Et non honorificabit patrem suum aut matrem, et irritum fecistis mandatum dei propter traditionem uestram”. Illud enim mandatum: ‘Honora patrem et matrem etc.’ intelligitur de duplici honore, scilicet de necessariorum prouisione et de reuerentie exhibitione. Et quia isti Pharisei sic erant superstitiosi, sic auari, sic impii, ideo Christus eos uocat ypocritas, plantas eradicandas, cecos et duces cecorum. Nam in quantum erant superstitiosi plus curantes de munditia corporum quam animarum, eos uocat ypocritas, dicens: “Ypocrite, bene prophetauit de uobis Ysaias dicens populus hic etc.”, unde infra dicitur XXIII: “Ve uobis scribe et Pharisei ypocrite qui mundatis quod de foris est calicis et parapsidis, intus autem pleni estis rapina et immunditia”; ideo Christus ostendit quod cibi qui intrant per os siue comedantur manibus lotis siue non lotis non possunt animam inquinare, sed que procedunt de ore, illa sunt que animam inquinant. In quantum autem erant auari dicit eos esse cecos et duces cecorum. Nam illi qui docebant Iudeos ne parentibus prouiderent erant duces cecorum, illi qui eis credebant erant ceci et ideo ambo cadebant in foueam infernalem; et ideo dicit: “Sinite illos, ceci sunt et duces cecorum”. In quantum erant impii ad parentes erant plantationes eridicande, a consortio scilicet beatorum, quia sicut dicitur Ecc. III: ‘Benedictio patris firmat domos filiorum, maledictio autem matris eradicat fundamenta’; ideo dicit: “Omnis plantatio quam non plantauit pater meus celestis eradicabitur”. In hoc igitur euangelio sicut patet ex premissis tria ponuntur.

Primo enim ponitur Phariseorum superstitio, qui discipulos reprehendebant de hoc quod manibus non lotis manducabant. Horum similes sunt multi qui uolunt habere exteriora pulchra, interiora autem feda; de quibus sic dicit Augustinus: ‘Bona uis habere et bonus non uis esse. Quid enim est quod malum uelis habere? Nichil omnino: non uxorem, non filium, non seruum, non tunicam plane nec caligam; et tamen uis habere malam uitam?’. Postea subdit: ‘Rogo te, prepone uitam tuam calige tue’. Multi autem sunt qui non preponunt; sed saltem utinam adequarent, quod scilicet talem curam haberent de anima sua qualem habent de caliga sua! Si enim caliga tua est luto infecta mox ipsam abluis, si est lacerata mox ipsam consuis, si est puluere aspersa mox ipsam excutis. Vade ergo, et tu fac similiter de anima tua sicut facis de caliga tua. Si est infecta luto peccati mortalis, uade et ipsam ablue per confessionem, Ier. IIII: ‘Laua a malitia cor tuum Iherusalem, usquequo morabuntur in te cogitationes noxie’, Ys. I: ‘Lauamini, mundi estote, etc.’. Si est lacerata pre nimia uetustate in peccatis, uade et ipsam consue similiter per confessionem; sutores enim sunt sacerdotes qui animam laceratam consuunt, Ys. XVIII: ‘Ite angeli ueloces ad gentem conuulsam et dilaceratam’. Si est puluere aspersa peccatorum uenialium, ipsa uenialia excute, iuxta illud Mt. X: ‘Excutite puluerem de pedibus uestris’.

Secundo ponitur ipsius superstitionis a Christo prudens confutatio, cum dicitur: ‘Quare et uos transgredimini mandatum dei propter traditiones uestras, etc.’. Glossa: ‘Si uos mandatum dei contemnitis pro traditionibus hominum, quare arguitis discipulos qui mandata hominum dimittunt ut precepta dei custodiunt?’ Et quamuis Pharisei alia precepta dei non seruarent, de nullo tamen eos reprehendit nisi de inhonoratione parentum, ad innuendum quod nimis displicet deo quando parentes non honorantur. Debemus autem induci ad honorandum parentes per quatuor. Primo per preceptum, quia deus hoc precepit et insuper preceptum seruantibus addidit remunerationem et non seruantibus eternam dampnationem, cum dixit Exo. XX: ‘Honora patrem tuum et matrem tuam, ut sis longeuus super terram’, eiusdem XXI: ‘Qui maledixerit patri suo uel matri morte moriatur’. Et tamen in nullo alio precepto inuenitur ista promissio uel comminatio; per quod datur intelligi quantum placet deo quando honorantur parentes et quantum sibi displicet quando inhonorantur. Secundo inducimur per exemplum quia ipse dominus de matre sua magnam curam habuit et in uita et in morte et post mortem. Nam in uita sibi ualde obediens et subiectus fuit, Luc. II: ‘Venit Nazareth et erat subditus illis’; Bernardus: ‘Quis? Quibus? Deus hominibus’; Augustinus: ‘Erubescat homo fieri superbus, quia humilis factus est deus’. Honorauit in morte, quia in cruce pendens Iohanni eam recommendauit. Honorauit post mortem, quia, sicut dicit Sedulius, resurgens primo sibi apparuit. Item honorauit matrem uiuentem, quia matrem dei eam fecit. Honorauit matrem morientem, quia personaliter ad eam cum tota curia celesti ad eius obitum uenit. Honorauit matrem de hoc seculo recedentem, quia ipsam in corpore et anima ad suam dextram collocauit. Tertio inducimur propter debitum. Nos enim a parentibus recepimus esse, nutrimentum et documentum. Quia igitur ab eis recepimus esse, debemus eis magnam reuerentiam, Ecc. VII: ‘Honora patrem tuum et gemitus matris tue ne obliuiscaris, memento quoniam nisi per illos natus non fuisses’. Quia ab eis accepimus nutrimentum, debemus eis magnam diligentiam, ut sicut diligenter nos nutrierunt in iuuentute sic et nos cum diligentia nutriamus eos in senectute, Ecc. III: ‘Fili, suscipe senectam patris tui’. Quia ab eis recepimus documentum, debemus eis magnam obedentiam, Eph. VI: ‘Filii, obedite parentibus uestris in domino, hoc enim iustum est’. Quarto inducimur per nature instinctum. Natura enim omnes docet quod debemus parentibus subuenire et quando sunt in necessitate positi et quando sunt senectute confecti et quando sunt mortui. Et ad ista tria ostendenda ponit Valerius tria exempla. Nam ad ostendendum quod debemus parentibus subuenire quando sunt in necessitate positi, recitat quod, cum quedam mulier nobilis ob quoddam flagitium fuisset morti adiudicata, noluit eam iudex comburere uel alia morte publica eam punire propter honorem parentum, sed inclusa est carceri ut ibi fame periret. Filia uero eius que erat nupta de licentia iudicis eam cotidie in carcere uisitabat; prius tamen eam diligenter perscrutabantur ne aliquid comestibile sibi deferret. Illa uero extracto ubere singulis diebus de lacte proprio matrem alebat. Cum uero iudex miraretur quod tanto tempore superuiueret, repertum est quod fiebat. Tunc iudex pietate commotus matrem filie condonauit. Ad ostendendum autem quod debemus parentibus subuenire quando sunt senectute confecti, ostendit per exemplum cyconiarum, dicens quod quando cyconie senescunt, filii parentes suos in nido ponunt et uelut infantes iuxta pectus suum collocant, fouent et nutriunt. Soli uultures parentes suos fame mori permittunt. Ad ostendendum autem quod debemus de parentibus curam agere etiam in morte eis sepulturam debitam preparando, ostendit exemplo Scytharum. Dicit enim quod, cum Darius rex fines Scytharum inuasisset et sepulchra parentum suorum inuadere uellet, miserunt ei Scythe quod depopulationem agrorum et uinearum equanimiter ferrent, sed si sepulchra parentum contingeret tunc Scytharum potentiam et uires sentiret, quia pro ipsis defendendis mori parati essent.

Tertio ponitur uere doctrine a Christo traditio cum dicitur: ‘Non quod intrat in os coinquinat hominem, sed quod procedit de ore, hoc coinquinat hominem’. Et ostendit multa uitia et mala que ab ipso ore procedunt, scilicet homicidia, adulteria, furta, falsa testimonia et blasphemie, et ideo ipsum os diligenter est custodiendum. Et, quia non sufficit custodia humana, petenda est custodia diuina, sicut petebat propheta dicens: ‘Pone, domine, custodiam ori meo etc.’. Legitur quod fuerunt tres philosophi qui inter alios loquaces multum fuerunt taciturni, scilicet Socrates, Solon et Senocrates. Quadam igitur uice, cum inter multos loquaces Socrates taceret, interrogatus cur sic taceret, respondit: «Quia locutum me fuisse sepe penituit, tacuisse uero numquam»; ideo dicitur Prou. X: ‘In multiloquio non deerit peccatum’. Solon uero philosophus cum aliis loquentibus taceret, interrogatus si tacebat quia loqui nesciret uel quia stultus esset respondit: «Nullus stultus tacere potest»; ideo dicitur Eccl. X: ‘Stultus uerba multiplicat’. Senocrates etiam cum aliis loquentibus taceret, interrogatus quare hoc faceret respondit: «Quia os unum, aures duas a natura accepimus», quasi diceret: «Multa debemus audire et pauca dicere»; ideo dicitur Iac. I: ‘Sit omnis homo uelox ad audiendum, tardus autem ad loquendum’. Idem etiam philosophus cuidam uerboso dixit: «Si nostris auribus te audires, taceres», quasi diceret: «Si uerba tua displicerent tibi sicut michi, taceres»; ideo dicitur Ecc. XX: ‘Est tacens qui inuenitur sapiens et est odibilis qui procax est ad loquendum’.

Homo dicitur planta siue arbor reuersa. Habet enim ramos inferius, scilicet manus et brachia et pedes, ad ostendendum quod non debet fructificare, id est opera misericordie facere, superius sed inferius, id est non debet ea facere in celo sed in mundo. Nam, sicut dicit Augustinus in homiliis, in celo opera misericordie non sunt necessaria. Nemo enim ibi induet nudum, quia omnes ibi sunt ueste immortali induti. Nemo ibi hospitabitur peregrinum, quia omnes ibi sunt ciues perpetui. Nemo ibi pascet famelicum, quia omnes ibi ex uisione dei sunt satii. Nemo ibi potabit sitibundum, quia omnes ibi uino spiritus sancti sunt ebrii. Nemo ibi uisitabit infirmum uel tribulatum, quia omnes ibi sunt sani et consolati. Nemo ibi redimet incarceratum, quia omnes ibi sunt liberi et soluti. Nemo ibi uadet ad sepulturam, quia omnes ibi sunt immortales effecti. Et ideo ista planta, id est homo, non habet ramos extensos superius, sed inferius, quia non debet fructificare in celo, sed in mundo. Habet etiam ista planta radices superius, scilicet capillos, ad innuendum quod non debet plantari inferius, hoc est in mundo, sed superius, hoc est in celo. Radix autem in planta est sicut os in animali, quia per radices humorem attrahit unde planta nutritur et fructus producuntur. Quando igitur radix est plantata in bona terra, tunc attrahit bonum humorem et facit bonum fructum; quando uero plantata est in mala terra, tunc corruptum humorem attrahit et malum fructum producit. Notandum autem quod est triplex terra, scilicet celestis, Ps.: ‘Credo uidere bona domini in terra uiuentium’; mundialis, Ps.: ‘Celum celi domino etc.’; infernalis, Iob X: ‘Terram miserie et tenebrarum ubi umbra mortis et nullus ordo, sed sempiternus horror inhabitat’. Planta igitur que est plantata in celo, sicut sunt sancti uiri, attrahit humorem pinguem et dulcem, et ideo facit fructum bonum; sic plantata erat illa planta que dicebat Phil. III: ‘Nostra conuersatio in celis est’. Planta uero que est plantata in mundo, sicut sunt auari, cum sit terra arida et uacua, nullum attrahit humorem, et ideo nullum fructum facit, Ier. IIII: ‘Aspexi terram et ecce uacua erat et nichili’, Gen. I: ‘Terra autem erat inanis et uacua’. Planta autem que est plantata in terra infernali, sicut sunt peccatores miseri, attrahit humorem uenenatum, et ideo facit fructus acerbos et ad nichilum aptos, Sap. IIII: ‘Fructus illorum inutiles et acerbi ad manducandum et ad nichilum apti’.

Prima igitur planta, que est plantata in terra celesti, sicut sunt uiri sancti, producit, sicut dicit Chrysostomus, bonas gemmas, id est bonas cogitationes, bonos flores, id est bonas uoluntates que nascuntur de bonis cogitationibus sicut flores nascuntur de gemmis; producit etiam bona poma, id est bona opera que nascuntur de bonis uoluntatibus, quemadmodum poma nascuntur de floribus. Et sicut planta fructificat in omnibus suis ramis, sic sancti uiri deo seruiunt de omnibus sensibus sui corporis, sicut ostendit Chrysostomus in quadam homilia. Oculus enim deo prestat obsequium quando a uanitatibus se auertit; auris quando uerba dei libenter audit et uerba detractionis fugit; os quando libenter deum laudat et mendacia et uana uerba deuitat; manus quando homo eas ad pauperes porrigit et ad rapinas aliquas non extendit; pedes quando ad malum non currunt et ad ecclesiam libenter uadunt. Et sicut rami plante quanto sunt magis fructibus onusti tanto magis ad terram sunt procliui, sic sancti uiri quanto sunt bonis operibus fertiliores tanto sunt coram deo humiliores.

Secunda planta, que est plantata in mundo, id est in terra arida et uacua, sicut sunt homines mundani, nullum humorem attrahit, et ideo nullum fructum facit. Si aliquis haberet plantam in horto suo circa quam multum laboraret et nullum fructum reciperet, ipsam plantam precidere deberet. Talis planta est iste mundus. Ista autem terrena atque mundana, quando ea diligimus, in uita magnum habent laborem, iuxta illud Eccl. VIII: ‘Est homo qui diebus ac noctibus sompnum oculis non capit’, Sir. XXXI: ‘Laborauit diues in congregatione substantie sue etc.’. In morte uero magnum habent dolorem, quia non possunt sine magno dolore dimitti que cum magno amore possessa sunt, Eccl. V: ‘Diuitie conseruate in malum domini sui pereunt in afflictione pessima’. Habent enim afflictionem malam quia eas dimittunt, peiorem quia eas secum portare non possunt, pessimam quia uident quod causa sue perditionis fuerunt. Post mortem uero dant uacuitatem, Iob XXVII: ‘Diues cum dormierit, nichil secum auferet, aperiet oculos suos et nichil inueniet’. E contrario autem bona spiritualia habent in uita delectationem, Ps.: ‘Cantabiles michi erant iustificationes tue, etc.’; in morte dant securitatem, Prou. III: ‘Si dormieris, non timebis, quiesces et suauis erit sompnus tuus’; post mortem dant satietatem, Ps.: ‘Satiabor cum apparuerit gloria tua’. Quia igitur iste mundus est talis planta que in uita dat laborem, in morte dolorem, post mortem uacuitatem, ideo esset penitus precidendus, id est amor eius penitus relinquendus. Ista est illa planta infructuosa de qua dicitur Luc. XIII: ‘Ecce anni tres sunt ex quo uenio querens fructum in ficulnea hac et non inuenio, succide ergo illam, ut quid etiam terram occupat’. Et dixit cultor uinee ad patrem familias: “Domine, dimitte illam et hoc anno usque dum fodiam circa illam et mittam stercora etc.”. Ista ficus infructuosa est ipse mundus, id est amator mundi. Tres anni sunt tria tempora, scilicet tempus ante legem, et tunc non fecit fructum; tempus sub lege, et tunc etiam non fecit fructum; et tempus gratie, sub quo sunt etiam multi qui fructum non faciunt. Vel tres anni sunt tres etates hominum, scilicet adolescentia, iuuentus et matura etas. Multi autem sunt qui bonum fructum non faciunt nec in sua adolescentia nec in sua iuuentute nec in sua matura etate. et ideo Christus habens curam de peccatoribus rogat patrem ut adhuc exspectet usque ad quartum annum, id est usque ad senectutem. Et hoc sepe facit deus, iuxta illud Ys. XLVI: ‘Vsque ad senectam ego ipse et usque ad canos ego portabo, ego feci et ego feram, ego portabo et saluabo’. Sunt autem tria que plantam infructuosam sepe fructificare faciunt, scilicet fossio, irrigatio et fimi appositio; et hoc est quod subditur: “Vsque dum fodiam circa illam et mittam stercora?”. Tria enim sunt que sepe peccatorem ad conuersionem adducunt. Primum est peccatorum suorum recognitio, et ista est fossio. Auarus enim peccata sua cooperit terra, superbus lapide duro, luxuriosus luto, et ideo peccata sua non possunt aspicere; et ideo fodienda est terra auaritie, lapis superbie et lutum luxurie. Et tunc uidebit abominationem suorum peccatorum et inde plurimum erubescet, iuxta illud Ro. VI: ‘Quem ergo fructum habuistis tunc in hiis in quibus nunc erubescitis’; ideo dicitur Eze. VIII: ‘Fili hominis, fode parietem et uidebis abominationes pessimas quas isti faciunt’. Secundum est elemosinarum largitio, et ista est irrigatio. Elemosina enim dicitur ab ‘ely’ quod est deus, et ‘moys’ quod est aqua, quasi aqua dei. Ista elemosina peccatorem disponit ad gratiam, tum quia intercessores sibi acquirit, iuxta illud Luc. XXVI: ‘Facite uobis amicos de Mammona iniquitatis etc.’; tum quia peccata exstinguit, Ecc. III: ‘Ignem ardentem exstinguit aqua et elemosina resistit peccatis’; tum quia dyabolum uincit, unde dicit Glossa super Ps. ‘Misericordia mea et refugium meum’: ‘De nulla re sic uincitur dyabolus ut de misericordia’. Tertium est mortis recordatio, et ista est stercoris siue fimi appositio. In morte enim homo stercus efficitur et putredo, I Mach. III: ‘A uerbis uiri peccatoris ne timueritis, quia gloria eius stercus et uermis est’. Ipsa enim mortis memoria a peccato preseruat, Ecc. VII: ‘Memorare nouissima tua et in eternum non peccabis’. In bono opere sollicitat, Gregorius: ‘Valde enim se sollicitat in bono opere, qui semper cogitat de extremo fine et gratiam dei conseruat’. Sicut enim cinis conseruat ignem, sic memoria mortis conseruat gratiam spiritualem, ideo dicitur Ecc. X: ‘Quid superbis terra et cinis’. Talem cinerem se recognoscebat Abraham, dicens Gen. XVIII: ‘Loquar ad dominum meum, cum sim puluis et cinis’.

Tertia planta, que est plantata in terra infernali attrahit corruptum humorem, ideo aliquando facit fructus mortiferos, id est peccata mortalia. Ista planta similis est plantis que nascuntur in loco ubi subuersa fuit Sodoma et Gomorra, que faciunt poma exterius pulchra, intus autem fetida. De talibus dicitur Iud. II: ‘Arbores autumpnales infructuose bis mortue’. Sicut enim arbores autumpnales bis moriuntur, scilicet in foliis et fructibus, sic et isti habent uerba uenenata et opera mortifera. Aliquando uero et si ista planta facit fructus, id est opera de genere bonorum, tamen

inutiles sunt quantum ad meritum uite eterne. Dicit enim Aristoteles quod arbores siluestres aliquando plus fructificant quam hortenses, sed fructus hortensium sunt meliores. Sepe enim contingit quod illi qui sunt in mortali peccato multas elemosinas et ieiunia faciunt, sed tamen una elemosina facta cum gratia, cum sit fructus plante hortensis, plus ualet quam multe facte in mortali, cum sint fructus plante siluestris. Aliquando uero pre nimia uetustate in peccatis ista planta sic facta est arida quod nullum bonum desiderium uel propositum habere potest. In quorum persona dicit propheta: “Aruit tamquam testa uirtus mea”. Sicut enim testa ab omni igne exiccata facta est arida, sic tales igne concupiscentie exiccati ab humore bone cognitionis facti sunt aridi pre nimia uetustate peccati. Dicit enim Aristoteles quod quando amigdalus est uetus debet perforari et tunc humor in medulla depurabitur et fertilis efficietur. Eodem modo, quando quis est uetustus in peccato, faciat tria foramina in corde suo, scilicet dolorem contritionis, pudorem confessionis et laborem satisfactionis, et tunc ista planta uetusta renouabitur et bonum fructum producet.

In presenti euangelio ostenditur quod Christus tria opera fecit, scilicet opus magne potentie, magne misericordie, magne sapientie. Opus magne potentie ostenditur in socrus Symonis curatione. Cum enim magnis febribus teneretur, Christus febribus imperauit et illa continuo sanata surrexit. Ostenditur etiam opus potentie in hoc quod cum sol occubuisset multos sanauit. Inter quos fuit multitudo magna infirmorum, unde dicitur: ‘Omnes qui habebant infirmos etc.’; fuit diuersitas morborum, unde dicitur: ‘Variis languoribus’; fuit facultas cure, unde dicitur ‘singulis manus imponens curabat eos’. Secundo ponitur opus magne misericordie, et hoc in demonum expulsione. Magna enim pietas Christi erat quando demones ab obsessis corporibus expellebat, magna etiam misericordia erat in hoc quod demones qui suspicabantur eum esse Christum loqui non permittebat; et hoc ideo Christus faciebat ne homines audientes demonem predicare modo ueritatem deinceps acquiescerent sibi predicanti falsitatem. Vnde dicit Glossa: ‘Ideo prohibet loqui ne dum aliquis audit demonem uera predicantem postea sequatur errantem’. Improbus enim magister ueris falsa permiscet ut sub specie ueritatis, testimonium falsitatis obtegat. Tertio ponitur opus magne sapientie, et hoc in sapienti predicatione; unde cum turbe uellent eum detinere ut inter eos miracula faceret, dixit se non esse missum tantum ad curationem corporum, que fit in miraculorum operatione, sed maxime ad curationem animarum, que fit in uerbi dei predicatione, et ideo: ‘erat predicans in sinagogis Galilee’

Circa primum, scilicet opus potentie, per quam curauit socrum Symonis, tria sunt uidenda, scilicet infirmitatis genus, curandi modus et curationis effectus. Genus siue species infirmitatis erat magna febris, per quam peccatum mortale significatur. Inter cetera autem incommoda que patitur febricitans est quia habet palatum inordinatum, propter quod dulcia uidentur sibi amara et insipida et e conuerso; eodem modo peccator sic habet inordinatum palatum anime quod omnia spiritualia sibi uidentur insipida. Et ad hoc ostendendum ponit Chrysostomus super Matheum tria exempla. Primum est quia si leoni ostendatur pratum uirens non excitatur eius appetitus, quia in natura sua non est comedere herbas uirentes, sed carnes. Secundum exemplum est quia si pluuia cadit super lapidem, lapis quidem a foris balneatur, intus autem siccus existitit. Tertium exemplum est quia si in aliquo uase pleno aceto gutta mellis infunditur et mel perditur et acetum non dulcoratur. Primum exemplum pertinet ad luxuriosos, quibus si ostenduntur herbe uirentes, id est si predicantur eis celestes amenitates, non excitantur eorum uoluntates ad desiderandum, quia non est in natura sua desiderare celestes amenitates, sed carnales uoluptates, quia, sicut dicitur I Cor. II: ‘Animalis homo non percipit ea que sunt spiritus dei’, Ecc. XXI: ‘Audiet luxuriosus’, uerbum scilicet castitatis, ‘et displicebit ei et proiciet illud post dorsum suum’. Secundum exemplum pertinet ad superbos, qui habent cor lapideum ita quod si deus pluuiam sue gratie uel inspirationis eterne eis immiserit cor eorum exterius potest tangere, sed interius nichil potest intrare; et ideo remanent aridi et sicci ab omni humore gratie; de talibus dicitur Iob XLI: ‘Cor eius indurabitur quasi lapis’. Magna autem misericordia dei est quando tale cor durum mollificat ut gratia dei intrare ualeat, Eze. XXXVI: ‘Auferam cor lapideum de carne uestra et dabo uobis cor carneum et spiritum meum ponam in medio uestri’. Tertium exemplum pertinet ad auaros, qui habent cor acetosum, id est multis amaritudinibus repletum. Habent enim amaritudinem laboris in acquirendo, timoris in custodiendo et doloris in amittendo. Et ideo diuitie uocantur spine, ut habetur Mc. IIII, ex eo quod cor taliter pungunt. Si igitur mel, id est uerbum celeste uel inspiratio diuina, in talium corda immittitur, et uerbum perditur et cor eorum non immutatur; et ideo faciendum est quod dicit Augustinus: ‘Disce non diligere ut discas diligere deum, funde ut implearis, auerte ut conuertaris’. Secundo notatur curandi modus cum dicitur: ‘Et rogauerunt illum pro ea et stans super illam imperauit febri et dimisit illam’. Ex quo habetur quod dominus ad preces discipulorum eam sanauit. Per quod datur intelligi quod aliquando deus ad preces sanctorum uirorum alicui peccatori salutem anime concedit. Peccator enim est immundus, dei inimicus et claudus. Quia est immundus non audet coram deo apparere, quia deus tales abominatur, Ps. ‘Virum sanguineum et dolosum abominabitur dominus’. Quia est dei inimicus nichil potest a deo impetrare, Ioh. IX: ‘Scimus quia deus peccatores non exaudit’; et ideo deus talibus potius indignatur quam placetur, Ys. LXVI: ‘Cognoscetur manus domini seruis eius et indignabitur inimicis suis’. Gregorius: ‘Cum hiis qui displicet ad intercedendum mittitur, irati animus ad deteriora prouocatur’. Quia est claudus, non potest ad deum accedere. Quamuis enim habeat pedem fidei, non tamen habet pedem boni operis. De talibus dicitur III Reg. XVIII: ‘Vsquequo claudicatis in duas partes etc.’; ideo peccator indiget auxilio sanctorum uirorum, quia ipsi sunt mundi. Ps.: ‘Ambulans in uia immaculata, etc.’, ipsi sunt dei amici; Sap. VII: ‘In animas sanctas se transfert’, amicos dei et prophetas constituit. Ipsi sunt recti et sani, Heb. XII: ‘Rectos gressus facite pedibus uestris ut non claudicans quis erret’. Tertio ponitur curationis effectus cum dicitur: ‘Et continuo surgens ministrabat illis’. Naturaliter, ut dicit Glossa, homo febricitans incipiente sanitate consueuit lassescere, sed ista continuo surrexit et Christo ministrauit. Per quod datur intelligi quod peccator non debet diu in peccato stare, sed continuo surgere, alioquin de peccato in peccatum cadit. Et hoc accidit propter tres causas. Prima est propter peccati ponderositatem. Peccatum enim est ualde onerosum, Ps.: ‘Iniquitates mee supergresse sunt caput meum etc.’; et ideo sua ponderositate ad aliud trahit. Secunda causa est propter peccatoris cecitatem et ideo ponit exemplum Chrysostomus de Samsone. Cui cum capilli in quibus erat uirtus sua detruncati fuissent, Philistei ipsum ligauerunt et sibi oculos eruerunt et ipsum molere fecerunt, quia quando peccator perdit robur suarum uirtutum mox demones funibus peccatorum ipsum ligant, oculo fidei ipsum excecant, de uitio in uitium ipsum currere procurant. Tertia causa est propter quamdam connexionem. Nam auaritia trahit ad rapinam, ad furtum et ad multa mendacia; gula trahit ad ebrietatem et luxuriam; superbia trahit ad multas iniurias inferendas et ad multas ambitiones appetendas. Dicitur etiam Ys. XXIIII: ‘Qui fugerit a facie formidinis cadet in foueam, et qui se explicauerit de fouea tenebitur laqueo’. Per formidinem intelligitur auaritia, quia auarus semper est in timore. Per foueam intelligitur luxuria, Prou. XXIII: ‘Fouea profunda est meretrix’. Per laqueum intelligitur superbia, que omnes illaqueat. Sepe autem contingit quod quando auarus dimittit auaritiam et dat se inertie cadit in luxuriam et quando luxuriosus superat omnem concupiscentiam cadit in uanam gloriam uel superbiam.

Circum secundum opus, scilicet misericordie, qua Christus demones fugauit, notandum quod dyabolus habet magnam potentiam, Iob XL: ‘Non est potestas super terram que comparetur ei’; habet magnam astutiam, II Cor. XI: ‘Timeo autem ne sicut serpens Euam seduxit astutia sua etc.’; habet magnam seuitiam, I Pet. V: ‘Aduersarius uester dyabolus tamquam leo rugiens circuit querens quem deuoret etc.’. Magna ergo misericordia dei est quando a nobis expellit aduersarium tam potentem, tam astutum, tam seuientem. Nichilominus et nos eius potentiam uincimus resistendo, Iac. IIII: ‘Resistite dyabolo et fugiet a uobis’. Eius astutiam uincimus ad deum per orationem recurrendo, II Paral. XX: ‘Cum ignoremus quid agere debeamus, hoc solum habemus residui ut oculos nostros dirigamus ad te’. Eius seuitiam frangimus nos ipsos macerando, quia quando nos ipsos maceramus hostem prosternimus, I Cor. IX: ‘Omnis enim qui in agone contendit ab omnibus se abstinet, ego igitur sic curro non quasi in incertum etc.’.

Circa opus sapientie, scilicet predicationem Christi, notandum quod Christus ibat sapienter predicando. Ibat enim predicando sine expensis usque ad esuriem, Mc. IIII: ‘Cum exirent a Bethania esuriit’; ibat sine equis usque ad lassitudinem, Ioh. IIII: ‘Ihesus fatigatus ex itinere’; ibat sine clientulis usque ad captionem, unde dixit Pilato Ioh. XVIII: “Si ex hoc mundo esset regnum meum, ministri mei utique decertarent ut non traderer Iudeis”. Predicator autem qui aliter iret insipienter iret, si uidelicet iret aut equis constipatus aut diuitiis suffarcinatus aut seruitoribus et domicellis uallatus.

Per febrem significatur peccatum mortale, quia sicut febricitans modo patitur frigus modo estum, sic peccator modo patitur timorem, qui est frigus anime, modo cupiditatem, que est calor anime. Vnde dicit Augustinus super Ps. ‘Incensa igni et suffossa’ quod omnia peccata due res faciunt, scilicet timor et cupiditas. Timor facit fugere omnia que sunt carni molesta; cupiditas facit appetere omnia que sunt carni suauia. Sicut autem sunt diuerse species febrium, sic etiam sunt diuersa genera peccatorum.

Prima est febris quotidiana; et significat peccata uenialia que quotidie agimus, que secundum Augustinum in homeliis assimilantur guttis aque, arene et scabiei. Guttis aque assimilantur, quia feruorem charitatis remittunt; arene, quia sepe a bonis operibus animam sterilem faciunt; scabiei, quia decorem anime diminuunt. Et dicit ibidem Augustinus quod sicut multe gutte naui faciunt naufragium et multa grana arene faciunt onus ponderosum et multitudo scabiei corpus reddit corruptum, sic peccata uenialia quando contemnuntur sepe sua multitudine, grauitate et deformitate disponunt animam ad mortale. Vel febris quotidiana potest esse gula propter quotidianam exactionem, Ys. LVI: ‘Venite, sumamus cibum et impleamur ebrietate, et erit sicut hodie sic et cras et multo amplius’. Gulosus enim si hodie bene comedit, cras melius comedere appetit; ideo assimilatur sanguisuge, Prou. XXX: ‘Sanguisuge due sunt filie dicentes: “Affer, affer” ’, quia gulosus post unum ferculum dicit: «Affer aliud!».

Secunda febris est effimera, que dicitur ab effimero pisce marino qui eo die quo nascitur moritur; et significat subitum ire motum qui debet finiri ante solis occasum, Eph. IIII: ‘Sol non occidat super iracundiam uestram’. Talis enim motus subitus fere omnes inuadit, quia sicut dicit Ieronimus, qui nulla animi perturbatione mouetur aut deus aut lapis est. Dicit tamen Gregorius Nazianzenus quod tres sunt qui non possunt commoueri, duo in celo, scilicet deus et angelus, tertius in terra, scilicet christianus philosophus. Quamuis enim deus dicatur irasci, tamen, secundum Augustinum, non dicitur irasci propter turbulentum mentis affectum, sed propter diuine uindicte effectum. Angeli etiam quamuis de perditione peccatorum dicantur dolere tamen nullam sentiunt passionem, sed dicuntur dolere quia ad modum dolentium se habent. Christianus autem philosophus appellatur ille qui in dei amore est perfectus. Talis enim si aliquando turbationem patiatur, tamen ex hoc eius ratio non obnubilatur, quia turbationem talem tenet sub dominio rationis.

Tertia febris est erratica, que non accidit nisi certis horis; et significat inuidiam que quando aliquis laudatur accedit, quando uituperatur recedit. Non enim habet horam determinatam, sed quotienscumque renouantur laudationes, totiens renouantur accessiones. Hoc patet I Reg. XVIII de Saul qui inuidebat Dauid. Cum enim diceretur “Saul percussit mille et Dauid decem milia”, tunc Saul passus est unam magnam accessionem et quotienscumque audiebat de sua probitate, totiens laborabat ista accessione. Quando autem Dauid canem mortuum et pulicem unum se nominabat, tunc ista accessio recedebat. Ideo inuidus significatur per Heli, de quo dicitur I Reg. III quod ‘non poterat uidere lucernam domini antequam exstingueretur’. Lucerna accensa lucet, sed exstincta fetet; lucerna igitur accensa sunt uirtuosi uiri, exstincta peccatores fetidi. Inuidus igitur non potest sine magna afflictione sustinere ut uideat uiros uirtuosos; libenter autem uidet uiros miseros et abiectos. Ideo dicit Socrates: «Vtinam inuidi in omnibus ciuitatibus oculos et aures haberent, ut de cunctorum felicitatibus torquerentur! ».

Quarta febris est tertiana; qua laborant illi qui de peccatis suis satisfacere nolunt. Habent enim contritionem et confessionem, sed nolunt habere satisfactionem. Cum enim quidam demoniacus ad quendam uirum sanctum fuisset deductus et ille demonem adiuraret ut recederet et nomen suum diceret, ille ait: «Nos sumus tres fratres qui habemus nostra officia determinata. Ego enim uocor Claudens Cor, alius uocatur Claudens Os, tertius uocatur Claudens Marsupium. Officium enim meum est cor peccatoris indurare, ne possit contritionem habere; et, si forte conteritur, laborat frater meus, scilicet Claudens Os, ut a confessione impediatur; et, si forte confessus fuerit, laborat tertius frater meus, scilicet Claudens Marsupium, ut non satisfaciat nec male ablata restituat».

Quinta febris est continua; ista laborant auari et maxime usurarii. Ceteri enim peccatores interpolationem faciunt in peccatis, usurarius uero continue peccat, scilicet die et nocte, qualibet hora, quolibet momento et quolibet festo. Ideo uidetur esse peior Iuda Scarioth. Ille enim uendidit Christum, sed usurarius uendit Christum, beatam uirginem et omnes sanctos et sanctas dei, quia ipsorum festiuitates computat in usuris. Et quia usurarius similis est Iude in culpa, ideo similis erit ei in pena. Iudas enim in aere interiit, qui est habitatio demonum, ad innuendum quod non debebat stare in celo cum angelis nec in terra cum hominibus, sed in aere cum demonibus. Eodem modo usurarius non habitabit in celo, quia deum et beatam uirginem et omnes sanctos offendit, nec in mundo, quia homines conturbauit, sed in inferno, cum demonibus quos per auaritiam adorauit, iuxta illud Col. III: ‘Auaritia, que est ydolorum seruitus’. Ista febris continua, scilicet auaritia, cito extinguit, quia tollit tria que sunt causa uite, scilicet cibum, sompnum et quietem. Auarus enim non audet comedere, Ecc. XIIII: ‘Non satiatur pane indigens et in tristitia erit super mensam suam’; nec potest dormire, Eccl. II: ‘Cuncti dies eius doloribus et erumpnis pleni sunt, nec per noctem mente requiescit’; nec potest quietem habere, Ier. XLIX: ‘Pre sollicitudine quiescere non potuerunt’.

Sexta febris est quartana; et significat superbiam propter quatuor species superbie. De quibus dicit Gregorius: ‘Quatuor species sunt tumoris: cum quis bonum quod habet a se habere existimat; uel pro suis meritis datum sibi putat; uel cum iactat se habere quod non habet; uel cum despectis ceteris appetit singulariter uideri habere quod habet’. Vel potest significare luxuriam que per corpus expletur quod quatuor elementis componitur. Vel potest significare longam consuetudinem peccandi ut prima dies sit mala suggestio, secunda malus consensus, tertia malum opus, quarta mala consuetudo. Ista triplex species quartane difficulter curatur. Superbia enim difficulter curatur, quia semper est in ascensu, Ps.: ‘Superbia eorum qui te oderunt ascendit semper’. Luxuria difficulter curatur quando in carne radicatur, quia tunc totum corpus inflammatur, Iob XXXI: ‘Ignis est usque ad consumptionem deuorans’; ipsum uulnerat, Iob XVI: ‘Conuulnerauit lumbos meos’; ipsum corrumpit et fedat, Ioel. I: ‘Computruerunt iumenta in stercore suo’. Mala etiam consuetudo difficulter curatur; hoc signatum est Ioh. XI, in Lazaro quadriduano quem dominus cum quadam difficultate suscitauit cum ipsum suscitare uoluit, scilicet cum oratione, cum clamore, cum sui conturbatione et cum lacrimarum effusione.

Septima febris est ectica, que radicatur in membris et naturalem humiditatem consumit; et significat tristitiam illam de qua dicitur II Cor. X: ‘Seculi tristitia mortem operatur’, Prou. XVII: ‘Spiritus tristis exsiccat ossa’, id est robur uirtutum. Sunt tamen quedam ossa que non tantum sunt exiccanda, sed etiam incineranda, Amos II: ‘Incenderit ossa regis Idumee usque ad cinerem’. Idumea interpretatur sanguinea et significat dyabolum qui sanguinem nostrum sitit eius ossa sunt nostra peccata per que contra nos robur assumit. Sunt igitur quidam qui ista ossa habent integra, qui scilicet de peccatis suis non conteruntur; alii ista ossa in grossas partes frangunt, qui scilicet superficialiter conteruntur; alii sunt qui ea incinerant, qui scilicet precordialiter conteruntur; et istam contritionem facit salubris tristitia, de qua dicitur II Cor. VII: ‘Que enim secundum deum tristitia est penitentiam in salutem stabilem operatur’.

Dum dominus noster per diuersa loca predicando discurreret et quadam uice fatigatus esset, super quendam fontem sedere cepit. Et licet hic dicatur fons, tamen inferius uocatur puteus. Sed sicut dicit Glossa, ubicumque aqua de terra manat dicitur fons; sed si manat in superficie fons tantum dicetur, si uero manat in profundo etiam puteus appellatur. Et secundum hoc omnis puteus est fons, sed non omnis fons est puteus. Dum ergo sic sederet, uenit mulier de Samaria haurire aquam. Inter quam et Christum magnus dialogus fuit, quia plures collocutiones mutuas habuerunt.

Prima est qua Christus suam ostendit humanitatem in eo quod bibere petiit. Probabile est enim quod Christus post fatigationem itineris sitiebat et in hoc ostendit se esse uerum hominem quia deus sitire non potest. Ad hoc respondit mulier cum quadam admiratione dicens: “Quomodo tu cum Iudeus sis etc.”. Iudei enim habebant Samaritanos tamquam excommunicatos triplici de causa, sicut tangunt Glosse. Primo quia licet Samaritani adorarent deum, nichilominus tamen colebant ydola; secundo quia adorabant in monte Samarie cum nulli licet adorare nisi in templo dei; tertio quod Samaritani priuauerunt Iudeos hereditate Iacob patris sui, id est predio que dederat Iacob Ioseph filio suo ubi erat fons super quem Ihesus sedebat. Propter istas tres causas Iudei nolebant communicare cum Samaritanis. Cognouit autem hec mulier Christum esse Iudeum, sicut dicit Glossa, in ueste quam habebat. Iudei enim in uestimentis habebant fimbrias per quas distinguebantur ab aliis gentibus.

Secunda collocutio est qua Christus ostendit suam deitatem cum ait: “Si scires donum dei et quis est qui dicit tibi da michi bibere, tu forsitan petisses ab eo et dedisset tibi aquam uiuam”. Dare enim aquam uiuam, id est spiritus sancti gratiam, non poterat nisi in quantum deus; sed mulier intelligens de aqua materiali illius putei dixit quod hoc facere non poterat, quia nec situlam nec chordam habebat, et puteus profundus erat. Immo nec ipse Iacob, quo ipse maior non est, aliter de ipsa aqua habere non poterat nisi cum adiutorio.

Tertia collocutio est qua Christus ostendit aque materialis et spiritualis magnam differentiam cum dixit: “Omnis qui biberit ex aqua hac sitiet iterum etc.”. Aqua enim materialis ad tempus potest auferre sitim, aqua uero spiritualis semper aufert. Ad hoc respondit mulier: “Domine, da michi aquam hanc etc.”, quasi dicat: «Magna pena est michi sitire, magna fatigatio est huc uenire, magnus labor est haurire; ergo da michi hanc aquam, que penam sitis auferat, fatigationem itineris tollat, laborem hauriendi remoueat».

Quarta collocutio est qua Christus sibi dixit ut uirum suum uocaret, id est illum quem loco uiri tenebat. Ad hoc mulier respondit quod non habebat uirum, legitimo scilicet matrimonio sibi coniunctum.

Quinta collocutio est qua Christus sibi dixit totam uitam suam preteritam cum ait: “Bene dixisti”, id est uerum dixisti, “quia non habeo uirum, quinque enim uiros habuisti etc.”. Ad hoc mulier respondit quod credebat ipsum esse prophetam, postquam ei dixerat totam uitam suam.

Post hec autem mutatur ordo loquendi. Hucusque enim Christus quesiuit et mulier respondit; modo autem mulier querit et Christus respondet. Querit enim primo ex quo ipse est propheta ut soluat quandam controuersiam que est inter Iudeos et Samaritanos. Iudei enim dicebant quod non licet alicui adorare nisi in templo dei. Samaritani autem dicebant quod poterant adorare in monte Samarie, quia patres sui, scilicet Iacob et filii eius, ibi adorauerunt. Et uocabant Samaritani Iacob patrem suum, siue quia ipsi legem Moysi tenebant siue quia Iacob et filii eius ibi habitauerant siue quia ille mons ex hereditate Iacob ad eos peruenerat. Ad hoc Christus respondit quod in orando deus non requirit locum corporalem sed spiritualem, id est cor mundum et deuotum. Ista responsio non placuit mulieri, quia uolebat quod diceret quod in monte illo poterant adorare. Et ideo dixit quod illam questionem determinandam reseruabat messie, id est Christo, qui cum uenerit ueritatem super hoc eis annuntiabit. Ad hoc Christus respondit quod ipse erat ille, scilicet messias. Quo audito mulier pre gaudio hydriam dimisit et in ciuitatem currens omnia nuntiauit. Et tunc Christus ad preces Samaritanorum ciuitatem intrauit et omnes ad fidem conuertit. Sicut patet ex predictis Christus hanc mulierem et in ipsa nos ad tria inducebat.

Primo ad contemnendum amorem mundi cum dicit: “Omnis qui biberit ex aqua hac sitiet iterum”. Amor enim mundanorum, scilicet diuitiarum, deliciarum et honorum, sitim non extinguit, sed auget. De quibus dicitur Prou. XXX: ‘Sanguisuge due sunt filie, que semper dicunt “Affer, affer!” ’. Sanguisuge est mater superbia, que est causa omnium malorum, Ecc. X: ‘Initium omnis peccati est superbia’. Habet autem duas filias, scilicet cupiditatem et uoluptatem, quia superbus non tantum honores ambit, sed etiam aliorum bona rapit et uoluptuose uiuit. Ista autem sitis quam sit uana ostenditur in morte Alexandri qui, cum esset totius mundi dominus, diuitiis plenus et libidinosus et eius ossa in uase aureo fuissent reposita, philosophi conuenerunt. Vnus igitur uolens ostendere suum dominum fuisse uanum, ait: «Heri isti non sufficiebat totus mundus, hodie est parua sepultura contentus». Alius uolens ostendere uanum esse aurum et argentum congregare, ait: «Heri iste faciebat thesaurum de auro, hodie aurum thesaurum facit de ipso». Alius uolens ostendere uanum esse corpus deliciis nutrire, dixit: «Heri iste nutriebat corpus suum diuersis deliciis, hodie uero comeditur a uermibus infinitis».

Secundo Christus inducebat istam mulierem et nos in ipsa ad desiderandum amorem dei cum ait: “Qui autem biberit ex aqua quam ego dabo ei non sitiet in eternum”. Augustinus: ‘Qui biberit de fluuio paradisi, cuius gutta maior est oceano, restat ut in eo sitis huius mundi extincta sit penitus’. Huius fluuii paradisi unam guttam perceperat Paulus et statim extinxit in eo omnem superbiam, ita quod ferocem lupum mutauit in agnum mansuetum. Perceperat Matheus et mox exstinxit in eo omnem auaritiam, ita quod raptorem conuertit in contemptorem; nam qui prius rapiebat aliena, postmodum contempsit propria. Perceperat Magdalena et mox in ea exstinxit omnem luxuriam, ita quod corniculam nigerrimam conuertit in columbam candidam.

Tertio inducebat eam et nos in ipsa ad sui cognitionem. Gradatim autem hec mulier assurrexit ad cognitionem Christi. Nam primo dixit eum esse unius ueri dei cultorem in hoc quod dixit eum esse Iudeum, et hoc fuit magnum; deinde dixit eum esse prophetam, et hoc fuit maius; tandem dixit et credidit ipsum esse Christum, et hoc fuit maximum. Per hoc datur intelligi quod debemus incipere a minimis et paulatim ascendere ad maiora. Iste gradus significatur ubi dicitur Mc. IIII: ‘Vltro enim terra fructificat primum herbam, deinde spicam, deinde plenum fructum in spica’. Hoc est, secundum Glossam, timorem, penitentiam et caritatem. Illi qui generant herbam, id est timorem, sunt incipientes, qui debent incipere a timore. Sicut enim herba est principium spice sic timor domini est principium noue uite, Prou. I: ‘Timor domini principium sapientie’. Illi qui generant spicam, id est penitentiam duram, sunt proficientes qui sicut delectati sunt in peccatis sic debent se affligere in penitentia et lamentis, Iob XLI: ‘Ipse me reprehendo et ago penitentiam in fauilla et cinere’. Illi qui producunt plenum fructum in spica, id est caritatem et bonorum operum plenitudinem, sunt perfecti qui habent caritatem dei et proximi quia, sicut dicitur Rom. XIII, ‘Plenitudo legis est dilectio’.

Ponit dominus hic tres differentias aquarum. Vna est que sitim facit, cum dicit: “Omnis qui biberit ex aqua hac sitiet iterum”; secunda est que sitim extinguit, cum dicit: “Qui autem biberit ex aqua quam ego dabo ei non sitiet in eternum”; tertia est que in uita eterna fluit, cum subdit: “Sed aqua quam ego dabo ei, fiet in eo fons aque salientis in uitam eternam”.

Prima aqua significat amorem mundi, scilicet amorem diuitiarum, deliciarum et honorum, que sitim non extinguunt, sed faciunt; et ideo istam aquam nullus debet appetere, cum sit turbida et amara, Ier. II: ‘Quid tibi uis in uia Egypti, ut bibas aquam turbidam’. Superbus enim habet cor turbidum pre continua indignatione et contentiosa emulatione, Prou. XIII: ‘Inter superbos semper iurgia sunt’, Ps.: ‘Tange montes et fumigabunt’. Auarus semper habet cor turbidum pre nimia tristitia et sollicitudine, Ecc. XIIII: ‘In tristitia erit super mensam suam’, Ier. XLIX: ‘Turbati sunt in mari pre sollicitudine, quiescere non potuerunt’. Libidinosus habet cor turbidum pre nimia concupiscentia et feruore, Iob XXXI: ‘Ignis est usque ad consumptionem deuorans et omnia eradicans genimina’. Non solum autem ista aqua est turbida per effectum, sed etiam in seipsa. Aqua uero turbida non est apta ad bibendum, cum sit amara, nec ad speculandum, cum sit turbulenta, nec ad lauandum, cum sit immunda. Eodem modo amor mundi non est aptus ad bibendum, quia est amarus. Facit enim amaritudinem in conscientia, Prou. V: ‘Nouissima illius amara quasi absynthium’, et tandem faciet amaritudinem in pena, Ys. XXIIII: ‘Amara erit potio bibentibus illam’. Similiter amor mundi non est aptus ad speculandum, cum sit turbulentus. Non enim possumus ibi speculari deum per contemplationem nec peccata nostra per contritionem. Legitur in uitis patrum quod cum quidam frater cor plenum anxietatibus et turbationibus haberet et more solito deum contemplari non posset, quidam sanctus pater ad quendam fontem eum duxit et cum aquam cum quodam baculo perturbasset, dixit ut respiceret si faciem suam uideret; et cum non posset expectauit quousque aqua clarificata fuit et tunc uidit. Adaptatio huius exempli plana est. Similiter amor mundi non est aptus ad lauandum, cum sit immundus. Si quis ergo habet cor immundum et uult illud lauare cum amore mundi, magis se inquinabit. Vnde Ambrosius in libro de uirginibus Pitagoram reprehendit, dicens: ‘Pitagoras postquam cubitum iuerat tibicinem iubebat molliora canere ut anxia curis secularibus corda mulceret. Sed ille sicut is qui laterem lauat secularia secularibus frustra cupiebat abolere; magis enim se liniebat luto qui remedium a uoluptate querebat’. Augustinus: ‘Quisquis es qui es in mundo, ad te uenit qui fecit mundum ut eripiat te de mundo, quod si forte aliqua delectatione te retinet mundus semper uis esse immundus’.

Secunda aqua est que sitim exstinguit, et est amor spiritus sancti, qui extinguit amorem diuitiarum, deliciarum et honorum. Hoc significatum est Iud. XIIII in Samsone, de quo dicitur quod spiritus domini irruit in eum et sic leonem interfecit, Philisteos expugnauit et uincula rupit. Per leonem intelligitur superbia; per Philisteos, qui interpretantur cadentes, intelligitur auaritia, quia sicut dicitur Prou. XI: ‘Qui confidit in diuitiis suis corruet’; per uincula intelligitur carnalis concupiscentia. Quando igitur amor spiritus sancti aduenit superbiam expellit, auaritiam occidit, concupiscentiam tollit. Ista aqua est contraria superiori. Est enim dulcis ad bibendum, Ecc. XXIIII: ‘Qui bibunt me adhuc sitient’; est clara ad speculandum, II Cor. III: ‘Nos autem, reuelata facie, gloriam dei speculantes etc.’; est munda ad lauandum, Eze. XXXVI: ‘Effundam super uos aquam mundam et mundabimini etc.’. Spiritus enim sanctus quoddam spirituale lixiuium in corde hominis generat, per quod omnia peccata lauat. In quo quidem lixiuio ponit lacrimas pro aqua, que habent peccata lauare, Ps.: ‘Lauabo per singulas noctes lectum meum lacrimis meis stratum meum rigabo’. Ponit memoriam mortis pro cinere, que similiter habet animam a peccatis mundare, Ecc. VII: ‘Memorare nouissima tua et in eternum non peccabis’. Ponit amorem celestem pro igne, qui ipsum lixiuium ebullire facit. Lixiuium enim frigidum non bene lauat, sed calidum optime lauat. Quando igitur lacrime nostre et memoria mortis nostre ab igne diuini amoris inflammatur, tunc omnis macula et rubigo peccati tollitur, Luc. VII: ‘Dimissa sunt ei peccata multa, quoniam dilexit multum’. Vbi dicit Gregorius: ‘Incendit plene peccati rubiginem qui ardet ualide per amoris ignem’. Qui igitur in tali lixiuio abluitur, quantumcumque fuerit niger, albus efficietur, Ps.: ‘Lauabis me et super niuem dealbabor’, Ys. I: ‘Si fuerint peccata uestra uelut coccinum quasi nix dealbabuntur, et si fuerint rubra quasi uermiculus uelut lana alba erunt’. Istud patet in quadam uanissima muliere de qua legitur in uitis patrum. Que cum per ciuitatem cum nimia ambitione procederet, quidam sanctus episcopus eam uidens ad terram corruit et amarissime flere cepit. Et cum interrogaretur cur fleret respondit: «Ideo fleo, quia ista mulier plus est sollicita placere mundo quam ego deo». Cum ergo episcopus domum redisset pro ea orauit, cuius preces dominus exaudiuit. Sequenti nocte uisum est sibi quod quedam cornicula nigerrima ad eum ueniret; quam ille accipiens in aquam demersit, et mox in columbam candidam conuersa fuit. Sequenti igitur mane illa tota lacrimis resoluta ad pedes eius procidit. Et que prius fuerat peccando nigerrima, postmodum in lacrimis baptizata tota facta est candida. Istam autem aquam spiritualem deus gratis nobis dare promittit, Ys. LV: ‘Omnes sitientes, uenite ad aquas, et qui non habetis argentum: properate, emite et comedite’. Si ergo aliquis istam aquam non habet, culpa est sui non recipientis, non dei offerentis. Si enim offero tibi scyphum aque frigide et tu non uis os aperire, si porrigo tibi rosam et tu non uis eam accipere, si sol ad fenestram reuerberat et tu uis fenestram clausam tenere, si pulso ad ostium et non uis michi aperire, culpa tua est, non mea. Deus aquam sue gratie nobis infundit et nos os cordis claudimus; rosam sue gratie nobis porrigit et nos accipere negligimus; sol sue gratie nobis immittit et nos uoluntatem nostram reserare contemnimus; ad ostium cordis nostri pulsat et nos sibi aperire dissimulamus.

Tertia aqua est que in uita eterna fluit, que ibi datur ad instar fluuii quia sancti ibi habent in maxima plenitudine abundantiam spiritus sancti, Apoc. ult.: ‘Ostendit michi fluuius aque uiue etc.’. Aliter enim communicat aquam suam fluuius, aliter puteus, aliter fons. Puteus habet aquam absconditam et cum labore hauritur; fons uero habet aquam patentem et hauritur sine labore, tamen non diffundit se in magna plenitudine; fluuius uero habet aquam patentem et de facili hauritur et in magna plenitudine se diffundit. Gratia igitur dei peccatoribus est ad instar putei, quia eis est abscondita, cum non sint digni, et oportet quod cum multo labore penitentie eam hauriant. Et tamen ille labor est modicus respectu gratie quam acquirunt, Ecc. LI: ‘Modicum laboraui et inueni michi multam requiem’. Bonis autem est ad instar fontis, quia de facili possunt haurire, sed tamen modicum in presenti possunt gustare, unde conquerentur se sitire, Ps.: ‘Sitiuit anima mea ad deum fontem uiuum’. Beatis autem datur ad instar fluuii, quia in maxima abundantia habent amorem spiritus sancti, Ps.: ‘Inebriabuntur ab ubertate domus tue et torrente voluntatis tue potabis eos’.

Isti scribe sepe uoluerunt capere Ihesum in sermone ut ipsum infamarent et ut contra ipsum populum prouocarent, sicut patet in isto euangelio in quo quidem ponuntur tres differentie personarum, scilicet pharisei, Christus et mulier in adulterio deprehensa.

In phariseis autem duo fuerunt, scilicet subdola adulatio et fallax interrogatio. Subdola adulatio fuit in hoc quod magistrum eum uocant. Chrysostomus: ‘Magistrum eum uocant ut quasi honoratus secretum sui cordis simpliciter eis aperiat; hoc est enim ypocritarum prima potentia, simulata laudatio’. Istam autem laudem magisterii Christus recipiebat a discipulis, Io. XIII: ‘Vos uocatis me magister et domine et bene dicitis’, quia sciebat quod eum sic uocabant causa honorandi. Ab istis tamen recipere noluit, sciens quod eum sic appellabant causa temptandi. Adulatores autem sunt sicut scorpiones et apes. Scorpio enim facie applaudit, sed cauda pungit; apis mel portat in ore, sed pungit a posteriori parte. Sic tales in facie laudant, in absentia uituperant. Sunt etiam sicut sirene, que sunt pisces marini que habent faciem mulieris, sicut dicit Glossa super illud Ys. XIII ‘Sirene in delubris uoluptatis’, que ita dulciter cantant quod nautas dormire faciunt et sic naufragium patiuntur, sed sapientes naute aures claudunt et sic periculum euadunt. Sic etiam contra tales adulatores, sapientes debent aures claudere et eos non audire. Ieronimus: ‘Nos ad patriam festinantes mortiferos sirenarum cantus surda debemus aure transire’. Nullus enim in hoc mundo debet uelle laudari respiciendo ad uitam suam presentem, preteritam et futuram. Si enim respiciet ad uitam preteritam, inueniet se multa commisisse de quibus debet erubescere, Ro. VI: ‘Quem ergo fructum habuistis tunc in illis in quibus nunc erubescitis’. Si respiciet ad uitam presentem, inueniet se in loco periculoso et in loco exilii de quo multum debet dolere; Ps.: ‘Heu michi, quia incolatus meus prolongatus est’, ecce exilium, ‘habitaui cum habitantibus Cedar’, ecce periculum, quia habitat cum hominibus tenebrosis; Cedar enim interpretatur tenebrosus. Si respiciet ad uitam futuram, inueniet super se dei iudicia, de quibus multum debet timere, Ps.: ‘A iudiciis enim tuis timui’. Nullus ergo in hac uita debet uelle laudari, postquam habet causam tanti ruboris, doloris et timoris. Illi autem qui sunt in patria secure laudari possunt, cum nec de preterito habeant de quo debeant erubescere, cum sint in omnimoda sanctitate; nec de presenti unde debeant dolere, cum sint in plena iucunditate; nec de futuro unde debeant timere, cum sint in eterna securitate. Secundo in phariseis fuit fallax interrogatio, cum dicunt: “Magister, hec mulier modo deprehensa est in adulterio etc.”. Hoc autem dicebant ut possent eum accusare. In Christo quidem fuit ueritas doctrine, mansuetudo misericordie et rectitudo iustitie, iuxta illud Ps.: ‘Propter ueritatem et mansuetudinem et iustitiam etc.’. Cogitauerunt igitur pharisei et dixerunt intra se: «Aut ipse dicet quod ista mulier debet lapidari aut quod non debet aut omnino tacebit. Si dicet quod debet lapidari, tunc eum deridebimus quod non habet mansuetudinem misericordie quam ipse predicat, propter quam etiam a populo adamatur. Si dixerit quod non debet lapidari sed dimitti, tunc dicemus quod non habet rectitudinem iustitie et accusabimus eum quod est hostis legis et contrarius Moysi et deo actori; et ideo est potius cum adultera lapidandus. Si autem omnino tacebit, tunc sibi imponemus quod non habet ueritatem doctrine, sed propter timorem humanum ipsam ueritatem predicare formidat». Sed Christus sic responsionem temperauit quod de nullo istorum reprehendi potuit, sicut infra dicetur.

In Christo autem fuerunt duo. Primo matura discretio in eo quod digito scribebat in terram. Per digitum enim intelligitur discretio. Iudex igitur quando audit accusatores non statim debet dare sententiam, sed discutere et ea que audit debet in corde scribere, id est discrete inquirere et que agenda sunt uidere. Vnde dicit Glossa: ‘Decet nos auditis alienis malis non temere iudicare, sed digito discretionis prius nos ipsos intus discutere’. Ad hoc autem quod iudex discrete iudicet, debet seruare illud quod dicitur Dan. V: ‘Numerauit, appendit et diuisit’. Debet enim culpas numeratim inquirere, inquisitas in statera sui iudicii ponderare, ponderatas, diuisim punire. Non enim debet omnes culpas equaliter punire, sed diuisim, quia leues debet punire leuiter, mediocres mediocriter et graues grauiter. Quid autem Christus in terra scriberet? Ambrosius dicit quod scribebat: ‘Terra terram accusat’. Augustinus dicit quod scribebat illud quod postea uoce expressit: ‘Qui sine peccato est uestrum etc.’. Glossa dicit quod scribebat eorum peccata, que illi legentes pre uerecundia exierunt. Chrysostomus dicit quod scribebat: “Terra absorbe hos uiros abdicatos”. Pharisei enim et ista mulier in duobus erant similes et in duobus dissimiles. Similes erant in nature fragilitate, et quantum ad hoc conuenit prima scriptura, ‘terra terram accusat’; et in peccatorum multitudine, et quantum ad hoc conuenit secunda, ‘qui sine peccato est uestrum etc.’, quasi dicat: «Si ista est peccatrix, et uos similiter estis peccatores». Dissimiles autem erant, quia peccata illorum coram deo erant scripta. Peccata autem istius propter contritionem erant deleta, et ideo conuenit alia scriptura qua peccata illorum et non istius scribebat. Illi etiam erant scripti in terra infernali, hec autem propter penitentiam iam scripta erat in terra celesti; et ideo illis conuenit illa scriptura quam scripsit: ‘Terra, absorbe hos uiros abdicatos’. Nomina enim peccatorum scripta sunt in terra infernali, Ier. XVII: ‘Recedentes a te in terra scribentur, quia dereliquerunt uenam aquarum uiuentium dominum’. Nomina autem sanctorum deus in quatuor locis scripsit, scilicet in palatio suo, ut nunquam possint deleri, Luc. X: ‘Gaudete quia nomina uestra scripta sunt in celis’; in libro suo, ut nunquam possint falsificari, Ps.: ‘In libro tuo omnes scribentur’; in manibus suis, ut nunquam possint obliuioni tradi, Ys. XLIX: ‘Ecce in manibus meis descripsi te, muri tui coram oculis meis sunt semper’; et in corde suo, ut nunquam possint non amari, II Cor. III: ‘Epistola estis Christi, scripta non atramento sed spiritu dei uiui’. Secundo in Christo fuit iusta definitio, cum ait: “Qui sine peccato est uestrum, primus in illam lapidem mittat”. In hoc Christus seruauit rectitudinem sue iustitie, unde dicit Glossa: ‘Si lex iubet puniri reos, non tamen a similiter puniendis’. Ecce plena iustitia, ut iusti mala puniant; illi ergo uel ream dimittant uel cum ea penam subeant. Seruauit etiam mansuetudinem sue misericordie, cum dixit: “Nemo te condempnauit nec ego te condempnabo”. Seruauit etiam ueritatem sue doctrine, qua dicitur, Mt. VIIII: ‘Misericordiam uolo et non sacrificium’.

In muliere autem duo fuerunt. Primo tori maritalis uiolatio; ideo adultera nuncupatur et ideo lapidanda. Quare autem magis debeat lapidari uxor quando fornicatur quam uir, tres cause ponuntur Ecc. XXIII: primo quia contra legem dei fecit, secundo quia uiro suo fidem non seruauit, tertio quia uiro suo heredes extraneos acquisiuit. Vnde dicitur ibidem: ‘Sic mulier omnis relinquens uirum suum et statuens hereditatem ex alieno matrimonio’. Primo enim in lege altissimi incredibilis fuit, secundo uirum suum dereliquit, tertio in adulterio fornicata est et ex alieno uiro filios statuit sibi. Augustinus autem in Enchiridion aliter respondit et dicit quod mulier habet quatuor retrahentia a peccato et uir tantum unum, et ideo illa maiori pena est obnoxia que plura habet retrahentia. Primum est diligens custodia uiri. Viri enim custodiunt uxores et non uxores uiros, Ecc. XXV: ‘Si non ambulauerit mulier ad manum tuam, confundet te in conspectu inimicorum’. Secundum est uerecundia et confusio mundi, quia maior est confusio mulieri quando fornicatur quam uiro si fornicatus fuerit, Prou. XII: ‘Putredo in ossibus eius, que confusione res dignas gerit’. Tertium est terror legum; lex enim diuina et humana iubet puniendam mulierem fornicariam et non uirum fornicarium. Vnde hic dicitur: ‘In lege autem Moyses mandauit nobis huiusmodi lapidare’. Quartum est timor dei qui debet eam retrahere a peccato, Prou. XV: ‘Per timorem domini declinat omnis homo a malo’. Et istud solum, sicut dicit Augustinus, uiros retrahit. Non enim timent uxoris custodiam nec mundi uerecundiam nec legum aliquam penam, timent autem dei offensam. Secundo in muliere fuit dei magna dei miseratio, quia nullam sibi penitentiam iniunxit, sed tantum ei dixit: “Vade et amplius noli peccare”. Vidit enim ipsam habere tantam contritionem que sufficiebat ad satisfactionem. Alias autem non sufficit quod quis peccata dimittat nisi satisfaciat, sicut ostendit Gregorius in pastorali per tria exempla. Primum est quia si quis litteras seu instrumentum falsum scripsit, non sufficit quod ulterius non scribat nisi etiam quod male scriptum est deleat; peccata nostra coram deo scripta sunt, Ier. XVII: ‘Peccatum Iude scriptum est stilo ferreo in ungue adamantino’. Non sufficit ergo ut quis amplius non peccet nisi quod male fecit per contritionem et lacrimas lauet. Talis enim scriptura non potest melius lauari quam per aquam lacrimarum, Ps.: ‘Lauabo per singulas noctes lectum meum, etc.’. Secundum exemplum est quia si quis alicui blasphemias dixerit, non sufficit quod ulterius non dicat nisi de hiis que male dixit satisfaciat. Quando quis peccat, tunc deum blasphemat, Ro. II: ‘Nomen dei per uos blasphematur etc.’. Non sufficit ergo ut ab hiis peccatorum blasphemiis quis abstineat nisi de hiis que fecit coram deo se reprehendat et penitentiam agat, Iob XLII: ‘Idcirco ipse me reprehendo et ago penitentiam in fauilla et cinere’. Tertium exemplum est quia debitor non absoluitur a debitis que contraxit, pro eo quod alia non multiplicat nisi ea que contraxit persoluat. Quando peccamus, tunc dei debitores sumus. Ab hiis autem debitis peccatorum absoluti non sumus pro eo quod alia peccatorum debita non multiplicamus, nisi de hiis que contraximus deo digne satisfaciamus. Ab istis debitis cotidie absolui petimus, cum in oratione dicimus: ‘Et dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimittimus debitoribus nostris’.

Ista inclinatio Christi significat suam humilitatem, qua in tantum se inclinauit quod in uterum uirginis descendere uoluit. Inclinando autem se scripsit in terra. Per terram significatur uirgo Maria, que sic fuit fructifera quod illum fructum protulit de quo dicitur in Ys.: ‘Aperiatur terra et germinet saluatorem’. In ista terra Christus scripsit quando matrem suam omnibus donis et uirtutibus adornauit. In uerbis igitur premissis tria notantur. Primo ostenditur de filio quante fuerit humilitatis, cum dicitur: ‘Ihesus autem inclinans se deorsum’, interlinearis: ‘de sede patris in mundum’; secundo ostenditur de matre quante fuerit excellentie et dignitatis, cum dicitur: ‘digito scribebat’; tertio ostenditur de ipsa matre quante fuerit constantie et firmitatis in eo quod terra uocatur.

Circa eius inclinationem, id est eius humilitatem qua in uterum uirginis descendit, notandum quod Christus tunc magis inferius se inclinauit quam inclinare potuit; ideo signanter dicitur: ‘Inclinans se deorsum’. Natura quidem diuina super omnia est, infra autem naturam diuinam est natura angelica, infra naturam angelicam est natura humana, infra naturam humanam est pena, infra penam est culpa siue peccatum, infra peccatum uero nichil est, quia omnibus rebus infimis peccatum tenet locum infimum. In quantum igitur Christus usque in uterum uirginis se inclinauit et naturam passibilem assumpsit, in tantum inclinauit se infra naturam diuinam, quia infra seipsum exinanitus est, Phil. II: ‘Qui cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse se equalem deo, sed semetipsum exinaniuit, formam serui accipiens’. Inclinauit se infra naturam angelicam, quia paulo minus ab angelis minoratus est, Ps.: ‘Minuisti eum paulo minus ab angelis etc.’. Inclinauit se infra naturam humanam, quia obprobrium hominum factus, Ps.: ‘Ego autem sum uermis et non homo, obprobrium hominum et abiectio plebis’, Ys. LIII: ‘Non est species ei neque decor, et uidimus eum, et non erat aspectus’. Inclinauit se tandem usque ad penam, quia propter nos uulneratus est et disciplinatus, Ys. LIII: ‘Vulneratus est propter iniquitates nostras, attritus est propter scelera nostra, disciplina pacis nostre super eum etc.’. Vsque ad culpam seu peccatum se non inclinauit, quia erat deus, in quem peccatum cadere non poterat. Debuit etiam esse sine peccato, quia omnia uenerat auferre peccata.

Secundo ostenditur de matre quante fuerit excellentie et dignitatis, in hoc quod scripta fuit. Tota enim trinitas in ea scripsit. Nam pater in ea scripsit suam potentiam, filius suam sapientiam, spiritus sanctus suam bonitatem et misericordiam; et sic pater fecit eam potentem ad adiuuandum, filius fecit eam sapientem ad aduocandum, spiritus sanctus fecit eam clementem ad miserendum. Primo igitur pater fecit eam potentem ad adiuuandum, Ecc. XXIIII: ‘In Iherusalem potestas mea’. Est enim tam potens effecta quod potest nos iuuare in uita, in morte et post mortem. Si quis haberet amicum qui posset eum iuuare in uita, iste esset bonus; si haberet alium qui posset eum iuuare in morte, iste esset melior; si haberet tertium qui posset eum iuuare post mortem, iste esset optimus. Beata autem uirgo in isto triplici statu adiuuare nos potest; unde cantat ecclesia: ‘Maria mater gratie, mater misericordie, tu nos ab hoste protege et hora mortis suscipe’. Adiuuat quidem in uita; sed in uita quidam sunt iusti et quidam peccatores. Iustos adiuuat, quia conseruat in eis dei gratiam, ideo dicitur: ‘Maria mater gratie’. Peccatores adiuuat, quia impetrat eis diuinam misericordiam, unde subditur: ‘Mater misericordie’. Adiuuat in morte, quia tunc a dyabolo nos defendit. Dyabolus enim est tante audacie quod non tantum ad peccatores, sed etiam ad sanctos uiros quando moriuntur uenit, uolens scire si aliquod ius in eis habeat, sicut uenit ad mortem sancti Martini. Sed beata uirgo quando moriuntur aliqui uiri sui deuoti ad eos uenit et a demonibus eos protegit et defendit, ideo subditur: ‘Tu nos ab hoste protege’. Adiuuat etiam post mortem. Quando enim aliqui sancti moriuntur uiri, tunc angeli ueniunt et animas eorum in celum deducunt, sed quando moriuntur aliqui deuoti beate uirginis, ipsa ad eos uenit et animas eorum in morte suscipit et in celum deducit, ideo subditur: ‘hora mortis suscipe’. Secundo filius fecit eam sapientem ad aduocandum, unde significata est per illam mulierem sapientissimam, de qua dicitur II Reg. XIIII: ‘Misit Ioab Thecuam et tulit inde mulierem sapientem etc.’; que pro Absalone apud Dauid aduocauit, allegans generalem infirmitatem, dicens: “Omnes morimur et quasi aque dilabimur in terram, que non reuertuntur”. Vbi beata uirgo allegat filio humane miserie generalitatem, quia omnes moriuntur, et continuitatem, quia quasi aque dilabuntur in terram, et irreuocabilitatem, quia non reuertuntur, homo enim est spiritus uadens et non rediens. Habet autem ista aduocata illa omnia que in bono aduocato requiruntur. Bonus enim aduocatus debet habere magnam diligentiam ut sit ualde sollicitus in promouendo causam suam, quia si negligens esset cito succumberet. Sed si esset sollicitus et parum esset in iure peritus, non esset bonus aduocatus; ideo oportet ut post diligentiam, habeat magnam sapientiam. Sed si esset sollicitus et peritus sed coram rege ante quem deberet aduocare et tota familia sua esset odiosus, non esset idoneus aduocatus; et ideo oportet ut coram rege et familia sua gratiam habeat. Ille igitur est optimus aduocatus qui habet magnam diligentiam, magnam sapientiam et magnam gratiam. Ista tria habet nostra aduocata, sicut Dauid in spiritu sancto preuidens dixit: ‘Astitit regina a dextris tuis’; ecce quanta diligentia, non enim ad horam recedit, sed a dextris filii semper assistit et pro peccatoribus intercedit; ‘In uestitu deaurato’, ecce quanta sapientia, per aurum enim in scriptura diuina sapientia intelligitur. Alii sancti habuerunt aurum, id est sapientiam diuinam, sed nullus uestitus fuit auro nisi beata uirgo, ideo dicitur: ‘In uestitu deaurato’. Tunc enim diuina sapientia ipsam uestiuit, quando nouem mensibus in eius utero habitauit; hinc ergo colligendum est quanta sapientia cor illius resplenduit, quando diuina sapientia nouem mensibus in eius utero habitauit. Ista est illa mulier de qua dicitur Apoc. XII: ‘Signum magnum apparuit in celo, mulier amicta sole’; tunc enim sole amicta fuit, quando sol iustitie in eam descendit. ‘Circumdata uarietate’, ecce quanta gratia coram rege et sua familia; in tantum est enim in tota curia celesti gratiosa quod omnes eam circumdant. Nam in celo quot sunt ordines tot sunt uarietates et tamquam domicelli eam tamquam dominam et reginam semper associant et circumdant; ideo cantat ecclesia: ‘Sicut dies uerni circumdabant eam flores rosarum’, id est omnes societates martyrum, ‘et lilia conuallium’, id est omnes societates angelorum, confessorum et uirginum. Tertio spiritus sanctus fecit eam clementem ad miserandum. Sunt quidam sancti in celo qui quando rogantur secuntur informationem sue conscientie; et ideo quandoque deum rogare nolunt, habent enim conscientiam quod illi non sunt digni exaudiri. Alii sancti sunt qui quando rogantur secuntur rectitudinem diuine iustitie; ideo si rogantur et sciunt quod diuine iustitie hoc non competit, rogare non audent. Beata autem uirgo non respicit ad conscientiam nec ad iustitiam, sed ad misericordiam, quasi dicat: «Teneant se qui uolunt ad suas conscientias, qui uolunt respiciant ad dei iustitiam, ego semper me tenebo ad misericordiam». Propter istam misericordiam tam excellentem, de seipsa dicit Ecc. XXIIII: ‘Quasi oliua speciosa in campis’. Ex quo habetur quod ipsa habet misericordiam excedentem, congruentem et patentem. Excedentem quidem per hoc quod dicitur: ‘oliua’. Sicut enim oleum omnibus liquoribus eminet, sic eius misericordia omnibus sanctorum misericordiis preeminet et illas excellit; unde illud quod dicitur Ecc. XVIII de domino potest etiam dici de domina: ‘Miseratio hominis circa proximum suum, misericordia autem domini super omnem carnem’. Habet etiam misericordiam congruentem, ideo misericordia est speciosa. Tunc enim dicitur speciosa quando in tempore necessitatis et tribulationis impenditur, iuxta illud Ecc. XXXV: ‘Speciosa misericordia in tempore tribulationis’. Istam misericordiam congruentem impendit beata uirgo quia in tempore tribulationis subuenit; idcirco uocatur luna que lucet in nocte, quia ipsa impendit lucem consolationis in tribulatione. Habet etiam misericordiam patentem; ideo dicitur: ‘Oliua in campis’, non in hortis. Ad oliuas quidem hortorum non omnes possunt accedere, ad oliuas autem camporum omnes possunt accedere. Quidam sancti uidentur esse oliue horti, quia misericordias suas nobis clausas tenent quia digni non sumus. Beata autem uirgo est sicut oliua in campis quia eius misericordia est omnibus communis; unde dicit Bernardus: ‘De plenitudine eius capiunt uniuersi: egri curationem, tristes consolationem, peccatores ueniam, iusti gratiam, angeli letitiam, filius hominis humane carnis substantiam, tota trinitas gloriam, ita ut non sit ‘qui se abscondat a calore eius’.

Tertio Maria fuit multe constantie et firmitatis in hoc quod Eccl. I terra uocatur: ‘Generatio preterit et generatio aduenit, terra autem in eternum stat’. Nam in passione Christi generatio apostolorum preterit quia fidem amisit, sed in resurrectione aduenit quia tunc eam recuperauit. Sed terra, id est uirgo beata, cadere non potuit. Ceciderunt apostoli in passione Christi a fide, a gratia, a societate Christi, quia ipsum solum reliquerunt; sed uirgo beata non potuit cadere a fide, quia in altitudine sapientie diuine erat fundata, Ps.: ‘Fundamenta eius in montibus sanctis’. Ideo significatur per stellam maris, quia sicut ceteris stellis occidentibus illa non occidit, sic et uirgo beata ceteris apostolis a fide cadentibus ipsa non potuit cadere. Secundo cadere non potuit a gratia, quia septem columpnis, id est septem donis spiritus sancti, fuerat stabilita, Prou. VIIII: ‘Sapientia edificauit sibi domum et excidit columpnas septem’. Tertio non potuit cadere a societate Christi, quia cruci eius semper fuit coniuncta, Ioh. XIX: ‘Stabat iuxta crucem Ihesu mater eius etc.’. Et quia sic firma fuit ita quod nec a fide nec a gratia nec a societate Christi cadere potuit, ideo ipsa dicit Ecc. XXIIII: “Ab initio et ante secula creata sum et usque ad futurum seculum non desinam”.

In presenti euangelio fit mentio de tribus generibus personarum, scilicet de Christo, de discipulis et turbis.

In Christo autem tria fuerunt, scilicet magna clementia, magna potencia, magna prouidentia. Clementia eius fuit in duobus. Primo in hoc quod dicitur quod oculos subleuauit et turbam uidit. Beda: ‘Quod subleuasse oculos Ihesus et uenientem ad se multitudinem uidisse perhibetur diuine pietatis indicium est, quia scilicet cunctis ad se uenire querentibus gratia misericordie celestis occurrere consueuit’. Notandum autem est quod deus habet duos oculos, scilicet oculum sapientie, Ecc. XXIII: ‘Omnia uidet oculus eius’, et misericordie, Sap. IIII: ‘Gratia dei et misericordia est in sanctos eius et respectus in electos illius’. Istos duos oculos deus olim clausos tenebat, et oculum sapientie quia nulli uiam eundi ad patriam ostendebat, et oculum misericordie, quia nullum sibi reconciliare uolebat. Iob XXX: ‘Sto et non respicis me’, oculo scilicet sapientie, ‘mutatus es michi in crudelem’, quia non uides me oculo misericordie. Tandem deus aperuit oculum sapientie quando populo iudeorum legem dedit, oculum autem misericordie clausum tenebat, quia nullum ad se recipiebat. Modo autem ambos oculos aperit: et oculum sapientie, per quem nobis uiam ostendit, et oculum misericordie, per quem ad suam gloriam nos recipit. Ideo dicitur: ‘Cum subleuasset oculos Ihesus’. Secundo eius clementia et benignitas fuit in hoc, quod de hiis que facturus erat tam familiariter cum suis discipulis conferebat. Vnde dixit ad Philippum: ‘Vnde ememus panes etc.’. Christus namque inter discipulos modo se exhibebat superiorem, Io. XIII: ‘Vos uocatis me magister et domine et bene dicitis etc.’; modo inferiorem, Luc. XXII: ‘Ego autem in medio uestrum sum, sicut qui ministrat’; modo equalem, Io. XV: ‘Iam non dicam uos seruos, sed amicos’. In hoc dat exemplum prelatis quod inter suos subditos aliquando debent se ostendere tamquam superiores et hoc in officio correctionis, Tit. II: ‘Argue cum omni imperio’. Aliquando tamquam inferiores et hoc in humili sui reputatione, I Thes. II: ‘Facti sumus paruuli in medio uestrum etc.’; aliquando tamquam equales et hoc in amicabili conuersatione, Ecc. XXXII: ‘Rectorem te posuerunt, noli extolli, esto in illis quasi unus ex illis’. Secundo in Christo fuit magna potentia que ostenditur in duobus. Primo in hoc quod quinque panes multiplicauit quod sic quinque milia hominum inde satiauit, exceptis mulieribus et paruulis, sicut dicitur Mt. XIIII, et nichilominus duodecim cophini superfuerunt. Hoc enim fuit potencie infinite: multiplicabantur autem isti panes inter manus, Christus dum eos frangeret inter manus discipulorum, dum eos distribueret et inter dentes credentium dum eos ederent. Istud autem miraculum cotidie fit et tamen nemo miratur. Augustinus: ‘Maius miraculum est gubernatio totius mundi quam saturatio quinque milia hominum de quinque panibus, et tamen hoc nemo miratur. Istud mirantur homines, non quia maius est, sed quia rarum est. Vnde enim multiplicat de paucis granis segetes, inde in manibus suis multiplicauit quinque panes’. Potestas enim erat in manibus Christi, panes autem illi quinque semina erant non quidem terre mandata, sed ab eo qui terram fecit multiplicata. Idem notandum quod sunt quedam miracula que habent tantum hutilitatem sed nullam admiracionem, quia ex usu uiluerunt, sicut est mundum gubernare, segetes de terra producere, homines de uentre mulieris nasci facere et huiusmodi. Quedam sunt que habent admirationem sed nullam utilitatem, sicut sunt miracula magorum et antichristi sicut est per aerem uolare, statuas loqui facere et huiusmodi. Quedam sunt que habent admiracionem et aliquam temporalem utilitatem sed nullam necessitatem sicut sunt miracula malorum christianorum, qui dicunt, Mt. VII: ‘Domine domine nonne in nomine tuo prophetauimus etc.’, non enim faciunt illa ut infideles conuertantur uel fideles in fide confirmentur, sed ut ipsi sancti reputentur. Miracula autem que fecit Christus et alii sancti habent admirationem, quia fiunt preter ordinem cursumque nature et habent utilitatem, quia fiunt propter consolationem indigentium et habent necessitatem, quia fiunt quando imminet necessitas fidei uel aliquod periculum. Tale fuit istud miraculum: habuit enim admirationem, unde dicitur ‘Illi homines cum uidissent quod fecerat signum dicebant quia hic est uere propheta qui uenturus est in mundum’; habuit etiam utilitatem, quia quinque milia hominum satiauit; habuit necessitatem, quia cum illi essent infideles multos ex hoc ad fidem conuertit. Secundo ostenditur potentia sua in hoc quod panes asperos, id est ordeaceos, in dulces et suaues conuertit. Credendum est enim quod nunquam fuerunt panes et pisces dulcioris saporis; et ratio potest esse quod aliquid fieri potest aut per naturam, aut per artem aut per miraculum. Illud autem quod fieri potest per naturam melius est in eodem genere et in eadem specie quam illud quod fit per artificium; illud uero quod fit per miraculum melius est quam illud quod fit per naturam et per artem sicut et quam aurum alchemichum quod fit per artificium hominis; uidetur esse preciosum, sed aurum naturaliter radiis solaribus in terre uisceribus generatum est preciosius; si uero aliquis sanctus miraculose aliquam materiam in aurum conuerteret sicut fecit Iohannes euangelista illud aurum esset preciosissimum. Cum igitur isti panes et pisces miraculose fuerunt multiplicati manifestum est quod fuerunt dulcioris saporis quam aliqui alii panes, quia illi panes partim sunt opus naturale, in quantum grana ex terra naturaliter sunt producta, et sunt opus artis in quantum grana conteruntur, farina fermentatur et coquitur. Tertio in Christo fuit magna prouidentia in eo quod precepit ut fragmenta et reliquias colligerent ut denuo pauperibus darent. Notandum est tamen quod sunt quedam reliquie dispergende sicut reliquie peccatorum, id est mala cogitatio et delectatio que aliquando remanet post peccatum, Ys. XIIII: ‘Perdam Babylonis nomen germen et reliquias’. Nomina babilonica sunt uerba lasciua, germina sunt mala opera, reliquie sunt cogitationes male. Illa omnia sunt di-spergenda. Alie reliquie sunt colligende et conseruande sicut sunt reliquie bonorum cogitationum de quibus dicitur in Ps.: ‘Reliquie cogitationum diem festum agent’. Reliquie cogitationum, id est ipse cogitationes bone que relinquuntur post opus bonum, deo faciunt festum magnum; uel reliquie cogitationum sunt sompnia sanctorum uirorum que causantur ex bonis cogitationibus precedentibus et iste reliquie deo faciunt magnum festum, quia sicut dicit Gregorius: ‘Sompnia sanctorum non uacant a merito’. Tertio sunt reliquie que sunt erogande, sicut sunt reliquie ciborum, que sunt pauperibus erogande; sed tamen de multis dicitur in Ps. ‘Saturati sunt filiis’, id est cum filiis suis, et tamen reliquias non dederunt egenis, sed dimiserunt eas paruulis suis id est famulis suis.

Secundo fit mentio de discipulis suis inter quos fuerunt tres differentie quorum quidam adhuc erant in fide tardi, sicut Philippus qui respondit: ‘Ducentorum denariorum panes non sufficiunt eis etc.’. Alii adhuc erant in fide inperfecti, sicut Andreas, qui dixit: ‘Est puer unus hic etc.’ Alii erant seduli et deuoti sicut alii discipuli qui panes a Christo receptos sollicite distribuebant. Non est ergo mirandum si in aliqua religione aliqui inueniantur tardi sicut sunt incipientes, aliqui nondum perfecti, sicut sunt proficientes, aliqui deuoti sicut sunt perfectionem apprehendentes.

Tertio fit mentio de turbis in quibus tria fuerunt. Primum est humilis sessio, unde dicitur: ‘discubuerunt ergo uiri etc.’; per sessionem corporis intelligitur quies mentis. Qui ergo uult a deo spiritualiter pasci oportet quod sedeat, id est a curis superfluis et anxietatibus et turbationibus conquiescat. Hinc est quod filii Israel non potuerunt pasci manna celesti quamdiu fuerunt in Egypto, et quamdiu habuerunt secum farinam Egypti et quamdiu non transierunt mare Egypti. Qui ergo uult pasci manna celesti exeat de Egypto, id est de tenebrositate peccati, abiciat farinam Egypti, id est occasiones peccati, transeat mare Egypti, id est turbationem et afflictionem mundi. Secundo in turbis fuit plena refectio cum dicitur: ‘Cum autem impleti sunt etc.’; et significat celestem repletionem in qua sancti plene saciantur. In inferno quidem est fames omnimoda et tanta quod pre nimia fame tantum pellis in eis remanebit, Thren. IIII: ‘Adhesit cutis eorum ossibus, aruit et facta est quasi lignum’; tanta quod fames intra costas eorum erit inclusa, Iob XVIII: ‘Inedia inuadit costas eorum’; tanta quod linguas proprias manducabunt, Apoc. XVI: ‘Commanducauerunt linguas suas’; tanta quod brachia sua deuorabunt, Ys. IX: ‘Vnusquisque carnem brachii suis uorabit, Manasses Effraim et Effraim Manassem’. In celo autem erit sacietas plena, Ps.: ‘Satiabor cum apparuerit gloria tua’. Sed in mundo est sacietas semiplena, Ps.: ‘Calix in manu domini uini meri’, ecce sacietas celi, ‘plenus mixto’ ecce semiplena sacietas mundi; ‘Verumtamen fex eius non est exinanita etc.’: ecce miseria, fames inferni. Tertio in turbis fuit deuota laudatio cum dicitur: ‘Illi ergo homines cum uidissent quod fecerat signum dicebant quia hic est uere propheta etc.’. Quando enim comedimus prius debet precedere benedictio, unde dicitur ‘Accepit ergo Ihesus panes et cum gratias egisset etc.’; I Tim. IIII: ‘Omnis creatura dei bona et nichil reiciendum quod cum gratiarum actione percipitur, sanctificatur enim per uerbum dei et orationem’. Deinde debet communicari lectio; Augustinus: ‘Cum acceditis ad mensam donec inde surgatis quod uobiscum secundum consuetudinem legitur sine tumultu et contentione audite’. Vltimo debet subsequi graciarum actio, I Cor. X: ‘Siue manducatis, siue bibatis, uel aliquid aliud facitis, omnia in gloriam dei facite’.

Ista dominica uocatur dominica de rosa et dominica de panibus.

Vocatur autem dominica de rosa triplici ratione. Prima est litteralis quam ponit Innocentius tertius. Est enim quoddam consolatorium et recreatorium populis ex continuo ieiunio fatigatis; dicit enim poeta:

Ideo dicit dictus Innocentius: ‘Ne populus propter asperitatem quadragesimalis obseruancie sub continuo labore deficeret, in hac mediana dominica rose solacium interponitur ut anxietas temperata melius sufferatur’. Secunda ratio est spiritualis. In ipsa enim rosa sunt tria; est enim facta de auro, intus uero ponitur muscus et balsamum. Et ideo significat Christum in quo sunt tres substantie, scilicet caro incorrupta, que significatur per aurum, anima odore omnium uirtutum plena, que significatur per muscum, et deitas preciosissima, que significatur per balsamum. Qui ergo uult penitentiam quadragesime leuiter ferre debet hanc rosam in corde suo portare. Tertia ratio est moralis. Per hoc enim datur intelligi quod per ieiunium et penitentiam spine uitiorum conuertuntur in rosas uirtutum, ita quod qui prius erat libidinosus efficitur castus, qui prius erat superbus efficitur humilis et mansuetus, qui prius gulosus efficitur sobrius; Ys. XXXV: ‘In cubilibus in quibus prius dracones habitabant orietur uiror calami et iunci’, quia in cordibus peccatorum, in quibus habitabant demones per presentiam uitiorum, orietur per penitentiam uiror calami et iunci, id est uirtutum.

Secundo hec dominica uocatur de panibus, ex eo quod Christus quinque milia hominum de quinque panibus satiauit. Sicut autem tunc satiauit de quinque panibus corporaliter, sic cotidie reficit fideles de quinque panibus spiritualiter. Primus est panis penitentialis; et iste conficitur de tribus farinis, quarum una est tota amara, alia est tota dulcis, tertia est dulcis et amara. Verus enim penitens debet habere timorem, amorem et spem. Timorem quidem debet habere de consideratione pene eterne, et ista est farina amara, Eze. XII: ‘Panem tuum in conturbatione comede’. Multum enim penitens debet timere et conturbari, quando considerat horribiles penas inferni, Iob XXI: ‘Quando recordatus fuero pertimesco, concutit carnem meam tremor’. Secundo penitens debet habere amorem de consideratione celestis glorie et ista farina tota est dulcis; nichil enim dulcius quam dei gloriam mente conspicere et ipsam considerare, Ps.: ‘Quam magna multitudo dulcedinis tue domine etc.’. De illo pane dicitur Luc. XIIII: ‘Beatus, qui manducabit panem in regno dei’. Tertio penitens debet habere spem de consideratione peccatorum et uenie, et ista est farina dulcis et amara; amara, quando considerat peccatorum multitudinem, Ys. XXXVIII: ‘Recogitabo tibi omnes annos meos in amaritudine anime mee’; dulcis quando habet spem de uenia obtinenda, Prou. XIIII: ‘Cor quod nouit amaritudinem anime sue’, ecce amaritudo pro culpa, ‘in gaudio eius non miscebitur extraneus’, ecce gaudium pro uenia. Secundus est panis sacramentalis quem in festo pasche recepturi sumus; et iste panis fuit formatus in arca uteri uirginalis de farina eterna, id est deitate sempiterna, de farina antiqua, id est carne ab Adam traducta, et de farina noua, id est anima de nouo creata. Iste panis sic formatus triplici igne fuit excoctus, scilicet igne amoris, de quo igne dicitur Luc. XII: ‘Ignem ueni mittere in terram etc.’; isto igne amoris ipse fuit inflammatus quia propter amorem nostrum fuit passus, Ioh. XV: ‘Maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis’; igne doloris, Thren. I: ‘O uos omnes, qui transitis per uiam, attendite et uidete, si est dolor similis sicut dolor meus’; et igne passionis, Ps.: ‘Igne me examinasti, etc.’, idem: ‘Ossa mea sicut gremium aruerunt’. Iste panis sic formatus et sic coctus in quinque partibus uulnerum fuit incisus ut primum uulnus patrem reconciliaret, secundum celestem ianuam aperiret, tertium ruinam angelicam repararet, quartum sanctos patres de limbo educeret, quintum demones subiugaret. Tertius est panis materialis, quem cotidie in oratione petimus dicentes: ‘Panem nostrum cotidianum da nobis hodie’; istum panem pauperibus debemus communicare, si uolumus quod nostra ieiunia sint deo grata; unde postquam dixit dominus, Ys. LVIII: “Nonne hoc est ieiunium quod elegi”, subdit: “Frange esurienti panem tuum”. Dicit enim Petrus Rauennas quod elemosina est ieiunio sicut oleum lucerne, sicut sol diei et sicut anima corpori. Sicut enim lucerna extinguitur cum oleum deficit, sic ieiunii meritum perditur cum elemosina subtrahitur; Gregorius: ‘Talia sunt sine caritate nostra ieiunia, qualis est sine oleo lucerna accensa; fumigare quidem et fetere potest, lucere autem non potest’. Est etiam sicut sol diei; sicut enim sol nubes expellit et glaciem dissoluit, sic elemosina peccata extinguit, Ecc. III: ‘Elemosina patris non erit in obliuione’ et ‘sicut in sereno glacies soluentur peccata tua’. Est etiam elemosina ieiunio sicut anima corpori. Sicut enim anima corpus uiuificat sic elemosina ieiunium gratificat et sicut corpus moritur cum anima recedit, sic ieiunii meritum perditur cum elemosina deficit. Quartus est panis infernalis, qui conficitur ex peccatis, Prou. IIII: ‘Comedunt panem impietatis, et uinum iniquitatis bibunt’. Nichil enim prodesset abstinere a cibo et pane materiali, nisi abstineatur ab isto pane peccati, unde dicitur Ys. LVIII: ‘Nonne hoc est ieiunium quod elegi, dissolue colligationes impietatis, solue fasciculos deprimentes’. Quidam habent impietates colligatas; quia ex mala cogitatione cadunt in delectationem, de delectatione in consensum, de consensu in opus, de opere in consuetudinem, de consuetudine in necessitatem peccandi. Habent etiam fasciculos peccatorum deprimentes, quia cum deberent de isto fasce diminuere, semper uolunt peccata peccatis addere. Legitur in Vitis Patrum quod sanctus Arsenius ostendente sibi angelo uidit tres uiros. Vnus fascem lignorum in nemore faciebat et semper ligna addebat donec ferre non poterat; alius infundebat aquam in cisternam perforatam, que tota effluebat; alius quandam trabem non in longum, sed in transuersum in quandam ecclesiam ducere uolebat. Et exposuit angelus quod primi sunt qui peccata peccatis addunt cum deberent diminuere, Ecc. XVII: ‘Precare coram domino et minue offendicula’. Secundi sunt qui habent cor suum per diuersa crimina perforatum ita quod si aliqua opera de genere bonorum faciunt omnia perdunt, Aggei I: ‘Qui mercedes congregauit misit eas in saccum pertusum’. Tertii sunt superbi qui nolunt ire recti sed transuersi nec uolunt se inclinare sed eleuare; et ideo cum porta sit angusta, in domum celestem intrare non possunt, Mt. VII: ‘Quam angusta porta et arta uia est, que ducit ad uitam’. Quintus panis est celestis, quem sancti manducabunt in mensa Christi, Luc. XXII: ‘Et ego dispono uobis sicut disposuit michi pater meus regnum ut edatis et bibatis super mensam meam in regno meo’. Ex quibus uerbis habetur quod illud conuiuium habebit ministrantis nobilitatem, cum dicit “ego”, non aliquis angelus, non Petrus apostolus, non aliquis alius sanctus, sed ipse Christus, eiusdem XII: ‘Amen dico uobis, quod precinget se, et faciet illos discumbere et transiens ministrabit illis’. Habebit conuiuantium ordinabilitem, cum dicit: “dispono”, id est in diuersis mensis pono. Nam in una mensa erunt patriarche, in alia prophete, in alia apostoli, in alia martyres, in alia confessores, in alia uirgines. Beata autem Virgo habebit unam mensam per se a dextris filii collocatam, Ioh. XIIII: ‘In domo patris mei mansiones multe sunt’. Habebit plenam sacietatem, ideo dicit: “Vt edatis et bibatis”, Cant. V: ‘Comedite amici mei, inebriamini carissimi’. Habebit mense nobilitatem, quia in eadem mensa sedebunt cum deo; ideo dicit: “Super mensam meam”, Ps.: ‘Filii tui sicut nouelle oliuarum in circuitu mense tue’. Habebit loci amenitatem; ideo dicit: “In regno meo”, Num. XXIIII: ‘Quam pulchra tabernacula tua Iacob et tentoria tua Israel, ut ualles nemorose, ut horti iuxta fluuios irrigui’.

Quandocumque Ihesus Iherosolimam ueniebat statim templum intrabat; unde dicit Chrysostomus: ‘Proprium erat boni filii ut ueniens Iherusalem ad domum curreret patris; tu autem imitator Christi factus cum aliquam ingressus fueris ciuitatem primo ante omnem actum ad ecclesiam curre’. Intrans autem Christus in templum, oues et boues de porticu templi eiecit. Sacerdotes enim sue auaritie consulentes in porticibus templi oues et boues et columbas uendi faciebant, ut uenientes e longinquo inuenirent hostias preparatas ne forte ex defectu hostie recederent et nichil offerrent et ne pauperes qui denarios non habebant se excusarent quod emere non poterant; ideo nummularios ibi posuerunt, qui denarios talibus accomodabant non ad usuram, quia hoc non licebat eis, sed aliqua munuscula uilia sicut uuas passas, cicera, poma et huiusmodi accipiebant ab eis. Sed quia indecens erat in templo dei talia agere, ideo Christus zelum magnum assumpsit et omnia talia de templo eiecit. In isto igitur euangelio tria notantur. Primo quod Christus habuit magnum zelum et magnam constantiam in uitiorum punitione, quod notatur in hoc quod oues et boues de templo eiecit. Secundo quod habuit potentiam magnam in sui corporis resuscitatione, quod notatur in hoc quod dicitur: ‘Soluite templum hoc, et in tribus diebus excitabo illud’. Tertio quod habuit magnam sapientiam in secretorum cognitione, quod notatur in hoc quod dicitur: ‘Ipse autem Ihesus non credebat semetipsum eis, eo quod nosset omnes etc.’.

Circa primum notandum quod Christus nunquam fuit tam seuerus in puniendo sicut hic; et ratio est, quia erat iniuria dei patris. Iniuriam propriam Christus patienter portauit, sicut patet Ioh. VII quando Iudei dixerunt ei: “Demonium habes”. In iniuriis discipulorum Christus se opposuit et eos excusauit, sicut patet Mt. XV quando Pharisei discipulos reprehendebant quod non lotis manibus manducabant. Iniuriam autem dei grauiter puniuit, sicut patet hic. Per hoc dat nobis exemplum quod similiter faciamus. Iniuria enim aliqua aut redundat in deum aut in proximum aut in nos ipsos. Iniuriam que redundat in deum non debemus patienter portare, sed grauiter punire; Ieronimus: ‘Iniuriam meam patienter tuli, iniuriam autem dei mei patienter ferre non potui’. Chrysostomus: ‘In propriis iniuriis esse quemquam patientem laudabile est, iniurias uero dei dissimulare nimis impium est’. Si autem iniuria redundat in proximum debemus nos opponere. Sed de multis dicitur Eze. XIII: ‘Non ascendistis ex aduerso, nec opposuistis murum pro domo Israel’; aliqui uero non tantum se non opponunt, sed etiam fugiunt, Ioh. X: ‘Mercenarius autem uidet lupum uenientem et dimittit oues et fugit’; aliqui tamen non fugiunt corpore sed mente; de quibus dicit Augustinus: ‘O mercenarie, lupum uidisti et fugisti. Forte dices: “Ecce hic sum, non fugi”. Fugisti, quia tacuisti’. Corpore stetisti, sed mente fugisti. Si uero iniuria redundat in nosmetipsos, debemus eam patienter portare. Immo si uolumus esse perfecti debemus iniuriantibus nobis dare beneficium cordis eos diligendo, beneficium oris pro eis orando et beneficium operis eis benefaciendo; Mt. V: ‘Diligite inimicos uestros’, quo ad beneficium cordis, ‘benefacite eis qui oderunt uos’, quo ad beneficium operis ‘et orate pro persequentibus et calumniantibus uos’, quo ad beneficium oris.

Circa secundum notandum quod Iudei contra Christum uersi sunt in magnam indignationem, ex eo quod materiam sui lucri auferebat dum de templo oues et boues expellebat. Versi sunt in magnum stuporem, uidentes quod unus homo mensas campsorum subuertebat, animalia expellebat et hec faciebat solus ad que multi sufficere non potuissent. Versi sunt in magnum terrorem uidentes radium et fulgorem ex eius facie procedere. Tradunt enim quidam, sicut dicitur in hystoriis scholasticis, quod quidam fulgor radiosus egrediebatur ex oculis eius, quo territi sacerdotes et leuite non poterant ei resistere; et ideo sic indignati, sic stupefacti, sic territi dixerunt: “Quod signum ostendis nobis, quia hoc facis?”; quasi dicant: «Non credimus hoc tibi licere, ergo ostende nobis signum quo credamus». Vel forte in dolo petebant ut signum faceret, ut sic circa aliqua signa occupatus ab eorum infestatione desisteret. Christus autem eis taliter respondit quod in maiorem admirationem et stuporem eos induxit, dicens: “Soluite templum hoc et in tribus diebus excitabo illud”. Iudei autem intellexerunt de templo materiali, credentes quod uellet dicere: «Si tante sum potentie quod illud templum si destrueretur possem in tribus diebus edificare, bene possum de ipso templo oues et boues eicere»; et ideo responderunt: “Quadraginta et sex annis edificatum est templum hoc, etc.”. Istud autem non intelligitur de edificatione templi sub Salomone, que septem annis perfecta est, sed de edificatione facta sub Zorobabel, que quadraginta sex annis impedientibus inimicis prorelata est. Christus autem intelligebat hoc de templo corporis sui ac si dicat: «Vos queritis signum de mea potestate et ego uobis dico quod si corpus meum dissolueritis per mortem, ego illud resuscitabo per meam uirtutem». Vel secundum Glossam uult dicere Christus: «Hoc templum significat templum corporis mei, in quo nulla est macula; et merito hoc figurale purgo, qui illud ab hominibus morte solutum resuscitare diuina potentia queo». Dicitur autem corpus Christi templum multiplici ratione. Primo ratione diuine inhabitationis, quia in illo templo tota diuinitas habitauit, Col. II: ‘In ipso inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter’. Ideo dicitur templum, quasi tenens amplum, quia continebat deitatem que sic est ampla quod celum et terra ipsam non possunt continere, II Paral. VIII: ‘Si celum et celi celorum te capere non possunt, quanto magis domus ista quam edificaui’. Secundo dicitur templum ratione reconciliationis, quia sicut deus reconciliatur in templo, sic deus pater reconciliatus est in Christo, II Cor. V: ‘Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi’. Augustinus: ‘Christus est deus, sacerdos, templum et sacrificium; deus cui sumus reconciliati, sacerdos per quem sumus reconciliati, templum in quo sumus reconciliati et sacrificium quo sumus reconciliati’. Tertio dicitur templum ratione fabricationis, quia sicut templum quadraginta sex annis fuit fabricatum, sic corpus Christi secundum Glossam fuit in tot diebus, non dico organizatum, sed de exilibus organis que habuit in instanti conceptionis ad nobilem quantitatem est deductum. Vnde secundum quod dicitur in Glossa hunc numerum dierum perfectioni dominici corporis conuenire dictum est quantum ad membrorum distinctionem, non quantum ad formationem, quia in instanti fuit formatum et organizatum; in aliis autem pueris hoc uere accipitur, quia corpus ipsorum supradicto modo formatur et organizatur.

Quantum ad tertium notandum quod eius sapientia est tanta quod uidet omnium corda; unde dicitur: ‘Ipse enim sciebat, quid esset in homine’. Leo papa: ‘Ista est sapientia summi iudicis, iste tremendus aspectus, cui peruium est omne solidum et apertum omne secretum, cui obscura clarent, muta respondent, silentium confitetur et sine uoce mens loquitur’. Quia igitur dei sapientia est tanta, ideo nullus ab ea se potest abscondere, Ps.: ‘Quo ibo a spiritu tuo et quo a facie tua fugiam, si ascendero in celum etc.’. Quidam enim sunt qui abscondunt se sub simulato amore fingentes se amare celestia cum tamen non ament, sed dei sapientia ibi adest et eorum simulatum amorem uidet; ideo dicitur: ‘Si ascendero in celum etc.’. Alii sunt qui abscondunt se sub simulato timore fingentes se timere dei iudicia cum tamen non timeant et dei sapientia similiter ibi adest et eorum simulatum timorem cognoscit; ideo dicitur: ‘Si descendero ad infernum ades’. Alii sunt qui abscondunt se sub simulato sermone, quia aliud habent in ore et aliud latet in corde; ideo dicitur: ‘Si sumpsero pennas meas diluculo’. Sicut penne sanctorum sunt uirtutes, ita penne ypocritarum sunt simulati sermones quibus fingunt se uolare in celum; et dicit ‘diluculo’ quia eorum sermones uidentur habere lucem alicuius ueritatis. Sed tamen manus dei tales a sua ypocrisi deducit, ideo dicit: ‘Manus tua deducet me’. Alii sunt qui abscondunt se sub simulata conuersatione, pretendentes exterius sanctitatem, sed interius habentes iniquitatem; ideo dicitur: ‘Si habitauero in extremis maris’. Mare est mundus in cuius profundo sunt peccatores, qui sunt profundati in diuitiis, delitiis et honoribus; sed sancti uiri sunt in extremis maris quia de mundo non accipiunt, nisi extrema, id est necessaria. Ypocrite autem fingunt se habitare in extremis maris, id est diligere mundum ad necessitatem, cum tamen diligant ad uanitatem; ideo dextera dei eos tenebit et suam falsitatem in iudicio omnibus manifestabit, ideo subditur: ‘Et tenebit me dextera tua’.

Quia Christus semper auaritiam condemnabat et honorem dei patris zelabat, ideo inueniens quod sacerdotes oues et boues in templo ex auaritia uendi faciebant et ex hoc domum dei deturpabant, omnes eiecit, sicut in presenti euangelio continetur. Ideo tria in hoc euangelio dicuntur. Nam ex parte sacerdotum notatur magna auaritia, ex patre Christi magna iustitia, ex parte igitur templi magna reuerentia.

Auaritia autem sacerdotum in hoc erat, quia timentes ne aliqui se excusarent a sacrificiis ex defectu hostiarum, ipsas hostias uendi in templo faciebant; ista auaritia adhuc hodie regnat in multis sacerdotibus et prelatis, iuxta illud Ier. VI: ‘A minore usque ad maiorem omnes auaritie student, a propheta usque ad sacerdotem cuncti faciunt dolum’. Inter minorem autem et maiorem sunt mediocres; in hoc ergo, quod propheta dicit ‘A minore usque ad maiorem etc.’ intelligitur quod student auaritie maiores, id est prelati, et mediocres, id est minores clerici, et minores id est laici. Vel potest dici quod in anima tres sunt potentie, scilicet memoria, que est prima, intelligentia que est media et uoluntas que est ultima. In auaro igitur omnes iste potentie, a maiore et mediocre usque ad minorem, id est a memoria et intelligentia usque ad uoluntatem, auaritie student. Memoria enim auaritie studet dum semper recogitat et rememorat lucra preterita; intelligentia auaritie studet dum semper uias inquirit et parat ad lucra presentia; uoluntas auaritie studet dum semper anhelat ad lucra futura. De ista auaritia dicitur Amos IX: ‘Auaritia in capite omnium’. Auarus enim habet auaritiam in omnibus sensibus corporis, scilicet in oculis, dum semper uult aurum et argentum uidere; in auribus dum semper uult imminentia lucra audire; in naribus dum de remotis partibus ferias et nundinas uult odorare; in ore dum de terrenis semper uult loqui et tractare; in manibus dum eas clausas ad dandum et apertas ad recipiendum cupit habere. Sed non est tantum periculum in istis dum modo super caput auaritia non ascendat; ideo non dixit propheta “auaritia in oculis omnium uel in auribus omnium”, sed ‘in capite omnium’, quia si auaritia caput non ascendit, de facili ab aliis membris expellitur. Tunc autem est super caput alicuius, quando ipse diuitie sunt domine et ipse seruus. Tales proprie uocantur uiri diuitiarum, non diuitie uirorum. Tunc enim diuitie sunt uirorum, quando eas expendunt ut domini. Tunc sunt uiri diuitiarum, quando eas tenent ut serui.

Secundo in Christo fuit magna iustitia, quando oues et boues de templo eiecit. In hac tamen iustitia Christus seruauit seueritatem, mansuetudinem et discretionem. Seueritatem in hoc, quod oues et boues que templum fedabant eiecit. Mansuetudinem in hoc, quod cum columbe non essent ad tale impedimentum, uel fedationem, leniter uendentibus dixit “Auferte ista hinc etc.”. Discretionem in hoc, quod non cum gladio uel cum baculo, sed cum flagello de funiculis eiecit. Per quod datur intelligi quod prelatus debet esse seuerus quantum ad duros, mansuetus quantum ad bonos, discretus quantum ad omnes. Ista tria significantur per tria que erant in arca. Nam sicut dicitur Heb. IX, ibi erat uirga Aaron, manna et tabule Moysi in quibus scripta erat sapientia dei. Per arcam significatur prelatus in quo debet esse uirga seuere correctionis quantum ad duros, manna dulcis exhortationis quantum ad bonos et tabule discretionis quantum ad omnes. Istud etiam figuratum est III Reg. VII, ubi dicitur quod Salomon fecit sculpi in basibus templi leones et boues et cherubin; in leonibus ferocitas, in bobus mansuetudo et lenitas, in cherubin sapientie immensitas designatur, quia cherubin plenitudo scientie interpretatur. Prelatus igitur, qui debet esse basis et sustentamentum ecclesie, debet habere ferocitatem leonum in corrigendo malos, mansuetudinem bouinam in fouendo bonos, et sapientiam angelicam patienter et sapienter sustinendo omnes.

Tertio ex parte templi dei requiritur magna reuerentia et munditia; ideo Christus ipsum purgauit et mundauit. Potest autem dici quod istud templum extra quod Christus proiecit ista animalia significat templum celeste; extra quod proicientur superbi, qui intelliguntur per boues, qui cornibus sue potentie alios feriunt; proicientur auari, qui intelliguntur per nummularios; proicientur libidinosi, qui intelliguntur per columbas, que est auis libidinosa. proicientur ypocrite, qui intelliguntur per oues, qui exterius ueniunt in pellibus ouium. Isti omnes tamquam excommunicati extra templum celeste proicientur, Apoc. XXII: ‘Foris canes et uenefici et impudici et homicide et ydolis seruientes et omnis qui facit mendacium’. Omnes igitur tales tamquam excommunicati extra templum celeste proicientur. In ciuitate enim celesti, templum est ipse Christus ratione deitatis et humanitatis, Apoc. XXI: ‘Templum non uidi in ea, dominus enim deus omnipotens templum eius est et agnus’. In isto templo continue fit diuinum officium, Ps.: ‘Beati qui habitant in domo tua domine in secula seculorum laudabunt te’; Thob. XIIII: ‘Per omnes uicos Ierusalem alleluia cantabitur’. Quia igitur dampnati erunt excommunicati, ideo sancti non participabunt cum eis in locutione. Non enim cum eis locutiones habebunt, sed semper facies suas ab eis auersas tenebunt, Ps.: ‘Auertisti nos retrorsum post inimicos nostros’. Nec participabunt cum eis in diuino officio quod fiet in celesti templo, Ys. LXV: ‘Ecce serui mei laudabunt pre exultatione cordis et uos clamabitis pre dolore cordis’. Nec participabunt cum eis in salutatione, quia eos non salutabunt, id est salutem eternam non optabunt, immo sicut dicitur in Ps.: ‘Letabitur iustus cum uiderit uindictam’. Nec participabunt cum eis in mensa; sancti enim stabunt ad mensam dei, Luc. XXII: ‘Vt edatis et bibatis super mensam meam in regno meo’, dampnati autem fame morientur, Ys. LV: ‘Ecce serui mei comedent et uos esurietis, ecce serui mei bibent et uos sitietis’. Nec participabunt cum eis in sacramentis et maxime in perceptione sacramenti sacramentorum, scilicet corporis Christi, quod quidem modo sancti uiri percipiunt sub sacramento, sed tunc percipient sine uelamento. Ipsi enim sunt canes et sancti sunt filii dei, et ideo sicut dicitur Mt. XV: ‘Non est bonum sumere panem filiorum et mittere canibus’.

Inter Iudeos erant qui de Christo diuersimode sentiebant, sicut patet ex presenti euangelio. Quidam enim admirabantur de sua sapientia dicentes ‘Quomodo hic litteras scit, cum non didicerit?’. Alii tractabant de morte sua, unde dixit ‘Quid me queritis interficere etc.’. Alii indignabantur de curatione sua, ex eo scilicet quod in sabbato sanabat, unde ‘Michi indignamini quia totum hominem sanum feci in sabbato’. Alii indignabantur de progenie sua, dicentes ‘Hunc scimus unde sit etc.’. Alii studium habebant de captione sua, unde ‘Querebant ergo eum apprehendere’.

Quantum ad primum, fecit Christus patri magnam reuerentiam. Admirabantur enim Iudei de sua sapientia; sed ipse dixit sapientiam suam non habere a se ipso, sed a patre suo, ‘Mea’, inquit, ‘doctrina non est mea, sed eius qui misit me patris’. Christus enim omnia patri suo attribuebat, scilicet miracula sua, Io. X: ‘Opera que ego facio in nomine patris mei, ipsa testimonium perhibent de me’; uerba sua et opera sua, eiusdem XIIII: ‘Verba que ego loquor uobis a me ipso non loquor, pater autem in me manens, ipse facit opera’. Christus enim patrem suum maiorem se uocabat, et ideo sibi in omnibus deferebat, Io. XIIII ‘Pater maior me est’. Dicit Augustinus ad Felicianum: ‘Quod maior et minor tribus modis accipi potest, scilicet etate, forma et potentia. Etate, sicut senior maior est puero; forma, sicut longior maior est paruo; potentia, sicut fortior maior est imbecilli’. Et subdit Augustinus quod nullo istorum modorum filius minor est patre. Non etate, quia de principio patri constat ipsum extitisse principium; non forma, quia non est fas ipsum aliud predicare quam deum, iuxta illud Phil. II ‘Qui cum in forma dei esset etc.’; non potentia, quia ‘omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nichil’. Qualiter autem ipse pater dicatur maior determinat idem Augustinus super Psalmos: ‘Vtrumque’, inquit, ‘dominus dicit “Ego et pater unum sumus”, scilicet secundum forma dei et “pater maior me est”, scilicet secundum formam serui’.

Quantum ad secundum, Christus ostendit magnam patientiam. Cum enim dixisset ‘Quid me queritis interficere?’, Iudei sibi magnum obprobrium responderunt ‘Demonium habes’. Sed Christus ad tantum obprobrium motus non fuit, sed potius eos docere non cessauit. In hoc dat nobis exemplum ut quando iniurias recipimus iram nostram temperemus. Ponit autem Seneca quatuor remedia contra illatas iniurias. Vnum est ipsas iniurias obliuioni tradere, unde dicit ‘iniuriarum remedium obliuio est’; unde et Cicero in laudem Cesaris dixit: ‘Nichil solebat obliuisci nisi iniurias’. Secundum est negare se iniurias recepisse. Magnanimus enim nichil debet sibi iniuriam reputare, unde dicit idem Seneca inquirens quid faciet sapiens colaphis percussus dicit quod debet facere illud quod fecit Cato; cum enim quidam ipsum in ore percussisset negauit se ab illo iniuriam recepisse. Tertium est quod debet dissimulare se multa non audire nec uidere, Seneca: ‘Non expedit omnia audire uel uidere; multe iniurie nos transeunt, ex quibus plerasque non accipit qui nescit. Non uis esse iracundus? Non sis curiosus’. Quartum est in ludum et solatium iniurias conuertere, unde dicit idem Seneca: ‘Circumscribenda est ira ut in lusum iocumque uertatur’; unde narrat idem quod cum Dyogenes quandam causam cum Lentulo haberet. Lentulus attracta pingui saliua in faciem eius expuit. Ille autem faciem abstergens in ludum conuertit dicens: «Affirmabo omnibus, o Lentule, falli eos qui negant te os habere».

Circa tertium, Christus adhibuit rationem ueridicam. Indignabantur enim quod Christus sabbato curabat, sed Christus ostendit quod male mouebantur quia sepe in sabbato pueros circumcidebant, corpora curabant, animalia soluebant. Multo ergo fortius ipse corpora et animas in sabbato curare poterat. Nullum enim Christus sanabat corporaliter quem non sanaret spiritualiter; et ideo si corpora in sabbato licebat curare multo magis animas curare licebat quia maiorem curam quilibet debet habere de anima quam de corpore. Et hoc multiplici ratione. Primo propter dignitatem. Corpus enim de terra est formatum, anima uero ad ymaginem et similitudinem facta est dei; ideo dicitur Eccl. X: ‘Fili in mansuetudine serua animam tuam et da illi honorem secundum meritum suum’. Secundo propter necessitatem. Anima enim est causa omnium bonorum principium et malorum; corpus enim nullum bonum uel malum potest uelle nec facere per se plusquam lapis; et ideo indiget anima maiori custodia quam corpus. Tertio propter ultimum finem, id est gloriam et felicitatem. Corpus enim per se non est susceptibile glorie; sed tota felicitas et gloria que in corpore erit causabitur a gloria ipsius anime; et ideo dignius est ut ipsam animam custodiamus magis quam corpus.

Circa quartum, Christus ostendit suam diuinam et humanam naturam. Nam quantum ad humanam naturam ipsum cognoscebant, unde dicebat ‘Et me scitis et unde sim scitis etc.’. Quantum uero ad diuinam naturam ipsum non cognoscebant, unde ait: ‘Sed est uerus qui misit me quem uos nescitis etc’. Quia igitur Iudei cognationem eius infirmam sciebant, ideo ipsum despiciebant. Hiis multi sunt similes qui despiciunt pauperes et ignobiles. Et inde nobiles et ignobiles quantum ad tria sunt equales, sicut habetur Sap. VII, quantum ad principium, medium et finem ultimum. Omnes enim nobiles et ignobiles habent similem introitum, quia omnes de terra sunt formati et in uentre matris ex sanguinibus configurati et cum luctu et fletu enixi, unde dicitur ibidem ‘Sum quidem et ego mortalis homo similis omnibus et ex genere terreno illius qui prius factus est et primam uocem similem omnibus emisi plorans’. Secundo sunt similes quantum ad medium, quia omnes habent similem aerem, non enim est alius aer hominis ignobilis et nobilis; habent similem terram, unde sequitur ‘Et ego natus accepi communem aerem et in similem factam decidi terram’. Tertio sunt similes quantum ad finem ultimum, quia omnes ad eandem mortem et ad eosdem uermes et ad eandem putredinem deducuntur, unde sequitur ‘Vnus ergo introitus est omnibus ad uitam et similis exitus’. Iob XVII: ‘Putredini dixi: pater meus es mater mea et soror mea uermibus’.

Circa quintum, ostendit Christus suam magnam misericordiam. Illi enim uolebant eum capere, sed Christus eos cepit, unde dicitur ‘De turba autem multi crediderunt’. Volebant quidem eum capere corporaliter, sed ipse cepit eos spiritualiter. Est enim sermo dei sicut hamus, qui dum capitur capit; unde dictum fuit apostolis, Mt. IIII ‘Venite post me, faciam uos fieri piscatores hominum’. Sicut autem dominus nos capit uerba sua in nos immittendo, sic et nos eum capimus ipsum amando et deprecando; Ambrosius: ‘Vim domino facimus non compellendo, sed flendo, non prouocando iniuriis, sed lacrimis exorando, non blasphemando per superbiam, sed per humilitatem merendo. O beata uiolentia que non indignatione percutitur, sed misericordia condonatur. Quisque enim uiolentior fuerit Christo, religiosior habebitur a Christo’. Deinde subdit: ‘Aggrediamur in itinere dominum et more latronum suis spoliare nitamur, cupiamus auferre aurum, thesauros et uitam; aggrediamur, inquam, non fuste, non ferro, non saxo, sed mansuetudine, bonis operibus et castitate’.

Magnum est hominem sanare corporaliter, maius sanare spiritualiter, maximum sanare utroque modo. Taliter sanauit Christus, ideo dicit: “totum hominem sanum feci in sabbato”. Fuit enim uerus medicus ad nos de celo transmissus ut omnes infirmitates nostras curaret, Ps.: ‘Qui sanat omnes infirmitates’; Augustinus: ‘Magnus de celo uenit medicus, quia per totum mundum magnus iacebat egrotus’. De isto igitur egroto et medico qui totum hominem sanum fecit tria sunt uidenda, scilicet que sint cause infirmitatis, que sint remedia curationis et que sint signa sanitatis.

Circa primum uidendum quod quedam infirmitas causatur in homine ex nimia comestione. Tali modo infirmatus est Adam qui de pomo uetito comedit et ideo infirmitatem corporis et mentis incurrit. Istud etiam uitium gule in multis hodie dominatur, et ideo sepe infirmantur, Sir. XXXVII: ‘In multis escis erit infirmitas’; immo sepe multi moriuntur, ibidem: ‘Propter crapulam multi perierunt’. Corpora enim pinguia diu uiuere non possunt, tum quia sunt modici sanguinis, qui est causa uite, tum quia calor naturalis sepe pre nimia pinguedine suffocatur, tum quia uia spirituum sepe ad membra nimia pinguedine impeditur et sic mors sequitur. Secundo causatur infirmitas ex nimia infrigidatione. Peccatum enim mortale est nature frigide ita quod ignem diuini amoris extinguit. Est enim aqua frigidissima que extinguit diuinum amorem, Ier. VI: ‘Sicut cisterna frigidam facit aquam suam, sic frigidam fecit malitia animam suam’. Istud etiam frigus peccati facit hominem in bono opere pigrum, Prou. XX: ‘Propter frigus piger arare noluit’. Peccatum enim hominem prohibet arare, id est cor suum scindere per contritionem et ipsum serere per bonam operationem. Non solum autem peccatum animam facit frigidam, sed etiam congelatam; ita quod resolui potest per mortem, sed calefieri non potest per amorem, Ecc. XLIII: ‘Frigidus uentus aquilo flauit et congelauit cristallus ab aqua’. Tertio causatur infirmitas ex nimietate et corruptione sanguinis. Sanguis enim nimius est abundantia terrenorum que est sepe causa peccati, Ps.: ‘Prodit quasi ex adipe iniquitas eorum’. Sanguis putridus est ipsa carnalis concupiscentia que animam commaculat et coram deo putridam facit; de quo sanguine dicitur, Ys. I: ‘Cum multiplicaueritis orationes uestras non exaudiam, manus enim uestre sanguine plene sunt’; Os. IIII: ‘Sanguis sanguinem tetigit’, tunc sanguis sanguinem tangit, quando unum peccatum ad aliud ducit. Quarto causatur infirmitas ex humorum, id est uitiorum corruptione, Ps.: ‘Corrupti sunt et abominabiles facti sunt iniquitatibus, non est qui faciat bonum non est usque ad unum’, id est usque ad Christum. Beata enim uirgo ab hoc non fuit immunis quia ex humore corrupto fuit generata, sed tamen sancta fuit nata. Christus autem de sancto sanguine fuit generatus et natus, nos autem ex corruptione uitiosa sumus concepti et nati et educati.

Secundo uidendum est que sint remedia contra ipsas infirmitates; circa quod notandum quod Christus quatuor remedia attulit per que istas infirmitates sanauit. Primam enim sanauit per dietam, quando quadraginta diebus et quadraginta noctibus ieiunauit; nos etiam istam infirmitatem gule ieiunando et abstinendo sanare debemus, Ecc. XXXVII: ‘Qui abstinens est adiciet uitam’. Vt uero ipsa nostra abstinentia sit meritoria et possit uolare ad dei, debet habere duas alas, scilicet orationem et elemosinam. Quando auis non habet alas in terra remanet, quando habet tantum unam parum uolare potest, quando habet duas, uelociter uolat. Sic etiam quando quis habet abstinentiam et nullam elemosinam facit nec aliquam orationem, tunc sua abstinentia manet in terra; quando uero habet unum illorum, parum uolare potest; sed si ieiunat et orat et elemosinam dat, tunc ieiunium in celum uolat. Secundam infirmitatem Christus sanauit per sudorem, quando scilicet factus est sudor eius quasi gutte sanguinis decurrentis in terram; ipse enim totus inflammatus erat igne nostri amoris, qui ipsum sudare fecit et nostram infrigidationem calefecit. Nos etiam sudare debemus lacrimas emittendo; tunc enim oculus sudat quando plorat. In isto autem sudore lacrimarum homo frigidus inflammatur, unde dicit Gregorius de Magdalena quod frigida uenit et inflammata recessit. In isto etiam sudore lacrimarum spiritus sanctus libenter commoratur, Gen. I: ‘Spiritus domini ferebatur super aquas’. In isto etiam sudore lacrimarum dyabolus contribulatur et submergitur, Ps.: ‘Contribulasti capita draconum in aquis’, Exo. XV: ‘Submersi sunt quasi plumbum in aquis uehementibus’. Tertiam infirmitatem Christus curauit per minutionem, quando scilicet manibus et pedibus et in latere minutionem fecit. Istam minutionem et nos facimus, quando uenam oris nostri in confessione aperimus, de qua uena dicitur Prou. X: ‘Vena uite os iusti, os autem impiorum operit iniquitatem’. Aliquando sanguis est putridus, aliquando superfluus, aliquando necessarius. Tunc autem laudabilis est minutio, quando sanguis putridus extrahitur, superfluus diminuitur, necessarius conseruatur. Sanguis putridus est amor peccati, iste ex toto est abiciendus. Sanguis superfluus est amor mundi, quando scilicet quis amat diuitias ad superfluitatem, iste est per elemosinam diminuendus. Sanguis necessarius est amor dei, qui est causa uite anime et iste est conseruandus. Quartam infirmitatem Christus sanauit per amare medicine sumptionem, Ps.: ‘Dederunt in escam meam fel etc.’. Istam medicinam amaram, scilicet dolorem et contritionem cordis, nos recipere debemus; que quanto erit amarior tanto ad expellendum malos humores erit uirtuosior, Ys. XXIIII: ‘Amara erit potio bibentibus illam’. Iste dolor assimilatur torsionum et dolori parturientium et dolori flentium unigenitum. Isti enim tres dolores sunt maiores qui inueniri possunt; et ideo scriptura per hoc dat nobis intelligere quod dolor peccati non debet esse paruus, sed maximus. De duobus primis dicitur Ys. XIII: ‘Torsiones et dolores tenebunt, quasi parturiens dolebunt’, de tertio, Ier. VI: ‘Luctum unigeniti fac tibi etc.’.

Tertio uidendum est que sint signa sanitatis; circa quod sciendum est quod quatuor sunt signa perfecte sanitatis. Primum est appetitus ordinatus. Tria autem sunt que appeti possunt, scilicet nociua, superflua et utilia siue necessaria. Si post infirmitatem quis appetit utilia uel necessaria, perfecte sanatus est; si uero appetit nociua uel nimis superflua, manifestum est quod non est perfecte sanus; Nociua sunt male societates uel peccati occasiones, que sepe sunt causa peccati, Prou. XIII: ‘Qui cum sapientibus graditur sapiens erit, amicus stultorum efficietur similis’. Superflua sunt diuitie mundane, quando nimis superflue abundant. Illi ergo qui habent appetitum caninum terrena superflua appetendo, perfecte sanati non sunt, de quibus dicitur in Ps.: ‘Famem patientur ut canes’. Necessaria et utilia sunt spiritualia, que apostolus nos appetere hortatur dicens Col. III: ‘Que sursum sunt sapite, non que super terram’. Secundum signum est totius corporis et cordis fortificatio. Debent enim esse fortes in faciendo opera fortia, Phil. IIII: ‘Omnia possum in eo qui me confortat’; in proficiendo de bonis ad meliora, Ps.: ‘Ibunt de uirtute in uirtutem’; in potenter et perseueranter sustinendo aduersa, Heb. XII: ‘In disciplina perseuerate, quis enim filius quem non corripit pater?’. Tertium signum est coloris uenustas. Illi enim qui habent uiuidum colorem perfecte sanati sunt. Debet autem perfecte sanatus habere tres colores, iuxta illud Cant. V: ‘Dilectus meus candidus et rubicundus, electus ex milibus’. Debet enim habere colorem candidum per puritatem, rubicundum per caritatem et lucidum per lucidam conuersationem. Et iste est color electus ex milibus; ille enim ex milibus eligitur, qui inter malos sancte et honeste conuersatur. Quartum signum est membrorum leuitas et agilitas. Vere enim penitentes ad omnia dei mandata sunt ualde agiles, Ys. XL: ‘Qui sperant in domino mutabunt fortitudinem, assument pennas, ut aquile uolabunt et non deficient’. Peccatores autem sunt ualde ponderosi et graues, ita quod nec deus eos potest portare, Ier. XXIII: ‘Vos estis onus, proiciam quippe uos’, Ys. I: ‘Laboraui sustinens’; nec celum eos potuit sustinere, sicut patet in Lucifero, Luc. X: ‘Videbam Satanam sicut fulgur cadentem de celo’; nec terra tandem eos potuit sustinere, Ys. XIII: ‘Ecce dies domini ueniet crudelis et indignatione plenus, ad ponendam terram in solitudinem et peccatores eius conterendos de ea’.

Dominus noster sanando in hominibus sensus corporales sanabat et sensus spirituales. Nam quando reddidit surdo auditum corporis, reddidit sibi auditum mentis, illum scilicet auditum de quo dicitur in Ps. ‘Audiam quid loquitur in me dominus deus’. Quando sanauit mutum dans ori corporis ut uerba proferret, dedit ori cordis ut dei dulcedinem pregustaret; de quo gustu dicitur in Ps. ‘Gustate et uidete etc.’. Quando illuminauit istum cecum ut uideret corporaliter, illuminauit ipsum in mente ut uideret spiritualiter. Ideo per istum cecum illuminatum intelligere possumus peccatorem iustificatum. Circa cuius curationem tria uidenda sunt.

Primo genus infirmitatis, quod notatur cum dicitur ‘Vidit hominem cecum a natiuitate’. Secundo modus curationis, quod notatur cum dicitur ‘Expuit in terram et fecit lutum ex sputo’. Tertio effectus ipsius curationis, quod notatur cum dicitur ‘Abiit ergo et lauit et uenit uidens’. Circa primum notandum quod cecitas spiritualis tribus modis causatur. Primo a puluere terrene cupiditatis quod figuratum est Tobie II, ubi dicitur quod Tobias ex stercore yrundinis fuit excecatus. Ista stercora sunt temporalia, de quibus dicitur Phil. III ‘Omnia arbitror ut stercora, ut Christum lucrifaciam’. Periculum autem est quando ista stercora siue isti pulueres nimis diu adherent. Pulueres enim recentes cito ab oculis et pedibus eiciuntur, pulueres uero inueterati aliquando in substantiam carnis conuertuntur; ideo dominus admonet dicens, Mt. X: ‘Excutite puluerem de pedibus uestris’. Isti pulueres mundani adherent aliter affectibus sanctorum uirorum et aliter affectibus auarorum. Nam affectibus uirorum sanctorum adherent per modum forme accidentalis. Accidens autem est quod adest et abest preter subiecti corruptionem. In sanctis ergo uiris amor terrenorum et diuitiarum inest per modum accidentis, quia si adsunt, non corrumpitur eorum mens per superbiam, si desunt non corrumpitur per impatientiam. Talis erat apostolus qui dicebat, Phil. VII: ‘Scio abundare, scio et penuriam pati’, id est scio abundare sine superbia, scio et penuriam pati sine impatientia. In auaris autem inest talis amor menti ipsorum per modum forme substantialis, quia si diuitie adsunt, corrumpitur eorum mens per superbiam, I Tim. VI: ‘Diuitibus huius seculi precipe non sublime sapere’, ubi dicit Augustinus quod uermis diuitiarum est superbia; si uero diuitie desunt corrumpitur eorum mens per impatientiam, Eccl. V: ‘Diuitie conseruate in malum domini sui pereunt enim in afflictione pessima’. Secundo causatur cecitas in mente ex igne carnalis concupiscentie, Ps. ‘Supercecidit ignis et non uiderunt solem’. Sicut enim uisus excecatur ad peluim candentem, sic libidinosus ad concupiscentiam ardentem: nam ex pollutione carnalis concupiscentie fumositates ascendunt quem oculum mentis obscurant. Quando autem uas cordis per ignem male concupiscentie ebullit, triplex remedium adhiberi debet. Vnum est quod uas ab igne debet remoueri, id est a colloquiis et aspectibus et uicinitatibus mulierum se abstinere, Ecc. IX: ‘Auerte faciem tuam a muliere compta’, et infra ‘Speciem mulieris aliene multi admirati reprobi facti sunt, colloquium enim illius quasi ignis exardescit’. Secundo debet ligna siue prunas, id est cogitationes ignitas, a corde suo diminuere et abicere, quia sicut dicitur Prou. VI ‘Numquid abscondere potest homo ignem in sinu suo ut uestimenta illius non ardeant?’. Tertio debet aquam frigidam, id est penitentiam asperam corpori suo imponere, Eccl. XI: ‘Malitia unius hore obliuionem facit luxurie magne’, I Cor. VIII: ‘Castigo corpus meum et in seruitutem redigo etc.’. Tertio causatur cecitas mentis ex tumore superbie, quia sicut dicit Gregorius ‘Tumor mentis est obstaculum ueritatis’, et ista est cecitas inducta a natiuitate. Est enim quedam superbia in affectu, que est appetitus excellentie, et ista ortum habuit de paradiso, quando Lucifer excellentiam dei appetit. Est alia superbia in intellectu, que est appetitus immoderate scientie, et ista similiter ortum habuit in paradiso, quando homo appetiuit scientiam dei. Et est alia superbia in actu, que est uiolentia irrogate iniurie, et ista ortum habuit statim in mundo, quando scilicet Cayn occidit Abel. Merito igitur superbia est cecitas a natiuitate, que ortum habuit in ipsa angeli creatione, in ipsa hominis formatione, in ipsa prima mundi habitatione.

Circa secundum, scilicet modum curationis, notandum quod est triplex collirium. Amarum, quod conficitur ex felle piscis, quo Tobie oculi sunt sanati, ut habetur Tob. XI; et representat Christum, prout fuit in patibulo, ubi tamquam piscis fuit assatus et fuit felle potatus. Ista autem amaritudo passionis debet sanare cecitatem inductam ex igne carnalis uoluptatis, quia seruus non debet deliciari, quando uidet dominum amaritudinis repleri. Augustinus: ‘Sub spinoso capite non debet membrum fieri delicatum’. Secundum collirium est totum dulce, quod conficitur ex fauo mellis, quo illuminati sunt oculi Ionathe, ut habetur I Reg. XIIII; et significat Christum, prout erit in regno ubi erit totus dulcis, Eccl. XXIIII ‘Spiritus meus super mel dulcis’. Mel quidem in superficie est dulce, in medio dulcius, in profundo dulcissimum. Sancti quidem ex uisione corporis Christi habent delectationes dulces, ex cognitione anime ipsius habebunt dulciores, ex contemplatione profunde deitatis habebunt dulcissimas. Et istud collirium debet expellere cecitatem causatam ex puluere terrene cupiditatis, quia secundum Augustinum omnes diuitie deberent contempni, ut saltem una hora posset facies dei uideri. Tertium collirium est ex parte dulce et ex parte amarum, quod conficitur ex saliua, que est dulcis, et terra, que est amara, de quo habetur hic; et significat Christum, prout erit in iudicio, ubi erit dulcis bonis et amarus reprobis. Et illud collirium debet expellere cecitatem inductam ex tumore elationis, quia tunc superbi humiliabantur et deprimentur, Ys. II ‘Dies domini exercitum super omnem superbum et excelsum super omnem arrogantem et humiliabitur’.

Circa tertium, scilicet effectum curationis, notandum quod homo erat insipidus, superbus et et immundus; ideo Christus in terram expuit et super oculos lutum posuit et ut se lauaret precepit. Quia igitur erat insipidus, ideo in terram expuit; per saliuam enim dei sapientia intelligitur, que dicit Ecc. XXIIII: ‘Ego ex ore altissimi prodiui’. Tunc igitur Christus saliuam in terram expuit, quando diuinam sapientiam homini terreno infudit. Saliua autem aliquando est dulcis, aliquando insipida, aliquando amara. Saliua dulcis est sapientia diuina, que spiritualia facit dulcescere. Saliua insipida est sapientia mundana; homines enim mundani in tantum sunt insipidi, quod non possunt sentire dulcedinem dei. Vnde dicitur de spiritu sancto, Io. XIIII: ‘Quem mundus non potest accipere, quia non uidet eum nec scit eum’. Saliua amara est sapientia carnis que spiritualia facit uideri amara et carnalia dulcia. De ista triplici sapientia dicitur Ro. VIII: ‘Qui secundum carnem sunt, que carnis sunt sapiunt; qui uero secundum spiritum que spiritus sunt sentiunt’. Secundo quia homo erat superbus, ideo lutum super oculos eius liniuit; lutum linire est uilitatem humanam ad memoriam reducere. Et talis reductio est homini causa humilitatis, Mich. VI: ‘Humiliatio tua in medio tui’; medium autem presupponit utrumque extremum, quasi dicat: «Causam habes humilitatis, si respicias tuam natiuitatem, uitam, mortem». Vnde quidam interrogauit quendam philosophum dicens: «Quid fui, quid sum et quid ero?» Ille respondit: «Sperma fetidum, saccus stercorum et cibus uermium ». Tertio quia homo erat immundus, ideo ipsum lauari precepit. Qui enim immundus est per peccatum debet lauari aqua confessionis, Ier. IIII: ‘Laua a malitia cor tuum Iherusalem ut salua fias’. Qui autem lotus est debet se seruare mundum, Ys. I: ‘Lauamini mundi estote’. Sed illi qui lauant se in quadragesima et post pascha se inquinant, sunt tamquam canes immundi tamquam porci fetidi et tamquam aratores stulti. De quibus primis, II Pe. II: ‘Canis reuersus ad suum uomitum et sus lota in uolutabro luti’. De tertio, Luc. IX: ‘Nemo mittens manum suam ad aratrum et respiciens retro aptus est regno dei’.

Quod aliquis cecus, id est peccator, sit illuminatus spiritualiter, tria sunt signa. Vnum est quando recte uadit et recte incedit, ideo dicitur: ‘Abiit ergo’. Secundum est quando omnes maculas etiam minimas in se perpendit et eas abluit, ideo sequitur: ‘et lauit’. Tertium est quando clare uidet et omnia cognoscit, et hoc est quod sequitur: ‘et uenit uidens’.

Circa primum notandum quod quilibet iustus qui est spiritualiter illuminatus debet ire recte, non distorte, Ys. XXVI: ‘Semita iusti recta est, rectus callis eius ad ambulandum’. Quando uero aliquis distorte incederet uel in uia erraret, perfecte illuminatus non esset; ideo monet apostolus, Heb. XII: ‘Rectos gressus facite pedibus uestris, ut non claudicans quis erret, magis autem sanetur’. Videamus igitur qui sunt illi qui uadunt per uiam rectam et qui uadunt per uiam distortam. Primo igitur per uiam rectam uadunt pauperes Christi, per uiam autem distortam uadunt auari. Est enim rectum cuius medium non discordat a suis extremis. Quilibet homo habet duo extrema, scilicet natiuitatem et mortem; inter hec duo extrema est unum medium, scilicet uita. Tunc igitur homo recte incedit, quando suum medium, id est sua uita non discordat a suis extremis, id est a natiuitate et morte. Natiuitas igitur hominis et mors sunt cum paupertate, quia homo nudus nascitur et nudus moritur, Iob I: ‘Nudus egressus sum de utero matris mee, et nudus reuertar illuc’. Quando igitur medium hominis, id est uita, est cum paupertate, tunc est uia recta, quia medium concordat cum extremis; tales sunt de quibus dicitur Mt. V: ‘Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum celorum’. Sed si aliquis habet natiuitatem pauperem et mortem pauperem et uult habere uitam locupletem, tunc non facit uiam rectam, quia suum medium discordat a suis extremis; de talibus dicitur Mt. XIX: ‘Facilius est camelum per foramen acus transire quam diuitem intrare in regnum celorum’. Camelus in principio et in fine est depressus, in medio uero gibbosus, et significat auarum, qui in natiuitate et in morte est mendicus, et in uita uult esse diuitiis sarcinatus. Secundo per uiam rectam uadunt humiles et mansueti, per uiam autem distortam uadunt superbi. Homo enim uiliter et despecte nascitur et moritur. Quando igitur quis habet uitam despectam et abiectam, id est humilem et despectam propter deum, tunc uadit per uiam rectam, quia medium suum concordat cum suis extremis; de talibus dicit Bernardus: ‘Disce unde uenis et erubesce, ubi sis et ingemisce, quo uadis et contremisce’. Quando uero habet natiuitatem despectam et mortem despectam et uult habere uitam elatam, tunc non uadit per uiam rectam; Ecc. X: ‘Quid superbis terra, et cinis’, quasi dicat: «Monstrum est quod cum tu sis terra, id est de terra in uentre formatus, et in morte sis in cinerem redigendus et tamen in uita uis esse elatus». Tertio per uiam rectam uadunt homines qui sunt in mundo mortificati, per uiam autem distortam uadunt delitiosi et dissoluti. Homo enim cum fletu nascitur et cum dolore et fletu moritur. Sancti igitur homines qui habent uitam suam cum luctu uadunt per uiam rectam, de quibus dicitur Mt. V: ‘Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur’. Quando uero quis habet uitam flebilem et mortem flebilem et uult habere uitam risibilem, non facit uiam rectam; de talibus dicitur Iob XXI: ‘Tenent tympanum et citharam et gaudent ad sonitum organi, ducunt in bonis dies suos et in puncto ad inferna descendunt’.

Secundum signum quod quis sit illuminatus est quando maculas etiam minimas in se aduertit et eas abluit. Quanto enim quis magis illuminatus et magis sanctus fuerit, tanto magis omnes maculas etiam minimas citius deprehendit, sicut ostenditur per tria exempla, quorum duo prima ponit Chrysostomus. Vnum est quia in loco pulchro et mundo modice immunditie statim apparent, in loco autem immundo etiam magne immunditie non apparent. Secundum est quia in ueste alba modica macula statim uidetur, in ueste autem nigra etiam magne macule non uidentur. Tertium est quia in aere radio solari perfuso minuti pulueres conspiciuntur, in aere uero non radiato non conspiciuntur. Sed parum prodesset maculas recognoscere et eas non lauare, et ideo signanter dixit: ‘Abiit et lauit’. Qui autem uult maculas lauare debet ad similitudinem mulieris in speculo respicere et maculas que sunt in facie abluere; unde dicitur Exo. XXXVIII: ‘Fecit labium eneum de speculis mulierum’. Et dicitur in hystoriis scholasticis quod labium eneum erat uas lauatorium et in circuitu labii supremi circumposita fuerunt specula mulierum, in quibus sacerdos uidere posset si quas maculas in facie haberet et eas lauaret et sic mundus ad sacrificandum deo accederet. Per istud speculum intelligimus Christum incarnatum. Speculum enim fit de uitro et plumbo. Neque enim uitrum per se neque plumbum per se potest facere speculum, sed utrumque coniuctum. Vitrum est lucidum, plumbum habet colorem terreum; per uitrum igitur intelligitur natura diuina; per plumbum natura humana. Non poterat igitur homo speculari in natura diuina propter suam immensam claritatem, I Tim. VI: ‘Lucem habitat inaccessibilem’, nec in natura humana propter suam impuritatem, Prou. XX: ‘Quis potest dicere mundum est cor meum, purus sum a peccato’. Ideo coniuctum est uitrum diuinitatis cum plumbo nostre mortalitatis et sic unum speculum est effectum, quia Christus est uerus deus, et uerus homo. In hoc igitur speculo omnes nostras impuritates possumus speculari ut eas per aquam confessionis mundare et lauare possimus. Superbus enim ibi speculabitur deformitatem superbie sue, quia ibi uidebit magnam humilitatem, Mt. XI: ‘Discite a me, quia mitis sum et humilis corde’. Auarus ibi speculabitur deformitatem cupiditatis sue, quia ibi uidebit magnam paupertatem, II Cor. VIII: ‘Scitis gratiam domini nostri Ihesu Christi, quoniam propter uos egenus factus est cum esset diues’. Gulosus ibi speculabitur deformitatem uoracitatis sue, quia ibi uidebit magnam sobrietatem, quia quadraginta diebus et quadraginta noctibus ieiunauit et nunquam carnes legitur comedisse, nisi de agno paschali propter preceptum legis.

Tertium signum quod peccator sit illuminatus est quando clare uidet et cognoscit. Ista autem cognitio in duobus consistit, scilicet in cognoscendo deum et cognoscendo seipsum; unde in libro soliloquiorum dicit Augustino ratio: “Ora quam breuius potes”. Et respondet Augustinus: “Deus semper idem, nouerim te, nouerim et me, oratum est” . Cognoscere enim deum in presenti est cognoscere suam potentiam et suam bonitatem. Cognitio autem potentie generat in nobis timorem; qui timor facit nos recedere a malo, iuxta illud Prou. XV: ‘Per timorem domini declinat omnis a malo’. Cognitio bonitatis generat in nobis amorem; qui quidem amor ducit nos ad faciendum bonum, quia sicut dicit Gregorius: ‘Nescit amor dei esse otiosus; operatur enim magna si est; si autem operari negligit amor non est’. Cognitio autem nostri generat in nobis humilitatem, iuxta illud Mich. VI: ‘Humiliatio tua in medio tui’. Humilitas autem est custos omnium uirtutum, quia sicut dicit Gregorius: ‘Qui ceteras uirtutes sine humilitate congregat, quasi puluerem ante faciem uenti portat’. Et sic patet quod hec duplex cognitio, scilicet dei et nostri, est causa totius nostre salutis. Nam cognitio potentie dei generat timorem, qui facit uitare malum; cognitio bonitatis dei generat amorem, qui facit operari bonum; cognitio nostri generat humilitatem, que nos conseruat in uitatione mali et in operatione boni.

Quia hystoria istius euangelii nota est et plana, ideo ad moralia transeamus. De isto igitur adolescente quatuor dicuntur, scilicet quod erat mortuus, quod extra domum iam erat delatus, quod portabatur sepeliendus et quod plangentium multitudine erat uallatus. Ideo merito per ipsum potest intelligi peccator in mortali positus.

Primo igitur erat mortuus. Peccator autem assimilatur mortuo, quia ad instar mortui est fetidus, frigidus et ponderosus. Est autem conscientia peccatoris fetida triplici de causa. Primo quia est latrina dyaboli, qui libenter habitat in loco fetido et immundo. Vnde demones non petierunt mitti in columbas, quia non diligunt simplicitatem, nec in turtures, quia non diligunt castitatem, nec in agnos nec oves, quia non diligunt innocentiam, sed in porcos, quia amant immunditiam; unde dicitur Iob XL quod ipse dyabolus habitat in locis humentibus, id est lutosis et fetentibus. Secundo eius conscientia est fetida, quia est sentina peccati, ex eo quod spurcitie omnium peccatorum ibi habitant; Ys. XXXIIII: ‘Ibi cubabit lamia’, quantum ad peccatum luxurie que dicitur habere pedes equinos et cetera feminea; ‘ibi habuit foueam ericius’, quantum ad peccatum superbie quia superbi semper se pungunt; ‘ibi congregati sunt milui alter ad alterum’, quantum ad peccatum rapacitatis et auaritie. Tertio eius conscientia est fetida, quia est mortua sine uita dei. Anima quidem a qua recessit deus est mortua et eius sepulchrum est corpus proprium quod quamuis uideatur a foris speciosum, intus tamen est spurcitia plenum, Mt. XXIII: ‘Ve uobis scribe et pharisei ypocrite, qui similes estis sepulchris dealbatis, que a foris apparent hominibus speciosa, intus autem plena sunt ossibus mortuorum et omni spurcitia’. Secundo peccator est frigidus ex eo quod est sine igne diuini amoris; amor quippe dei est ignis, Luc. XII: ‘Ignem ueni mittere in terram etc.’. Chrysostomus: ‘Qui non habet ignem amoris dei in hyeme est, etiamsi fuerit in media estate’. Ideo dominus monet ut rogemus deum ne in tali hyeme moriamur, dicens Mt. XXIIII: ‘Orate ut non fiat fuga uestra hyeme uel sabbato, ue autem pregnantibus et nutrientibus in illis diebus’. Fuga in hoc loco potest uocari mors, quia tunc anima fugatur a deo ut rationem sibi reddat, ab angelo proprio ut contra ipsam testimonium perhibeat, a dyabolo ut ipsam ad tartara rapiat, a proprio scelere ut contra ipsam accusationem proponat; corpus etiam fugatur a uermibus, ut ipsum comedant; diuitie fugantur a parentibus ut ipsas diripiant. Orandum est ergo ne fuga nostra, id est mors nostra, fiat hyeme uel sabbato. Illi moriuntur in hyeme, qui moriuntur sine igne diuini amoris; illi in sabbato, qui moriuntur in otio et torpore operis boni. Orandum est etiam ne moriamur pregnantes et nutrientes. Illi moriuntur pregnantes, qui bona proposita que conceperunt non impleuerunt; illi moriuntur nutrientes, qui peccata sua sub spe longioris uite usque ad mortem deducunt. Tertio peccator est ponderosus. Nichil enim ponderosius est peccato, quod patet quia dominus habet immensam fortitudinem, Iob VIIII: ‘Si fortitudo queritur robustissimus est’. Celum habet firmissimam soliditatem, Iob XXXVII: ‘Tu forsitan cum illo fabricatus es celos qui solidissimi quasi ere effusi sunt’; terra habet perpetuam stabilitatem, Eccl. I: ‘Terra autem in eternum stat’. Et tamen peccatum est in tantum ponderosum quod nec deus potest ipsum portare, Ier. XXIII: ‘Si dixerint quod est onus domini, dices ad eos: uos estis onus, proiciam quippe uos’. Loquitur deus ad similitudinem illius qui portat onus graue, quod in tantum eum grauat quod ipsum proicit, Ys. XLIII: ‘Prebuisti michi laborem in iniquitatibus tuis’. Nec celum potuit ipsum sustinere, sicut patet in Lucifero, cuius superbia sic fuit ponderosa et plumbea quod celum fregit et ipse subito cecidit, Luc. X: ‘Videbam Satanam, sicut fulgur de celo cadentem’. Nec terra potuit ipsum tolerare, sicut patet Num. XVI in Dathan et Abyron quia terra sub eorum pedibus dirupta fuit et eos deuorauit. Ecce quam ponderosum est peccatum, quod pre sui ponderositate deum premit, celum frangit et terram scindit.

Secundo iste mortuus extra portam erat delatus. Vbi notandum quod Christus tres mortuos suscitauit. Vnum in domo, scilicet filiam principis archisynagogi, ut dicitur Mt. VIIII; alium iam prolatum extra domum, sicut dicitur hic; alium iam sepultum et fetidum in monumento sicut Lazarum. Quid autem ista tria significent, dicit Augustinus in libro de sermone domini in monte: ‘Peccati’, inquit, ‘tres sunt differentie: in corde, in facto, in consuetudine’; et subdit: ‘Vna quasi in domo, cum in corde consentitur libidini, altera iam prolata quasi extra domum, cum in factum procedit consensus, tertia cum consuetudine mala, tamquam mole terrena premitur animus, quasi in sepulchro iam fetens’. Tunc igitur peccator est mortuus in domo, quando est in consensu peccati; tunc est extra domum, quando procedit ad opus peccati; tunc mole premitur et fetet, quando est in consuetudine peccati. Quando igitur deus suscitat, id est reuocat aliquem a consensu peccati, est misericordia magna; quando ab opere peccati, est maior; quando a consuetudine peccati, est maxima. Sed notandum quia filia archisynagogi fuit suscitata eiecta multitudine; iste adolescens presente multitudine; Lazarus coram multitudine et flente multitudine, nam fleuit Martha, fleuit Maria, fleuit Christus, fleuerunt Iudei. Per puellam igitur suscitatam in domo intelligitur peccator occultus qui deum offendit; ideo debet facere penitentiam in occulto ut deum placet. Per puerum extra domum intelligitur peccator manifestus, qui deum offendit et proximum scandalizauit; ideo debet facere penitentiam manifestam ut placet deum et edificet proximum. Per Lazarum quadriduanum intelligitur peccator consuetudinarius, qui deum offendit et proximum scandalizauit et a deo nimis se elongauit; ideo debet facere penitentiam manifestam et acquirere sibi sanctorum hominum multa suffragia, ut sic placet deum, edificet proximum, et paulatim possit appropinquare ad deum.

Tertio iste mortuus portabatur sepeliendus. Sic et peccator sepeliendus est in inferno, iuxta illud Luc. XVI: ‘Mortuus est diues, et sepultus est in inferno’. Portitores autem eius ad sepulchrum infernale secundum Ambrosium super Lucam sunt quatuor spiritualia elementa. Quidam enim illuc portantur a terra per appetitum terrenorum, sicut auari; alii ab aqua per appetitum delitiarum, sicut luxuriosi; alii ab aere per appetitum ambitionum, sicut superbi; alii ab igne per iram et odium sicut iracundi.

Quarto iste mortuus plangentium multitudine erat uallatus; per quod datur intelligi, quod peccator a multis debet fleri. Primo enim fletur a deo, Michee VII: ‘Ve michi quia factus sum sicut qui colligit in autumpno racemos uindemie’; plorat enim Christus quod dyabolus colligit omnes uuas magnas, id est omnes magnas animas, et ipse uix potest habere paruas, Ys. I: ‘Heu consolabor super hostibus meis, et uindicabor de inimicis meis’. Glossa: ‘More pii patris eos, licet inimicos, plangit et percutit’. Secundo ploratur ab angelo; sicut enim angeli gaudent de peccatorum conuersione iuxta illud Luc. XV: ‘Gaudium est in celo coram angelis dei super uno peccatore penitentiam agente’, sic dolent et plorant de eorum preuaricatione, Ys. XXXIII: ‘Ecce uidentes clamabunt foris, angeli pacis amare flebunt’. Tertio plorandus est a seipso, Ier. VI: ‘Luctum unigeniti fac tibi planctum amarum’, Michee I: ‘Faciam planctum uelut draconum, et luctum quasi struthionum’. Mulier amarissime plorat, quando unigenitum suum amittit; draco plangit, quando elephas caput suum conterit; struthio ululat, quando oua sua perdit. Sic peccator debet flere quando dyabolus animam suam unigenitam extinxit, quando caput suum, id est Christum, sibi abstulit et quando omnia merita sua eum perdere fecit. Quarto flendus est a quolibet christiano. Augustinus: ‘Suntne in te christiane uiscera misericordie, qui plangis corpus a quo recessit anima et non plangis animam a qua recessit deus?’; Ecc. XXII: ‘Super mortuum plora, defecit enim lux eius, et super fatuum plora, defecit enim sensu, modicum plora super mortuum quoniam requieuit, nequissimi nequissima uita super mortem fatui, luctus mortui septem diebus, fatui autem et impii omnes dies uite illorum’. Ex quibus uerbis habetur quod tres sunt plorandi, scilicet mortuus, ideo dicit: ‘super mortuum plora’; fatuus, ideo subdit: ‘et super fatuum plora’; et homo impius siue nequissimus, ideo subiungit: ‘nequissimi nequissima uita, super mortem fatui’; ac si dicat: «Fatuus est peior quam mortuus, sed adhuc homo nequissimus peior est quam ipse fatuus». Isti igitur tres sunt plorandi, scilicet mortuus, fatuus et impius, sed differenter, quia mortuus est flendus paruo tempore, fatuus autem est flendus omni tempore uite sue, impius autem est flendus in tota uita sua et etiam post uitam suam; unde subdit: ‘Luctus mortui septem dies, fatui autem et impii omnes dies uite illorum’.

Ista uidua multum flebat ex eo quod unicum filium suum perdiderat. Et iste dolor generabatur in ea ex quatuor causis, scilicet ex eo quod erat mulier, ex eo quod erat mater, ex eo quod erat uidua et ex eo quod filius erat unicus.

Primo quidem generebatur in ea dolor ex eo quod erat mulier. Naturaliter enim mulieres magis patiuntur et compatiuntur quam uiri, ex eo quod habent animum magis mollem; unde mulier dicitur quasi mollier. Ideo secundum philosophum in omni genere animalium femine sunt molliores quam uiri, preter ursam et leopardam; unde quando inuenitur aliqua mulier seuera, potest uocari ursa uel leoparda. Mulier enim naturaliter est frigida et humida et ideo naturaliter est magis passibilis; uir autem naturaliter est calidus et siccus, et ideo non sic de facili patitur, nec compatitur. Ideo de morte filii uel eius aduersitate mater magis dolet quam pater, ex eo quod est magis mollis et magis passibilis. In filii autem honore et sublimitate pater naturaliter plus gaudet quam mater, quia est magis magnanimus. Istud aperte insinuatur Prou. X: ‘Filius sapiens letificat patrem, filius uero stultus mestitia est matris sue’.

Secundo causabatur in ea dolor ex eo quod erat mater. Naturaliter enim mater plus diligit filium quam pater; et ideo magis dolet de eius morte, quia de amissione eius rei quam magis diligimus magis dolemus. Quare autem mater plus diligit filium quam pater, tres sunt cause. Prima est quia illud circa quod plus laboramus magis diligimus. Mater autem plus laborat quam pater circa filios, tam in portando quam in pariendo quam etiam in educando, Tob. IIII: ‘Memor enim esse debes, que et quanta pericula passa sit propter te mater tua in utero suo’. Secunda causa est quia illam rem plus diligimus quam certitudinaliter nostram esse scimus. Mater autem pro certo scit quod filium de se generauit, pater autem et si credit, tamen certus non est; unde dixit Iudas de Beniamin, Gn. XLIIII: ‘Ipsum solum habet mater sua’. Non enim ausus fuit dicere: ‘ipsum solum habet pater suus’, quia sciebat quod de hoc pater certus non erat. Tertia causa est quia illam rem plus diligimus in quam plus iuris nos habere scimus. Mater autem habet maius ius in corpore filii quam pater, quia secundum philosophum plus est ibi de substantia matris quam patris.

Tertio causabatur in ea iste dolor ex eo, quod erat uidua. Nam uidue sepe decipiuntur quia sunt sine uiro consiliatore, ideo dicitur Mc. XII: ‘Deuorant domos uiduarum, sub obtentu prolixe orationis’. Sepe etiam molestantur quia sunt sine uiro defensore, ideo dicitur Ys. I: ‘Defendite uiduam etc.’. Sunt etiam in tristitia quia sunt sine uiro consolatore, et ideo graue peccatum est contristatas iterum contristare, Ier. XXII: ‘Viduam nolite contristare’, Iob XXII: ‘Cor uidue consolatus sum’, Iac. I: ‘Religio munda et immaculata apud deum et patrem hec est, uisitare pupillos et uiduas in tribulatione eorum’. Quando igitur uidue filios amittunt multum dolent quia remanserant eis loco uiri consiliatoris, defensoris et consolatoris.

Quarto causabatur in ea iste dolor ex eo, quod erat unicus. Si enim alios filios habuisset, super eos consolata fuisset; et ideo amissio unigeniti est nimium dolorosa. Vnde scriptura quando uult exprimere aliquem luctum nimis dolorosum, assimilat ipsum luctui unigeniti. Tres enim sunt luctus dolorosi. Vnus est in presenti mundo, quo peccator lugere debet de eo, quod deum offendit; et iste luctus assimilatur luctui unigeniti, Ier. VI: ‘Luctum unigeniti fac tibi planctum amarum’. Secundus erit in iudicio, quando peccatores Christum uidebunt in carne humana cum stigmatibus uulnerum que pro ipsis pertulit; et iste luctus similiter assimilabitur luctui unigeniti, Zac. XII: ‘Aspicient ad me quem confixerunt et plangent eum planctu quasi super unigenitum, et dolebunt super eum ut doleri solet in morte primogeniti’. Tertius erit in inferno, ubi non erit aliqua lux sed tenebre perpetue, ubi loco festiuitatis erit luctus perpetuus et loco cantici planctus eternus. Iste planctus similiter assimilatur planctui unigeniti, Amos VIII: ‘Occidet sol in meridie et tenebrescere faciam terram’, scilicet infernalem, ‘in die luminis et conuertam festiuitates uestras in luctum et omnia cantica uestra in planctum, et ponam eam quasi luctum unigeniti et nouissima eius quasi diem amarum’.

Quoniam autem mentio est hic facta de uidua, ideo de ipsis uiduis tria uideamus. Primo quot sunt genera uiduarum. Secundo que sit regula ipsarum. Tertio utrum sit melius esse in uiduitate quam transire ad secundum coniugium. Circa primum notandum quod sicut dicit apostolus tria sunt genera uiduarum. Vnum est quod intendit epulis et delitiis, secundum est quod intendit cure domus et filiis alendis, tertium est quod die ac nocte intendit orationibus et ieiuniis. Prime uidue sunt male, de quibus dicitur I Tim. V: ‘Vidua que in delitiis est uiuens mortua est’; licet enim sit uiuens corpore, tamen mortua est in mente. Secunde sunt bone et maxime quando nutriunt filios suos in timore dei, I Tim. V: ‘Si qua uidua filios aut nepotes habet, discat primum domum suam bene regere, hoc enim acceptum est coram deo’; et infra: ‘Si quis autem suorum et maxime domesticorum curam non habet, fidem negauit et est infideli deterior’. Tertie autem sunt optime, de quibus dicitur ibidem: ‘Viduas honora, que uere uidue sunt’.

Circa secundum notandum quod apostolus fecit regulam uiduarum, que habet quatuor capitula. Primum est ut sint in oratione ualde deuote, unde dicitur I Tim. V: ‘Que autem uere uidua est et desolata, speret in deum, et instet obsecrationibus die ac nocte et orationibus’. De hoc exemplum habent in Anna uidua, de qua dicitur Luc. II quod ‘non discedebat de templo ieiuniis et obsecrationibus seruiens deo nocte et die’. Exemplum etiam habent de illa uidua que importune iudicem interpellabat, quam dominus in exemplum adduxit cum nos ad orandum induceret, ut habetur Luc. XVIII. Secundum capitulum est ut non sint otiose; unde apostolus reprehendit aliquas uiduas dicens I Tim. V: ‘Simul autem et otiose discunt circuire domos’. Periculum est autem mulieri, quando est otiosa. Dominus enim posuit Adam et Euam in paradiso terrestri, ut ibi operarentur; sed dyabolus quadam uice inueniens feminam otiosam eam aggressus est et ipsam temptauit. ideo dicit Ieronimus: ‘Semper aliquid facito, ut dyabolus te inueniat occupatum’. Sicut enim in aqua statiua generantur uermes, sic in anima otiosa nascuntur male cogitationes. Tertium capitulum est ut non sint uerbose; unde apostolus quasdam uiduas reprehendit dicens I Tim. V: ‘Non solum otiose, sed et uerbose loquentes, que non oportet’. Quamuis enim uerbositas sit reprehensibilis in uiris, tamen precipue in feminis et maxime in uiduis; nam secundum Chrysostomum mulieres sunt incaute, molles et fragiles. Quia sunt incaute, ideo de facili decipiuntur; quia sunt molles, ideo ad bonum et ad malum cito flectuntur; quia sunt fragiles, ideo de facili superantur. Ideo dyabolus non aggressus est uirum sed feminam, sciens quod femina facilius deciperetur cum sit sexus incautior et citius flecteretur cum sit sexus mollior et citius uinceretur cum sit sexus fragilior. Quartum capitulum est ut non sint curiose; unde apostolus quasdam uiduas reprehendit dicens I Tim. V: ‘Non solum otiose, sed et curiose discunt circuire domos’. Legitur de naturis animalium quod turtur amisso compari stat in nido et raro discurrit. Sic uidua raro debet discurrere de domo in domum, sed debet morari in nido proprie domus ibi in silentio habitando uel in nido sue conscientie ipsam mundando uel in nido sancte ecclesie orationibus insistendo.

Circa tertium notandum quod melius est esse in uiduitate quam transire ad secundum coniugium quatuor de causis. Prima est quia hoc maioris castitatis est indicium. Quando enim mulier totiens nubit signum est magne incontinentie, I Tim. V: ‘Adolescentiores uiduas deuita, cum enim luxuriate fuerint in Christo nubere uolunt’, ibidem: ‘Vidua eligatur, que fuerit unius uiri uxor’. In aliquibus auibus hoc inuenitur, ut postquam una moritur, reliqua alteri non sociatur; Bernardus: ‘Pudeat ad negotium honestatis, rationem non posse in homine, quod natura potest in uolucre’. Ieronimus in libro contra Iouinianum: ‘Porcia minor cum laudaretur quedam bene morigerata que secundum acceperat uirum respondit: “Felix et pudica matrona, nunquam preter semel nubit” ’. Secundo quia hoc est signum maioris amoris ad primum uirum, quando scilicet amore primi uiri nullum alium uult habere. Cum enim ambo fuerint una caro, mortuo uiro mulier remansit semimortua; et ideo amplius nubere non deberet. Ieronimus ubi supra refert quod cum Valeria rogaretur secundum uirum accipere, respondit se hoc non posse facere quia primus adhuc uiuebat: “Quamdiu uixero uir meus per amorem semper uiuet in corde meo”. Idem etiam refert ibidem quod dum Marcia Catonis nollet iterum nubere et uirum defunctum semper lugeret, interrogata quem diem haberet luctus ultimum, ait: “Quem et uite”. Tertio quia hoc est ad maiorem securitatem. Vidua enim est sui domina et in pace uiuit et si accipit uirum exponit se discrimini, quia forte habebit uirum rixosum et durum; unde refert Ieronimus ubi supra quod cum Annia rogaretur ut secundo nuberet, respondit se hoc non facere quia bonum habuerat uirum et si secundum acciperet aut ille esset bonus aut malus. Si bonus, semper esset in timore ne ipsum perderet; si malus semper esset in dolore, quia post bonum uirum tam pessimum sustineret. Quarto quia ad seruiendum deo maiorem habet libertatem, I Cor. VI: ‘Qui sine uxore est, sollicitus est, que sunt domini’. Ieronimus in epistola ad Paulam: ‘Sancta Melancia, nostri temporis inter christianos uera nobilitas, cum calescente adhuc mariti corpusculo necdum humato duos filios perdidit – rem dicturus incredibilem, sed Christo teste non falsam – stetit immobilis et ad pedes aduoluta Christi quasi ipsum teneret arrisit: “Expeditius tibi seruitura sum domine, quia a tanto me onere liberasti” ’.

Vt dicitur supra, cum quadam uice Christus Iherosolimis predicaret et inter cetera diceret: “Ego et pater unum sumus”, Iudei ipsum cum suis discipulis lapidare uoluerunt, sed ipse de manibus ipsorum euadens abiit trans Iordanem, longe a Bethania per dietam. Et dum ibi esset Lazarus infirmatus est. Sorores autem ei per nuntium miserunt dicentes: “Domine ecce, quem amas infirmatur”. Sed quare non iuerunt personaliter, sicut regulus et centurio? Ad hoc respondet Chrysostomus, quia uehementer de Christo confidebant, et ideo sperabant quod per nuntium faceret quod petebant. Secunda ratio est secundum eundem Chrysostomum, quia a luctu detinebantur et circa infirmi seruitutem occupabantur. Tertia ratio est secundum Theophilum, quia non decet mulieres de facili circuire. Aliam questionem hic facit Augustinus, quare scilicet non dixerunt «Veni et sana» uel «Iube et fiet», sicut dixit centurio qui ait “Tantum dic uerbo et sanabitur puer meus”, sed tantum dixerunt “Domine ecce quem amas infirmatur”? Et respondet Augustinus quia amanti tantum nuntiandum fuit: ‘Sufficit enim ut noueris, quia non amas et deseris’. Vel potest dici quia ideo sanitatem fratri non petierunt, sed Christi uoluntati commiserunt, quia nescierunt quid magis saluti fratris expediret, utrum uidelicet sanari uel infirmari uel mori. Christus autem per nuntium eis misit dicens “Infirmitas hec non est ad mortem etc”. Et tunc Christus in eodem loco ubi nuntius eum inuenerat mansit duobus diebus. Ideo Christus autem mansit secundum Augustinum et Chrysostomum donec scilicet Lazarus expiraret, sepultus iaceret atque feteret, et sic miraculum clarius appareret. Quarta autem die dixit Ihesus discipulis suis “Eamus in Iudeam iterum”.

Circa istud miraculum fuerunt quedam retrahentia, quedam inducentia, quedam concomitantia, quedam subsequentia. Retrahentia fuerunt tria ex parte discipulorum, qui Christum uolebant retrahere ne in Iudeam pergeret. Primo incutiendo sibi timorem dicentes: “Rabbi, nunc querebant te Iudei lapidare’ et iterum uadis illuc?”. Ipsi autem hoc non tantum dicebant compatiendo Christo, sed magis timendo sibi ipsis. Quibus respondit Christus: “Nonne duodecim hore diei sunt?” Hic appellat se diem et duodecim apostolos duodecim horas ac si dicat: «Hore sequuntur diem, non dies horas. Sic et uos debetis sequi meam uoluntatem, non ego uestram. Et ideo si uoluntatem meam, qui sum dies, secuti fueritis non offendetis; si autem uoluntatem uestram, que est nox, fueritis secuti offendetis». Et ideo dicit “Si quis ambulauerit in die non offendit”. Vel aliter “Nonne duodecim hore sunt diei”, quasi dicat: «Non debetis credere quod Iudei perseuerent in uoluntate me lapidandi, quia sicut hore mutabiles sunt sic et affectus hominum, et etiam sepius in die mutatur cor hominis quam hore». Et ideo: «Qui ambulat in die, id est in pace, sicut ego et uos, non offendit aliquem, ideoque securi eamus». Secundo uolebant eum retrahere assignando bonam rationem. Nam cum Christus dixisset: “Lazarus amicus noster dormit” responderunt: “Domine si dormit saluus erit”, quasi dicant, secundum Augustinum, «Non oportet quod propter hoc uadas, quia sompnus egrotantium solet esse salutis indicium». Et querit hic Augustinus: ‘Quomodo discipuli ita stolidi erant quod crederent Christum uelle ire per tot stadia ad excitandum dormientem?’. Et respondet quod credebant Christum loqui enigmatice sicut sepe facere consueuit. Christus autem de dormitione mortis intelligebat, sicut euangelista exponit. Dicuntur autem mortui dormientes tribus de causis. Primo propter spem resurrectionis, quia sicut de dormiente est spes quod debeat euigilare, sic de mortuo est spes quod debeat resurgere, I Tim. IIII: ‘Nolumus uos ignorare de dormientibus, ut non contristemini, sicut et ceteri qui spem non habent’. Secundo propter facilitatem resuscitationis. Augustinus: ‘Dominus tanta facilitate excitat te de sepulchro, quanta tu excitas dormientem de lecto’. Tertio propter meliorationem immutationis; sicut enim dormientes surgent meliorati, sic et mortui boni surgent melius immutati, I Cor. XIIII: ‘Seminatur in corruptione, surget in incorruptione’. Tertio uoluerunt ipsum retrahere ostendendo magnam turbationem, et hoc quando Thomas dixit “Eamus et nos et moriamur cum illo”, quasi dicant: «Ex quo se et nos uult exponere morti, moriamur omnes». Secundum autem Glossa non fuit uerbum turbationis, sed amoris, unde dicit: ‘Ecce uerus amantium affectus, aut cum eo uiuere aut cum eo mori’. Secundum uero Chrisostomus fuit uerbum formidinis et timoris. Omnes enim discipuli, ut idem dicit, Iudeos timebant, super omnes uero alios Thomas. Sed Christus non dimisit nec propter eorum turbationem, nec propter eorum amorem, nec propter ipsorum timorem. In hoc dat nobis exemplum, quod ea que sunt ad gloriam dei et ad utilitatem animarum, non debemus dimittere nec propter priuatum amorem nec propter alicuius turbationem nec propter aliquam formidinem.

Secundo fuerunt quedam inducentia, et illa fuerunt tria. Primum est honor paternus, unde dixit “Infirmitas hec non est ad mortem, sed pro gloria dei etc.”. Circa quod sciendum quod est quedam infirmitas que est ad mortem corporis tantum, que est etiam sanctorum uirorum. Alia est infirmitas que est ad mortem anime, que est tantum peccatorum. Tertia est que ad mortem utriusque, que est dampnatorum. Infirmitas autem Lazari non fuit ad mortem corporis, quia non est in morte detentus, sed resuscitatus; nec fuit ad mortem anime, quia erat gratia plenus; nec fuit cum morte dampnatorum, quia non descendit in infernum cum dampnatis, sed in limbum cum patribus sanctis. Et ideo fuit ‘pro gloria dei ut glorificetur filius dei per illum’, quia et deus per eius resuscitationem est glorificatus et Christus est deus manifestatus. Secundum inductiuum fuit amor intimus, unde dicit “Lazarus amicus noster dormit etc.”. Item diligebat Lazarum et Mariam et Martham sorores eius. Isti enim tres quadam speciali familiaritate Christo erant coniuncte, ita quod Lazarus uocabat eum amicum suum, Magdalena uocabat eum magistrum suum, Martha uocabat eum hospitem suum. Tertium inductiuum fuit compassionis affectus. Compatiebatur enim Christus amico suo defuncto, qui iacebat in tanto fetore et miseria; compatiebatur sororibus dilectis, que erant in tanta tristitia; compatiebatur quodammodo sibi ipsi, qui carebat tam boni amici presentia. Et ideo hiis tribus considerationibus in tantum compassus est quod compassionem ostendit in uerbo cum dixit “Vbi posuistis eum?”. Et est uerbum conquestionis uelut si diceret pater pie conquerendo de filio defuncto et sepulto: «Vbi posuistis eum scilicet filium meum?». Ita Christus quadam pia conquestione dixit: “Vbi posuistis amicum meum?”. Ostendit etiam ipsam compassionem in signo, quia lacrimas fudit; ostendit in facto, quia ipsum resuscitauit.

Tertio fuerunt quedam concomitantia, et illa fuerunt tria. Primum fuit quia lapidem fecit remoueri dicens “Tollite lapidem”. Poterat quidem Christus ipsum facere resurgere non remoto lapide uel solo uerbo poterat lapidem remouere, sed uoluit ut ipsi accederent et uiderent et fetorem sentirent et de miraculo non dubitarent, ne dicere possent quod phantasma fuit uel quod alius fuit qui resurrexit. Certificati enim sunt per omnes corporis sensus, scilicet per uocem, quando dixerunt “Veni et uide”; per uisum, quando ipsum fasciatum exire uiderunt; per tactum, quando lapidem leuauerunt et uincula soluerunt; per auditum quando audierunt “Lazare ueni foras”; per olfactum, quando fetorem senserunt. Secundo concomitans fuit quia Christus fremuit, se ipsum conturbauit, lacrimas fudit. Quod quidem Christus facere uoluit secundum Theophilum ut se esse uerum hominem ostenderet, quia tales passiones in deum cadere non possunt; uel ideo hoc fecit secundum Ieronimum quia dolebat quod amicum ad istam miseriam iterum reuocabat; uel ideo hoc fecit ut nos instruat quod debemus compati miseriis aliorum. Tertium concomitans fuit quia patrem orauit dicens “Pater gratias ago tibi etc.”. Non autem hoc fecit ut indigeret oratione, quia eiusdem potestatis erat cum patre et quia multos sanauerat sola iussione, sed ideo orare uoluit ut ostenderet quod non erat contrarius deo, sicut Iudei sibi imponebant, unde subdit “Ego autem sciebam quod semper me audis, sed propter populum qui circumstat dixi etc.”. Vel ideo orauit ut ostenderet quod miracula faceret uirtute dei non in potestate dyaboli, sicut Iudei sibi imponebant. Vel ideo orauit ut doceat nos in nostris necessitatibus ad orationis suffragia esse recurrendum.

Quarto ponuntur quedam subsequentia. Inter illos enim qui ibi aderant, quidam erant boni sicut discipuli, quidam mali sicut Iudei. Ex isto enim miraculo boni facti sunt meliores, quia discipuli fuerunt in fide amplius confirmati. Malorum autem quidam facti sunt boni, qui ad fidem fuerunt conuersi, sicut ibidem habetur. Quidam facti sunt peiores, de quibus dicitur ‘Collegerunt ergo pontifices et pharisei consilium etc.’. Quidam fuerunt dubii, de quibus est incertum utrum fuerint conuersi uel non, de quibus dicitur ‘Quidam autem ex ipsis abierunt ad phariseos et dixerunt eis que fecit Ihesus’, ubi dicit Glossa: ‘siue annuntiando ut crederent siue prodendo ut seuirent’. Eodem modo accidit de predicatione ueritatis, quia quidam ex ipsa ueritate de bonis efficiuntur meliores sicut mansueti; quidam de malis efficiuntur boni, sicut ad penitentiam conuersi; quidam in sua malitia perseuerant, sicut obstinati; quidam nec efficiuntur meliores nec peiores, sicut tepidi.

In isto euangelio ponuntur quedam unde iusti et boni debent gaudere, quedam unde peccatores debent timere, quedam unde ipsi peccatores debent sperare et quedam unde tribulati debent consolationem recipere.

Boni enim audientes quod a Christo diliguntur multum debent gaudere; ideo dicitur hic: ‘Diligebat enim Ihesus Martham etc.’. Boni autem aut sunt in uita contemplatiua aut in actiua aut in penitentia. Iste enim sunt tres uie eundi ad celum. Prima est ire per uitam contemplatiuam; ista uita significatur per Mariam, que ad pedes Christi sedebat et eius uisione et locutione pascebatur. Et ista uita est diuturnior quam actiua, quia illa finitur, ista non aufertur; ideo dicitur ‘pars optima, que non auferetur ab ea’. Actiua enim uita tantum est in presenti, non in futuro; ibi enim non est necesse quod aliquis aliquem induat, quia ueste immortalitatis omnes sunt induti, nec quod aliquem potet uel pascat, quia omnes sunt satietate pleni, nec quod in hospitio recipiat, quia omnes sunt in propria patria, nec quod aliquem infirmum uisitet, quia nullus ibi infirmatur, nec quod ad sepulchrum uadat, quia nullus ibi moritur. Secunda uia qua itur ad celum est uita actiua; et ista significatur per Martham que pauperes et peregrinos hospitio recipiebat. Et ista uita est utilior et fructuosior quam prima. Est enim utilior proximo, quia inde sustentatur, est utilior facienti, quia inde remuneratur. Bona enim temporalia non sunt nostra propria sed sunt nobis accomodata, non sunt mansura sed transitoria, non sunt pretiosa sed uilia. Elemosina autem facit ut accomodata sint propria, quia illa que pauperibus damus propria habemus. Petrus Rauennas: ‘Da pauperi ut des tibi, quia quicquid pauperi dederis tu habebis; quod pauperi non dederis, alter habebit’. Idem: ‘Sic hic mansurus es, que tua sunt hic repone; si illuc iturus es, hic que tua sunt cur relinquis? Qui relinquenda seruat alienorum custos est, non suorum’. Facit ut ea que sunt transitoria sint perpetua et secura. Ambrosius: ‘Hereditas in tuto ponitur, que deo custode seruatur’; Petrus Rauennas: ‘Quicquid pauper accipit, pater celestis suscipit et in celo recondit’; Augustinus: ‘Quasi fenus traiectitium hic facis cum deo tuo; hic das ibi recipis, hic das res perituras ibi recipis sine fine mansuras’. Facit etiam elemosina ut uilia sint pretiosa, quia terram mutat in celum, unum uertit in centuplum. Petrus Rauennas: ‘Da pauperi terram ut accipias celum, da nummum ut accipias regnum, da micam ut accipias totum’; et subdit: ‘Deus unum accipit ad centum et tamen nolunt homines cum deo habere contractum’. Quantum deus actiuam uitam diligat ostendit per hoc quod non de Rachel, per quam significatur uita contemplatiua, sed de Lya, per quam significatur uita actiua, nasci uoluit. Tertia uia eundi ad celum est per penitentiam; si enim aliquis per mortale peccatum a uita contemplatiua uel actiua recesserit, unum sibi restat remedium, scilicet quod recurrat ad penitentie suffragium, et tunc qui erat mortuus per culpam resurget per penitentiam. Isti significantur per Lazarum qui fuit mortuos et postea resuscitatus. Diligebat igitur Ihesus Mariam et Martham et Lazarum, quia Christus diligit feruenter contemplantes, utiliter operantes et a peccato resurgentes. Qui non est in numero istorum trium a deo non diligitur, sed oditur. Isti sunt illi tres uiri de quibus dicitur Eze. XIIII: ‘Tres isti uiri, Noe, Daniel et Iob, in sua iustitia liberabunt animas suas’. Per Noe, qui arcam fabricauit et in fluctibus rexit, significantur actiui, qui sepe multis fluctuationibus exponuntur; per Danielem, qui celestes uisiones aspexit, intelliguntur contemplatiui; per Iob, qui interpretatur dolens, intelliguntur penitentes, qui de peccatis suis dolere debent.

Secundo in isto euangelio ponuntur quedam, unde peccatores debent timere; multum enim debent timere peccare quia nunquam propria uirtute possunt a peccato exire, sicut nec Lazarus potuisset resurgere nisi dei uirtute. Et super hoc ponitur triplex exemplum. Vnum ponitur ab Anselmo qui dicit quod homo potest se per se in foueam precipitare, sed non potest per se inde exire; et istud exemplum pertinet ad auaros, de quibus dicitur Ys. XXIIII: ‘Formido et fouea et laqueus super te, qui habitator es terre’. Auarus enim semper est in formidine ne diuitias suas perdat; semper est in fouea profunde cupiditatis quia nunquam potest satiari; semper est illaqueatus a dyabolo quia nunquam uult restituere. Secundum exemplum est Chrysostomi qui dicit quod sicut nauis fracto gubernaculo illuc ducitur ubi tempestas uoluerit, sic homo perdito auxilio gratie dei non facit quod uult, sed quod dyabolus; et istud exemplum pertinet ad luxuriosos, qui sunt in mari carnalium uoluptatum, que licet uideantur dulces tamen in ueritate sunt amare; de talibus dicitur Prou. XXIII: ‘Oculi tui uidebunt extraneas et cor tuum loquetur peruersa et eris sicut dormiens in medio mari et quasi sopitus gubernator amisso clauo’, id est dei auxilio. Tertium exemplum est eiusdem Chrysostomi qui dicit: ‘Antequam peccauerimus liberi sumus, sed si semel operibus dyaboli nos obligauerimus, iam nostra uirtute liberari non possumus. Sicut enim regem facit populus, tamen iam factum non potest repellere; sic postquam homines thronum dyaboli in cordibus suis posuerunt, iam nullus potest eos corrigere nisi deus’; et istud exemplum pertinet ad superbos, qui dyabolum regem suum fecerunt, iuxta illud Iob XLI: ‘Ipse est rex super omnes filios superbie’.

Tertio in isto euangelio ponuntur quedam, unde peccatores multum sperare debent; Lazarus enim erat mortuus sepultus et fetidus, et tamen resurrexit ad uitam. Per quod datur intelligi quod quantumcumque sit aliquis grauis peccator, tamen cum dei auxilio potest ad penitentiam resurgere. Debet tamen quilibet deum rogare ne in peccatis profundetur; et si profundatus fuerit, debet recurrere ad deum ut inde egrediatur. Hoc modo orabat propheta dicens: ‘Non me demergat tempestas aque etc.’. Tunc tempestas aque hominem demergit, quando grauis temptatio ipsum ad peccatum impellit; tunc profundum ipsum absorbet, quando profunditas uitiorum ipsum detinet; tunc puteus super ipsum os suum urget, quando quadam desperatione ductus confiteri non audet. Vbi dicit Augustinus: ‘Si cecidisti, o homo, non claudet super te puteus os suum si tu non clauseris os tuum, sed confitere et dic “De profundis clamaui ad te domine” et sic euades’. Non debet tamen etiam sic profunditas desperare, quia sicut dicitur in Ps.: ‘Dixit dominus ex Basan conuertam, conuertam in profundum maris’. Secundum Glossam Basan interpretatur confusio uel siccitas; per profundum maris secundum Glossam desperatissimi intelliguntur. Est ergo sensus quod deus sepe conuertit illos qui sunt in confusione peccatorum et in siccitate gratie dei et bonorum operum et qui prolapsi sunt usque ad profundum desperationis.

Quarto in isto euangelio sunt quedam unde tribulati possunt consolari. Christus enim diligebat Mariam et Martham, et tamen dimisit eas uenire in tribulationem magnam, ut per hoc detur intelligi quod deus amicos suos in presenti uita multis tribulationibus exponit, quia ipse tribulationes sunt eis in signum amoris et in meritum eterne glorie; unde ipse tribulationes a propheta appellantur apes, Ps.: ‘Circumdederunt me sicut apes’. Apes enim licet pungant tamen mel propinant; sic etiam persecutores licet pungant in carne, tamen dant consolationem in mente, Ps.: ‘Secundum multitudinem dolorum meorum in corde meo, consolationes tue letificauerunt animam meam’. A deo autem ipsi persecutores uocantur uirga siue baculus dei, Ys. X: ‘Ve Assur uirga furoris mei, et baculus ipse est’. Solet pater filium uirga percutere et postquam fuerit correctus uirgam proicit in ignem et filio dat suam hereditatem. Sic deus corrigit per malos bonos et tandem malos proicit in ignem inferni et bonos deducit ad hereditatem celi. Et in hoc sensu loquitur deus, cum dicit: “Ve Assur etc.”, quasi dicat: «Quamuis per malos bonos corrigam, tamen ue eis, quia postmodum ipsos malos igni infernali tradam et bonos ad gloriam deducam». Ab Augustino autem in libro omiliarum ipsi persecutores uocantur mole et torcular, unde ait: ‘Considera quod illi qui te persecuntur apud deum uelut mole aut torcularia deputantur, tu uero quasi oliua et uua egregia’. Sicut igitur in torcularibus uua et oliua premuntur et uinum et oleum ponuntur in caneua, ita per nequitiam malorum illi qui boni sunt multis tribulationibus fatigantur ut anime eorum tamquam uinum et oleum recondi in eterna cellaria mereantur.

Super hunc locum dicit Augustinus: ‘Hec uerba domini, cum uerbis psalmi concordant: “Quoniam apud te est fons uite, et in lumine tuo uidebimus lumen”. In istis usibus corporalibus aliud est lumen, aliud fons. Fontes fauces querunt, lumen oculi. Apud deum quod lumen est, hoc est fons; qui tibi lucet ut uideas, ipse tibi manat ut bibas’. In hoc ergo euangelio, dominus primo luci se assimilat cum dicit: “Ego sum lux mundi”. Secundo ostendit quod ista lux homines in uia morum dirigit et illuminat, cum subdit: “Qui sequitur me non ambulat in tenebris, sed habebit lumen uite”. Tertio fulgor istius lucis Iudeorum oculos excecauit; cum enim ad illud quod dixit dominus: “Ego sum lux mundi etc.” debuissent esse illuminati, potius fuerint excecati dicentes: “Tu de teipso testimonium perhibes, testimonium tuum non est uerum”. Quarto absentia huius lucis homines in iudiciis errare facit, unde subdit: “Vos secundum carnem iudicatis etc.” Quinto ista lux seipsum et patrem manifestauit, unde ait: “Solus non sum, sed ego et qui misit me pater”.

Circa primum notandum quod Christus assimilat se luci, ex eo quod omnes illuminat, Ioh. I: ‘Erat lux uera, que illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum’. Ista igitur lux quantum est de omnes illuminat, sed tamen non omnes illuminantur. Quod potest contingere tribus de causis, scilicet uel quando homo in domo tenebrosa se includit uel quando oculos claudit uel quando obstaculum interponit. In domo tenebrosa se includit qui affectat ignorantiam, de quibus dicitur Iob XXIIII: ‘Ipsi fuerunt rebelles lumini’. Oculos claudit qui non aperit uoluntatem suam, Dan. XIII: ‘Declinauerunt oculos suos ut non uiderent celum neque recordarentur iudiciorum iustorum’. Obstaculum interponit qui habet mortalem culpam, Ys. LIX: ‘Iniquitates uestre diuiserunt inter uos et deum uestrum’.

Circa secundum notandum quod ista lux Christi ambulantes illuminat ne tenebras incurrant, ideo dixit: “Qui sequitur me non ambulat in tenebris etc.”; ubi dicit Augustinus: ‘Tenebre metuende sunt morum, non oculorum; et si oculorum non exteriorum, sed interiorum. Non illorum unde discernitur album et nigrum, sed iustum et iniustum’. Non possunt igitur errare qui uadunt post istam lucem, id est Christum. In ipso fuerunt tria que homines defendunt ne errent in uia morum, que etiam defendunt ne errent in uia pedum, scilicet ferramentorum impressio, crucis erectio, et spinarum siue plantarum reflexio. Christus igitur fuit uia, Ioh. XIIII: ‘Ego sum uia, ueritas et uita’. In ista uia fuit impressio ferramentorum, id est uulnerum; fuit crucis erectio, id est crucis baiulatio, Ioh. XIX: ‘Baiulans sibi crucem etc.’; fuit spinarum et plantarum reflexio, id est spinis coronatio. Impressio igitur ferramentorum, id est uulnerum, debet nos inducere ad currendum per istam uiam patienter, aspiciendo scilicet quod ipse Christus fuit auctor et consumator istorum uulnerum, Heb. XII: ‘Deponentes omne pondus et circumstans nos peccatum, per patientiam curramus ad propositum nobis certamen aspicientes in auctorem fidei et consumatorem Ihesum’. Inspectio crucis debet nos inducere ad eundum in uia mandatorum dei ualde gaudenter, unde subdit apostolus: ‘Qui proposito sibi gaudio sustinuit crucem confusione contempta’. Inspectio corone spinee debet nos inducere ad eundum infatigabiliter. Iudei enim contradixerunt eum esse regem, Ioh. XIX: ‘Non habemus regem, nisi cesarem’, et in signum derisionis coronam spineam sibi imposuerunt. Ista ergo contradictio et derisio Ihesu Christi debet nos inducere ne deficiamus in uia propter aliqua aduersa, unde subdit apostolus: ‘Recogitate eum, qui talem sustinuit a peccatoribus aduersus semetipsum contradictionem, ut non fatigemini animis uestris deficientes’; unde dicit Glossa Augustini: ‘Omnia bona terrena contempsit Christus ut in illis non quereretur felicitas, et omnia mala terrena sustinuit ut in illis non timeretur infelicitas’.

Circa tertium notandum quod Iudei fuerunt de natura noctue, que ad lucem excecatur; sic ipsi cum debuissent illuminari fuerunt excecati, dicentes: “Tu de teipso testimonium perhibes, testimonium tuum non est uerum”. Christus autem eis ostendit quod testimonium patris et suum fuit recipiendum, quia scriptum est in lege ipsorum quod in ore duorum uel trium testium stat omne uerbum. Verum est tamen quod in causa propria non recipitur testimonium alicuius, sed in causa aliena; et tamen tam in causa propria quam in aliena homo potest fallere et falli. In deo autem non sic, quia nec in causa sua nec in causa nostra potest fallere, nec falli. Sicut enim obscuritas facit nos errare circa res cognoscendas, lux autem non potest errare nec circa se nec circa alia, quia in ueritate se et alia manifestat. Sic et homo cum sit in tenebris ignorantie sepe potest fallere et falli; deus autem cum sit lux nec falli nec fallere potest. In hoc autem quod Iudei dixerunt Christo: “Testimonium tuum non est uerum”, imponebant ei mendacium. Soliti enim erant Christo sepe improperia dicere. Nam aliquando imponebant sibi mendacium in ore, sicut hic; aliquando peccata in corde, Ioh. VIIII: “Nos scimus, quia hic homo peccator est”; aliquando transgressionem in opere, ibidem: “Non est hic homo a deo, qui sabbatum non custodit”. Magna insania est imponere mendacium ueritati, Ioh. XVII: “Sermo tuus”, id est filius tuus, “ueritas est”; imponere peccatum sanctitati, Dan. VIIII: “Vngatur sanctus sanctorum”; imponere transgressionem sabbati diuinitati; Christus enim in quantum deus, dominus sabbati erat et ideo transgressionem facere non poterat, Mt. XII: ‘Dominus est filius hominis etiam sabbati’.

Circa quartum notandum quod absentia uere lucis facit hominem errare in iudiciis ut dicat carnalia esse uera bona, unde dicit: “Vos secundum carnem iudicatis”. Ille enim qui non habet lucem diuine gratie et sapientie dicit diuitias, delitias et honores esse uera bona; sed quod iste erret in iudiciis patet. Diuitie enim temporales non sunt uere diuitie, quod patet in morte et post mortem. Nam in morte deducunt hominem ad denudationem et summam paupertatem, Iob I: ‘Nudus egressus sum de utero matris mee et nudus reuertar illuc’, Iob XVI: ‘Saccum consui super cutem meam’. Mortui enim sacco uel cilicio inuoluuntur. Post mortem deducunt ad extremam penuriam, sicut patet in illo diuite qui ad tantam deuenit penuriam quod habere non potuit aque guttam. Similiter delitie carnales non sunt uere delitie, quod patet in morte et post mortem. Nam in morte corpus in delitiis nutritum deducunt ad uermium comestionem, Iob XXI: ‘In puluere dormient et uermes operient eos’; post mortem deducunt ad uermium et tinearum corrosionem, Ys. XIIII: ‘Detracta est ad inferos superbia tua, concidit cadauer tuum, subter te sternetur tinea, et operimentum tuum erunt uermes’. Similiter honores mundani non sunt ueri honores, quod patet in morte et post mortem. Nam in morte deducunt ad suppeditationem, quia illi qui alios suppeditabant tandem in morte ab aliis suppeditabuntur, quando scilicet transeuntes homines et bestie et serpentes et uermes super eorum foueam gradientur, Ecc. X: ‘Cum enim morietur homo hereditabit serpentes et bestias et uermes’; post mortem uero deducent ad laci infernalis profunditatem, Ys. XIIII: ‘Qui dicebas in corde tuo: in celum conscendam etc.’, et sequitur: ‘Verumptamen ad infernum detraheris in profundum laci’. Christus autem, qui lucem diuine sapientie habet, dat iudicium uerum et iudicat ista falsa esse, unde postquam dixit: “Vos secundum carnem iudicatis”, statim subdit: “Ego non iudico quemquam”, scilicet secundum carnem, “et si iudico ego iudicium meum uerum est”. Ponit autem iudicium uerum de supradictis, scilicet de diuitiis, delitiis et honoribus, cum dicit Mt. VI: ‘Nolite thesaurizare uobis thesauros in terra, ubi erugo et tinea demolitur, et ubi fures effodiunt et furantur’. Non sunt enim uere diuitie, que ab erugine consumuntur; non sunt uere delitie, quia corpora delicate nutrita a tineis et uermibus comeduntur; non sunt ueri honores, quia homines exaltati in terra effodiuntur et fures, id est demones, omnem gloriam ipsorum furantur.

Circa quintum notandum quod sicut lux manifestat se et omnia alia, sic et Christus manifestauit seipsum et patrem suum; unde subdit: “Ego sum, qui testimonium perhibeo de meipso, et testimonium perhibet de me, qui misit me pater”. Et cum Iudei interrogassent: “Vbi est pater tuus?, respondit: “Neque me scitis neque patrem meum, si me sciretis forsitan et patrem meum sciretis”. Que uerba exponit Augustinus dicens: ‘Quando uides aliquem alicui similem cotidiana locutio est: “Si hunc uidisti, illum uidisti”, propter similitudinem suam’; sic et Christus dicit: “Si me sciretis et patrem meum sciretis”, non quia pater est filius, sed quia patri similis est filius. Deinde subdit Augustinus: ‘Hoc autem uerbum ‘forsitan’ uidetur esse uerbum dubitationis. Homines enim de rebus quas certas habent aliquando uerbum dubitationis ponunt; uelut si indigneris seruo tuo et dicas: “Contemnis me; considera forsitan dominus tuus sum” ’. Sic etiam dominus dubitando increpat infideles, cum dicit: “Forsitan et patrem meum sciretis”. Notandum autem quod de patre tria incognita nobis erant, scilicet gloria eius, quia nullum ad suam gloriam recipiebat; gratia eius, quia nullum sibi reconciliabat; ueritas et sapientia eius, quia nulli uiam eundi ad celum demonstrabat. Sed ista tria Christus nobis manifestauit et secum portauit, de quibus dicitur Ioh. I: ‘Vidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a patre’, istud refertur ad primum, ‘plenum gratie’, istud refertur ad secundum, ‘et ueritatis’, istud refertur ad tertium.

Secundum Augustinum tanta est unitas capitis ad membra et membrorum ad caput, quod aliquando caput assumit personam membrorum, iuxta illud Act. VIIII: ‘Saule, Saule quid me persequeris’; aliquando membra nominantur ex persona capitis, iuxta illud Ps.: ‘Nolite tangere Christos meos’. Multo fortius tanta est unitas inter matrem, scilicet uirginem beatam, et eius filium Ihesum Christum quod illud quod dicitur de filio potest non immerito matri conuenire; unde uerbum propositum ‘Ego sum lux mundi’, licet dictum sit de filio, tamen et matri conuenire potest. Est igitur Christus lux mundi, sed lux que illuminat et non illuminatur; est etiam mater lux mundi, sed lux que illuminatur a filio et quia illuminat mundum. Qualiter autem ipsa sit lux mundi, Salomon admirando ostendit dicens Cant. VI: ‘Que est ista que progreditur quasi aurora consurgens, pulchra ut luna, electa ut sol, terribilis ut castrorum acies ordinata’. Ecce qualiter est lux mundi. In mundo igitur sunt quidam tribulati, quidam temptati, quidam peccatores et quidam iusti. Ipsa quidem peccatoribus est sicut aurora, quia eis dat radium misericordie sue; tribulatis est sicut luna, quia eis dat radium consolationis sue; ipsa iustis est sicut sol, quia eis dat radium gratie sue; ipsa temptatis est sicut acies terribilis, quia demones expellit fulgore maiestatis sue.

Primo igitur est peccatoribus sicut aurora, quia dat eis radium misericordie sue. Sicut enim aurora tenebras expellit et lucem adducit, sic eius misericordia a peccatoribus expellit noctem culpe et dat eis lucem gratie; ideo uocatur mater misericordie, quia deus in sua potestate tradidit facere omnes misericordias. Ipsa enim in suis misericordiis non est auara, sed multum liberalis et larga, iuxta illud quod dicitur Prou. ult.: ‘Manum suam aperuit inopi et palmas suas extendit ad pauperem’. Si enim esset aliqua domina que semper ad pauperes brachium extenderet et manus apertas teneret et ipsas manus plenas haberet, multum liberalis esset. Per istum modum loquitur Salomon de muliere forti, id est de beata uirgine, que sic fuit fortis quod deum de celo traxit et quod dyabolum uicit. Ista igitur mulier fortis uersus peccatores tenet brachium extensum, quia eius misericordia ad omnes extenditur uniuersaliter. Tenet etiam manum apertam non clausam, quia suas misericordias non dat difficiliter sed ualde faciliter quia non multum nec diu facit se rogare. Habet manus plenas elemosinis, quia suas misericordias dat largiter et abundanter. Si quis igitur eius misericordiam non habet beate Marie non imputet, postquam ipsa brachium extendit dando uniuersaliter, postquam manum apertam tenet dando faciliter, postquam manum plenam habet dando abundanter. Istud igitur officium, scilicet faciendi misericordias, deus sibi commisit. Sicut enim in curia pape conceduntur quedam littere simplicis iustitie, quedam pure gratie et quedam mixte, que scilicet uidentur iustitiam et gratiam continere, sic deus in sua curia tres habet cancellarios. Vnum cui commisit dare litteras simplicis iustitie; iste est Michel, qui animas ponderat et secundum mensuram bonorum uel malorum operum dat mensuram supplicii uel celestium premiorum. Alius cancellarius est cui commisit deus dare litteras mixtas, scilicet iustitie et gratie; iste est beatus Petrus, qui est ianitor celi ubi sunt due porte; scilicet iustitie per quam ingrediuntur qui saluantur ex operibus iustitie, quam portam propheta sibi aperiri petit dicens: ‘Aperite michi portas iustitie’; alia est porta gratie, per quam ingrediuntur illi qui saluantur ex sola gratia dei, sicut sunt pueri baptizati. Beata autem uirgo est cancellaria dei cui deus commisit dare litteras gratie et misericordie; et ideo istam cancellariam debemus sepe inuocare et dicere: ‘Eya ergo aduocata nostra, illos tuos misericordes oculos ad nos conuerte’.

Secundo est tribulatis sicut luna, quia dat eis radium consolationis sue. Sicut enim luna habet uirtutem super mare, sic ipsa super tribulatos et amaricatos; et sicut luna lucet in nocte, sic ipsa subuenit in tribulatione. Dicitur autem ‘Pulchra ut luna’. Tunc enim luna est pulchra, quando est plena, et tunc tota nocte lucet; quando autem luna non est plena, modo lucet in principio noctis, modo in medio, modo in fine. Sic sunt quidam sancti qui adiuuant tribulatos aliquando in principio tribulationis, aliquando uero permittunt eos tribulari et temptari in principio, sed tamen adiuuant in medio, aliquando autem dimittunt eos tribulari in principio et in medio et adiuuant in fine ne scilicet per impatientiam cadant. Virgo autem Maria est sicut luna plena, quia adiuuat in principio temptationis et tribulationis dando constantiam, adiuuat in medio, dando perseuerantiam, adiuuat in fine, dando coronam. Nec mirum si ista luna lucet tribulatis et obscuratis, quia etiam ipsa fuit tribulata et obscurata; et ideo melius scit tribulatis compati et misereri. Secundum autem Augustinum luna tripliciter obscuratur, aut quando est uacua aut quando est nube tecta aut quando est eclipsata. Beata uirgo in hac uita tres habuit tribulationes. Vna fuit quando Herodes puerum interficere uoluit et ipsa in Egyptum fugit. Tunc enim ista luna omni consolatione fuit uacua. Que enim consolatio sibi esse poterat, quando ipsa puella delicata que de partu recenter surrexerat in terram longinquam per uias asperas cogebatur fugere et quando puerum sic tenellum per uias longas et asperas cogebatur circumferre et quando inter ydolatras compellebatur manere? Secundam tristitiam habuit quando filium suum amisisse se credidit, timens ne uel in manus hostium deuenisset uel ad longinquas gentes conuertendas accessisset uel ad patrem celestem sine redemptione humani generis redisset. Et tunc fuit nube tecta, quia nubes obscura doloris et tristitie eius animam occupauit; unde ipsa dixit: “Pater tuus et ego, dolentes querebamus te etc.”. Tertiam tribulationem habuit in filii passione et tunc fuit eclipsata. Luna autem quando eclipsatur tota sanguinolenta uidetur; et ipsa in filii passione fuit gladio doloris uulnerata, iuxta illud Luc. II: ‘Et tuam ipsius animam pertransibit gladius’; Ioel II: “Sol”, id est Christus, “conuertetur in tenebras”, per mortem, “et luna”, id est Maria, “in sanguinem”, per dolorem.

Tertio iustis est sicut sol, quibus mittit radium gratie sue; illuminat enim eos per exemplum et per beneficium. Per exemplum quidem, quia ipsa est speculum diuinum in qua debemus nos speculari, Sap. VII: ‘Candor enim est lucis eterne et speculum sine macula’. Speculum fit de uitro et plumbo. Per uitrum, quod est lucidum, intelligitur eius uirginitas; per plumbum, quod est ductile et habet colorem cinereum, intelligitur eius humilitas. Et sicut uitrum per se uel plumbum per se non facit speculum nisi coniugantur nec ibi resultat ymago, sic nec Marie uirginitas sine humilitate nec humilitas sine uirginitate fecisset eam speculum dei, ut in ea resultasset Christus qui est ymago dei, nisi ad inuicem iuncta fuissent humilitas cum uirginitate et uirginitas cum humilitate. Et sicut speculum recipit illum qui se fecit, sic et ipsa in suo utero habuit illum qui se creauit, Ecc. XXIIII: ‘Qui creauit me, requieuit in tabernaculo meo’. In isto igitur speculo omnes debent prospicere et maculas suas uidere. Nam superbi ibi cognoscent suam maculam respiciendo ad suam humilitatem, auari respiciendo ad suam paupertatem, luxuriosi respiciendo ad suam uirginitatem. Quam sacra autem fuit eius uita ad quam nos speculari debemus, ostendit Ieronimus in epistola ad Cromacium et Eliodorum. Dicit enim quod ipsa a mane usque ad tertiam orationi instabat, postmodum ab oratione surgens a tertia usque ad nonam operi manuum uacabat; postmodum intermittens opera manuum iterum ad orationes redibat et inde non recedebat donec angelus ueniebat qui cibum sibi ministrabat cum quo conuersationem suam habebat. Ex hoc igitur exemplum habemus ut insistamus orationi et operationi et quod libentius conuersemur cum uiris angelicis, quam cum uiris dyabolicis. Secundo lucet omnibus per beneficium; dat enim beneficia illa, de quibus dicitur Ecc. XXIIII: ‘Ego mater pulchre dilectionis et timoris et agnitionis et sancte spei’. Dat enim eis dilectionem per quam inflammentur, dat eis timorem per quem humilientur, dat eis agnitionem per quam illuminentur, dat eis sanctam spem per quam ad speranda celestia animentur.

Quarto temptatis est sicut acies armata, quibus dat radium sue defensionis. Est enim demonibus terribilis nominatio eius, salutatio eius et laudatio eius. Quandocumque enim ipsam nominamus uel salutamus uel laudamus, protinus demones territi fugiunt. Quando enim dyabolus audit nomen eius, ita est ac si sentiret baculum uel clauam cum qua percutiatur, Num. XXIIII: ‘Consurget uirga de Israel et percutiet duces Moab’. Quando audit eius salutationem, ita est ac si audiret tonitruum quo terretur et rotatur, Ps.: ‘Vox tonitrui tui in rota’; tunc enim dyabolus tamquam insanus terretur. Quando audit eius laudationem, ita est ac si sentiret gladium quo iuguletur. Hoc significatum est Iudith XIII, ubi dicitur quod ipsa cum pugione amputauit caput Holofernis. Siue igitur grauemur a dyabolo siue a tyranno siue a corpore nostro, ad ipsam curramus, ad ipsam appellemus; ipsa enim est domina et augusta, et intermissis omnibus intermediis sanctis ad ipsam appellare licet. Siue quis grauetur a dyabolo, sicut patet in Theophilo qui a dyabolo deceptus ad augustam appellauit et statim liberatus fuit; siue quis grauetur a tyranno, hoc significatum est in Mardocheo qui ab Aman grauabatur et ad Esther augustam appellauit, et Aman condempnatus fuit et Mardocheus liberatus fuit; siue quis grauetur a carne sua, sicut patet in Maria Egyptiaca que cum esset uoluptati dedita ad augustam appellauit et mox sibi castitatem concessit; siue quis grauetur a iustitia dei, unde legitur in uita beati Dominici quod cum Christus contra mundum multum esset iratus, uirgo ei dixit: «Bone fili, non debes cum eis agere secundum iustitiam tuam, sed secundum misericordiam tuam»; et sic ille sententiam reuocauit.

Vna magna causa quare Iudei Christum persequebantur erat ex eo quod ueritatem eis predicabat quam tamen ipsi recipere nolebant; ideo dixit: “Si ueritatem dico, quare uos non creditis michi”. Ille enim qui predicat ueritatem doctrine debet habere sanctitatem uite, ideo premittit: “Quis ex uobis arguet me de peccato”. Non enim potuit argui de peccato cordis, quia semper habuit cogitationes sanctas; nec de peccato oris, quia semper habuit locutiones discretas; nec de peccato operis, quia semper habuit operationes sanctas; nec de peccato omissionis, quia nullum bonum quod debuit facere omisit; nec de peccato originis, quia nullum originale contraxit; sed fuit sanctus in conceptu et sanctus in ortu. Talis igitur qui habet tantam sanctitatem uite secure potest predicare ueritatem doctrine. Ponit autem dominus in isto euangelio quatuor ueritates, quibus tamen Iudei contradixerunt, quarum due spectant ad nos, due ad ipsum.

Prima ueritas est per quam ostendit causam quare quidam audiunt et quidam non audiunt uerba dei, cum dicit: “Qui est ex deo”, non natura, sed fide, timore et amore, “uerba dei audit”. Ille enim qui ueraciter in deum credit et ueraciter deum timet et ueraciter diligit, uerba dei audit. Qui uero non habent fidem nec timorem dei nec amorem sicut erant Iudei audire non possunt; ideo subdit: “propterea uos non auditis, quia ex deo non estis”. Isti ueritati Iudei nescierunt contradicere uerbis; ideo contradixerunt iniuriis dicentes: “Nonne bene dicimus nos quia Samaritanus es tu et demonium habes”. Vnum ergo Christus negauit, scilicet demonium se habere, aliud tacendo concessit, scilicet Samaritanum se esse. Samaritanus enim custos interpretatur; et ipse est ille de quo dicitur in Ps.: ‘Nisi dominus custodierit ciuitatem etc.’. Negauit igitur illud quod continebat infamiam et non poterat sustinere, scilicet quod demonium haberet. Non negauit illud in quo nulla erat infamia, et poterat sustinere, scilicet quod esset Samaritanus. In hoc igitur dat nobis exemplum ne ad omnia que de nobis dicuntur respondeamus; sed si talia sunt que tolerari possunt debemus dissimulare, si uero infamiam important possumus nos humiliter excusare.

Secunda ueritas fuit per quam Christus ostendit uirtutem et efficaciam quam habent uerba dei, cum dicit: “Amen amen dico uobis, si quis sermonem meum seruauerit mortem non uidebit in eternum”, id est non experietur; per hoc autem quod dicit “in eternum”, ostendit se non intelligere de morte corporis, sed de morte eterna que est mors anime et mors corporis. In hoc ostenditur magna Christi benignitas, quia illis a quibus tantum receperat conuitium non tamen negauit sue doctrine beneficium. Isti ueritati Iudei contradixerunt inferendo iniuriam, cum dicunt: “Nunc cognouimus quia demonium habes”, et allegando rationem falsam, cum dicunt: “Abraham mortuus est et prophete etc.”. Fundabant enim suam rationem super falsum, scilicet quod Christus dixisset de morte corporali, qui tamen intellexerat de morte eterna.

Due autem ueritates sunt pertinentes ad ipsum. Vna est per quam ostendit suam natiuitatem eternam, qua eternaliter natus est de patre sine matre, et suam natiuitatem temporalem, qua temporaliter natus est de matre sine patre, cum dicit: “Abraham pater uester exultauit ut uideret diem meum etc.”. Secundum enim Glossam potest intelligi de die sue eternitatis uel de die sue temporalitatis qua in carnem uenit; et utrumque deus Abrahe reuelauit, de quo immensum gaudium habuit. Dixerunt Iudei superius quod Christus non erat maior Abraham qui tamen mortuus erat et Christus ostendit se esse maiorem, in quantum eternaliter natus de patre et in quantum temporaliter natus de matre, quia utrumque diem Abraham tamquam fidelis seruus uidere desiderauit. Isti ueritati Iudei contradixerunt respondentes cum ira et cum suppositione falsa, dicentes: “Quinquaginta annos nondum habes etc.”. Supponebant enim falsum, scilicet quod Christus dixisset se uidisse Abraham in presenti uita oculo corporali, quod tamen non dixerat. Sed cum Christus tunc haberet circa XXXII annos, quomodo Iudei dixerunt eum esse quinquagenarium? Vna causa est quia Iudei erant irati, et ira impedit animum ne possit cernere uerum. Alia causa est quia Christus licet esset iuuenis tamen uidebatur quodammodo antiquus, tum propter nimiam morum grauitatem tum propter corporis lassitudinem et asperitatem, quas sepe in corpore fuerat expertus. Alia causa esse potest, quia si homo iuuenis appellatur senex, iniuriam sibi reputat fieri. Iudei igitur Christo se iniuriari credebant quia ipsum iuuenem senem uocabant.

Secunda ueritas pertinens ad ipsum fuit per quam ostendit suam cum patre eternitatem, cum dixit: “Amen amen dico uobis antequam Abraham fieret ego sum”. Non dixit: «Antequam Abraham esset», sed “fieret”, quia Abraham a deo fuit factus; non dixit: «Ego sum factus», sed “ego sum”, quia Christus in quantum deus non fuit factus, sed ab eterno a patre generatus. Huic ueritati Iudei non contradixerunt uerbis contumeliosis uel rationibus siue suppositionibus falsis, quemadmodum contradixerant tribus ueritatibus supradictis; sed contradixerunt huic ueritati iniurioso facto, uolentes eum lapidare tamquam blasphemum. Sed Ihesus abscondit se et exiuit de templo; ideo ab eis exiuit, ut auferret ab eis causam seuiendi; uel ideo exiuit, quia nondum uenerat hora patiendi quia nolebat mori lapidandus, sed crucifigendus.

Ex supradictis patet quod Iudeis ueritas odiosa erat et quod Christus furentibus cedebat. Veritas quidem multis est odiosa. Ita enim est de ueritate, sicut de luce, odore et sapore. Lux enim est amabilis oculis sanis, sed odiosa oculis egris; Odor hominem recreat, sed serpentem fugat; panis palato sano est sapidus, sed infirmo est penosus. Veritas igitur est odiosa superbis, sicut lux oculis lippis. Si enim predicatur superbo de humilitate, talis ueritas est sibi odiosa; et causa est, quia lippitudo superbie facit hanc lucem sibi displicere, Ecc. XIII: ‘Abominatio est superbo humilitas’. Secundo ueritas est odiosa luxuriosis, sicut odor serpenti. Si enim predicatur eis de odore puritatis, talis odor sibi displicet; et causa est, quia consueuerunt stare in fetore luxurie, Ecc. XXI: ‘Audiet luxuriosus et displicebit ei’. Tertio ueritas est odiosa auaris, sicut panis palato corrupto. Si enim predicatur eis contemptus terrenorum, talis panis doctrine licet in se suauis sit eis tamen uidetur execrabilis, Ecc. XIII: ‘Execratio diuitum pauper’; causa autem est quia habent palatum anime corruptum, ideo non possunt sentire saporem celestium, I Cor. II: ‘Animalis homo non percipit ea, que sunt spiritus dei’.

Secundo Christus a Iudeis furentibus recedebat; per quod datur nobis exemplum ut a furentibus nos subtrahamus ne ipsorum iram amplius inflammemus. Habuit autem Christus contra furorem Iudeorum quinque remedia, sicut patet in hoc euangelio. Primum remedium est patientiam seruare; unde cum plures iniurias audisset, quod scilicet demonium haberet, ipse in omnibus patientiam seruabat nec aliquem motum habuit in animo nec aliquem motum ostendit in signo nec in uerbo nec in facto, unde dicitur Ys. XLII: ‘Non erit tristis’ in animo, ‘nec turbulentus’ in exteriori signo, ‘non clamabant’ in uerbo, ‘calamum quassatum non conteret’ in facto aliquo iniurioso. Secundum remedium fuit tacere; unde cum Iudei sibi dixissent quod habebat demonium et quod erat Samaritanus, omnino tacuit, quia sciebat quod illud dedisset Iudeis materiam litigandi; quia si dixisset: «Non sum Samaritanus», forte Iudei sibi respondissent: «Immo es Samaritanus, quia Samariam iuisti et cum eis bibisti et comedisti cum eis commoratus fuisti et eis predicasti ». Et iste est etiam modus conueniens extinguendi ignem furentis, scilicet tacere et cum talibus non litigare. Sicut enim ignis extinguitur quando ligna non apponuntur, sic ira furentis annichilatur quando nichil respondetur, Prou. XXVI: ‘Cum defecerint ligna, extinguetur ignis et susurrone subtracto iurgia conquiescent’. Quando uero quis litigat ligna parat, Ecc. VIII: ‘Non litiges cum homine linguato et non strues in ignem illius ligna’. Gregorius: ‘Imitatione dei gloriosius fuit iram tacendo fugere quam respondendo superare’. Tertium remedium quod habuit Christus fuit uerba pacifica respondere; cum enim Iudei uerbum tam iniuriosum sibi dixissent, scilicet quod demonium haberet, ille patienter respondit dicens: “Ego demonium non habeo”. Et iste modus conueniens est extinguendi iram furentis, uerba scilicet pacifica respondere. Cor enim iracundi est sicut olla bulliens, Prou. XV: ‘Os stulti ebullit stultitiam’. Sicut igitur cessat ebullitio olle quando aqua frigida apponitur, sic cessat ebullitio ire quando uerba pacifica que sunt refrigeratiua respondentur, Prou. XV: ‘Responsio mollis frangit iram, sermo durus suscitat furorem’. Quartum remedium quod habuit Christus contra Iudeos furentes fuit ab eis se absentare; et hoc fuit quando se abscondit et ab eis exiuit. Gregorius: ‘Exemplo dominus nobis loquitur, ut cum etiam resistere possumus iram superbientium declinemus’. Et iste similiter est conueniens modus extiguendi iram furentis, ab eius scilicet facie recedere. Sicut enim uas quando fortiter bullit, si ab igne eleuatur, cessat eius ebullitio; sic quando ille contra quem furitur elongatur cessat ire inflammatio, Prou. XX: ‘Honor est homini qui separat se a contentionibus, omnes autem stulti miscentur rixis’. Quintum remedium quod habuit Christus contra Iudeos furentes fuit beneficia impendere; unde postquam Iudei dixerunt ei: “demonium habes”, ipse tamen propter tanta improperia non cessauit eis impendere salutaria documenta, dicens: “Amen amen dico uobis, si quis sermonem meum seruauerit etc.’; ubi dicit Glossa: ‘Hinc discat homo lesus non malum reddere, sed bonum’. Et iste est conueniens modus extinguendi iram furentis, beneficia scilicet exhibere, Ro. XII: ‘Si esurierit inimicus tuus ciba illum, si sitit potum da illi, hoc enim faciens carbones ignis congeres super caput eius’. Isti carbones ignis secundum Glossa sunt uel feruor caritatis ad quam amplius incitantur uel amor spiritus sancti ad quem inflammantur uel ardor penitentie ad quam prouocantur.

Omnia que Christus dicebat et faciebat ad nostram utilitatem conuertebat et ad nostram instructionem. Si enim dicebat uerba conuertebat ea ad nostram instructionem; si faciebat miracula ordinabat illa ad nostre fidei confirmationem; si prebebat exempla conuertebat illa ad nostram informationem. Sicut patet hic, quando dominus a Iudeis furentibus se absentauit dans nobis exemplum quod et nos similiter faciamus. In uerbis igitur premissis duo tanguntur. Primum est magna Iudeorum malitia qui Christum uoluerunt lapidare. Secundum est magna Christi patientia, qui eis uoluit cedere.

Circa primum notandum quod Iudei quatuor mortes Christum pati uoluerunt. Primo enim uoluerunt eum occidere cum adhuc esset paruulus, tempore scilicet Herodis. Secundo uoluerunt eum de quodam montis supercilio precipare, ut sic capite confracto et cerebro colliso moreretur, sicut habetur Luc. IIII. Tertio uoluerunt eum lapidare, sicut patet hic. Quarto uoluerunt eum crucifigere, et crucifixerunt. Multi autem sunt hodie qui istis quatuor modis Christum occidunt. Primo cum est adhuc paruulus; Christus enim paruulus est in illis qui de nouo ad penitentiam conuertuntur, de quibus dicitur Gal. IIII: ‘Filioli mei quos iterum parturio, donec formetur Christus in uobis’. Illi igitur qui de nouo conuersos ad penitentiam scandalizant uel ab ipsa penitentia eos reuocant Christum paruulum in eorum cordibus occidunt; contra quos dicitur Mt. XVIII: ‘Qui scandalizauerit unum de pusillis istis qui in me credunt expedit ei ut suspendatur mola asinaria in collo eius et demergatur in profundum maris’. Alii sunt qui Christum precipitant et caput sibi frangunt; isti sunt heretici, I Cor. X: ‘Caput Christi est deus’; heretici igitur, qui Christum deum esse non credunt, caput sibi auferunt. Alii sunt qui ipsum lapidant; isti sunt qui malas cogitationes et uoluntates habere non cessant; quelibet enim mala cogitatio et mala uoluntas, est unus lapis quem in Christum mittunt. Beda: ‘Quotquot malas cogitationes quis assumit quasi tot lapides in Christum mittit’. Alii sunt qui Christum crucifigunt; isti sunt qui iterum ad peccatum redeunt; de quibus dicitur Heb. VI: ‘Rursum crucifigentes sibimetipsis filium dei’. Ambrosius: ‘Quid est Ihesus nisi ueritas, pax et iustitia? Qui igitur pro falsitate relinquit ueritatem et pro cupiditate dirumpit et odit pacem et pro aliquo premio occultat iustitiam, nichil aliud uidetur facere quam lapidare et crucifigere et occidere Christum’. In hoc autem quod Iudei uoluerunt lapides in Christum immittere uidentur pilam pontis inchoasse. Nam hodie in epistola agitur de ponte cum dicitur ‘Christus assistens pontifex’, id est pontem faciens; in euangelio autem agitur de pila. Tunc enim Iudei pilam fecerunt, quando lapides in Christum miserunt, sed in parasceue crux posita est super pilam et sic pons nobis factus est. Mundus enim iste erat tamquam mare periculosum et tamquam fluuius rapidus in quo omnes periclitabantur. Sed contra istud naufragium dedit nobis Christus triplex adiutorium scilicet nauem, tabulam et pontem. Nauis est innocentia in qua positus fuit Adam, sed ista nauis fracta fuit, quando ipse peccauit. In hac naui fuit uirgo beata que naui integra et saluis mercibus ad portum paradisi peruenit. In hac naui sunt omnes pueri baptizati quamdiu seruant innocentiam baptismalem; sed quia fere omnes frangunt nauem baptismalis innocentie, ideo deus parauit tabulam penitentie. Nam secundum Ieronimum penitentia est prima tabula post naufragium. In hac tabula penitentie fuit Maria Magdalena, que cum ista tabula ad portum paradisi peruenit; etiam multas alias uirgines que erant in naui innocentie transcendit et quantum ad meritum et quantum ad premium. Bernardus: ‘Sicut deus non priuabit bonis eos qui ambulant in innocentia, ita non priuabit bonis eos qui ambulant in penitentia’. Quia uero sunt multi qui frangunt nauem innocentie et qui perdunt tabulam penitentie, ideo deus tertium adiutorium preparauit, scilicet pontem passionis sue. Iste pons hodie initiatus est in pile fundatione; sed in parasceue consummatus est in trabium et tabularum suppositione. Tunc igitur quatuor trabes superinducte sunt, quarum prima fuit de palma, secunda de oliua, tertia de cedro, quarta de cypresso; de hiis enim quatuor lignis crux Christi facta fuit. Deinde super has trabes posita est tabula, id est caro Christi purissima que quatuor clauis fuit ibidem confixa, et sic factus est pons. Ideo Christus bene dicitur pontifex, id est pontem faciens. Nichilominus dicitur pontifex triplici alia de causa. Primo propter habitum; habuit enim amictum quando fuit uelatus; habuit albam quando ab Herode alba ueste fuit indutus; habuit planetam quando purpura a militibus fuit circumdatus; habuit cingulum et stolam quando ad columpnam fuit ligatus; habuit manipulum quando in manibus fuit clauis confixus; habuit mitram quando spinis fuit coronatus; habuit baculum pastoralem quando arundo sibi in manibus data fuit; habuit sandalia quando habuit clauos in pedibus. Secundo dicitur pontifex propter unctionis mysterium; ipse enim fuit unctus, iuxta illud Ps.: ‘Vnxit te deus, deus tuus etc.’. Olim quidem deus erat homini durus, sed Christus est unctus et ideo factus est mansuetus, ideo dicitur: ‘Vnxit te deus, deus tuus’; olim erat iratus, sed factus est letus, ideo dicitur: ‘oleo letitie’; olim de gratia sua erat auarus, sed in Christo factus est largus, ideo dicitur: ‘pre consortibus tuis’; dedit enim sibi spiritum sine mensura: ‘de cuius plenitudine nos omnes accepimus’. Tertio dicitur pontifex propter officium; quod quidem officium triplex est. Primum est pro populo orare, et Christus pro nobis orauit multipliciter. Nam orauit uerbis, Ioh. I: ‘Non pro eis rogo tantum, sed et pro eis qui credituri sunt per uerba illorum in me’; orauit lacrimis, Heb. V: ‘Cum clamore ualido et lacrimis offerens exauditus est pro sua reuerentia’; orauit sanguine Heb. XII: ‘Accessistis ad sanguinis aspersionem melius loquentem quam Abel’; orat etiam cotidie cicatricum representatione, quia eas patri cotidie representat, Heb. VIIII: ‘Intrauit Ihesus in ipsum celum, ut appareat nunc uultui dei pro nobis’. Secundum officium pontificis est sacrificium offerre; et illud Christus habuit, qui pro nobis seipsum in sacrificium obtulit, Heb. VIIII: ‘Per spiritum sanctum semetipsum obtulit immaculatum deo’. Quando autem sacrificium offerebatur igne accendebatur. Et ipse fuit accensus igne amoris quo ad animam; de quo igne dicitur Luc. XII: ‘Ignem ueni mittere in terram’; isto igne ipse fuit accensus, Ioh. XV: ‘Maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis’. Fuit accensus igne doloris, quo ad carnem et animam, Thren. I: ‘Vos omnes qui transitis per uiam attendite et uidete si dolor est sicut dolor meus etc.’. Fuit accensus igne passionis, quo ad carnem suam, Ps.: ‘Igne me examinasti, et non est inuenta in me iniquitas’. Tertium officium pontificis est prebendas distribuere; et ipse prebendas distribuit, sicut dicit Ambrosius in hec uerba: ‘Auctor humani generis in crucem existens pietatis officia diuidebat; persecutionem apostolis, pacem discipulis, corpus Iudei, patri spiritum, uirgini paranynphum, latroni paradisum, peccatoribus infernum, Christianis penitentibus crucem penitentie delegauit’.

Secundo in Christo fuit magna patientia in hoc quod a Iudeis furentibus se absentauit. In hoc dat nobis exemplum ne immisceamus nos rixis, sed homines rixosos et contentiosos deuitemus, maxime quando a nostris correctionibus peiores fieri uidentur. Sunt enim quidam qui sunt sicut cera mollis, alii sunt lapides duri, alii sunt spine pungentes. Cera mollis si tangitur statim cedit et se duci permittit; sic etiam sunt multi ita mansueti quod quando tanguntur, id est reprehendutur, statim obediunt et ad omne opus bonum se duci permittunt. In quorum persona dicit propheta: ‘Factum est cor meum tamquam cera liquefacens’. Tales sunt sepe admouendi, sicut dicit Chrisostomus: ‘Iustus si admonitus non fuerit per negligentiam euanescit’. Alii sunt sicut lapides; lapis enim si tangitur non cedit, tamen non ledit. Sic multi quando reprehenduntur non obediunt, sed in sua duritia persistunt, Iob XLI: ‘Cor eius indurabitur quasi lapis’; unum tamen bonum habent, quia contra se reprehendentes non mouentur nec uerba iniuriosa eis dicunt. Tales sunt sepe admonendi et reprehendendi, quia sepe mollescunt et corriguntur ex reprehensione, Iob XIIII: ‘Lapides excauant aque’. Sicut enim lapides ex frequenti casu aque excauantur, sic multociens homines duri ex frequenti reprehensione corriguntur. Alii sunt sicut spine; nam spine si tanguntur non cedunt et insuper pungunt. Sic sunt multi qui quando reprehenduntur non se corrigunt et insuper in se reprehendentes uerba contumeliosa inferunt; et ideo oportet quod illi qui uolunt reprehendere tales homines spinosos prius arment se forti patientia, dominice passionis memoria et caritate succensa. De ista triplici armatura dicitur II Reg. XXIII: ‘Preuaricatores quasi spine euellentur uniuersi, que non tolluntur manibus, et si quis eas tangere uoluerit armabitur ferro et ligno lanceato, ignique succense comburentur usque ad nichilum’. Si quis enim tales reprehendere uoluerit, debet se armare lorica ferrea, id est impenetrabili patientia, ideo dicitur: ‘Armabitur ferro’; debet se armare dominice passionis memoria, ideo dicitur: ‘ et ligno lanceato’; Christus enim fuit lignum, de quo dicitur Ps.: ‘Erit tamquam lignum quod plantatum est etc.’; istud lignum fuit lanceatum id est in cruce lancea perforatum; debet se armare caritate succensa ut sic omnia uerba maledicta ab illis spinosis prolata igne caritatis comburantur et ad nichilum redigantur; sicut uidemus in spinis, que igni imposite comburuntur et annichilantur, ideo subditur: ‘Ignique succense comburentur usque ad nichilum’.

Sicut dicit Iohannes supra immediate, ‘Multi de turba crediderunt in Christum et dicebant Christus cum uenerit numquid plura signa faciet quam que hic facit’, et ideo contra phariseos qui Christum persequebantur murmurabant. Quod audientes pharisei inuidia commoti non sunt ausi ire personaliter ad capiendum Christum timore turbarum, sed miserunt ministros, quia tales persone pro leui pretio periculis se exponunt. In isto igitur euangelio quatuor describuntur. Primo magna Iudeorum peruersio cum dicitur: ‘Et miserunt principes et pharisei ministros ut apprendeherent eos’. Secundo sapiens Christi responsio cum dicit: ”Adhuc modicum tempus uobiscum sum etc.”. Tertio stulta Iudeorum interrogatio cum dicunt: “Quo hic iturus est, quia non inueniemus eum etc.?”. Quarto benigna Christi inuitatio cum ait: “Si quis sitit, ueniat ad me et bibat”.

Circa primum notandum est quod Iudei sepe Christum multipliciter comprehendere uoluerunt; aliquando in persona sua, sicut hic; aliquando in sermone suo, Mt. XXII: ‘Abeuntes pharisei consilium fecerunt ut caperent Ihesum in sermone’; aliquando in opere suo, Mt. III: ‘Erat homo habens manum aridam et obseruabant eum si sabbatis curaret ut accusarent illum’; aliquando in iudicio suo, Ioh. VIII: ‘Adducunt scribe et pharisei mulierem in adulterio deprehensam etc.’. Hoc autem dicebant temptantes eum ut possent accusare eum aut de immisericordia, si iudicaret ipsam esse lapidandam, aut de iniustitia si diceret eam lapidandam non esse quia tunc contra legem iudicaret. Sed Christus contra illud quod uolebant eum capere in persona ostendit magnam potentiam, unde dixit: “Adhuc modicum tempus uobiscum sum etc.”; Chrysostomus: ‘Quasi dicat: “Quid festinatis me interficere? Parum expectate tempus, quod modo uultis facere facturi estis, sed non modo quia nolo” ’. Contra illud quod uolebant eum capere in sermone ostendit magnam sapientiam dicens: “Reddite que sunt Cesaris Cesari etc.”. Contra illud, quod uolebant eum capere in opere, ponit increpationem ueram dicens: “Licet sabbatis bene facere an male animam saluam facere an perdere”. Contra illud quod uolebant eum capere in iudicio ostendit simul et iustitiam, cum dicit: “Qui sine peccato est uestrum, primus in illam lapidem mittat”, et suam misericordiam cum subdit: “Nec ego te condempnabo, uade et amplius noli peccare”.

Circa secundum notandum quod pharisei faciebant Christum querere et uolebant ipsum apprehendere, et ad utrumque respondit Christus. Nam ad hoc quod ipsum faciebant querere dixit: “Queretis me et non inuenietis”. Hoc fuit secundum Augustinum post Christi ascensionem, quando multi Iudei compuncti ad predicationem apostolorum crediderunt; unde Augustinus: ‘Viderunt Christum suo scelere morientem et crediderunt in Christum suis sceleribus ignoscentem, et quousque biberent sanguinem quem effuderunt de sua salute desperauerunt’. Secundum autem Chrysostomum hoc fuit, quando ciuitas eorum capiebatur. Probabile enim est, ut dicit, eos tunc meminisse Christi et miraculorum eius, quando eius presentiam quererent; ideo dixit: “Queritis me et non inuenietis”. Istud autem cotidie accidit, quia Christum multi querunt et non inueniunt ex eo quod non querunt eum ubi est, sed ubi non est. Christus enim non est in deliciis nec in diuitiis nec in honoribus, et ideo ibi non inuenitur; Iob XXVIII: ‘Non inuenitur in terra suauiter uiuentium’, hoc quantum ad deliciosos, ‘abyssus dicit non est in me’, hoc quantum ad auaros, quorum cupiditas non habet fundum, ‘et mare loquitur non est mecum’, hoc quantum ad superbos, qui semper sunt tumidi et inflati. Inuenitur autem in humilitate et paupertate et asperitate, quia ibi est. Ista enim tria Christus in hunc mundum ueniens secum portauit et cum istis nasci uoluit; Luc. II: ‘Inuenietis infantem’, ecce quanta humilitas, ‘pannis inuolutum’, ecce quanta paupertas, ‘et positum in presepio’, ecce quanta asperitas. Ad illud autem quod Iudei uolebant eum apprehendere et capere Christus respondit: “Vbi sum ego, uos non potestis uenire”; interlinearis: ‘Vbi sum ego immutabilis cum patre’. Non autem dixit secundum Glossam: «Non poteritis», sed: “non potestis”, tales enim tunc erant, qui non possent; sicut et alibi dixit Petro: “non potes me modo sequi, sequeris autem postea”. Quamuis autem Christus dicat: “ubi sum ego, uos non potestis uenire”, tamen de ministris suis dicit Ioh. XII: “Vbi sum ego, illic et minister meus erit”. Christus autem est in dextra dei, Mc. ult.: ‘Et dominus quidem Ihesus postquam locutus est eis assumptus est in celum et sedet a dextris dei’; est in gloria dei, Phil. II: ‘Omnis lingua confiteatur quia dominus Ihesus Christus in gloria est dei patris’; est in lumine dei, I Tim. VI: ‘Lucem habitat inaccesibilem’. Ministri ergo Christi erunt in dextra dei, quia pater dextra sue potentie eos in eternitate conseruabit; erunt in lumine dei, quia filius lumine sue sapientie eos illuminabit; erunt in gloria dei, quia spiritus sanctus sua dulcedine et suauitate eos glorificabit. Peccatores autem non erunt in dextra dei, sed sub pedibus dei. Tres enim tenebunt pedes suos ad gulam dampnatorum, scilicet deus, Ps.: ‘Ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum’; mors perpetua, Iob XVIII: ‘Calcet super eum quasi rex interitus’; et tota congregatio uirorum sanctorum, Mal. IIII: ‘Calcabitis impios, cum fuerint cinis sub planta pedum uestrorum’. Non erunt etiam in lumine dei, sed in tenebris inferni, Mt. XXII: ‘Ligatis manibus et pedibus mittite eum in tenebras exteriores’; nec erunt in gloria, sed in pena eterna, Mt. XXV: ‘Ibunt hii in supplicium eternum’.

Circa tertium notandum quod Iudei ignoranter prophetauerunt quando dixerunt: “Quo hic iturus est quia non inueniemus eum, numquid in dispersionem gentium iturus est et docturus gentes”. Verum quidem dixerunt, sed ignoranter dixerunt, quia Christus per apostolos gentes docuit et ad fidem conuertit. Totum quidem humanum genus erat in tenebris ignorantie et in profunditate uitiorum; deus autem in celo tenebat ueritatem suam et misericordiam suam, iuxta illud Ps.: ‘Domine in celo misericordia tua et ueritas tua usque ad nubes’. Tandem deus ueritatem, id est ueram sui cognitionem, in terram misit et eam in quodam angulo, id est in Iudeorum populo, occultauit, iuxta illud Ps.: ‘Notus in Iudea deus in Israel magnum nomen eius’; gratiam tamen siue misericordiam per quam omnes sibi reconciliaret et in gloriam suam eos reciperet eis non dedit. Christus autem utrumque secum portauit, scilicet gratiam et ueritatem, ita quod per ueritatem ueram cognitionem de deo gentibus dedit et per gratiam eos sibi reconciliauit. De hiis duobus dicitur Ioh. I: ‘Lex per Moysem data est’, id est cognitio unius dei data est per Moysem, scilicet populo Iudeorum, ‘sed gratia et ueritas per Ihesum Christum facta est’, quia Christus dedit gratiam reconciliantem et ueritatem illuminantem.

Circa quartum notandum quod Christus ad aquam sue gratie nos inuitat dicens: “Si quis sitit, ueniat ad me et bibat etc.”. Augustinus: ‘Si sitimus ueniamus non pedibus sed affectibus nec migrando sed amando’. Ad istas aquas gratiarum uocat nos deus per Ysaiam, dicens Ys. LV: ‘Omnes sitientes uenite ad aquas et qui non habetis argentum properate et emite et comedite, uenite emite absque argento et absque ulla commutatione uinum et lac, quare appenditis argentum uestrum non in panibus et laborem uestrum non in saturitate’. Dominus uocat sitientes illos qui sunt uacui ab amore mundi et aquas uocat amorem dei. Tales debent uenire ad aquas gratiarum, ideo dicit: ‘Omnes sitientes uenite ad aquas’. Augustinus: ‘Si habitat in te amor mundi, non est quo intret in te amor dei. Vas es, sed plenus es, funde quod habes ut recipias quod non habes; funde amorem seculi ut implearis amore dei’. Sequitur: ‘Et qui non habetis argentum, properate, emite et comedite’. Per argentum intelligitur terrena substantia uel eloquentia seu subtilis intelligentia. Si ergo sunt aliqui qui non habent argentum temporalis substantie nec humane facundie nec profunde intelligentie, saltem properent, emant et comedant; properent per desiderium et uoluntatem, emant per feruentem orationem et comedant per deuotam meditationem. Sequitur: ‘Venite, emite absque argento’, scilicet mundane eloquentie uel profunde intelligentie, ‘et absque ulla commutatione’, temporalis substantie, ‘uinum et lac’, per uinum intelligitur iocunditas mentis, per lac puritas corporis; emite ergo uobis per orationes et desideria spiritualem iocunditatem in mente et puritatem in carne. Vel per uinum et lac intelliguntur due nature in Christo. Nam per uinum intelligitur eius diuinitas iucundissima, Ps.: ‘Vinum letificat cor hominis’; per lac intelligitur eius purissima humanitas. Debemus ergo emere per orationes et desideria, uinum et lac, ut scilicet in celesti gloria possimus contemplari eius diuinitatem et uidere eius humanitatem, quia in ista contemplatione et uisione consistit tota beatitudo sanctorum. Et tunc uerificabitur quod dicit sponsa, Ct. V: ‘Bibi uinum cum lacte meo’. Sequitur: ‘Quare appenditis argentum non in panibus et laborem uestrum non in saturitate’. Multi sunt qui argentum, id est eloquentiam uel ingenium, appendunt et ponunt non in panibus, id est non in uera scientia que habet animam reficere, iuxta illud Mt. IIII: ‘Non in solo pane uiuit homo, sed in omni uerbo quod procedit de ore dei’; et laborem etiam suum et studium suum non ponunt in saturitate, quia addiscunt scientias lucratiuas que animam non satiant sed euacuant: non adducunt saturitatem sed uanitatem.

Ista aqua uiua quam Christus uult dare sitientibus non est materialis sed spiritualis, sicut immediate subditur: ‘Hoc autem dicebat de spiritu quem accepturi erant credentes in eum’. Magnum est igitur habere potentiam receptiuam gratie, maius habere aliquem gustum gratie, maximum habere plenitudinem gratie, permaximum habere perseuerantiam gratie. Istas quatuor differentias ponit dominus in uerbis premissis. Primo enim ostendit quod quilibet habet potentiam receptiuam gratie quia in potestate cuiuslibet est uenire ad fontem gratie, ideo dicit: “Si quis sitit, ueniat ad me”; secundo promittit dare gustum gratie, cum subdit: “et bibat”; tertio promittit dare plenitudinem gratie, cum subdit: “Flumina de uentre eius fluent”, id est de corde eius; quarto promittit dare continuationem et perseuerantiam gratie, cum subdit: “fluent aque uiue”.

Circa primum notandum quod omnes tam boni quam mali habent potentiam receptiuam gratie. Soli autem dampnati ista potentia carent; non enim ad istum fontem possunt uenire nec de ipso fonte minimam guttam haurire. Ad fontem quidem uenire non possunt, quia habent ligatos pedes et manus et sunt in tenebris, Mt. XXII: ‘Ligatis manibus et pedibus mittite eum in tenebras exteriores’. Non igitur possunt uenire, quia habent ligatos pedes, nec etiam possunt se dissoluere, quia habent ligatas manus, nec etiam scirent uenire, quia sunt in tenebris. Dampnati habent ligatas manus, quia nullum bonum possunt facere; habent ligatos pedes, quia nullum bonum possunt uelle nec desiderare; sunt in tenebris, quia nullum bonum possunt intelligere; sunt in tenebris exterioribus, quia nullum bonum possunt sperare, sed sunt extra omnem spem salutis. Dato etiam quod ad fontem possent uenire, tamen de illo fonte nec modicam guttam gratie possent haurire, sicut patet in illo diuite qui modicam guttam gratie refrigerantis petiit et tamen obtinere non potuit. Si igitur dampnati uel demones haberent istam potentiam receptiuam gratie, ad momentum unius hore taliter se disponerent quod ad istum fontem uenirent et aquam gratie obtinerent. Miseri autem peccatores quandocumque uolunt uenire possunt et tamen uenire contemnunt. Iste enim fons omnibus patet tam bonis quam malis, de quo fonte dicitur: Zach. XIII: ‘Erit fons patens domui Dauid, et habitantibus Iherusalem in ablutionem peccatoris et menstruate’. Per Dauid, qui interpretatur manu fortis, intelliguntur actiui; per Iherusalem, que interpretatur uisio pacis, intelliguntur contemplatiui; nomine autem peccatoris intelliguntur illi qui habent peccata spiritualia; per menstruatam illi qui habent peccata carnalia. Omnes isti in isto fonte bibere debent, scilicet actiui ut amplius roborentur, contemplatiui ut dulcius contemplentur et omnes peccatores ut a suis sordibus mundentur.

Circa secundum notandum quod dominus seruis suis dat gustum gratie sue. Et ille gustus est tante uirtutis quod extinguit sitim omnium mundanorum; est tante dulcedinis quod in dulcedinem uertit supplicia tormentorum; est tante suauitatis quod animam excitat ad desideria supernorum. Quod enim eius uirtus extinguat sitim mundanorum patet quia in Magdalena extinxit sitim carnalis concupiscentie, in Matheo sitim auaritie, in Paulo sitim superbie et mundane glorie, in Iacobo et Iohanne extinxit amorem terrenum, amorem domesticum et amorem proprium; nam, sicut dicitur Mt. IIII: ‘Vidit Ihesus Iacobum et Iohannem in naui cum Zebedeo patre eorum et uocauit eos’. Illi autem mox ut senserunt gustum diuine gratie, retia reliquerunt et sic reliquerunt amorem terrenum; et patrem dimiserunt in naui et sic reliquerunt amorem domesticum; et secuti sunt Christum, non seipsos nec proprias uoluntates et sic reliquerunt amorem proprium. Augustinus: ‘Qui biberit de fluuio paradisi, cuius gutta maior est oceano, restat ut in eo sitis huius mundi penitus extincta sit’. Quod autem eius dulcedo supplicia et tormenta uertat in dulcedinem, patet quia in Stephano lapides torrentes fecit dulces, iuxta illud: ‘Lapides torrentes illi dulces fuerunt’. In Andrea crucis supplicium uertit in gaudium, unde dixit alloquens ipsam crucem: «Securus et gaudens uenio ad te». In Laurentio ignis incendium uertit in refrigerium, unde dixit Decio: «Disce miser, quia carbones tui michi refrigerium, tibi autem parant eternum incendium». In apostolis omnes contumelias uertebat in glorias, Act. V: ‘Ibant apostoli gaudentes a conspectu concilii, quoniam digni habiti sunt pro nomine Ihesu contumeliam pati’. Quod uero eius suauitas faciat desiderare celestia, dicitur Mt. XVII, ubi Petrus aqua spiritus sancti potatus et quodammodo ebrius effectus dixit: “Domine bonum est nos hic esse, si uis, faciamus hic tria tabernacula”. Dicitur ergo tabernaculum a taberna; uolebat enim Petrus quod ibi essent tres taberne, in quibus uinum spiritus sancti uenderetur ita quod pater haberet suam tabernam, filius suam, et spiritus sanctus suam. In taberna autem patris uenditur uinum forte, id est gratia corroborans, que habet animam in dono confirmare; in taberna filii uenditur uinum clarum, id est gratia illuminans, que habet animam in agendis dirigere et illuminare; in taberna spiritus sancti uenditur uinum dulce, id est gratia dulcorans, que habet animam celesti dulcedine adimplere.

Circa tertium notandum quod Christus dat uiris perfectis spiritum sanctum in magna plenitudine, ideo dicitur: ‘Flumina de uentre eius etc.’. Vocatur autem spiritus sanctus flumen secundum Chrysostomum quia sicut flumen nec reuertitur nec stat, sed semper currit; sic et illi qui habent spiritum sanctum non reuertuntur ad peccata nec stant per otia, sed semper currunt ad fortia. De isto flumine dicitur Eze. XLVII: ‘Mensus est mille cubitos et transduxit me per aquam usque ad talos, mensus est mille et transduxit me usque ad genua et mensus est mille et transduxit me usque ad renes’. De hoc etiam flumine dicitur Ys. XXX: ‘Spiritus domini uelut torrens inundans usque ad medium colli’. Quidam igitur in hoc flumen introducuntur usque ad talos, quidam usque ad genua, quidam usque ad renes, quidam usque ad collum. In talis autem est corporis supportatio, in genibus deambulatio, in renibus urget concupiscentia, a collo procedunt uerba. Illi igitur in flumen spiritus sancti introducuntur usque ad talos, qui fortes sunt ad supportandum aduersa, Ps.: ‘Spiritu oris eius omnis uirtus eorum’. Illi introducuntur usque ad genua, qui sunt magnanimes ad aggrediendum opera uirtuosa, Eze I: ‘Vbi erat impetus spiritus, illuc gradiebantur nec reuertuntur cum ambularent’. Illi introducuntur usque ad renes, in quibus extinguuntur omnia carnalia desideria. Gregorius: ‘Gustato spiritu desipit omnis caro’. Illi introducuntur usque ad collum, qui habent utilia uerba, Mt. XIII: ‘Non enim uos estis loquentes, sed spiritus sanctus’.

Circa quartum notandum quod spiritus sanctus dicitur aqua uiua, quando scilicet quis habet gratie continuationem et perseuerantiam. Sine hac enim perseuerantia nichil ualerent omnia precedentia. Bernardus in epistola ad Ianuenses: ‘Tolle perseuerantiam, nec obsequium mercedem habet nec beneficium gratiam nec laudem fortitudo’. Iste autem fluuius aque uiue spiritualiter fluit in celo, de quo dicitur Apoc. ult.: ‘Ostendit michi fluuium aque uiue splendidum, tamquam cristallum procedentem de sede dei et agni et in medio platee Iherusalem’. Ex quibus uerbis habetur quod ille fluuius spiritus sancti dabit sanctis sacietatem reficientem, ideo uocatur flumen. In presenti enim uita sancti uiri bibunt aquam spiritus sancti ad mensuram, Eze. IIII: ‘Aquam in mensuram bibes’. In futuro autem in isto flumine erunt et sine mensura bibere poterunt, Ct. V: ‘Bibite amici mei et inebriamini carissimi’. Serui dei in presenti sunt amici, in futuro erunt carissimi; ergo amici bibunt, quia spiritum sanctum habent ad mensuram, sed carissimi erunt ebrii, quia habebunt ipsum sine mensura. Secundo ille fluuius habet emanationem indeficientem, ideo dicitur: ‘aque uiue’. Fluuius aque mundi deficit, sed fluuius spiritus sancti deficere non ualebit, Ier. II: ‘Me dereliquerunt fontem aque uiue et foderunt sibi cisternas dissipatas que continere non ualent aquas’. Mundus enim est sicut cisterna perforata, quia amor eius cito deficit; spiritus autem sanctus est aqua uiua, quia amor eius nunquam deficit. Quod enim amor mundi cito deficit, dicitur I Ioh. II: ‘Mundus transit et concupiscentia eius’; quod autem amor spiritus sancti non deficit, dicitur I Cor. XII: ‘Caritas nunquam excidit’. Tertio habet caritatem refulgentem, ideo dicitur: ‘Splendidum tamquam cristallum’. Fluuius amoris mundi est turbidus et facit animam turbidam et fedam, Ier. II: ‘Quid tibi in uia Egypti, ut bibas aquam turbidam’; fluuius uero amoris dei est clarus et ideo facit animam pulchram, Sap. VI: ‘Clara est, et que nunquam marcescit sapientia’, Ys. LVIII: ‘Implebit dominus splendoribus animam tuam’. Quarto habet suauitatem afficientem, ideo dicitur: ‘Procedentem de sede dei et agni’, hoc est de contemplatione diuinitatis et uisione humanitatis. Ex qua uisione et contemplatione causatur tota dulcedo et suauitas sanctorum. Fluuius aque mundi habet aquas amaras, Ys. XXIIII: ‘Amara erit potio bibentibus illam’. Dicitur Exo. XV quod aque de Marath erant amare; Marath enim interpretatur amaritudo peccati et significat mundum, in quo sunt male amaritudines peccatorum. Fluuius autem spiritus sancti habet aquas dulces, Ecc. XXIIII: ‘Spiritus meus super mel dulcis et hereditas mea super mel et fauum, qui edunt me adhuc sitient’. Quinto habet presentiam assistentem, quia fluit ‘in medio platee Iherusalem’. Mundus dat suas consolationes cum magno labore, quia oportet quod homo ultra mare uadat et labores multos sustineat ut diuitias et consolationes mundanas acquirat; sed fluuius spiritus sancti et in presenti uita fluit ad ostium uoluntatis et in futuro fluit in medio ciuitatis celestis. Et quilibet sine labore potest inde haurire, Deut. XXX: ‘Mandatum hoc quod ego precipio tibi non supra te est neque procul positum neque trans mare positum, ut causeris et dicas quis ex nobis transfretare poterit mare et illud ad nos usque deferre, sed iuxta te est ualde in ore tuo et in corde tuo ut facias illud’. Fluit etiam ad ostium nostre uoluntatis, Apoc. III: ‘Ego sto ad ostium et pulso etc.’.

Sicut patet ex isto euangelio, inter Iudeos quidam erant malitiosi qui Christum occidere uolebant; de quibus dicitur in principio euangelii ‘Ambulabat Ihesus in Galileam, non enim uolebat in Iudeam ambulare quia querebant eum Iudei interficere’. Secundo erant quidam uanagloriosi, qui gloriam mundi querebant; sicut erant quidam propinqui Christi qui dixerunt: ‘Transi hinc et uade in Iudeam etc.’. Tertio quidam erant formidolosi qui scilicet in Christum credebant, sed propter metum Iudeorum eum confiteri non audebant; de quibus dicitur: ‘Quidam enim dicebant quia bonus est, alii autem dicebant non, sed seducit turbas’. Nemo tamen, scilicet illorum qui credebant in eum, palam loquebatur de illo propter metum Iudeorum; inter istos scilicet malitiosos, uanagloriosos et formidolosos erat Ihesus in medio constitutus.

Circa primum duo dicuntur, scilicet quod Christus in Galileam ambulabat et quod in Iudeam ire nolebat. Galilea quidem transmigratio siue uolubilis interpretatur, et significat presentem uitam que est uolubilis et transitoria. In qua uolubilitate Christus nobiscum fuit et ideo in Galileam cum discipulis ambulauit; post resurrectionem autem discipulos in Galileam precessit; Mt. ult.: ‘Precedit uos in Galileam’, quia iam cum eis in uite mutabilitate non fuit. Postquam enim in baculo crucis flumen nostre mutabilitatis transiuit omnem mutabilitatem abiecit, Gen. XXXII: ‘In baculo meo transiui Iordanem istum etc.’. Iste autem fluuius mutabilitatis humane triplicem habuit statum. In primo quidem stabat et paratus tamen erat stare et fluere. Et hoc fuit in prima hominis conditione, quando homo in potestate habebat mori et non mori. In secundo statu non stat, nec reuertitur, sed semper fluit, iuxta illud II Reg. XIIII ‘Omnes morimur et quasi aque dilabimur in terram, que non reuertuntur’. In tertio autem statu iste fluuius reuertetur, quia omnes qui fluxerunt per mortem reuertentur per resurrectionem; et tunc iste fluuius semper stabit, quia nullus de cetero morietur. Possumus igitur dicere quod Christus in isto triplici statu fuit. Nam uirtute deitatis potuisset mori et non mori, iuxta illud Ioh. X: ‘Potestatem habeo ponendi animam meam et potestatem habeo iterum sumendi eam’. In quantum autem fuit homo mortalis, fuit in secundo statu quia ideo nasci uoluit, ut moreretur; ideo statim in sua natiuitate magi sibi mirram obtulerunt, ad insinuandum quod homo mortalis erat, quia tunc cum mirra condiebantur corpora mortuorum. In quantum a mortuis resurrexit, fuit in tertio statu, Rom. VI: ‘Christus resurgens ex mortuis iam non moritur etc.’. Secundo dicitur quod nolebat in Iudeam ire et subditur causa, quia querebant eum Iudei interficere. Subtrahebat igitur ab eis suam presentiam triplici de causa, scilicet ratione sui et nostri et Iudeorum. Ratione sui, quia nolebat adhuc a Iudeis occidi ex eo quod nondum uenerat tempus sue passionis ab ipso electum; unde respondit illis qui sibi suadebant ut in Iudeam iret: ‘Tempus meum nondum aduenit etc.’. Secundo ratione nostri, ut nobis exemplum daret quod aliquando persecutores possumus declinare. Istam rationem ponit Augustinus dicens: ‘Poterat dominus ambulare inter Iudeos et non occidi. Hanc enim potentiam quando uoluit demonstrauit, sed infirmitati nostre prebebat exemplum; non enim ipse perdiderat potestatem, sed nostram consolabatur fragilitatem’. Idem: ‘Futurum erat ut aliquis fidelis absconderet se ne a persecutoribus inueniretur et ne illi pro crimine latibulum obiceretur precessit in capite quod in membris confirmaretur’. Tertio ratione Iudeorum. Hanc rationem assignat Teophilus dicens: ‘Nolebat in Iudeam ambulare; uanum enim reputabat in medio inimicorum manere et magis ipsos ad odium incitare’.

Circa secundum notandum quod Christus habebat quosdam cognatos secundum carnem et more Iudeorum fratres dicebantur, qui tamen de numero apostolorum non erant nec adhuc in Christum credebant. Isti erant cupidi mundane glorie, ‘Erat autem tunc in proximo dies festus Iudeorum scenophegia’; et dicitur scenophegia a scenos, quod est umbra, quia tunc Iudei in umbraculis salicum habitabant in memoriam quod patres eorum per quadraginta annos in tabernaculis habitauerant. Isti igitur cognati Christi uolebant quod Christus ad illud festum ascenderet et ibi suam gloriam manifestaret; et imponebant Christo tria secundum Chrysostomum, scilicet formidinem, amorem glorie, et quod non erant uera multa miracula que de ipso dicebantur. Nam in hoc quod dicunt ‘nemo quidem in occulto aliquid facit’ notant eum de formidine; in hoc quod subdunt ‘et querit ipse in palam esse’ notant eum de amore glorie; in hoc quod subdunt ‘si hoc facis manifesta te ipsum mundo’ notant eum quod non faciebat multa que dicebantur. Christus autem respondit eis ostendens quod inter ipsum et ipsos tres erant differentie. Vna est quia tempus suum nondum aduenerat; tempus autem ipsorum semper erat paratum, unde ait: ‘Tempus meum nondum aduenit etc.’. Et potest intelligi de tempore sue glorificationis quasi dicat: «Vos uultis quod ego ostendam gloriam meam, sed tempus glorie mee manifestande, quale erit tempus mee resurrectionis et ascensionis nondum aduenit. Tempus autem uestrum, id est gloria mundi, semper est paratum». Vel potest intelligi de tempore passionis. Dicit enim Chrisostomus quod isti fratres sui qui in eum non credebant ideo forte sibi consulebant ut in Iudeam ascenderet, ut ipsum Iudeis traderent; et ideo dicit ‘Tempus meum’, scilicet tradendi Iudeis et occidendi, ‘nondum aduenit, tempus autem uestrum’, scilicet standi cum Iudeis, ‘semper est paratum’. Habuit autem Christus triplex tempus, scilicet preteritum, presens et futurum. Tempus preteritum fuit tempus sue natiuitatis, de quo dicitur Gal. IIII: ‘Vbi uenit plenitudo temporis, misit deus filium suum etc.’; et illud tempus fuit ad gloriam dei et ad pacem mundi, unde tunc angeli cantauerunt ‘Gloria in excelsis deo etc.’. Tempus presens fuit tempus uite sue; et illud expendit ad nostram utilitatem; totum enim tempus uite sue expendit et consumpsit ad nostram eruditionem et instructionem. Tempus futurum erat tempus sue passionis; et illud expendit ad redemptionem generis humani. Ecce quam utiliter Christus totum tempus suum expendit. Sed multi sunt qui tempus suum preteritum in uanitatibus consumpserunt, tempus presens similiter in uanitatibus expendunt, tempus uero futurum deo dare uolunt dicentes: «Adhuc ero bonus homo, adhuc penitentiam faciam». Sed sicut dicit Augustinus qui promisit ueniam penitenti non spopondit diem crastinum differenti. Dicit tamen Bernardus quod uere penitens de tempore nichil perdit; quia et preteritum restaurat per contritionem et presens tenet per bonam operationem et futurum tenet per boni propositi constantiam et firmitatem. Secunda differentia inter Christum et illos erat quia Christus mundum, id est mundanos, reprehendebat et ideo mundus ipsum odiebat; ipsi autem mundum diligebant et ideo mundus eis fauebat, unde subdit ‘Non potest mundus odisse uos etc.’. Ita enim est de mundo et mundi contemptoribus et amatoribus, sicut de duobus hominibus insimul commorantibus; si enim duo homines uiui insimul sunt, ambo se possunt mutuo uidere et diligere; si uero ambo sunt mortui, neuter potest alterum uidere nec diligere; si autem unus est mortuus et alter uiuus, uiuus mortuum uidet, mortuus autem uiuum uidere non potest. Homo igitur et mundus sunt quasi duo homines. Tunc ambo sunt uiui, quando homo mundum diligit et mundus sibi prospera tribuit; de hiis dicitur, I Ioh. IIII: ‘Ipsi de mundo sunt et ideo de mundo loquuntur et mundus eos audit’. Tales erant isti fratres Christi, ideo dixit eis: ‘Non potest mundus odisse uos’. Vbi dicit Chrysostomus: ‘Qualiter mundus eos odit, qui eadem cum mundo uolunt et pro eo student?’ Tunc ambo autem sunt mortui, quando et homo mundum non amat et mundus de ipso non curat. Talis erat apostolus qui dicebat, Gal. VI: ‘Michi mundus crucifixus est et ego mundo’. Talis erat Christus qui mundum reprehendebat et ideo mundus ipsum odiebat; unde ait: ‘Me autem odit, quia ego testimonium perhibeo de illo, quia opera eius mala sunt’. Tunc autem unus est mortuus et alter uiuus, quando mundus de homine non curat et tamen homo mundum amare non cessat; uel quando homo mundum amare contempnit et tamen mundus occupationibus eum astringit. Tertia differentia erat inter Christum et illos, quia illi gloriam mundi amabant. Christus autem gloriam mundi contempnebat, unde ait: ‘Vos ascendite ad diem festum hunc, ego autem non ascendam’, scilicet uobiscum, uel non ascendam eo modo quo uultis, scilicet ut laudem et fauorem humanum habeam et acquiram. Isti uolebant semper esse in festo et non in uigilia, quia uolebant semper habere mundi gloriam et nullam ferre mundi molestiam; similes istis multi sunt in presenti uita qui uolunt semper facere festum et ideo in futuro facient uigiliam; uolunt modo esse in commessationibus, risibus et uanitatibus, ideo semper erunt in esurie, in fletu et in tribulatione; Luc. VI: ‘Ve uobis qui nunc ridetis’, ecce festum, ‘quoniam lugebitis et flebitis’, ecce uigilia. Ponamus exemplum de duobus, scilicet Lazaro et diuite. Lazarus quidem semper fuit in uigilia, id est in paupertate, esurie et tribulatione; et ideo modo facit festum, quia modo est in abundantia, in satietate et in consolatione. Diues autem semper fuit in festo, scilicet in epulatione, in pompa et in letitia; ideo modo facit uigiliam, quia modo est in tormentis, in igne et in esurie.

Circa tertium notandum quod quidam erant formidolosi et timidi qui in Christum credebant, sed ueritatem dicere non audebant. Ideo in ueritatem peccabant; tribus enim modis, ut dicit Chrysostomus, in ueritatem quis peccare potest: aut ueritatem tacendo, aut ipsam ueritatem in mendacium commutando, aut ipsam ueritatem non defendendo. Eodem modo erant quidam hic qui ueritatem pre timore tacebant; de quibus dicitur ‘Alii dicebant quia bonus est’, et subditur ‘Nemo tamen palam loquebatur de illo propter metum Iudeorum’. Augustinus: ‘Vterque reus est apud deum, et qui ueritatem tacet et qui mendacium dicit; ille quia prodesse non uult, iste quia nocere desiderat’. Alii erant qui ipsam ueritatem in mendacium commutabant, de quibus subditur ‘Alii autem dicebant non, sed seducit turbas’. De talibus dicitur Ro. I: ‘Commutauerunt ueritatem dei in mendacium’. Alii erant qui ipsam ueritatem non defendebant, de quibus dicitur ‘Murmur multum erat de eo in turba’. Murmurabant quidem de eo quod pharisei Christum persequebantur, sed tamen eum non defendebant nec aperte resistere audebant, cum tamen dicatur Ecc. IIII: ‘Pro iustitia agonizare pro anima tua et usque ad mortem certa pro iustitia’.

Beatus Iohannes euangelista describit nobis tria festa. Vnum est quod numquam est celebrandum, quia Christus illud noluit celebrare; et hoc ostendit Christus cum dixit: “Vos ascendite ad diem festum hunc, ego autem non ascendam ad diem festum ipsum etc.”. Secundum est quod celebrandum, sed quasi occulte, non uane neque pompatice; de quo subditur: ‘Vt autem ascenderunt fratres eius’, scilicet qui uolebant ut ascenderet pompatice. Tunc et ipse ascendit ad diem festum istum, non manifeste, sed quasi in occulto. Tertium est quod celebrandum manifeste et cum magna sollempnitate, sicut festum quod fiet in templo celesti. Istud significatur per illud quod Iohannes immediate subdit dicens: ‘Iam autem die festo mediante ascendit Ihesus in templum’.

Circa primum notandum quod festum illud non est celebrandum; est festum hominum uanorum qui totum tempus suum ponunt in commessationibus, delectationibus et aliis uanitatibus. De quo festo dicitur, Ex. XXXII: ‘Cras sollempnitas domini est’ et subditur ‘et sedit populus manducare et bibere et surrexerunt ludere’. Istud autem festum dyabolicum non est faciendum triplici de causa. Primo quia hec uita est tota uigilia; ideo debemus ieiunare et peccata nostra plangere ut possimus ad festum celestis patrie peruenire, Ioel III: ‘Conuertimini ad me in toto corde uestro, in ieiunio et fletu et planctu etc’; Mt. V: ‘Beati qui lugent’, ecce uigilia; ‘quoniam ipsi consolabuntur’, ecce festum. Sed uani homines uolunt hic facere festum, et ideo uenient ad uigiliam; Luc. VI: ‘Ve uobis qui saturati estis’, ecce festum; ‘quia esurietis’, ecce uigilia. Secundo istud festum non est faciendum, quia ista uita est exilium. Stultus esset ille peregrinus qui in exilio positus uellet facere festum, sed debet expectare quousque ad suam patriam reuertatur. Ista igitur uita est quoddam exilium, Ps. ‘Aduena ego sum apud te et peregrinus’. Patria autem nostra est regnum celeste, Heb. XIII: ‘Non enim habemus hic manentem ciuitatem, sed futuram inquirimus’. Quia igitur peccatores de exilio fecerunt patriam, ideo a patria celesti semper erunt exules et exbanniti, Apoc. XXII: ‘Foris canes et uenefici et impudici’. Tertio istud festum non est faciendum, quia ista uita est locus laboris, Iob V: ‘Homo nascitur ad laborem et auis ad uolatum’; ideo serui dei sunt in continuo labore, Gal. VI: ‘Dum tempus habemus operemur bonum apud omnes’; et ideo de labore uenient ad requiem, Apoc. XIIII: ‘Amodo iam dicit spiritus ut requiescant etc.’. Vani autem homines uolunt esse in otio; et ideo de otio uenient ad laborem, Ps.: ‘Laborabit in eternum’, scilicet in penis, ‘et uiuet adhuc in finem’.

Secundo quoddam festum est, ut dictum est, quod est celebrandum sed quasi occulte, et tertium quod est celebrandum sollempniter et manifeste. Et ad ista intelligenda notandum quod anime sanctorum uirorum tres habent status. Primus est in quantum ipse anime in presenti uita cum suo corpore sunt coniuncte et tali modo sunt in manu dei, Sap. III: ‘Iustorum anime in manu dei sunt’. Secundus est in quantum ipse anime a suis corporibus sunt exute, et quantum ad hoc sunt in sinu dei; olim erant in sinu Abrahe et modo sunt in sinu dei, Ys. XL: ‘In brachio suo congregabit agnos et in sinu suo leuabit fetas ipse portabit’; congregabit agnos, id est innocentes, ne ab innocentia cadant; leuat et portat fetas, id est penitentes in sinu, ut semper operibus penitentie fecundi permaneant. Tertius est in quantum anime ad sua corpora reuertuntur et in suis corporibus beatificabuntur, et quantum ad hoc sunt in thalamo dei, Deut. XXXIII: ‘Amantissimus domini habitabit confidenter in eo, quasi in thalamo tota die morabitur et inter humeros illius requiescet’. In quantum igitur anime adhuc sunt in presenti uita cum suo corpore coniuncte, et sunt in manu dei, non debet fieri de ipsis aliquod festum triplici de causa, scilicet propter periculum, propter dubium et statum. Primo propter periculum, quia ille qui est homo sanctus, cras poterit esse malus, I Cor. X: ‘Qui se existimat stare uideat ne cadat’. Secundo propter dubium, quia nescimus qui sunt in dextera dei uel in sinistra. Multi enim uidentur esse in eius dextera qui sunt in sinistra uel e contrario. Iudas quando erat bonus uidebatur esse in dextera dei, et tamen quantum ad dei prescientiam erat in sinistra. Latro de cruce uidebatur esse in sinistra dei et tamen in dei predestinatione erat in dextera dei. Tertio propter statum, quia sancti modo multis tribulationibus sunt expositi. Homo autem qui est in tribulationibus non indiget celebratione festi, sed compassione animi. Propter istam causam nec de Christo nec de beata uirgine quamdiu fuerunt in hac uita factum fuit aliquod festum, quia tota uita sua fuit in labore et afflictione; et ideo non erat eis necessaria celebratio, sed compassio. Secundo anime considerantur prout sunt exute a corpore et quantum ad hoc sunt in sinu dei; sicut enim illud quod est in sinu est securum et est carum et est homini quodammodo coniunctum, sic et anime sanctorum dicuntur esse in sinu dei, quia sunt ualde secure, Ioh. X: ‘Non rapiet eos quisquam de manu patris mei’; sunt deo ualde care, I Cor. V: ‘Empti enim estis pretio magno’; sunt deo coniuncte et unite, Ioh. XVII: ‘Omnes unum sint, sicut tu pater in me et ego in te’. Sicut enim filius est unum cum patre per naturam, sic et sancti erunt unum cum patre et filium per gratiam. Quantum ad istum statum in presenti uita facimus festum de sanctis triplici de causa, ut dicit Augustinus contra Faustum, scilicet propter imitationem, propter meritorum associationem et propter eorum orationem. Primo propter imitationem, ut scilicet ex hoc sanctorum exempla imitemur, Iac. V: ‘Exemplum accipite fratres exitus mali et longanimitatis et laboris et patientie, prophetas qui locuti sunt in nomine domini’. Secundo propter meritorum associationem, ut scilicet eorum meritis associemur et partecipes simus. Sancti enim merita sua participant illis qui eos honorant. Tertio propter eorum orationem, ut scilicet apud deum ipsi pro nobis intercedant; ideo dicitur, Iob V: ‘Ad aliquem sanctorum conuertere’. Istud autem festum fieri debet quasi occulte, non pompatice nec cum aliqua uanitate; et in hoc maxime peccant mulieres contra quas dicitur, Amos VIII: ‘Conuertam festiuitates uestras in luctum et omnia cantica uestra in planctum et inducam super omne dorsum saccum et super omne caput caluitium’. Mulieres consueuerunt in festiuitatibus ducere choreas et dicere cantationes uanas, sed ista cantica conuertentur in luctum infernalem; et ideo dicitur ‘Conuertam festiuitates uestras in luctum etc.’. Consueuerunt etiam frigia et uana ornamenta deferre, sed ista ornamenta commutabuntur in saccum, quia cum sacco sepelientur; et ideo dicitur ‘Inducam super omne dorsum saccum’. Consueuerunt etiam capillos alienos deferre et caput suum uane ornare, sed iste ornatus in caluitium conuertetur, quia sicut patet, capita earum in monumentis totaliter sunt decaluata; et ideo subditur ‘et super omne caput caluitium’. Tertius status est quando post beatam resurrectionem anime ad sua corpora reuertentur; et tunc facient festum, non semel in anno uel in mense uel in hebdomada, quia non erit ibi annus nec mensis nec hebdomada, sed tantum dies una. Vnde Augustinus super illo uerbo ‘tempus meum nondum aduenit’ exponit de tempore glorie in persona Christi dicens ‘Ipse est dies festus meus, non diebus istis percurrens et transiens, sed permanens in eternum. Ipsa est festiuitas et gaudium sine fine, eternitas sine labore, serenitas sine nube’. Istud festum etiam non fiet occulte, sed cum magna celebritate, quia omnes angeli et omnes beati insimul deum laudabunt. Augustinus in libro de ciuitate dei: ‘Vacabimus et uidebimus, amabimus et laudabimus. Ecce quid erit in fine sine fine’. Ad uacare igitur sequitur uidere, quia nisi homo uacet non uidet, iuxta illud Ps. ‘Vacate et uidete’; et ideo dicit ‘Vacabimus et uidebimus’. Ad uidere sequitur amare, quia nulla res potest amari nisi uideatur, uel nisi modo aliquo cognoscatur; ideo dicit ‘Videbimus et amabimus’. Ad amare sequitur laudare et commendare. Illam enim rem quam odio habeo semper uitupero; illam autem rem quam diligo semper commendo, laudo et extollo; et ideo dicit ‘Amabimus et laudabimus’. Sancti igitur in patria uacabunt, uacando uidebunt, uidendo amabunt et amando laudabunt, et sine fine hoc erit.

Encenia erat festum dedicationis templi. Et dicitur encenia, -orum in plurali, quia per plures dies illud festum agebatur; dicitur autem ab en, quod est in, et cenos, quod est nouum; unde encenio, -as, id est initiare, uel aliquid de nouo facere; unde uestem nouam enceniat, qui primo portat; et episcopus ecclesiam enceniat quando eam dedicat. Agebatur igitur tunc festum dedicationis templi. Nam secundum Ieronimum tres fuerunt dedicationes templi. Prima facta fuit a Salomone in autumpno de mense septembri. Secunda facta fuit a redeuntibus de captiuitate babilonica in uere, de mense martii. Tertia facta fuit a Iuda machabeo qui templum a gentibus prophanatum mundauit in hyeme de mense decembri; de qua hic dicitur ‘Christus ergo ad istud festum dedicationis ascendit in porticu Salomonis’. Fecerat igitur Salomon quandam porticum ubi stabat ad orandum; et quamuis illa porticus postmodum fuerit destructa tamen credendum est quod tunc fuerit reparata. Postmodum igitur Iudei circumdederunt eum dicentes: “Quousque animam nostram tollis? Si tu es Christus dic nobis palam”. In hoc sicut dicit Chrysostomus ostenditur peruersitas Iudeorum, qui quando Christus eos erudiebat per uerba petebant signa dicentes, Io. II: “Quod signum ostendis nobis quia hec facis etc.”. Cum autem faciebat signa petebant uerba, sicut quando dixerunt hoc: “Si tu es Christus dic nobis palam”.

Notandum est autem quod Iudei intendebant Christum decipere uel ipsum deterrere uel conturbare. Sed Christus contra hoc quod ipsum uoluerunt decipere se habuit sapienter. Contra hoc quod uoluerunt eum deterrere se habuit constanter. Contra hoc quod uoluerunt eum conturbare se habuit patienter et respondit rationabiliter. Primo quidem uoluerunt eum decipere et premittunt uerba adulationis ut citius eum decipere possent dicentes: “Quousque animam nostram tollis si tu es etc.”. Cogitabant enim eum decipere taliter, quia aut respondebit se non esse Christum, “et sic habebimus propositum nostrum”; aut dicet se esse Christum et regem “et tunc duo sibi imponemus”, id est ambitionem – unde dicit Augustinus: ‘Si dicet “Ego sum Christus qui de semine Dauid oriundus erat “calumpniabuntur quod sibi arrogaret regiam potestatem’ – item usurpationem, unde Alcuinus: ‘Per hoc cogitabant eum tradere potestati presidis puniendum, quasi qui contra Augustum imperium usurparet’. Si autem respondebit dubie, “dicemus quod iste homo est duplex quia aliud habet in corde et aliud dicit in ore”. Sed ad ista dominus se habuit sapienter. Non enim dixit se non esse Christum, quia dixisset contra ueritatem et ipse est ipsa ueritas que mentiri non potest. Respondit autem ad alia duo dicens: “Loquor uobis et non creditis, opera que ego facio in nomine patris mei, hec testimonium perhibent de me”; quasi dicat Christus: «Vultis audire a me si ego sum Christus; et ego uobis respondeo quod non oportet quod ego dicam quia opera que ego illa facio testimonium perhibent de me». Faciebat enim Christus quedam opera que indicabant suam humanitatem, sicut flere, esurire, conturbationem ostendere, lassitudines sustinere. Quedam que ostendebant suam potentiam et diuinitatem sicut dare spiritum sanctum, Io. XX: ‘Accipite spiritum sanctum etc.’; sicut peccata remittere, Luc. V: ‘Homo, remittuntur tibi peccata tua’, unde dixerunt scribe et pharisei ‘Quis potest dimittere peccata nisi solus deus?’; sicut infirmos et mortuos solo imperio suscitare et sanare, Mc. V, ‘Puella tibi dico surge’. Ista opera perhibebant de eo testimonium quod ipse erat uerus homo et uerus deus. Alia testimonia scilicet quod sit uerus deus et uerus homo ponit dicens, I Io. V: ‘Tres sunt qui testimonium dant in celo, pater, uerbum et spiritus sanctus, et hii tres unum sunt; et tres sunt qui testimonium dant in terra, spiritus, aqua et sanguis’. Quod enim Christus fuerit celestis, id est uerus deus, testimonium dedit pater quando dixit, Mt. III: ‘Hic est filius meus dilectus’; testimonium dedit spiritus sanctus, quando in specie columbe super ipsum baptizatum descendit; testimonium dedit ipse filius quando dixit: “Ego et pater unum sumus”. Quod autem fuerit terrestris, id est homo uerus, tres sunt testes, scilicet spiritus, id est anima quam in cruce emisit, aqua que de eius latere et sanguis qui de eius uenis effluxit. Sic ergo Christus ad illud quod querebant si ipse erat Christus, respondit quod opera sua indicabant quod ipse esset. Ad aliud uero quod uolebant scire si respondisset dubie ait: ‘Pater quod dedit michi maius est omnibus’; Augustinus: ‘Dedit michi ut sim uerbum eius, ut sim unigenitus filius eius, ut sim splendor lucis eius’. Et subdit dominus: “Ego uobis dico et pater unum sumus”, quasi dicat: «Vos uultis scire si ego locutus fuero dubie, et ego uobis dico manifeste quia “Ego et pater unum sumus”». Augustinus: ‘Vtrumque audi et “unum” et “sumus” et a Caribdi et Scilla liberaberis. Quod dixit “unum” liberat te ab Ario, quod dixit “sumus” liberat te a Sabellio. Si “unum”, non ergo diuersum; si “sumus” ergo pater et filius.

Secundo Iudei uoluerunt Christum deterrere. Quod notatur per hoc quod dicitur: ‘Sustulerunt lapides Iudei ut lapidarent eum’. Audientes enim Iudei hoc, quod dixit “Ego et pater unum sumus”, intellexerunt Iudei quod diceret se equalem deo; et ideo manus ad lapides posuerunt ut sic eum deterrerent ne talia ulterius dicere auderet. Sed Christus ad eorum terrores se habuit constanter dicens: “Multa bona opera ostendi uobis ex patre meo, propter quod horum opus me lapidatis”. Quasi dicat Christus nullus debet lapidari pro bono opere, sed pro malo: “Ego autem inter uos opera mala non feci, sed multa bona operatus sum, quia leprosos mundaui, cecos illuminaui, mortuos suscitaui”. Sunt quidam qui reddunt mala pro malis, et istud est prohibitum quia deus sibi hoc retinuit, Ro. XII: ‘Michi uindicta et ego retribuam’. Alii sunt qui reddunt bona pro bonis, et istud est quoddam naturale debitum, Mt. V: ‘Si diligitis eos qui uos diligunt, quam mercedem habebitis? Nonne et publicani hoc faciunt?’. Alii sunt qui retribuunt bona pro malis, et istud est perfecte charitatis indicium. Talis erat Christus qui a Iudeis recipiebat multa conuitia et tamen non cessabat dare eis sua beneficia. Istam doctrinam docet Christus suos discipulos dicens, Mt. V: ‘Benefacite hiis qui oderunt uos’. Alii sunt qui retribuunt mala pro bonis et istud est ualde iniquum. Tales erant Iudei qui a Christo multa ei recipiebant beneficia et tamen multa inferebant obprobria, Ps.: ‘Retribuebant michi mala pro bonis et odium pro dilectione mea’; et ideo Christus caritatiue arguit eos dicens: “Multa bona opera ostendi uobis ex patre meo propter quod horum opus me lapidatis”.

Tertio Iudei uoluerunt ipsum conturbare in hoc quod blasphemiam sibi imponebant dicentes: “De bono opere non lapidamus te, sed de blasphemia etc.”. Non est aliquis ita patiens qui non moueretur ad turbationem si sibi diceretur quod esset blasphemus. Christus autem respondit patienter et rationabiliter dicens: “Nonne scriptum est in lege uestra quia ego dixi dii estis etc.”, quasi dicat Christus: «non debetis me lapidare si deum me uocaui, quia scriptura uestra uocat deos homines puros ». Multo fortius potest uocari deus ille ‘quem pater sanctificauit’, id est sanctum genuit, ‘et in mundum misit’. Dicit autem Glossa quod deus dicitur tribus modis, scilicet natura, et hoc modo Christus erat deus; adoptione et gratia, et hoc modo dicuntur sancti uiri dii; et falsa nuncupatione, et hoc modo ydola et demones dii appellantur. Sancti ergo uiri dicuntur dii non per naturam, sed per gratiam. Augustinus: ‘Talis est unusquisque qualis est dilectio sua; si deum diligis deus es, si terram diligis terra es. Diligamus deum ut dii appellemur, contempnamus terrena ne terra uocemur’. Sed posset aliquis dicere: «Volo utrumque facere, et deum diligere, et sic ero deus, et terram amare, et sic ero terra». Sed hoc fieri non potest, quia sicut dicitur Mt. VI: ‘Nemo potest duobus dominis seruire’, scilicet deo et mundo. Et istud potest ostendi per tria exempla, scilicet uasis, manus et oculorum. Augustinus enim in libro homiliarum enim hoc ostendit exemplo uasis, quia si aliquod uas debet aliquo impleri melle et est plenum aceto oportet quod acetum effundatur et sic mel infundatur. Vnde dicit: ‘Est amor utilis et est amor noxius. Amor amore impeditur, amor noxius recedat et amor utilis succedat. Pleni sunt homines amore huius seculi, fundant et capiant. Vis ut intret mel unde acetum non fudisti?’ Secundo hoc ostendit idem Augustinus super eodem exemplo manus dicens: ‘Amorem hominis sic putate quasi manum anime. Si aliquid tenet tenere aliud non potest. Vt autem possit tenere quod datur, dimittat quod tenetur. Qui enim amat seculum deum amare non potest, occupatam habet manum. Dicit illi deus: «Tene quod do». Non uult dimittere quod tenebat, non potest accipere quod offertur’. Tertio hoc ostendit Cyprianus in tractatu de duodecim abusionibus seculi exemplo oculorum dicens: ‘Mundi amor et dei pariter in uno corde habitare non possunt quemadmodum oculi celum pariter et terram nequaquam conspiciunt’. Dicit autem Aristoteles in libro de animalibus quod aues claudunt oculos cum palpebra inferiori; animalia uero gressibilia cum palpebra superiori. Per aues intelliguntur uiri spirituales, qui ad inferiora et terrena oculos claudunt et celestibus et superioribus intendunt; per animalia gressibilia intelliguntur uiri mundani qui habent oculos clausos ad celestia et apertos ad terrena.

Dominus noster, qui est uerus pastor, ponit hic duas differentias ouium. Sunt enim quedam oues que non sunt sue sed oues dyaboli, de quibus dicit: “Sed uos non creditis, quia non estis ex ouibus meis”. Alie sunt oues sue, de quibus subdit: “Oues mee uocem meam audiunt”.

Prime oues, scilicet oues dyaboli, faciunt duos greges. Primus grex est in hoc mundo. Oues igitur dyaboli que sunt in hoc mundo sunt ipsi ypocrite, de quibus dicitur Mt. VII: ‘Attendite a falsis prophetis, qui ueniunt ad uos in uestimentis ouium etc.’. Dicit tamen Chrysostomus super Matheum quod lupus si tegatur pelle ouina potest tamen cognosci quod sit lupus per tria. Primo per actum, quia lupus dentibus mordet; ouis autem non habet dentes quibus mordeat. Secundo per ululatum, quia lupus uersus celum ululat; ouis autem uersus terram et se ipsam balat. Tertio per cibum, quia lupus carnibus delectatur; ouis uero herbis pascitur. Eodem modo ypocrite cognoscuntur. Primo uidelicet per actum, quia serui dei non mordent, id est non detrahunt nec de aliquo obloquuntur; ypocrite autem mordent et detrahunt, de quibus dicitur Gal. V: ‘Si inuicem mordetis et comeditis, uidete ne ab inuicem consumamini’. Ex hoc habetur quod quidam mordent, quidam comedunt et quidam consumunt. Ille qui mordet partem accipit et partem relinquit; sic detractor sepe in parte laudat et in parte uituperat. Ille uero qui comedit cibum masticat et sibi incorporat; sic etiam multi contra aliorum uitia murmurant, et tamen eadem faciendo sibi incorporant. Ille autem qui consumit, nec de pelle nec de carne nec de osse aliquid dimittit; sic multi sunt qui condempnant uitam, uituperant famam et iudicant conscientiam. Secundo cognoscuntur per uocem. Serui enim dei balant uersus terram et se ipsos, quia cognoscunt se terram esse et multos defectus habere. Ypocrite autem uersus celum ululant, quia contra homines celestes sepe loquuntur et ipsos infamant; Ps.: ‘Posuerunt in celum os suum’, id est in celestes; item: ‘Iniquitatem in excelso’, id est contra uiros excelsos, ‘locuti sunt’. Tertio cognoscuntur per cibum quia oues, id est boni, uescuntur herbis uirentibus, id est celestibus amenitatibus, Eze. XXXIIII: ‘Requiescent in herbis uirentibus’; mali autem pascuntur carnibus, id est carnalibus uoluptatibus, Ro. VIII: ‘Qui secundum carnem sunt que carnis sunt sapiunt, qui uero secundum spiritum que sunt spiritus sentiunt’.

Secundus grex ouium dyaboli est in inferno, de quibus dicitur in Ps.: ‘Sicut oues in inferno positi sunt’. Quod quidem uerbum quatuor modis exponitur. Primo modo sic, quando oues sunt insimul, consueuerunt stare compresse et una super aliam iacere; sic etiam dampnati ad inuicem in inferno erunt compressi quod unus super alium iacebit. Istud innuitur Mt. XIII, ubi dicitur: ‘Colligite primum zizania et alligate ea fasciculos ad comburendum’. Sicut enim ligna in fasciculis sunt compressa, sic et dampnati ad inuicem comprimuntur. Notabile est tamen quod oues in magno calore stant compresse, in magno autem frigore stant separate et quod dampnati quando sunt in igne stant compressi, ut ad inuicem se magis comburant, quando uero sunt in frigore stant separati, ut quilibet per se tremat et dentibus strideat. Secundo intelligitur sic, greges consueuerunt ab inuicem separari; sic et in inferno erunt diuersi greges, id est diuersi dampnatorum ordines. Nam ibi erit grex superborum et grex auarorum et grex luxuriosorum; hoc innuitur Zac. XII: ‘Planget terra’, scilicet infernalis, ‘familie et familie seorsum’, quia per se familia planget superborum, per se familia auarorum et per se familia luxuriosorum. Tertio modo potest sic intelligi, consueuit pastor oues tondere et lanam ab eis auferre et sic attonsas ad pascua eas transmittere. Sic etiam oues dyaboli dimittunt hic lanam, id est res temporales, et sic attonse ad pascua infernalia diriguntur et de bonis suis nichil secum portant, Iob XXVII: ‘Diues cum dormierit nichil secum auferet’. Quarto modo potest sic intelligi, consueuerunt oues postquam in uno prato paste sunt ire ad pascendum ad aliud pratum. In inferno sunt duo prata, unum est pratum caloris, aliud est pratum frigoris. Postquam igitur oues dyaboli in prato caloris fuerint aduste, transibunt ad pratum frigoris; postquam in prato frigoris fuerint congelate, transibunt ad pratum caloris, Iob XXIIII: ‘Ad calorem nimium transeat ab aquis niuium’.

Secundo sunt oues dei, et ille cognoscuntur per quatuor signa. Primo per opera bona que faciunt; istud signum dominus ponit etiam de se qui est pastor cum dicit: ‘Opera que ego facio, testimonium perhibent de me’. Eodem modo fideles sui ab operibus cognoscuntur. Notandum tamen quod sunt quedam opera que hominem sanctum ostendunt sed non faciunt, sicut sunt opera miraculorum que etiam aliquando mali uirtute fidei faciunt; unde in iudicio dicent Mt. VII: ‘Domine domine, nonne in nomine tuo prophetauimus et in nomine tuo uirtutes multas fecimus’. Alia sunt opera que sanctum faciunt, sed non ostendunt, sicut est simplicitas et humilitas sanctorum uirorum et cetere uirtutes ipsorum, que faciunt hominem sanctum coram deo sed sepe reddunt despicabilem coram mundo; de quibus dicitur Iob XII: ‘Deridetur iusti simplicitas, lampas contempta apud cogitationes diuitum’. Vbi dicit Gregorius quod sancti uiri lampas sunt quia interius lucent, sed contempta quia exterius non lucent. Lampas sunt quia interius uirtutibus splendent, sed contempta quia exterius irrisionibus patent. Alia opera sunt que hominem sanctum faciunt et ostendunt, sicut sunt opera pietatis que quidem hominem sanctum faciunt quia peccata omnia dimittunt, Ecc. III: ‘Ignem ardentem extinguit aqua, et elemosina resistit peccatis’; hominem etiam coram hominibus sanctum ostendunt, Ecc. XXXI: ‘Elemosinas illius enarrabit omnis ecclesia sanctorum’.

Secundum signum quod sunt oues Christi est quando uocem eius audiunt; unde subditur: ‘Oues mee uocem meam audiunt’. Quatuor enim uoces iste pastor dat ouibus suis. Prima est exterior exhortatio, de qua dicitur Prou. I: ‘Sapientia foris predicat, in plateis dat uocem suam’; secunda est interior inspiratio, de qua dicitur in Ps.: ‘Audiam quid loquatur in me dominus deus’, Iob XXXII: ‘Inspiratio omnipotentis dat intelligentiam’; tertia est beneficiorum elargitio, Ys. I: ‘Si uolueritis et audieritis me, bona terre comeditis’; quarta est corporalis flagellatio, per quam sepe homines ad deum currunt, Ps.: ‘Multiplicate sunt infirmitates eorum, postea accelerauerunt’. Sed quoniam multi sunt qui istas uoces non audiunt, ideo dominus conqueritur; Prou. I: “Vocaui”, scilicet exteriorem faciendo exhortationem, “et renuistis”; “extendi manum meam”, multa scilicet beneficia largiendo, “et non fuit qui aspiceret”; “despexistis omne consilium meum”, quo uobis bona proposita inspirabam; “et increpationes meas neglexistis”, per quas aliquando uos arguebam et flagellabam; ideo subditur magna comminatio: “Ego quoque in interitu uestro uidebo etc.”.

Tertium signum quod aliqui sunt oues Christi est quando ipse Christus qui est pastor eas cognoscit, unde subditur: ‘Et ego cognosco eas’. Cognoscit autem fideles suos per ymaginem suam quam eis impressit, iuxta illud Ps.: ‘Signatum est super nos lumen uultus tui domine’; per arma uirtutum quibus eos ornauit, Ro. XIII: ‘Induamur arma lucis’; per signa bonorum operum quibus eos decorauit, Cant. VIII: ‘Pone me sicut signaculum super cor tuum, ut signaculum super brachium tuum’; per doctrinam caritatis qua eos instruxit, Ioh. XIII: ‘In hoc cognoscent omnes quia mei estis discipuli etc.’. Quia uero reprobi ista non habent, ideo a Christo in iudicio non cognoscentur, sed dicet eis Mt. XXV: ‘Amen dico uobis, nescio uos’. Quod uerbum exponens Chrysostomus dicit: ‘Pater cognoscit filios suos per imaginem et similitudinem suam, rex cognoscit milites suos per uexilla et arma sua, pastor cognoscit oues suas per signa sua, magister cognoscit discipulos suos per doctrinam suam. Ego autem non cognosco uos tamquam pater filios meos, quia ymaginem meam non habetis; nec tamquam rex milites meos, quia mea arma et uexilla non portatis; nec tamquam pastor oues meas, quia mea signa abiecistis; nec tamquam magister discipulos meos, quia meam doctrinam non seruatis’.

Quartum signum quod sint oues Christi est quando ipsum uerum pastorem sequuntur, unde subditur: ‘Et sequuntur me mee’. Mali autem nolunt Christum sequi, sed eum fugiunt et ab eo se auertunt; unde dominus de talibus conqueritur dicens, Mt. XXIII: ‘Quotiens uolui congregare filios tuos, quemadmodum gallina congregat pullos suos sub alas, et noluisti’. Legitur de proprietatibus auium quod gallina aliquando simul et semel fouet oua propria et oua anatum et oua pauonum; cum autem pulli creuerunt, ueri pulli matrem sequuntur, anates uero in aquam se mergunt, pauones autem de sua pulchritudine gloriantes, nutricem relinquunt. Sic etiam deus tamquam bonus pastor et bona gallina congregat bonos et malos in una fide, et fouet eos per multa beneficia, que eis confert. Sed tandem quidam eorum ipsum secuntur per imitationem bonorum operum, sicut humiles et mansueti; alii uero ipsum deserunt et in aquas deliciarum se mergunt, sicut sunt uoluptuosi; alii de suis diuitiis et honoribus gloriantes Christum deserunt, sicut sunt superbi et auari. Sed qui uere oues Christi sunt et pulli ipsum secuntur, ideo dicit: ‘Et secuntur me mee’.

Ecclesia uniuersaliter supponit quod ista mulier peccatrix fuerit Maria Magdalena, soror Lazari, que etiam in Bethania unxit pedes et caput Christi, de qua dicitur Mt. XXVI: ‘Cum esset in Bethania in domo Symonis leprosi, accessit ad eum mulier habens alabastrum unguenti pretiosi et effudit super caput ipsius recumbentis’; de hac etiam sic dicitur Ioh. XII: ‘Ante sex dies pasche uenit Ihesus Bethaniam’, et infra: ‘Maria ergo accepit libram unguenti nardi pistici pretiosi et unxit pedes Ihesu et extersit pedes eius capillis suis’. Vtrum autem illa unctio de qua facit mentionem Lucas et ista que facta fuit in Bethania fuerit una et eadem uel fuerint due dubitatur. Augustinus autem dicit quod fuerunt due; unde sicut dicit in libro de consensu euangelistarum: ‘Eandem Mariam bis hoc fecisse arbitror intelligendum, semel ut Lucas narrat’. Vnde Iohannes cum de Lazaro resuscitando cepisset loqui, antequam uenirent in Bethaniam dixit: ‘Maria autem erat que unxit dominum unguento et tersit capillis suis pedes eius, cuius frater Lazarus infirmabatur’. Iam itaque hoc Maria fecerat quod autem in Bethania rursus fecerit, aliud est quod ad Luce narrationem non pertinet. Siue autem fuerint due unctiones siue una, manifestum est quod illa talis unctio sepulturam Christi representabat, unde dicitur Mt. XXVI: ‘Mittens enim hec unguentum hoc in corpus meum, ad sepeliendum me fecit’. Et quoniam tempus illud uocatur tempus passionis, ideo legitur hoc euangelium in quo agitur de ista unctione. In hoc igitur euangelio ponuntur tria genera egrogantium. Quidam enim erant egrotantes, qui egritudinem suam cognoscebant et medicum requirebant; de quorum numero erat ista peccatrix, que infirmam et etiam immundam se cognoscens ad medicum et ad fontem uenit. Gregorius: ‘Quia enim hec mulier turpitudinis sue maculas aspexit, lauanda ad fontem misericordie cucurrit’. Alii erant qui egritudinem suam non cognoscebant nec medicum requirebant, immo egros et medicum iudicabant; de quorum numero erat iste phariseus, qui dicebat intra se: “Hic si esset propheta, sciret utique que et qualis etc.’. Gregorius: ‘Ecce phariseus ueraciter apud se superbus et fallaciter iustus; egram reprehendit de egritudine et medicum de subuentione; que profecto mulier si ad pedes pharisei uenisset, calcibus depulsa discederet; inquinari enim se alieno peccato crederet’. Alii erant qui de aliorum sanitate egrotabant, de quorum numero erant illi qui dicebant: “Quis est hic qui etiam peccata dimittit?”. Vnde dicit Gregorius: ‘Ecce que ad medicum uenerat egra sanata est, sed de salute eius adhuc alii egrotant’. In medio igitur istorum egrotantium erat medicus constitutus, qui primum infirmum misericorditer sanauit, secundum rationabiliter confutauit, tertium in ipsa infirmitate dereliquit.

Circa primum infirmum, scilicet ipsam peccatricem, notandum est quod ipsa per quatuor deum offenderat; et ideo per quatuor deo satisfaciebat, ut uerificetur quod dicitur Sap. XI: ‘Per que peccat quis, per hec et torquetur’. Primo enim deum offenderat per oculos, ipsos ad uana sepius iaciendo; ideo de suis oculis deo satisfaciebat amaras de ipsis lacrimas emittendo, ideo dicitur: ‘Lacrimis cepit rigare pedes eius’. Inuenimus tamen quod ipsa habuit quatuor genera lacrimarum. Primo lacrimas compuctionis, quas fudit ex consideratione peccatorum suorum; de quibus dicitur hic quod lacrime fuerunt tante uirtutis et efficacie quod impetrauerunt omnium peccatorum ablutionem, unde dicit ei Christus: “Remittuntur tibi peccata tua”. Secundo habuit lacrimas compassionis, et hoc in morte fratris sui; que fuerunt tante efficacie quod induxerunt Christum ad fletum et quod fecerunt eum resuscitare Lazarum, unde dicitur Ioh. XI: ‘Videns Ihesus Mariam plorantem et lacrimatus est’, postmodum ad monumentum iuit et Lazarum resuscitauit. Tertio habuit lacrimas doloris, et hoc in morte Christi; unde dicitur Luc. XXIII: ‘Sequebatur autem illum multitudo populi et mulierum que plangebant et lamentabantur eum’. Certum est autem quod inter istas mulieres illa principalior aderat; et iste lacrime fuerunt tante uirtutis quod induxerunt Christum ad compassionem, unde dixit eis: “Filie Iherusalem nolite flere super me sed super uos ipsas flete et super filios uestros, quia uenient dies in quibus dicent beate steriles et uentres qui non genuerunt etc.”. Quarto habuit lacrimas amoris, quas fudit ex subtracta et desiderata presentia corporis Christi, unde dicitur Ioh. XX: ‘Maria stabat ad monumentum foris plorans’; et iste lacrime fuerunt tante uirtutis quod meruerunt angelicam uisionem, unde subditur: ‘Dum ergo fleret uidit duos angelos in albis sedentes’. Meruerunt etiam Christi apparitionem, unde subditur: ‘Conuersa retrorsum uidit Ihesum stantem etc.’. Secundo offenderat deum per capillos, ipsos uane componendo; ideo satisfecit pedes Christi de ipsis tergendo. In talibus autem uanitatibus capillorum sepe offendunt uane mulieres, unde dominus contra eas loquitur dicens Ys. III: ‘Pro eo quod eleuate sunt filie Syon et ambulauerunt extento collo et nutibus oculorum ibant et plaudebant et pedibus suis composito gradu incedebant etc.’. Vane enim mulieres modo collum extendunt, modo nutibus oculorum plaudunt, modo composito gradu incedunt. Sed contra tales ponit penas dicens: ‘Et erit pro suaui odore fetor et pro zona funiculus et pro crispanti crine caluitium et pro fascia pectorali cilicium’; quasi dicat que diuersos sibi exhibeant odores, intolerabiles in morte habebunt fetores; que cingebantur corrigiis argenteis, tunc ligabuntur eorum pedes et manus funiculis; que ornabantur uanitatibus capillorum, tunc habebunt caluicia capitum; que portabant fasciam sericam, tunc portabunt fasciam cilicinam. Tertio offenderat deum ore siue lasciua uerba dicendo siue lasciua oscula dando siue lasciue comedendo; ideo de ipso ore deo satisfaciebat, ipsum in pedibus Christi deuote figendo et ipsos osculando. Solent homines inimici quando ad pacem ueniunt se inuicem osculari. Ista peccatrix deo guerram fecerat, sed modo reconciliationem accipiens Christum in pedibus suis oscula dabat. De ista reconciliatione peccatoris dicitur in Ps.: ‘Misericordia et ueritas obuiauerunt sibi, iustitia et pax osculate sunt’. Quandocumque enim peccator habet ex parte sua ueritatem, quia de suis peccatis ueraciter se accusat, statim ex parte dei misericordia peccatori obuiat, ideo dicitur: ‘Misericordia et ueritas obuiauerunt sibi’; quandocumque etiam peccator habet iustitiam, quia de seipso iustitiam facit et se punit, statim pax dei osculum sibi tribuit, ideo subditur: ‘iustitia et pax osculate sunt’. Quarto offenderat deum per unguenta, ea sibi uane adhibendo; ideo satisfaciebat Christo eius pedes de ipsis deuote unguendo. Est autem triplex unguentum quod ipsa Christo obtulit. Primum est contritionis, quod significatur per illud unguentum quo pedes Christi inunxit et lacrimis rigauit; species huius unguenti ex parte sunt amare et ex parte dulces, quia peccator debet habere amaritudinem de peccatorum perpetratione, sed magnum gaudium de uenie impetratione. Secundum est unguentum deuotionis, quod significatur per illam unctionem, qua unxit caput ut habetur Mt. XXVI, Ps.: ‘Impinguasti in oleo caput meum’. Tunc caput oleo impinguatur, quando mens suaui deuotione repletur; species istius unguenti sunt omnes suaues, que sunt dei beneficia et dona gratiarum. Tertium est unguentum odorifere opinionis; istud significatur per aromata, quibus corpus Christi ungere uoluit; species huius unguenti sunt ualde odorifere; que sunt odorifera conscientia, odorifera uita et odorifera fama, Prou. XXVII: ‘Vnguentis et uariis odoribus delectatur cor etc.’.

Circa secundum infirmum notandum quod Christus proposuit sibi paradigma dicens: “Duo debitores erant etc.”. Phariseus autem respondit quod plus diligere debebat, cui plus dimissum fuerat. Vbi dicit Gregorius: ‘Dum sua sententia Phariseus conuincitur, quasi phreneticus funem portat, cum quo ligetur’. Isti duo debitores erant Maria, que erat debitrix deo quingentorum denariorum, phariseus autem quinquaginta, quia minus se peccasse credebat; et ideo Magdalena plus diligere debebat, quia maiorem remissionem acceperat; et quia plus diligebat, ideo maiora obsequia Christo prebebat. Ideo Christus dixit: “Intraui in domum tuam etc.”. Olim quando aliqui aliquos recipiebant hospitio, primo dabant sibi osculum in signum securi hospitii, deinde lauabant sibi pedes propter laborem itineris, postea unguentis refrigeratiuis eorum caput ungebant contra estum caloris. Sed dominus phariseum reprehendit quia ista sibi non exhibuit et tamen peccatrix ista sibi dedit, ideo dicit: “Intraui in domum tuam, aquam pedibus meis non dedisti etc.”.

Circa tertium infirmum notandum quod illi qui de sanitate peccatricis infirmabantur, erant sicut uespertiliones qui ad lucem excecantur, Sap. II: ‘Excecauit eos malitia eorum’; erant sicut serpentes qui de bono odore moriuntur, II Cor. II: ‘Christi bonus odor sumus, aliis quidem odor mortis in mortem, aliis odor uite in uitam’; erant sicut palatum infectum habentes qui circa saporum naturam falluntur, de quibus dicitur Ys. V: ‘Ve qui dicitis malum bonum et bonum malum, ponentes tenebras lucem et lucem tenebras, ponentes amarum in dulce et dulce in amarum’.

Status istius mulieris describitur quantum ad tria. Primo quantum ad statum culpe, cum dicitur: ‘Mulier que erat in ciuitate peccatrix’; secundo quantum ad statum penitentie, cum subditur: ‘Lacrimis cepit rigare pedes eius’; tertio quantum ad statum perfectionis et gratie, cum in fine concluditur: ‘Fides tua te saluam fecit, uade in pace’.

Circa primum statum culpe notandum quod culpa istius mulieris fuit quia peccatrix erat et carnalibus uoluptatibus se exposuerat. Habuit enim tria que sibi et aliis mulieribus fuerunt et sunt causa peccati. Primo pulchritudinem corporis, quia dicitur fuisse multum pulchra et formosa; secundo opulentiam rei temporalis, quia fuit multum locupleta; tertio habuit dominium sui et libertatem, quia fuit sui domina quia cum Lazaro fratre suo et Martha sorore sua patrimonium suum diuisit et Magdalum castrum in partem suam accepit. Ista tria, ut dictum est, fuerunt sibi et sunt multis aliis mulieribus occasio peccati. Primum quod est occasio peccati est pulchritudo corporis, Prou. XI: ‘Circulus aureus in naribus suis mulier pulchra et fatua’. Sicut enim sus habens circulum aureum in lutum se immittit, sic mulier habens pulchritudinem in uoluptates se immergit. Quando autem mulier est pulchra et sapiens non est periculum quia sapienter se conseruat; similiter quando est turpis et fatua non est periculum quia nemo eam sollicitat; sed quando est pulchra et fatua, tunc est periculum. Nam quia est pulchra sollicitatur a multis, quia uero est fatua custodire se nescit. De tali pulchritudine dicitur Prou. XXXI: ‘Fallax gratia et uana est pulchritudo’; est enim uana, quia cito transit, et est fallax, quia multos decipit. Pulchritudo enim mulieris est sicut carbo fulgidus, est sicut gladius splendidus, est sicut pomum pulchrum plenum uermibus. Pueri igitur uidentes carbones fulgentes eos tangunt et comburuntur; uidentes gladios splendentes eos accipiunt et uulnerantur; uidentes poma exterius pulchra et interius fetida ea eligunt et decipiuntur. Sapientes autem ab hiis omnibus sibi cauent. Sic etiam homines pueriliter uiuentes assumunt in corde suo carbones, id est ignitas cogitationes, et ideo comburuntur, Prou. VI: ‘Nunquid abscondere potest homo ignem in sinu suo ut uestimenta illius non ardeant’. Assumunt gladios fulgentes dum uolunt habere cum mulieribus familiaritates, et ideo uulnerantur; Ieronimus: ‘Gladius igneus est species mulieris’; unde dicitur de muliere Prou. V: ‘Acuta quasi gladius biceps’; et dicitur mulier gladius biceps, quia occidit hominem in anima et in corpore. Sunt etiam tamquam poma a foris pulchra, sed intus fetida; sepe enim que sunt exterius pulchriores sunt interius fediores, Eze. XVI: ‘Abominabilem fecisti decorem tuum’. Illa enim mulier abominabilem facit decorem suum, que exterius est decora sed interius abominationibus plena. Bernardus: ‘Filie Babylonis, quarum uere gloria in confusione est, induuntur purpura et bysso et sub pannosa conscientia iacent, fulgent monilibus et sordent moribus’. Secundum quod est in muliere occasio peccati est opulentia et abundantia rei temporalis, Eze. XVI: ‘Hec fuit iniquitas Sodome, superbia, saturitas panis et abundantia et otium’, Ps.: ‘Prodiit quasi ex adipe iniquitas eorum’. Ita est enim de corpore humano, sicut est de prato et instrumento ferreo. Quando enim pratum non irrigatur herba arescit, quando aquarum inundatione repletur herba marescit, quando uero debito modo adaquatur, herba uirescit; similiter instrumentum ferreum quando indebite exercetur cito consumitur, quando nullo modo exercetur rubigine corrumpitur, quando uero debito modo exercetur fulgidius inuenitur. Sic etiam quando quis corpus suum per abstinentiam et immoderatos labores affligit, ipsum ad omne opus bonum inutile reddit, quando uero delitiis ipsum nutrit, hostem anime ipsum inuenit, quando uero debito modo fouet, tunc anima in adiutorium ipsum habet. Hugo de Sancto Victore: ‘Qui carnem suam supra modum per abstinentiam affligit, ciuem suum occidit; qui plus quam expedit alimentis reficit, hostem nutrit. Sic ergo caro nutrienda est ut seruiat et sic domanda ut non superbiat’. Tertium quod in muliere est occasio peccati, est quando libera sui domina est. Est enim mulier mollis et incauta et ideo est regenda et custodienda, unde dicitur Ecc. XXVI: ‘In filia non auertente se firma custodiam ne inuenta occasione abutatur se’; ubi dicitur de muliere Ecc. XXV: ‘Si non ambulauerit ad manum tuam, confundet te in conspectu inimicorum tuorum’. Quia enim mulier est magis fragilis et uir magis uirilis, ideo circa mulierem quatuor custodie sunt ahibende, sicut dicit Augustinus in libro de decem chordis, que sunt timor dei, diligens custodia uiri, uerecundia et confusio mundi et terror legum publicarum que uxores fornicarias condempnant. Custodia autem uiri, ut ibidem dicit Augustinus, debet esse timor dei et ipsa sua uirilitas. Et subdit Augustinus: ‘Ideo mulieri maior custodia, quia maior infirmitas. Illa erubescit uiro, tu non erubescis Christo? Tu liberior, quia fortior, ideo tibi commissus es. Non igitur erubescis fornicari, quia faciunt illud multi. Tanta est peruersitas generis humani ut aliquando metuendum sit ne castus erubescat apparere inter impudicos’.

Secundus status eius fuit status penitentie, ubi tantam contritionem ostendit quod de lacrimis pedes Christi rigauit. Que quidem lacrime tres magnas efficacias habuerunt. Primo enim fecerunt ipsam totam mundam, iuxta illud Ps.: ‘Lauabo per singulas noctes lectum meum, lacrimis meis stratum meum rigabo’. Gregorius: ‘Quia enim hec mulier turpitudinis sue maculas aspexit, lauanda ad fontem misericordie cucurrit’. Secundo fecerunt sibi serenam conscientiam, unde dicit Chrysostomus super hunc locum: ‘Sicut autem ubi uehemens imber prorumpit fit serenitas, sic lacrimis effusis apparet tranquillitas et perit caligo reatuum’. Et sicut per aquam et spiritum, sic per lacrimas et confessionem denuo mundamur. Tertio in ipsa aqua lacrimarum submersa sunt omnia crimina, Ps.: ‘Contribulasti capita draconum in aquis’. Draco, id est dyabolus, habet septem capita, id est septem peccata mortalia, que aliquando fuerunt in peccatrice ista, sicut habetur Mc. XVI: ‘Apparuit primo Marie Magdalene, de qua eiecerat septem demonia’. Tunc igitur Christus capita draconis in aquis contribulauit, quando in lacrimis suis omnia peccata submersit. Non tantum autem peccata grauia lauit, sed etiam ipsas cogitationes, que significantur per capillos, quos in obsequium Christi adhibuit, unde dicitur quod ‘Capillis capitis sui pedes Christi tergebat’. De istis capillis cogitationum dicitur Eze. V: ‘Sume tibi gladium acutum radentem pilos et duces per caput tuum et per barbam tuam et assumes tibi stateram ponderis et diuides eos, tertiam partem igni combures, et assumes tertiam partem, concides gladio in circuitu eius, tertiam uero aliam disperges in uentum, et gladium nudabo post eos’. Cogitationes enim nostre sepe in tres partes diuiduntur, quia aut sunt bone aut sunt male aut sunt indifferentes. Cogitationes bone sunt igni comburende, id est sancto spiritu committende et ab ipso inflammande; cogitationes indifferentes, que aliquando eueniunt pro necessitatibus rerum temporalium, sunt circumcidende, id est moderande ut non sint superflue; cogitationes autem noxie et male sunt a nobis penitus expellende et dispergende, etsi forte redire uellent et satagerent, contra eas est diuine seueritatis gladius opponendus.

Tertius status eius fuit status perfectionis et gratie, quando dixit ei Christus: “Vade in pace”; ubi dicit Gregorius: ‘Postquam ei dominus peccata dimittit non sistit in remissione peccati, sed adicit operationem boni’. In hoc igitur quod dicitur: ‘Vade in pace’, notatur quod ipsa iuit sollicite per bona opera et quod ipsa habuit pacem in sua conscientia. Ipsa quidem iuit per opera interiora, quia fuit contemplatiua, iuxta illud Luc. X: ‘Maria optimam partem elegit etc.’; etiam per opera exteriora, quia fuit actiua, quia omnia opera misericordie erga personam Christi exercuit. Ipsa enim eum pauit, Ioh. XII: ‘Fecerunt ei cenam ibi et Martha ministrabat, Maria ergo accepit libram unguenti etc.’, Luc. VIII: ‘Cum illo erant mulieres alique curate, scilicet Maria que uocatur Magdalena et alie multe que ministrabant ei de facultatibus suis’; ipsa eum hospitio recepit, eiusdem X: ‘Intrauit Ihesus in quoddam castellum et mulier quedam Martha nomine excepit illum in domum suam et huic erat soror nomine Maria etc.’; ipsa bysso puritatis et purpura caritatis eum induit, iuxta illud Prou. ult.: ‘Byssus et purpura indumentum eius’; ipsa eum in tribulatione positum uisitauit et associauit, Ioh. XIX: ‘Stabant iuxta crucem Ihesu mater eius et soror matris eius, Maria Cleophe et Maria Magdalene’; ipsa eius sepulture interfuit, Luc. XXIII: ‘Et posuit Ioseph corpus Ihesus in monumento’, ‘erat autem ibi Maria Magdalena’; immo non tantum sepulture interfuit, sed etiam eius monumento fixa permansit, Ioh. XX: ‘Maria stabat ad monumentum foris plorans’. Secundo habuit pacem in conscientia. Istam pacem conscientie non potest habere superbus; et ratio est quia ipse est deo contrarius, iuxta illud Iob XV: ‘Cucurrit aduersus deum erecto collo et pingui ceruice armatus est’. Quia igitur est deo contrarius, ideo non potest sibi esse pacificus, eiusdem IX: ‘Quis resistit ei et pacem habuit’. Istam etiam pacem conscientie habere non potest auarus; et ratio est quia habet terram, id est terrena desideria, in superiori parte anime et celestia desideria in inferiori. Terra autem cum sit grauis naturaliter appetit descendere deorsum et celum cum sit leue appetit ascendere sursum, ideo dicitur Prou. XXV: ‘Celum sursum et terra deorsum’. Quia igitur in tali ascensu et descensu est pugna, ideo non potest ibi esse pax aliqua, Ys. LVII: ‘Impii quasi mare feruens quod quiescere non potest’; impius est auarus quia est sine pietate, cuius etiam cor est sicut mare, quia semper est in motu et turbatione. Luxuriosus etiam non potest habere istam pacem conscientie; et ratio est quia anima cum sit ad ymaginem dei facta naturaliter appetit munditiam et puritatem, et ideo quando in animam intrat aliquod immundum naturaliter illud horret, detestatur et fugit; et ideo quamdiu in anima est aliqua immunditia non potest ibi esse pax uera, ideo dicitur Heb. XII: ‘Pacem sequimini cum omnibus et sanctimoniam, sine qua nemo deum uidebit’. Volens apostolus inducere nos ad pacem conscientie, consequenter monuit nos ad sanctimoniam munditie, quasi dicat: «Si uultis habere pacem, habeatis sanctimoniam, id est mentis et corporis sanctitatem et castitatem». Quia igitur beata Maria Magdalena ueram humilitatem seruauit, omnia terrena contempsit, et perpetuam mentis et corporis castitatem habuit, ideo in uera pace fuit; sicut enim bona conscientia animam delectat, iuxta illud Prou. XV: ‘Secura mens quasi iuge conuiuium’, sic mala conscientia animam cruciat; Eusebius: ‘Mala conscientia sequitur se, immo non recedit a se; uix potest foris esse aliquod remedium, quando intus est uulnus inclusum’.

Quando aliquis rector ciuitatis audit aliquod negotium graue et periculosum, conuocat concilium et exponit negotium et audit consiliatores proloquentes et tandem facit partitum et tunc illa sententia approbatur in quam plures consentiunt. Eodem modo pontifices et pharisei fecerunt; audierunt enim de resuscitatione Lazari et quomodo omnes in Christum credere uidebantur, unde putantes eis ex hoc imminere periculum, collegerunt concilium. In isto igitur euangelio quatuor tanguntur. Primo enim ponitur concilii congregatio, cum dicitur: ‘collegerunt pontifices et pharisei concilium’. Secundo negotii diligens expositio, cum subditur: ‘quid facimus, quia hic homo multa signa facit etc.’. Tertio ponitur unius de consiliariis prolocutio, cum subditur: ‘Vnus autem ex ipsis Cayphas, etc.’. Quarto ponitur ipsius sententie ab omnibus confirmatio, cum subditur: ‘ab illo ergo die cogitauerunt interficere eum’. Non enim fecerunt partitum, quia non diuiserunt se in partes, sed omnes unanimiter in mortem Christi consenserunt.

Primo igitur ponitur concilii collectio; et istud concilium fuit improuide congregatum quia cum festinantia, cum ira siue inuidia et cum insipientia congregauerunt. In concilio autem non debent esse tria, scilicet festinantia uel ira – ideo dicit Socrates quod concilio duo sunt maxime contraria, scilicet festinatio et ira – non debet etiam esse tertium, scilicet insipientia, sed potius magna sapientia, Prou. VIII: ‘Ego sapientia habito in conciliis’. Pontifices igitur et pharisei istud concilium non fecerunt cum maturitate et deliberatione, sed cum precipitatione et festinatione. Mox enim cum audierunt quod Christus suscitauerat Lazarum et quod omnes ibant post eum concilium collegerunt, cum tamen debuissent expectare et deliberare quid magis expediuisset. Ideo dicitur Prou. XIX: ‘Qui festinus est, pedibus offendet’; quia enim nimis festinauerunt, ideo offenderunt, quia Christum occiderunt. Socrates: ‘Velox consilium sequitur penitentia’; Varro philosophus: ‘Imperitie signum est exigere cito fieri quod difficillimum est’. Ideo legitur de Augusto Cesare quia dixerat quod festinatio et temeritas male in duce conueniunt, dicens: ‘Satis celeriter fit, quidquid bene fit’. Secundo istud concilium congregauerunt cum ira et inuidia. Audientes enim quod populus post eum ibat, in grauem iram et inuidiam exarserunt et in tali ira concilium collegerunt. De tali concilio dicitur Gen. XLIX: ‘Symeon et Leui fratres uasa iniquitatis bellantia, in concilium eorum non ueniat anima mea, quia in furore suo occiderunt uirum’, scilicet Christum. Dicit enim Ieronimus quod de Symeone pharisei, de Leui autem pontifices exiuerunt. Illud enim fuit periculosum concilium, quod in furore et ira fuit celebratum. Gregorius: ‘Ira si semel mentem possidere ceperit, iustum esse putat quod etiam crudeliter sit’. Chrysostomus: ‘Non potest pacifice loqui, qui cor habet turbatum’. Tertio istud concilium collegerunt cum insipientia, non cum sapientia. Sapiens enim in eo quod habet facere, attendit ad principium, medium et finem, ut scilicet negotium suum inchoet sapienter, prosequatur constanter, et finiat utiliter. Isti autem pharisei inchoauerunt cum fatuitate, mandatum dantes ut Christus caperetur, unde dicitur parum infra: ‘Dederant autem pontifices mandatum, ut si quis cognouerit ubi sit, indicet ut apprehendant eum’. Prosecuti sunt cum crudelitate, quia mortem Christi facere firmauerunt, unde dicitur: ‘Ab illo ergo die cogitauerunt interficere eum’. Finierunt autem cum sua destructione, quia illud quod timebant, scilicet ne perderent locum et gentem, eis euenit.

Secundo ponitur negotii super quo debet haberi concilium diligens expositio, cum dicunt “Quid facimus?”, id est «cur pigritamur, cur nobis non prouidemus?», “quia hic homo multa signa facit, si dimittimus eum sic”, scilicet uiuentem et signa talia facientem, “omnes credent in eum, et uenient Romani, et tollent nostrum locum et gentem”. Romani enim et multi alii principes gentium in magna reuerentia habebant dei templum. Vnde etiam Alexander cum Iherosolimam festinaret et Iudei impetum eius timerent, pontifex indutus pontificalibus et in capite suo habens cidarim, in qua erat scriptum nomen dei tetragrammaton, id est quatuor syllabarum quod dicitur ‘ieue’, obuiam sibi processit. Statimque Alexander de equo descendens, nomen dei adorauit et pontificem ueneratus fuit; et cum super hoc a suis militibus argueretur, respondit: «Non istum, sed deum in ipso adoraui. Deus enim celi in isto habitu michi apparuit et principatum michi Persarum promisit». Romani igitur et principes gentium in magna reuerentia habebant templum, Christus autem predicabat sacramenta iudaica et ceremonialia esse abolenda; et ideo dixerunt: «Si Romani ista audient, templum contemnent, opes templi auferent, et nos et nostrum locum tollent». Vel aliter: Iudei tunc intendebant Romanis rebellare et tributa eis non soluere. Christus autem predicabat non esse alicui resistendum, dicens Mt. V: ‘Ego autem dico uobis non resistere malo, sed si quis te percusserit in unam maxillam, prebe ei et alteram, et ei qui uult tecum contendere in iudicio et tunicam tuam tollere, dimitte ei et pallium’. Ideo timebant ne uenientibus contra se romanis, nullus se defenderet. Vel aliter: Romani ordinauerant ut nullus rex constitueretur, nisi prout ipsi mandarent. Multa autem turba Christum sequebatur, que et ipsum regem et Christum confitebantur; et ideo timuerunt quod si Romani audirent quod turba eum sequeretur, crederent quod uellent rebellare; et si audirent quod eum regem confiterentur, crederent quod ipsum uellent regem constituere et sic uenirent et gentem et locum tollerent. Ista autem sicut dicit Chrysostomus quod pharisei quantum ad ueritatem non credebant, cum turba que Christum sequebatur, non essent milites armati nec armigeri, sed inermes et simplices uiri; sed ideo dicebant ut contra Christum populum concitarent.

Tertio ponitur unius de consiliariis prolocutio malitiosa, cum dicit: ‘Vos nescitis quicquam nec cogitatis quia expedit uobis, ut unus moriatur homo pro populo et non tota gens pereat’. In hoc autem uerbo aliam intentionem habuit Cayphas et aliam spiritus sanctus; intendebat enim Cayphas quod expediret quod Christus occideretur priusquam a Romanis captiuaretur. Spiritus autem sanctus qui per os suum prophetauit intellexit quod expediebat ut Christus pro humano genere moreretur. Vbi dicit Augustinus: ‘Hic docemur etiam per homines malos spiritum sanctum futura predicere, quod tamen euangelista diuino tribuit sacramento, quia ipse, scilicet Cayphas, pontifex erat; quamuis autem prophetauerit, tamen propheta non fuit’. Nam sicut dicit Augustinus super Genesi ad litteram, tria sunt que faciunt aliquem perfectum prophetam. Vnum est ut ipse aliquas uisiones habeat; secundum quod istas uisiones et reuelationes intelligat; tertium quod ipsas uisiones etiam aliis manifestare sciat. Primum habuit Nabuchodonosor, quia statuam uidit; duo uero sequentia non habuit, quia nec significationem intellexit nec ipsam uisionem Danieli narrare sciuit; et ideo propheta non fuit. Duo autem ex ipsis habuit pharao, quia et uisionem habuit, quando septem boues pingues et septem macilentos uidit, et ipsam etiam uisionem Ioseph narrauit, sed non habuit tertium, quia eius significationem non intellexit; et ideo propheta non fuit. Vnum autem ex hiis habuit Cayphas; ipse enim de morte Christi nullam reuelationem habuit, quia intellectum quem habuit spiritus sanctus non intellexit. Habuit tamen unum, quia mortem Christi necessariam fore denuntiauit; et ideo similiter propheta non fuit, sed spiritus sanctus, qui os asine aperuit, per istum etiam istam prophetiam predixit, quando ait: “Expedit uobis, ut unus moriatur homo pro populo etc.”.

Quarto ponitur sententie istius approbatio et confirmatio, cum dicitur ‘Ab illo ergo die cogitauerunt interficere eum’. Prius quidem pluries ipsum interficere cogitauerunt, sed modo diffinitiuam sententiam dederunt. Ista autem sententia fuit iniqua et iniusta ex animo, causa et ordine. Tunc sententia iniusta est ex animo, quando ex ira uel inuidia profertur; tunc iniusta est ex causa, quando sufficiens causa non suffragatur; tunc iniusta est ex ordine, quando ordo iuris omittitur. Sententia igitur quam principes et pharisei super mortem Christi protulerunt fuit iniusta ex animo, quia ex inuidia ipsum tradiderunt, unde dicitur Mt. XXVII: ‘Sciebat enim’, scilicet Pilatus, ‘quod per inuidiam tradidissent eum’; item Mc. XV: ‘sciebat enim quod per inuidiam tradidissent eum summi sacerdotes’. Secundo fuit iniusta ex causa, quia nulla causa substiterat mortis sue, unde dicitur Lc. XXIII: ‘Nichil inuenio cause in hoc homine’, et infra: ‘Ecce ego coram uobis interrogans, nullam causam inueni in homine isto ex hiis, in quibus eum accusatis’; sed neque Herodes, ideo dicitur Iob XXXVI: ‘Causa tua quasi impii iudicata est, causam iudiciumque recipies’; et potest esse uerbum patris ad filium. Quia enim causa sua impie iudicata fuit, ideo ipse causam et iudicium omnium a deo patre accepit, Ioh. V: ‘Neque enim pater iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit filio’. Tertio fuit iniusta ex ordine, quia non fuit seruatus ordo iuris, quia ipsum condempnauerunt nec sponte confessum, nec testibus conuictum, unde dicitur Mc. XIIII: ‘Multi falsum testimonium dicebant et conuenientia testimonia non erant’. Quia igitur sententia Christi qua iudicatus est sic fuit iniusta ex animo, ex causa, ex ordine, ideo ipse feret sententiam iustam, cum dicet Mt. XXV: ‘Discedite a me maledicti etc.’. Illa enim sententia erit iusta ex animo, quia non ex ira per uitium, sed ex ira per zelum profertur, Sap. V: ‘Accipiet armaturam zelus illius’. Erit iusta ex causa, quia opera misericordie non habuerunt, unde dicet: ‘Esuriui et non dedistis michi manducare’. Erit iusta ex iuris ordine, quia non proferetur nisi contra sponte confessos et conuictos; ipsi enim peccata sua sponte confitebuntur, Sap. V: ‘Errauimus a uia ueritatis etc.’; conscientia etiam contra ipsos testificabitur, Ro. II: ‘Testimonium illis reddente conscientia’.

Spiritus sanctus in ueris prophetis tangit eorum corda, reuelationes et inspirationes aliquas immittendo, illuminat eorum mentes, ipsarum reuelationum sensum et intelligentiam tribuendo, aperit eorum ora ad proferendum illas reuelationes, uerba congrua ministrando. Ista tria tanguntur II Pet. I, ubi dicitur: ‘Omnis prophetia propria interpretatione non sit’, id est propria expositione, sed a deo concessa; ecce quia ad spiritum sanctum pertinet eorum, que inspirat, intellectum dare. Et sequitur: ‘Non enim uoluntate humana allata est aliquando prophetia, sed spiritu sancto inspirati etc.’; ecce quia ad spiritum sanctum pertinet diuinam inspirationem immittere. Sequitur: ‘Locuti sunt sancti dei homines’; ecce quia ad spiritum sanctum pertinet uerba conuenientia ministrare. In Caypha autem spiritus sanctus non illuminauit cor eius ad intelligendum, unde dicit Origenes: ‘Cayphas ex se nichil protulit, nichil dixit, quia prophetiam dei non accepit’; nec tetigit cor eius ad inspirandum, sed tantum aperuit os eius ad proferendum, unde dicit Chrysostomus: ‘Ore Cayphe solum spiritus sanctus usus fuit, contaminatum autem cor eius non tetigit’. Dicit ergo: “Expedit uobis ut unus moriatur homo pro populo etc.”. Homo quidem erat mortuus, et ideo expediens erat ut moreretur Christus ut eius mors mortem nostram destrueret; ideo dicit: “expedit uobis ut unus moriatur homo pro populo”. Homo etiam erat perditus, et ideo expediebat ut Christus ad nos ueniret et mortem subiret ut sic hominem perditum inueniret; ideo subdit: “et non tota gens pereat”. Erat etiam homo a deo diuisus et dispersus, et ideo expediebat ut Christus ad deum homines congregaret; ideo subdit: “Non tantum pro gente, sed ut filios dei qui erant dispersi congregaret in unum”. Ex hiis ergo habetur quod humanum genus mortuum, perditum et dispersum erat; expediebat igitur ut Christus moreretur ut sic humanum genus mortuum uiuificaret, perditum inueniret et dispersum congregaret.

Primo ergo expediebat ut Christus moreretur ut sic hominem mortuum uiuificaret. Erat autem homo mortuus quadruplici morte. Quarum due erant in presenti, scilicet mors nature et mors culpe, due alie erant in futuro, scilicet mors gehenne et mors que causatur ex priuatione uisionis diuine. Primam mortem, scilicet nature, destruxit per suam gloriosam resurrectionem, I Cor. XIIII: ‘Per hominem mors et per hominem resurrectio mortuorum’, Os. VI: ‘Viuificabit nos post duos dies, in die tertia suscitabit nos’. Secundam mortem, scilicet culpe, destruxit per sui sanguinis effusionem, Apoc. I: ‘Lauit nos a peccatis nostris in sanguine suo’, Heb. VIIII: ‘Sanguis Christi emundauit conscientiam nostram ab operibus mortuis’. Tertiam mortem, scilicet gehenne, destruxit per inferni expoliationem; tunc enim infernum expoliauit, quando sanctos patres inde eduxit, Os. XIII: ‘Ero mors tua, o mors, morsus tuus ero, inferne’. Quartam mortem, que causatur ex priuatione uisionis diuine, destruxit per sue uisionis restitutionem; quam quidem restitutionem petebat sibi fieri propheta dicens: ‘Redde michi letitiam salutaris tui’. Ista autem mors est grauior quam gehenna; unde dicit Augustinus in Enchiridion: ‘A regno dei exulari, a ciuitate dei alienari, a uita dei cadere, dulcedine dei carere, tam grauis est pena ut ei nulla possint tormenta que nouimus comparari’. De hac etiam sic dicit Chrysostomus in libro de reparatione lapsi: ‘Nonnulli imperitorum putant sibi satis esse et optabile uideri si gehenna tantummodo careant, ego autem multo grauiores quam gehennam dico esse cruciatus remoueri et abici ab illa gloria’; et infra: ‘Excludi a beatis et alienum effici ab hiis que preparata sunt sanctis tantum generat cruciatum, tantum dolorem, ut etiam si nulla extrinsecus pena torqueret, hec sola sufficeret; omnis enim gehenne superat cruciatus’.

Secundo expediebat Christum mori ut hominem perditum inueniret; Christus enim ut ueniret ad querendum hominem perditum dimisit domum suam celestem et uenit ad nostrum exilium; unde propheta admirando dicit: ‘Quare quasi colonus futurus es in terra, et quasi uiator declinans ad manendum’; reliquit societatem angelicam et uenit ad nostrum consortium, Baruch III: ‘Post hec in terris uisus est et cum hominibus conuersatus est’; ipse etiam cum esset indutus lumine induit se nostrum saccum, Apoc. VI: ‘Sol factus est niger quasi saccus cilicinus’. De hiis tribus dicitur Ier. XII: ‘Reliqui domum meam’, scilicet domum celestem, ‘dimisi hereditatem meam’, id est angelicam societatem in quibus ego regnabam, ‘dedi dilectam animam meam in manus inimicorum eius’, assumendo scilicet humanam carnem quam tamquam saccum consui super meam deitatem, Iob XVI: ‘Saccum consui super cutem meam’; quem quidem saccum dedi in manibus inimicorum meorum, qui ipsum consciderunt et lacerauerunt ut inde pretium sanguinis emanaret, Ps.: ‘Conscidisti saccum meum etc.’. Nec mirum si tam misericorditer nos redemit; tria enim ipsum induxerunt ut misericorditer nos redimeret. Vnum fuit ex parte sui, scilicet eius uiscerosa pietas; secundum ex parte nostri, scilicet nostra magna necessitas; tertium tam ex parte sui quam ex parte nostri, scilicet nostra cum ipso et sua nobiscum magna propinquitas. Primum igitur est eius uiscerosa pietas. Est enim ille pater benignus qui super filium prodigum reuertentem misericordia motus est; super cuius collum cecidit et osculatus est eum et dixit: “Filius meus mortuus erat et reuixit, perierat et inuentus est”. De hac etiam misericordia uiscerosa eius dicit Augustinus: ‘Nemo de dei pietate diffidat, maior est enim eius misericordia quam nostra miseria’. Tardius quidem sibi uidetur peccatori ueniam tradere quam ipsi peccatori accipere. Secundum quod induxit ipsum ad miserandum et ad perditum requirendum est nostra magna necessitas. Homo quidem errauerat et ad uiam rectam redire nesciebat, unde clamabat Ps.: ‘Erraui sicut ouis que perit, quere seruum tuum domine’. Iste est ille bonus pastor de quo dicitur Luc. XV qui nonaginta nouem oues in deserto reliquit et ouem centesimam, id est hominem, querere uenit. De hoc sic dicit Augustinus in libro contra quinque hereses: ‘Cum esses inimicus patri meo, reconciliaui te per me; cum inter montes et siluas errares, quesiui te, humeris meis portaui te, patri meo reddidi te; laboraui, sudaui, caput meum spinis opposui, manus meas clauis obieci, lancea latus meum aperui, sanguinem meum fudi, animam meam posui ut michi te coniungerem; et tu diuideris a me’. Tertium quod ipsum induxit ad miserandum et perditum requirendum fuit nostra cum ipso et sua nobiscum propinquitas; Ipse enim de sua progenie nos fecit quando ad suam ymaginem et similitudinem nos creauit. Tandem se fecit de progenie nostra, non de progenie angelica, iuxta illud Heb. II: ‘Nusquam angelos apprehendit, sed semen Abrahe apprehendit’. Ex prima parentela facti sumus filii sui, ex secunda facti sumus fratres sui; et ideo non debuit nos derelinquere, sed debuit nos redimere et patri reconciliare. Ista est illa mulier, sapientia scilicet diuina, que amiserat dracmam decimam, id est humanam naturam sue ymaginis insignitam propter primam parentelam et suo nomine appellatam propter secundam parentelam, quia a Christo dicimur Christiani; et ideo lucernam accendit, quia lucem sue diuinitatis terre nostre mortalitatis uniuit, et sic dracmam quam perdiderat adinuenit.

Tertio expediebat Christum mori ut humanum genus dispersus reuocaret, unde dicitur infra: ‘Prophetauit quia Ihesus moriturus erat pro gente’, scilicet Iudeorum, ‘et non tantum pro gente, sed ut filios dei’, scilicet de populo gentilium, ‘qui erant dispersi, congregaret in unum’. Hec autem, sicut dicit Augustinus, secundum predestinationem dicta sunt, quia ipsi gentiles adhuc filii dei non erant; expediens ergo fuit mors Christi, ut dispersos congregaret. Fecit Christus tamquam uexillifer, tamquam uenator et tamquam speculator. Vexillifer uexillum in altum leuat, et dispersos congregat; Christus igitur ut dispersos dei filios congregaret, uexillum crucis in altum erexit. Huius uexilli hasta fuit crux, tela ibi posita fuit caro Christi ibi affixa. Que quidem tela fuit de tribus coloribus contexta, scilicet albo, rubeo et nigro; eius enim caro fuit alba per innocentie candorem, fuit rubea per sanguinis aspersionem et fuit nigra in morte per liuorem. Omnes igitur qui sunt a deo dispersi, debent ad illud uexillum congregari, Ys. XI: ‘Leuabit dominus signum in nationes, et congregabit profugos ex Israel’; ideo ipse dicit: ‘Si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum’. Secundo fecit Christus tamquam uenator. Solent uenatores arborem ascendere, carnem cruentam monstrare et ad aues sibilare; sic fecit Christus homini. Homo quidem a deo auolauerat, Os. VIIII: ‘Ephraim quasi auis auolauit’; ideo Christus arborem crucis ascendit, carnem suam ibi cruentatam habuit et ad nos clamare et sibilare cepit, Ys. V: ‘Leuabit dominus signum in nationes procul et sibilabit ad eum de finibus terre’. Tertio fecit Christus sicut speculator. Solent speculatores in altum ascendere ut uideant et clament; sic Christus in speculam crucis ascendit. Bernardus: ‘Ascendit Christus in altum ut uideretur, fortiter clamavit ut audiretur, clamori lacrimas miscuit ut homo compateretur’. Ideo igitur in speculam crucis ascendit, ut uideatur, oculo scilicet intellectus per meditationem et oculo affectus per deuotionem, Ps.: ‘Respice in faciem Christi tui’. Iste autem respectus sanat uulnera peccatorum, quod significatum est Num. XXI in illis qui respiciebant serpentem, qui a morsibus serpentum sanabantur. Detergit caliginem ignorantiarum, hoc significatum est in Longino, qui cum male uideret, ex tactu sanguinis Christi illuminatus est. Sanguis enim Christi est uerum collyrium quod illuminat oculos mentium, Apoc. III: ‘Collyrio inunge oculos tuos ut uideas’. Dat etiam iste respectus patientiam aduersorum, Heb. XII: ‘Per patientiam curramus ad propositum nobis certamen, aspicientes in auctorem fidei et consummatorem Ihesum’. Secundo fortiter clamauit ut audiretur. Eius tamen uocem non audiunt auari, quia in auribus suis ponunt terram auaritie; ideo Christus clamat dicens Iob XVI: ‘Terra ne operias sanguinem meum, neque inueniat locum latendi in te clamor meus’. Non audiunt etiam superbi, nec luxuriosi; et ideo superbi sunt lapidibus duriores, et luxuriosi sunt mortuis fetidiores, quia ad clamorem Christi lapides scissi sunt et monumenta aperta sunt et mortui surrexerunt. Tertio Christus clamori lacrimas addidit, ut homo compateretur. Debet quippe homo Christo compati, qui fuit in tanto dolore, Thren. I: ‘O uos omnes qui transitis per uiam, attendite et uidete si est dolor etc.’; qui fuit in tanta derisione, Mt. XXVII: ‘Pretereuntes blasphemabant eum mouentes capita sua etc.’; qui fuit in tanta ignominia et uilificatione, quia tamquam latro cum latronibus fuit crucifixus. Propter hoc compassus fuit sibi sol, quando splendorem suum abiecit et uestibus nigris, id est tenebris, se induit; compassa fuit terra, quando pre nimio dolore contremuit; compassi sunt angeli, de quibus dicitur Ys. XXXIII: ‘Ecce uidentes clamabunt foris, angeli pacis amare flebunt’.

Quia in isto euangelio sepe fit mentio de clarificatione, ideo notandum quod, sicut uidemus in istis naturalibus, quedam claritas est que a nullo illuminatur et cetera illuminat, sicut est claritas solis; alia est claritas que illuminatur et illuminat, sicut est claritas lune que illuminatur a sole et illuminat inferiora; est quoddam corpus clarum quod illuminatur sed non illuminat, tamen aliquos fulgores emittit, sicut uidemus in quibusdam metallis fulgidis, uidelicet in auro et argento; est etiam aliud corpus opacum quod illuminatur, sed tamen nec illuminat nec aliquos fulgores emittit, sicut est elementum terre. Eodem modo uidemus in spiritualibus. Est enim quedam claritas supersubstantialis, scilicet claritas diuina que a nullo lucem recipit et omnia illuminat, Ioh. I: ‘Erat lux uera que illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum’; alia est claritas que illuminat et illuminatur, sicut sunt doctores prelati qui a diuina claritate recipiunt influentiam sapientie et subditis dant lumen doctrine, de quibus dicitur Phil. II: ‘Inter quos lucetis sicut luminaria in mundo, uerbum uite continentes’; alii sunt qui illuminantur, sed non illuminant, tamen alios fulgores emittunt, sicut sunt boni subditi et auditores, qui recipiunt a superioribus lucem sacre scripture, tamen ipsi non illuminant aliquos per uerba doctrine, uerumptamen emittunt aliquos fulgores ex sua lucida conuersatione, de quibus dicitur Mt. V: ‘Sic luceat lux uestra coram hominibus, ut uideant opera uestra bona etc.’; alii sunt tenebrosi, sicut sunt mali subditi, qui sepe illuminantur per sacram scripturam, sed tamen ipsi nec illuminant nec illuminantur nec aliquem fulgorem emittunt per aliquam bonam uitam, sed semper remanent in tenebris ignorantie et male uite; de talibus dicitur Gen. I: ‘Terra autem erat inanis et uacua et tenebre erant super faciem abyssi’. Homines enim terreni sunt inanes et pleni uanitate et sunt uacui ab omni bono opere et habent tenebras ignorantie. Ista quadruplex differentia tangitur hic. Nam claritas diuina que illuminat et non illuminatur est pater et filius, de qua dicitur: ‘Pater, clarifica filium tuum ut et filius tuus clarificet te’. Claritas que illuminat et illuminatur fuerunt apostoli, de quibus subditur: ‘Manifestaui nomen tuum hominibus quos dedisti michi de mundo etc.’. Alii qui illuminantur et emittunt fulgores bonorum operum sunt boni auditores qui ad predicationem apostolorum crediderunt, de quibus dicitur infra: ‘Non pro hiis autem rogo tantum, sed pro eis qui credituri sunt per uerbum illorum in me’. Alii qui semper in tenebris sunt et illuminari non possunt sunt homines terreni et mundani, pro quibus Christus non rogat quamdiu tales fuerint, ideo dicit: “Ego pro ipsis rogo, non pro mundo”. Ceteris autem omissis, dicamus tantum de prima claritate diuina, de qua quatuor sunt uidenda. Primo qualiter pater clarificat filium, secundo qualiter filius clarificat patrem, tertio qualiter ipse filius clarificat suos fideles, quarto qualiter ipsi fideles clarificant Christum.

Circa primum notandum quod pater est claritas, filius est claritas, spiritus sanctus est claritas, et tamen omnes tres sunt una claritas. Pater igitur filium clarificauit quando ipsum gloriose resurgere fecit; unde hic dicit Augustinus: ‘ “Venit hora, clarifica filium tuum”, tamquam si diceret: «Venit hora seminare humilitatis fructum, non differas claritatis» ’. In Christo quidem tres fuerunt substantie que ante resurrectionem uidebantur obscure, scilicet caro, anima et deitas. Caro enim uidebatur obscura propter mortalitem, anima propter passibilitatem, deitas uidebatur obscura quia paucis erat manifesta; sed in resurrectione clarificata est caro eius quia induit immortalitatem, anima eius quia induit impassibilitatem et felicitatem et deitas eius quia accepit manifestationem. Tunc enim deus manifestatus est ex eo quod per diuinitatis sue potentiam resurrexit.

Secundo filius clarificauit patrem, in quantum scilicet quod in Iudea solummodo erat notus in toto mundo manifestum fecit; unde super illud ‘Vt filius tuus clarificet te’ dicit Augustinus, ac si diceret Christus: «Resuscita me ut innotescas toti orbi per me». Filius enim toti orbi de patre tria maxime manifestauit, scilicet notitiam suam, Ioh. I: ‘Deum nemo uidit unquam, unigenitus qui est in sinu patris ipse nobis enarrauit’; misericordiam suam, Luc. VI: ‘Estote misericordes, sicut et pater uester misericors est’; liberalitatem suam, Luc. XII: ‘Nolite timere, pusillus grex, quia complacuit patri uestro dare uobis regnum’. Iam igitur non potest se excusare infidelis si in deo non credit, quia toti mundo manifestata est notitia sua; iam non potest desperare aliquis peccator de deo, quia toti mundo manifestata est misericordia sua; iam debent omnes iusti confidere de deo, quia toti mundo manifestata est liberalitas sua.

Tertio ipsa claritas diuina suos fideles clarificabit, quod notatur cum dicitur: ‘Sicut dedisti ei potestatem omnis carnis’, id est omnium hominum aperte totum, ‘ut omne quod dedisti ei det eis uitam eternam, hec est autem uita eterna ut cognoscant te solum uerum deum et quem misisti Ihesum Christum’. Tunc igitur Christus suos fideles clarificabit, quando eos in uita beata glorificabit. Vitam autem beatam ponit in dei cognitione, de qua cognitione dicitur I Cor. XIII: ‘Videmus nunc per speculum in enigmate, tunc autem facie ad faciem’. De hac uisione sic dicit Fulgentius: ‘Sicut per speculum uitreum trina nobis uisio administratur, quia nos ipsos et ipsum speculum et quicquid presens adest uidemus, sic per speculum diuine claritatis et ipsum deum quantum erit possibile creature et nosipsos et cetera omnia uera et certa scientia cognoscemus’ .

Quarto nos deum clarificamus quando ipsum laudamus. Nos igitur in presenti et in futuro deum debemus clarificare et laudare, in presenti autem debemus ipsum laudare cum operibus nostris, cum sensibus nostris et cum uocibus nostris. De laude operum sic dicit Augustinus in libro de catechizandis rudibus: ‘Quicquid homo fecerit laudabilem in suis factis deum inuenit. Si bene egerit, laudabilem inuenit per iustitiam premiorum; si peccauerit, laudabilem inuenit per iustitiam suppliciorum; si peccata confessus fuerit, laudabilem inuenit per indulgentiam delictorum’. De laude sensuum dicit Chrysostomus in quadam homilia super Ps.: ‘Oculus deo prestat obsequium si turpia declinet aspicere, lingua meretur premium quando dei laudibus occupatur, auditus placebit deo si se detractionibus non immisceat, pedes laudare deum poterunt si cursum suum ab omni malitia reuocare festinent, manus benedicunt deum si rapinis renuntient et ad misericordiam properent’.

De laude cum uocibus dicit propheta: ‘Repleatur os meum laude tua ut cantem gloriam tuam etc.’. Et dicit: ‘repleatur’; ceteros enim debemus laudare cum medio ore, id est moderate, timentes ne aliquando contrarium inueniatur et erubescamus, in deo autem non est sic. Augustinus super Ps.: ‘Quid debet homo magis laudare quam illud quod sic placet ut non possit displicere? Securitas ergo laudis in laude dei est, ibi laudator securus est ubi non timet ne de laude erubescat’. De laude autem que erit in patria dicit Augustinus in libro de ciuitate dei: ‘Ipse est finis desideriorum nostrorum, qui sine fine uidebitur, sine fastidio amabitur, sine fatigatione laudabitur’. Primo dicit: ‘sine fine uidebitur’. Aliquibus sicut dampnatis deus abscondet faciem suam, Deut. XXXII: ‘Abscondam faciem meam ab eis’; aliquibus ostendit aliquem splendorem sue faciei, sicut sanctis uiris in presenti uita; unde propheta non est ausus petere uisionem faciei, sed splendorem, dicens: ‘Illustra faciem tuam super seruum tuum’. Beatis autem ostendit aperte faciem suam, I Ioh. III: ‘Videbimus eum sicuti est’. Sequitur: ‘Sine fastidio amabitur’. Amor carnalis aliquando habet fastidium, Eze. XVI: ‘Facta est quasi meretrix fastidiosa augens pretium’; aliquando uertitur in odium, sicut patet in Amon et Thamar, ut habetur II Reg. XIII; aliquando in absinthium, Prou. V: ‘Nouissima illius amara quasi absinthium’. Deus autem amabitur cum suauitate, cum delectatione et cum dulcedine, Ecc. XXIIII: ‘Qui edunt me adhuc esurient et qui bibunt me adhuc sitient’. Sequitur: ‘Sine fatigatione laudabitur’. Illa enim laus fatigationem dare non poterit, tum quia laudanti erit multum iocunda, Ps.: ‘Deo nostro iucunda sit laudatio’, tum quia illi cui fiet, scilicet deo, multum erit grata. Vnde deus reprobans sacrificium carnale approbat et acceptat istud sacrificium spirituale, dicens per prophetam: ‘Numquid manducabo carnes taurorum etc.’. Et subdit: ‘Immola deo sacrificium laudis’, quia sacrificium laudis honorat deum; unde dicit ibidem: ‘Sacrificium laudis honorificabit me’. Ideo quilibet sanctus alium poterit admonere ut frequenter cantet et sibi dicere illud Ys. XXIII: ‘Bene cane, frequenta canticum, ut memoria tui sit’, tum etiam quia illa laus magno pretio est remuneranda, Ecc. XXIIII: ‘Qui elucidant me uitam eternam habebunt’.

Quamuis ista uerba Christus dixerit ad patrem, possunt tamen dici ad matrem. Nam omnia sua officia deus sibi commisit et ipsa omnia que habuit deo dedit. Si igitur sua officia beate uirgini deus commisit, non incongrue potest sibi dicere deus: “Omnia mea tua sunt”. Siquidem pater fecit eam thesaurariam suam, filius fecit eam camerariam suam, spiritus sanctus fecit eam cellerariam suam, tota trinitas fecit eam elemosinariam suam.

Primo igitur pater fecit eam thesaurariam suam; commisit enim sibi thesaurum potentie sue, iuxta illud Ecc. XXXIIII: ‘In Iherusalem potestas mea’. Habet autem aliquis magnum posse in curia alicuius regis aut propter parentelam, sicut quando quis esset frater uel filius regis, aut propter gratiam inuentam, sicut quando quis propter suam probitatem et sapientiam inuenisset gratiam apud regem, aut propter obsequia exhibita, sicut quando quis multa fecisset in obsequium regis. Hiis tribus de causis beata uirgo debet habere magnum posse in curia celesti. Primo propter parentelam, quia est mater regis; et ideo rex nichil debet sibi denegare, unde dixit Salomon Bersabee matri sue, III Rg. II: ‘Pete mater mi quod uis, neque enim fas est ut auertam faciem tuam’. Bersabea interpretatur puteus satietatis. Quidam sunt qui habent puteum, id est animum suum, gratia dei euacuatum, alii qui habent semiplenum, sed beata uirgo habuit plenum et superplenum et ideo fuit puteus satietatis. Non debet igitur a filio auerti, sed ab eo in omni petitione sua exaudiri. Secundo habet posse ratione gratie apud deum inuente iuxta illud Luc. I: ‘Inuenisti gratiam’. Eua quidem gratiam perdidit et per quinque milia annorum et amplius perdita remansit, sed beata uirgo ipsam inuenit. Non autem inuenit eam pro nobis, sed etiam propter nos. Quia si peccatores non fuissemus, deus de ipsa carnem non assumpsisset et ideo possumus sibi dicere: «Redde nobis gratiam quam inuenisti pro nobis et propter nos». Tertio habet posse propter obsequia que regi exhibuit, quia omnia opera misericordie ei impendit. Vnde Christus potest sibi dicere: “Esuriui et dedisti michi manducare”, me scilicet infantem nutriendo; “Sitiui et dedisti michi bibere”, tuo lacte uirgineo me potando; “hospes eram et collegisti me”, nouem mensibus me in tuo utero te hospitando; “nudus eram et cooperuisti me”, uestimentum mei corporis tribuendo; “infirmus eram et uisitasti me”, infantilibus scilicet necessitatibus subueniendo; “in carcere eram et uenisti ad me”, incarceratum in crucis patibulo associando.

Secundo filius fecit eam camerariam suam in suo utero, tamquam in thalamo quiescendo. Decet autem thalamum regalem esse pulchrum et depictum et sic regem ibi quiescere. Vterus igitur beate uirginis fuit pulcher iuxta illud Cant. IIII: ‘Tota pulchra es amica mea et macula non est in te’. Fuit pulchra, quia Christus pulchrum fecit eius uentrem; fuit sine macula, quia spiritus sanctus purgauit eius mentem; fuit tota pulchra quia pater sanctificauit eius uentrem et mentem, Ps.: ‘Sanctificauit tabernaculum suum altissimus’. Secundo iste thalamus fuit pictus triplici colore, scilicet nigro humilitatis, albo puritatis et rubeo charitatis; Cant. I: ‘Nigra sum’, ecce nigredo humilitatis; ‘sed formosa’, ecce candor puritatis; ‘sicut pelles Salomonis’, que erant pelles arietum rubricate, ecce rubedo charitatis. Postquam ille thalamus sic fuit pulcher et depictus, requieuit ibi dei filius, iuxta illud Luc. I: ‘uirtus altissimi’, id est Christus qui est dei uirtus et dei sapientia, ‘obumbrabit tibi’¸ et bene dicit obumbrabit quia nisi deus umbram sibi fecisset nequaquam ipsum capere potuisset. Deus enim est ignis inextinguibilis, Heb. XII: ‘Deus noster ignis consumens est’; est lux inaccessibilis, I Tim. VI: ‘Lucem habitat inaccessibilem’; est dulcedo ineffabilis, Ecc. XXIIII: ‘Spiritus meus super mel dulcis’. Habendo igitur beata uirgo in utero dei filium habebat ignem ibi inextinguibilem, lucem inaccessibilem, dulcedinem ineffabilem; et cum ipsa esset pura creatura, nequaquam in tantum ardorem potuisset sufferre nec tantam lucem conspicere nec tantam dulcedinem substinere nisi se sibi obumbrasset. Ignis igitur diuinus se sibi obumbrauit, quia inter se et animam beate Marie corpus assumptum posuit; et sic tantum ardorem substinere potuit, sicut aliquando homo inter se et ignem aliquod medium ponit. Lux diuina se sibi obumbrauit quando terrene carni se uniuit; et sic uirgo beata lucem in testa tamquam in lanterna uidere potuit. Dulcedo diuina se sibi obumbrauit, quia tantam dulcedinem carne uelauit; et sic tantam dulcedinem substinere potuit, uelut si aliquis aliquem bolum mellis aliquo extrinseco uelaret ne tantam dulcedinem sentiret.

Tertio spiritus sanctus fecit eam cellerariam suam, iuxta illud Cant. II: ‘Introduxit me rex in cellam uinariam’; unde ipsa dicitur crater et aqueductus. Dicitur enim crater quia uinum spiritus sancti nobis infudit, Cant. V: ‘Vmbilicus tuus crater tornatilis, nunquam indigens poculis’; est enim crater quia semper infundit, est tornatilis quia semper circuit et iterum ad primos redit, et nunquam indiget poculis quia quantumcumque influat nunquam tamen deficit. Est etiam aqueductus iuxta illud Ecc. XXIII: ‘Ego quasi aqueductus exiui de paradiso’. Per ipsam enim tamquam per aqueductum fluunt aque gratiarum in hortum, campum et uiridarium. Habet enim beata uirgo hortum, habet et campum, habet et uiridarium; in quem influit aquas gratiarum iuxta illud Cant. IIII: ‘Fons hortorum puteus aquarum uiuentium que fluunt impetu de Libano’. Hortus beate uirginis sunt boni et sibi deuoti qui sensus suos claudunt ne ad illicita dirigantur. In istis oriuntur flores uirtutum, sed tamen crescere non possunt nisi ab isto acqueductu uirginis fluat in eis fons gratiarum; ideo dicitur ‘Fons hortorum’. Campus sunt peccatores, in quibus non est aliqua clausura sensuum et in quibus aruerunt flores et herbe uirtutum et bonorum operum, sed si ad beatam uirginem conuertantur, mox ab ipso aqueductu fluent in eos aque uiuentes que omnia arida et mortua uiuificabunt; et ideo dicitur ‘puteus aquarum uiuentium’. Viridarium beate Marie sunt beati qui iam sunt in patria, in quibus spatiatur. Nam modo spatiatur inter rosas martyrum, modo inter uiolas confessorum, modo inter lilia uirginum. In isto uiridario fluunt aque spiritus sancti ab isto canali cum impetu uehementi; et ideo subditur ‘que fluunt impetu de Libano’. Ad hoc autem quod aque cum impetu fluant tria requiruntur, scilicet quod ueniant ab alto, quod fluant in abundantia et quod nullam inueniant resistentiam. Aque igitur spiritus sancti que fluunt in beatis cum impetu uadunt, tum quia fluunt a monte altissimo trinitatis, tum quia fluunt in abundantia maxime plenitudinis, tum quia in beatis nullum inueniunt obstaculum alicuius peccati mortalis nec etiam uenialis.

Quarto tota trinitas fecit eam elemosinariam suam. Omnes enim elemosine que de celo fluunt per suas manus transeunt. Ipsa autem tamquam bona elemosinaria defendit oppressos, pascit famelicos et uestit nudos; ideo dicitur de muliere forti, Prou. ultimo: ‘Dedit predam domesticis suis et cibaria ancillis suis’ et sequitur: ‘Omnes domestici eius uestiti sunt duplicibus’. Sunt enim quidam oppressi a dyabolo, carne et mundo, sed ista suis domesticis, id est sibi deuotis, tales hostes dat in predam et facit eos de ipsis habere uictoriam; et hoc est quod dicitur: ‘Dedit predam domesticis suis’. Sunt etiam quidam famelici quos nutrit cibo spirituali; ideo dicitur: ‘et cibaria ancillis suis’. Eodem autem cibo animas, que sunt ancille sue, nutrit quo ipsa nutritur, iuxta illud Cant. V: ‘Comedi fauum cum melle meo, bibi uinum cum lacte meo etc.’ Per fauum in quo est cera et mel intelligitur Christus in quo est cera humanitatis et mel diuinitatis. Ipsa igitur comedit fauum cum melle quia summe delectatur in uisione humanitatis et in contemplatione deitatis. Isto cibo nos pascit quando gratiam nobis infundit per quam delectamur in humanitate et diuinitate Christi. Deinde subditur ‘Bibi uinum meum cum lacte meo’. Tunc uinum cum lacte bibit quando spiritus sanctus eius mentem perfundit uino spiritualis letitie et eius carnem lacte uirginalis munditie. Isto potu etiam nos potat, quando facit nos habere uinum iucunditatis in mente et lac puritatis in carne. Que sint autem elemosine quas ista elemosinaria nobis dat, ipsa dicit, Ecc. XXIIII: ‘Ego mater pulchre dilectionis et timoris et agnitionis et sancte spei’. Ipsa enim in amore frigidos inflammat; ideo dicit ‘Ego mater pulchre dilectionis’. Ipsa presumptuosuos humiliat; ideo dicit ‘et timoris’. Ipsa ignaros sapientia diuina illustrat; ideo dicit ‘et agnitionis’. Ipsa pusillanimes ad spem uenie reuocat; ideo subdit ‘et sancte spei’. Sunt etiam quidam nudi quos ipsa uestit duplici uestimento; ideo dicitur ‘Omnes domestici eius uestiti sunt duplicibus’, id est deuoti eius uestiti sunt dupliciter; istud duplex uestimentum est illud de quo dicitur ibidem ‘Byssus et purpura indumentum eius’. Per byssum que est candida, intelligitur munditia carnis. Per purpuram, que est rubicunda, intelligitur feruor charitatis. Tunc igitur suos deuotos uestit duplicibus, quando eis dat munditiam in carne et feruentem amorem in mente. Secundo omnia que fuerunt matris fuerunt et filii; ideo subdit filius: ‘et tua mea sunt’. In matre quidem tria fuerunt, scilicet spiritus, anima et corpus iuxta illud Thes. V: ‘Deus pacis sanctificet uos per omnia ut integer spiritus uester et anima et corpus, sine querela in aduentu domini nostri Ihesu Christi seruetur’. Ista tria beata uirgo dedit filio; et ideo bene potest sibi dicere filius uerbum propositum ‘et tua mea sunt’. Nam corpus et uterum suum ad habitandum sibi dedit. Animam suam anime Christi per amorem uniuit et quodammodo unam fecit. Spiritum suum deitati Christi indissolubiliter coniunxit. Virgo enim beata fuit domus dei in qua fuerunt tria solaria predicata, scilicet spiritus, qui est solarium superius, anima que est solarium medium et corpus quod est solarium inferius. De hiis tribus solariis huius domus dicitur, Cant. III: ‘Ferculum fecit sibi Salomon rex de lignis Libani, collumpnas eius fecit argenteas, reclinatorium aureum, ascensum purpureum, media charitate constrauit’. Ferculum dicitur uas escarum et significat beatam uirginem in cuius utero Christus rex nouem mensibus se pauit; et fuit factum de lignis Libani que sunt imputribilia, quia ipsa uirgo fuit incorrupta. Solarium igitur infimum fuit eius corpus siue uterus in quo Christus requieuit et hoc est quod dicitur ‘reclinatorium aureum’; eius enim corpus fuit aureum quia omnino incorruptum; et fuit subnixum collumpnis argenteis ita quod nunquam cadere potuit per peccatum. De istis collumpnis dicitur Prou. IX: ‘Sapientia edificauit sibi domum, excidit collumpnas septem’, id est septem dona spiritus sancti. Vel septem collumpne sunt septem uirtutes, scilicet tres theologice et quatuor politice. Solarium medium est anima eius, in qua Christus habitauit per amorem, de qua dicitur ‘Media charitate constrauit’. Eius enim anima in tantum fuit charitate plena, quod tota fuit in amorem conuersa. Sicut enim ferrum missum in ignem totum factum est ignis, sic Marie anima charitate succensa tota facta est charitas quod tota fuit ex amore languida, Cant. VI: ‘Nuntiate dilecto, quia amore langueo’; quod tota fuit liquefacta, Cant. V: ‘Anima mea liquefacta est’; quod tota fuit pre amore uulnerata, unde dicit ‘Sponsa uulnerata charitate ego sum’. Solarium superius est spiritus, in quo Christus habitauit per inseparabilem unionem; ideo dicitur ‘Ascensum purpureum’. Color purpureus est igneus, sanguineus et rubicundus. Eius igitur spiritus fuit purpureus, tum quia fuit celesti desiderio inflammatus, tum quia fuit in passione doloris gladio cruentatus, tum quia fuit charitate dei repletus.

Tota continentia istius euangelii comprehenditur in quatuor obsequiis que Christo hodie fuerunt exhibita. Quorum primum fuit exhibitum a discipulis, secundum a iumentis, tertium a turbis, quartum a pueris.

Primum igitur obsequium fuit exhibitum a discipulis. Sciens enim Ihesus quod appropinquabat tempus sue passionis appropinquare uoluit loco passionis; et cum uenisset Bethphage, que erat uiculus sacerdotum in monte Oliueti, duos discipulos suos misit in Iherusalem. Isti duo discipuli, secundum quosdam, fuerunt Petrus et Philippus. Quos misit binos siue propter fraternam societatem, Eccl. IIII: ‘Melius est duos simul esse quam unum’; siue propter uerbi dei auctoritatem, Deut. XIX: ‘In ore duorum aut trium testium stabit omne uerbum’; siue propter geminam caritatem, dei scilicet et proximi. Tunc dixit eis: «Ite in castellum quod contra uos est positum». Et non uocat Iherusalem ‘ciuitatem’, quia non erat ibi ciuium unitas, sed multiplex discordia inter eos erat; uocat autem eam ‘castellum’, quia munita erat armis malitie contra Christum. Precepit autem eis ut adducerent asinam et pullum et si quis aliquid eis diceret responderent ei: “Quia dominus his opus habet”. Non dixit eis: «Dicite quia dominus noster», sed ‘dominus’ uniuersaliter, quia, sicut dicit Chrysostomus ibidem: «Ego sum dominus omnium, non solum illorum qui michi subiecti sunt, sed etiam illorum qui michi contrarii sunt. Boni enim mei sunt conditione et uoluntate; peccatores autem conditione quidem mei sunt, uoluntate autem dyaboli». Dicit autem Chrysostomus quod dominus iumentorum non permisisset ut persone ignote ea accepissent, nisi spiritus Christi preuenisset qui cor ipsius domini preparasset, et sic ipsi discipuli asinam et pullum ad Christum adduxerunt.

Secundum obsequium fuit exhibitum a iumentis. Volens enim Christus implere prophetiam Zacharie prophete dicentis: ‘Ecce rex tuus uenit tibi mansuetus etc.’, fecit sibi adduci asinam et pullum. Dicitur enim quod in Iherusalem quedam asina communis seruabatur pro pauperibus ad portandum aquam, cum ciuitas esset in alto et haberet aque penuriam uel propter alia opera necessaria; et erat ante domum alicuius ligata, et qui indigebat tenebatur eam illo die reducere ad locum illum et pabulum sibi dare. Pullus etiam pro hoc eodem opere nutriebatur. Quidam dicunt quod Christus non sedit super utrumque iumentum, sed tantum super pullum, unde et ceteri euangeliste non faciunt mentionem nisi de pullo, et maxime quia uia breuis erat, et ideo sessione utriusque iumenti non indigebat. Alii dicunt quod primo sedit super pullum, sed quia lasciuus erat et uiam rectam non tenebat, eum descendere fecerunt et super asinam eum posuerunt. Sed cum ista sessio per iumenta non fieret propter aliquam necessitatem, sed tantum propter mysticam significationem, non uidetur aliquod inconueniens dicere quod licet uia esset breuis Christus tamen super utrumque sedere uoluit, primo super asinam, postea super pullum, ut significaret quod utrumque populum ad fidem suam debebat adducere et utrumque in fide coniungere. Quod impletum fuit in primitiua ecclesia, quando magna multitudo Iudeorum ad fidem est conuersa. Istud tamen maxime fiet in ultimis temporibus, quando plebs Iudaica conuertetur. Per asinam intelligitur plebs Iudeorum, que fuit mater gentium et edomita multitudine preceptorum; per pullum intelligitur populus gentilium liber et lasciuus, cui nullus doctorum frenum correctionis imposuit.

Tertium obsequium fuit exhibitum a turbis, quia quidam eorum sternebant in uia uestimenta sua, quidam ramos oliuarum, quidam ramos palmarum. Et ista faciebant tum propter reuerentiam quam ad ipsum habebant; tum propter miracula que faciebat, et maxime propter resuscitationem Lazari, sicut dicitur Ioh. XII; tum etiam ut iumenta leuiter et sine lesione incederent.

Quartum obsequium fuit sibi exhibitum a pueris qui clamabant: “Hosanna filio Dauid etc.”, unde dicitur infra: ‘Videntes autem principes sacerdotum pueros clamantes in templo “Hosanna filio Dauid” etc.’. Ipsi enim pueri et cetere turbe que antecedebant et que sequebantur et que comitabantur cum laudibus et canticis Christum usque in templum deduxerunt; et cum quidam ex phariseis dicerent Christo, sicut habetur Luc. XIX, ut ipsos tacere faceret, respondit: “Dico uobis quod si hii tacuerint lapides clamabunt”.

Supradicta quatuor obsequia a nobis Christo sunt exhibenda. Primum pertinet ad predicatores, secundum ad penitentes, tertium ad actiuos, quartum ad contemplatiuos. Primum enim obsequium exhibitum est a discipulis qui asinam et pullum ad Christum adduxerunt. Isti sunt predicatores qui peccatores qui sunt bestiales debent suis predicationibus conuertere et ad Christum adducere, ut sic illi qui erant brutales fiant rationales. Peccator enim uere bestialis est. Nam bestia semper ad terram respicit; tales sunt auari qui semper terrenam concupiscunt, Ps.: ‘Oculos suos statuerunt declinare in terram’. Bestia una femina non est contenta, sed plures inuadit; tales sunt luxuriosi, qui uxore propria non sunt contenti, Ier. V: ‘Vnusquisque ad uxorem proximi sui hinniebat’, ibidem: ‘Equi amatores’, in feminam, ‘et emissarii facti sunt’ . Bestia non regitur ratione, sed fertur impetu nature sue; tales sunt superbi qui non reguntur ratione, sed propria uoluntate, dicentes Sap. II: “Opprimamus pauperem iustum etc. “et “Sit autem fortitudo nostra lex iustitie”. Quando autem peccator ad deum conuertitur, tunc ille qui erat bestialis efficitur rationalis; de talibus dicitur I Cor. VII: ‘Qui habent uxores tamquam non habentes sint, et qui utuntur hoc mundo tamquam non utantur, et qui gaudent tamquam non gaudentes’. Ille habet uxorem tamquam non habens, qui ea utitur non ad uoluptatis expletionem, sed ad filiorum procreationem. Ille utitur hoc mundo tamquam non utatur, qui diuitias retinet non ad uanitatem, sed ad necessitatem et ad pauperum sustentationem. Ille gaudet tamquam non gaudeat, qui inter prospera non effertur in elationem, sed humiliter recognoscit suam conditionem.

Secundum obsequium exhibitum fuit Christo a iumentis que ipsum sessorem habuerunt. Isti sunt penitentes qui, si aliquando habuerunt sessorem dyabolum, modo debent habere sessorem Christum, ut scilicet ratio subiciatur deo et caro subiciatur rationi, ut sic deus sedeat et dominetur rationi et ratio dominetur carni; et tunc est pax in domo anime. Dicit enim Augustinus super Psalmum quod quando in domo aliqua maritus et uxor aduersus se dissentiunt, tunc ibi est pugna et labor molestus. Si autem maritus uincatur et uxor dominetur, tunc est ibi pax, sed peruersa. Si uero uxor subiciatur et maritus dominetur, tunc est ibi pax recta. Potest etiam addi quartum, quando scilicet uir et mulier sibi bene consentiunt nec in aliquibus honestis uxor resistit uiro nec uir uxori, sed mutua pace gaudent et tunc est pax optima et perfecta. Vxor, sicut dicit ibidem Augustinus, est caro; uir autem est ratio. In presenti autem uita iste uir et ista uxor ualde dissentiunt, iuxta illud Gal. V: ‘Caro enim concupiscit aduersus spiritum, spiritus autem aduersus carnem’. Hec enim sibi inuicem aduersantur, et ideo modo in sanctis uiris est labor molestus. Quando autem caro dominatur et ratio subicitur, tunc in domo anime est pax peruersa; ideo dicit Bernardus: ‘Dominam ancillari et ancillam dominari magna abusio est’. Quando uero caro subicitur rationi et ratio deo, tunc in domo anime pax est recta; taliter carnem suam apostolus subiciebat, I Cor. VIII: ‘Castigo corpus meum et in seruitutem redigo etc.’. Augustinus: ‘Expedit inferius subici superiori. Agnosce ordinem, quere pacem; tu deo, tibi caro; tu maiori, minor tibi; seruias tu ei qui fecit te ut tibi seruiat quod factum est propter te’. Perfectissima autem pax est quando nec spiritus carni nec caro spiritui resistit, sed quicquid uult spiritus uult et caro et e conuerso; et istud erit in patria, iuxta illud Ys. XXXII: ‘Sedebit populus meus in pulchritudine pacis, in tabernaculis fiducie et in requie opulenta’.

Tertium obsequium exhibitum fuit Christo a turbis que in uia strauerunt uestimenta et ramos oliuarum et palmarum; et istud spectat ad actiuos quorum quidam sunt incipientes, quidam proficientes et quidam perfecti et perseuerantes. Ad incipientes pertinet habere opera misericordie, et isti significantur per illos qui sternebant Christo in uia ramos oliuarum. Per oleum enim misericordia intelligitur, quia oleum misericordia interpretatur. Dicit autem ibi Glossa: ‘Olei natura lucis ministra est; et dolorum et laborum solamen est; et eminet ceteris liquoribus’. Ex quibus uerbis habetur quod ipsa elemosina ualet homini in uita, quia dolorem et uulnus peccati sanat; ideo dicitur quod est dolorum solamen. Valet in morte, quia ad instar lucerne uiam anime demonstrat ne in tenebras mortis incidat; ideo dicitur quod est lucis ministra. Valet post mortem, quia animam in celum sursum leuat; ideo dicitur quod excellit cunctis liquoribus. Ista tria ponit Raphel angelus, Tob. XI: ‘Elemosina a morte liberat, et ipsa est que purgat peccata, et facit inuenire uitam eternam’. Ad proficientes, qui scilicet proficiunt de uirtute in uirtutem, pertinet exhibere aliis exempla uirtutum et bonorum operum. Isti significantur per illos qui uestimenta sua in uia sternebant. Vestimenta anime diuersorum colorum sunt uarietates diuersarum uirtutum. Caritas enim ibi ponit colorem aureum, humilitas nigrum, puritas album, meditatio passionis Christi rubeum, contemplatio celestium indicum. De hiis uarietatibus dicitur in Ps.: ‘Astitit regina a dextris tuis in uestitu deaurato circumdata uarietate’. Tunc igitur ista uestimenta uirtutum in uia sternimus, quando ea aliis in exemplum prebemus. Cesarius: ‘Benedicta a deo illa anima cuius humilitas alterius confundit superbiam. cuius patientia proximi exstinguit iracundiam, cuius obedientia pigritiam alterius increpat, cuius feruor inertiam alieni corporis suscitat, qui proximi sui turbatum pre ira oculum cordis gratia consolationis atque edificationis illuminat’. Ad perfectos et perseuerantes spectat semper in opere dei continuare. Isti significantur per illos qui sternebant Christo ramos palmarum. Palma enim semper uiret, in uere, in autumpno, in estate et in hyeme. Tales enim in seruitio dei debent uirere et florere in uere iuuentutis, in autumpno senectutis, in estate prosperitatis per temperantiam, in hyeme aduersitatis per patientiam.

Quartum obsequium fuit Christo exhibitum a pueris et turbis qui eum laudabant, dicentes: “Hosanna filio Dauid”. Hosanna idem est quod ‘salua obsecro’ et istud spectat ad contemplatiuos, qui debent insistere laudibus diuinis et orationibus deuotis. Tunc oratio est deuota et deo grata, quando habet tria. Primum est quando a feruore cordis est emissa; hoc notatur in hoc quod dicitur ‘clamabant’. Intensum enim desiderium animi est magnus clamor in auribus dei; de isto clamore dicitur Exo. XIIII: ‘Quid clamas ad me’. Secundum est quando effunditur cum fiducia; hoc notatur in eo quod dixerunt: “Filio Dauid”. Magnam enim spem et fiduciam de nostra salute habere possumus, quando ipsum fratrem nostrum esse et de nostra natura progenitum consideramus; Bernardus: ‘Puto quod iam me spernere non poterit os ex ossibus meis et caro de carne mea’. Tertium est quando petuntur digna, scilicet illa que sunt ad salutem eternam; hoc notatur in hoc quod dicitur: “Hosanna in excelsis”, id est: «Non petimus sanitatem in infimis, sed maxime salutem petimus in excelsis».

Hodie mater ecclesia duas processiones recolit. Prima fuit qua Iudei Christum a monte Oliueti usque in Iherusalem cum ramis oliuarum et palmarum et magnis canticis associauerunt, et ista processio fuit magne reuerentie et honoris; et istam representat ecclesia in euangelio hodierno. Secunda est qua idem Iudei Christum a Iherusalem usque ad montem Caluarie cum magnis opprobriis et irrisionibus deduxerunt, et ista fuit processio magne ignominie et doloris; et istam representat ecclesia in passione que hodie recitatur.

Circa primam processionem quatuor sunt uidenda. Primo a quibus ista processio sit facta, quia non est facta a magnis et diuitibus, sed a paruis et pauperibus, unde dicitur: ‘Plurima autem turba strauerunt uestimenta sua in uia’. Immo etiam quando pauperes et humiles hodie Christum processionaliter deducebant, pharisei et principes sacerdotum eius mortem tractabant. Simplices enim et pauperes Christo adherebant, diuites autem et potentes ipsum fugiebant. Vnde Christus de omnibus diuitibus unum solum habuit amicum, scilicet Zacheum, de quo dicitur Luc. XIX; de omnibus potentibus unum solum, scilicet centurionem, de quo habetur Mt. VIII; de omnibus sapientibus unum, scilicet Nicodemum, de quo habetur Ioh. III; unde I Cor. I: ‘Videte uocationem uestram, fratres, quia non multi sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles, sed que stulta sunt mundi elegit deus ut confundat sapientes etc.’. Secundo uidendum est quare Christus uadens ad mortem tantum honorem uoluit recipere, cum alias honorem regium respuerit, sicut patet Ioh. VI. Ad quod dicendum quod hoc ideo fecit, ut ille qui est in magnis honoribus constitutus debet memoriam mortis habere si non uult superbire. Si enim quis habet magnas diuitias, cogitet quia uadit ad mortem et de omnibus suis diuitiis nichil preter cilicium uel saccum secum portabit; unde dicebat Iob qui fuerat rex magnus, Iob XVI: ‘Saccum consui super cutem meam et operui cinere carnem meam’, eiusdem I: ‘Nudus egressus sum de utero matris mee et nudus reuertar illuc’. Si quis est enim in magnis honoribus constitutus cogitet quia uadit ad mortem, ubi si erat in gradu supremo ponetur in loco infimo, id est sub terra; si ascenderat super alios eis dominando, serpentes et bestie super foueam eius ascendent eam conculcando, Ecc. X: ‘Cum enim morietur homo, hereditabit serpentes, bestias et uermes’. Si aliquis uel aliqua corpus suum tenet in diuersis deliciis ipsum delicate nutriendo, diuersis coloribus faciem depingendo, pretiosis uestibus et diuersis mutatoriis ornando, uoluptates carnis exercendo, cogitet quia uadit ad mortem ubi uermes corpus suum tam delicate nutritum comedent et lacerabunt, Iob XXI: ‘Viscera eius plena sunt adipe et medullis ossa illius irrigantur, et tamen in puluere dormient et uermes operient eos’. Tertio uidendum est quare Christus tanto honore sibi exhibito lacrimas uoluit immiscere. Dicitur enim Luc. XIX quod cum duceretur cum tanto honore in Iherusalem, ‘uidens ciuitatem fleuit super illam’; quod Christus quidem fecit ut ostenderet quod omnia gaudia et honorabilia huius mundi lacrimis et doloribus sunt admixta. In celo quidem sunt omnia pura, in mundo omnia mixta, in inferno omnia fetulenta. Vnde Augustinus in libro de ciuitate dei in persona dei ponit octo purissima que sunt in celo, dicens: ‘Quid enim est aliud? Ero illorum deus, nisi ero quecumque desiderantur, scilicet uita, salus, uictus, copia, gloria, honor, pax et omnia bona’. Ista omnia in celo sunt pura, in mundo mixta, in inferno fetulenta; et ut ista melius possimus uidere, singula per ordinem percurram. Vita prout est pura est in celo, quia ibi est uita sine morte; prout est mixta est in mundo, quia ibi est uita et mors; prout est fetulenta est in inferno, quia ibi est sola mors sine uita. Salus prout est pura est in celo, quia ibi est salus sine egritudine; prout est mixta est in mundo, quia ibi est salus et egritudo; prout est fetulenta est in inferno, quia ibi est sola egritudo sine sanitate. Victus, id est satietas, prout est pura est in celo, quia ibi est satietas sine esurie; prout est mixta est in mundo, quia ibi est satietas et esuries; prout est fetulenta est in inferno, quia ibi est sola esuries sine satietate. Copia, id est diuitie, prout sunt pure sunt in celo, quia ibi sunt diuitie sine paupertate; prout sunt mixte sunt in mundo, quia ibi sunt diuitie et paupertas; prout sunt fetulente sunt in inferno, quia ibi est sola paupertas sine diuitiis. Gloria, id est pulchritudo, prout est pura est in celo, quia ibi est pulchritudo sine deformitate; prout est mixta est in mundo, quia ibi est pulchritudo cum deformitate; prout est fetulenta est in inferno, quia ibi est sola deformitas sine pulchritudine. Honor prout est purus est in celo, quia ibi est honor sine indignitate; prout est mixtus est in mundo, quia ibi est honor et indignitas; prout est fetulentus est in inferno, quia ibi est dedecus sine honore. Pax prout est pura est in celo, quia ibi est pax sine pugna; prout est mixta est in mundo, quia ibi est pax et pugna; prout est fetulenta est in inferno, quia ibi est pugna perpetua sine pace. Omnia bona prout sunt pura sunt in celo, quia ibi sunt omnia bona sine aliquo malo; prout sunt mixta sunt in mundo, quia ibi sunt bona et mala; prout sunt fetulenta sunt in inferno, quia ibi sunt omnia mala et nulla bona. Propter ista significanda dicit propheta: ‘Calix in manu domini uini meri plenus mixto et inclinauit ex hoc in hoc, uerumptamen fex eius non est exinanita etc.’. Ex quibus uerbis habetur quod deus habet tres calices. Vnus est plenus uino mero et iste est celum; iste enim est calix plenus uita, sanitate, satietate, diuitiis, pulchritudine, honore, pace et omnibus bonis. Alius calix est plenus mixto et iste est mundus; iste enim calix est plenus mixto, uita cum morte, sanitate cum egritudine, satietate cum esurie, diuitiis cum paupertate, pulchritudine cum deformitate, honore cum ignominia, pace cum pugna, bonis cum malis. Tertius calix est infernus et iste est plenus fece; est enim plenus morte, egritudine, esurie, paupertate, deformitate, dedecore siue ignominia, pugna et omnibus malis. Quarto uidendum est quare Christus noluit sedere super equum, sed super asinam; quod ideo fecit ad innuendum quod non sedet in cordibus superborum, sed humilium et mansuetorum. Chrysostomus: ‘Non sedit Christus in curru aureo pretiosa purpura fulgens; nec ascendit super feruidum equum discordie amatorem et litis, sed super asinam tranquillitatis et pacis amicam’. Per equum igitur superbus, per asinam humilis designatur; equus enim si tangitur recalcitrat, asinus uero si tangitur mansuete moratur. Sic superbi si reprehenduntur impatienter ferunt, mansueti uero patienter audiunt. Quedam animalia sunt que non permittunt se tangi, siue quia arrogantia sunt sicut equus et leo; siue quia nimis siluestria sunt et domesticari non possunt sicut lupus; siue quia pungitiua sicut hericius. Tria sunt genera hominum qui nolunt reprehendi. Primi sunt superbi; isti sunt sicut equus uel leo qui dedignantur tangi uel reprehendi, Heb. XII: ‘Bestia si tetigerit montem lapidabitur’, et Ecc. XIII: ‘Diues iniuste egit et fremebit, pauper autem lesus tacebit’. Alii sunt in malo indurati, qui instar lupi non possunt domesticari nec ad bonum induci, Eccl. I: ‘Peruersi difficile corriguntur’; tales nolunt corripi, Ecc. XXXII: ‘Peccator homo uitabit correptionem’. Tertii sunt homines astuti qui si tanguntur, id est reprehenduntur, statim sicut hericius per excusationes multiplices se abscondunt, cum tamen dicatur Prou. XXVIII: ‘Qui abscondit scelera sua non dirigetur’; tales etiam pungunt, quia se reprehendentes odiunt, Amos V: ‘Odio habuerunt in porta corripientem’.

Circa secundam processionem duo sunt uidenda. Vnum est quod in ista processione fuit magna personarum uarietas. Quidam enim ibi fuerunt boni et quidam mali. Bonorum autem fuerunt tres differentie. Quidam enim fuerunt boni, qui postea facti fuerunt mali, sed tamen postea recuperauerunt bonitatem suam, sicut apostoli qui fidem perdiderunt, sed postea recuperauerunt. Alii fuerunt boni, qui facti fuerunt mali et nunquam recuperauerunt bonitatem suam, sicut Iudas. Alii fuerunt boni qui semper seruauerunt bonitatem suam, sicut beata uirgo. Malorum autem due fuerunt differentie. Quidam enim fuerunt mali qui postea facti sunt boni, sicut latro a dextris et Longinus. Alii fuerunt mali qui semper in sua malitia perseuerauerunt, sicut latro a sinistris et Iudei qui Christum crucifixerunt. Ab ista processione quidam fugerunt corde et corpore, sicut apostoli qui corporaliter Christum reliquerunt et fidem perdiderunt. Alii fugerunt corde, sed non corpore, sicut Maria Magdalena et cetere mulieres que iuxta crucem corporaliter steterunt, sed tamen fidem amiserunt. Alii fugerunt corpore, sed non corde, sicut creditur de Iacobo fratre domini, de quo dicit Ieronimus in libro de uiris illustribus quod in passione domini uotum uouit se non comesturum donec uideret Christum resurgentem. Videtur ergo quod iste fidem de resurrectione habuit et timore mortis corpore fugit, sed corde stetit. Alii sunt qui non fugerunt nec corde nec corpore, sicut uirgo beata que iuxta crucem eius stetit et fidem integraliter seruauit. Secundum quod in ista processione ostenditur est in Iudeis magna uoluntatum multiplicitas. In prima enim processione Iudei fecerunt sibi sex magnos honores; in secunda fecerunt sibi sex magna uituperia et confusiones. Nam in prima cum magna reuerentia et deuotione ipsum super asellum posuerunt; in secunda ipsum cum magna ignominia in patibulo posuerunt. In prima uestimenta sua in uia strauerunt; in secunda ipsum uestibus suis spoliauerunt. In prima ramos oliuarum et palmarum sibi obuiam deportauerunt; in secunda spinas acutissimas eius capiti affixerunt. In prima appellauerunt eum regem, ut habetur Ioh. XII; in secunda negauerunt eum esse regem dicentes: “Non habemus regem nisi Cesarem”. In prima appellauerunt eum saluatorem dicentes: “Hosanna”, id est «Salua obsecro»; in secunda negauerunt ipsum esse saluatorem quia etiam seipsum saluum facere non poterat, dicentes: “Alios saluos fecit, seipsum non potest saluum facere”. In prima dixerunt ipsum esse benedictum et in nomine patris uenisse in mundum, dicentes: “Benedictus qui uenit in nomine domini”; in secunda dixerunt ipsum esse malefactorem et crucis patibulo affigendum, dicentes: “Si non esset hic malefactor non tibi tradidissemus eum”, “Tolle, tolle, crucifige eum”. Ecce quanta instabilitas fuit in istis, quia quem tantum honorauerunt post modicum ignominiose tractauerunt.

Christus uocat hic exaltationem passionem suam, sicut euangelista exponit dicens: ‘Hoc autem dicebat, significans qua morte esset moriturus’. Secundum autem Chrysostomum, dicendo “omnia traham”, plus dixit quam si dixisset «resurgam»; si enim dixisset tantum «resurgam», significasset resurrectionem, sed non tractionem; dicendo uero “traham”, utrumque innuit quia non posset trahere nisi resurgeret. Hoc autem quod dicit “omnia “tribus modis exponitur secundum Augustinum. Primo ut hoc non intelligatur quantum ad uniuersitatem omnium, quia non omnes sunt tracti, sed quantum ad integritatem nature, scilicet spiritum, animam et corpus; trahit enim spiritum, sibi dando uere fidei cognitionem, trahit animam per gratie infusionem, trahit corpus per beatam resurrectionem. Vel hoc quod dicit “omnia “refertur ad omnia predestinata ad salutem. Vel refertur ad omnia genera hominum, quia de omnibus generibus hominum aliqui sunt tracti, scilicet de omnibus linguis, de omnibus ritibus, de omnibus etatibus, de omnibus gradibus. In uerbis autem premissis duo ponuntur. Primo enim ponitur genus passionis, cum dicitur: “Si exaltatus fuero a terra”. Secundo fructus passionis, cum subinfertur: “Omnia traham ad me ipsum”.

Circa primum notandum quod Christus noluit mori in aliqua domo nec sub aliquo tecto, sed in aere uoluit exaltari triplici ratione. Aer quidem est elementum commune; potest enim homo habere propriam terram uel propriam aquam uel proprium ignem, aerem uero proprium nemo habere potest. Est etiam elementum medium inter celum et terram. Erat etiam elementum immundum, ex fumo scilicet hostiarum ydolis immolatarum. Christus igitur uoluit in aerem exaltari ad innuendum quod sicut aer est omnibus communis sic passio Christi. Nam passiones aliorum sanctorum fuerunt proprie, quia Petrus passus est propter se, Paulus propter se et sic de aliis; Christus autem non est passus propter se, sed communiter propter omnes. Eius enim passio fuit communis illis qui sunt in celo, id est angelis quia sunt reparati, illis qui sunt in mundo, quia per suam passionem sunt saluati; Col. I: ‘Pacificans per sanguinem crucis eius, siue que in terris’, id est homines, ‘siue que in celis sunt’, id est angelos. Fuit communis illis qui sunt sub terra, id est sanctis patribus qui erant in limbo, quia inde sunt liberati et illuminati, Ecc. XXIIII: ‘Penetrabo inferiores partes terre et inspiciam omnes dormientes et illuminabo omnes operantes in domino’. Non fuit autem communis illis qui sunt in profundo terre, id est demonibus, quia sunt in malitia indurati et ideo remanserunt in suis suppliciis desolati, Ys. XLIIII: ‘Qui dico profundo desolare’. Secundo Christus uoluit in aere exaltari ad innuendum quod sicut aer est medius inter celum et terram sic Christus fuit mediator inter deum et hominem, Gal. III: ‘Mediator unius non est’, scilicet nature, sed duplicis, scilicet diuine et humane. Et ideo sicut aer ex parte superiori habet puritatem per quam conuenit cum celo et ex parte inferiori habet quandam grossitiem per quam conuenit cum terra, sic et Christus est medius inter deum et hominem, quia cum deo conuenit ratione nature diuine, cum homine uero ratione nature humane. Erat igitur discordia quadam inter deum et hominem. Nam deus conquerebatur de homine, quod eius mandata non seruauerat; homo uero conquerebatur de deo, quod creaturam suam reliquerat. Ideo uenit Christus et mediatorem se fecit. Mediator autem inter deum et hominem tria debebat habere. Primo similitudinem, ut scilicet esset similis homini in natura et defectibus naturalibus et sic homini compati sciret. Secundo equalitatem, ne hominem per potentiam grauaret et, si grauaret, homo posset coram iudicio dei ipsum conuenire. Tertio debebat habere ab utraque parte auctoritatem arguendi et compellendi illam partem que suam sententiam non seruaret; et quia homo non poterat inuenire talem mediatorem qui ista tria haberet, ideo conquerebatur dicens, Iob VIIII: “Neque enim uiro qui similis mei est respondebo”, istud refertur ad similitudinem, “neque qui mecum in iudicio ex equo possit audire”, istud refertur ad equalitatem, “non est qui utrumque ualeat arguere et ponere manum suam in ambobus”, istud refertur ad auctoritatem. Christus igitur ut uerus mediator esset, ista tria habere uoluit. Primo similitudinem in natura et defectibus naturalibus ut sic sciret misericordius iudicare, Heb. II: ‘Debuit per omnia fratribus similari ut misericors fieret. Secundo habuit equalitatem cum utraque parte, quia equalis fuit deo in quantum deus et equalis homini in quantum homo uerus, et ideo nulli parti potuit esse suspectus. Vnde dixit deus humano generi: “Ponam in salutari”, et respondet homo: “Fiducialiter agam in eo”; quasi dicat deus homini: «De questione nostra que est inter me et uos ponam in salutari meo qui est filius meus», et respondet homo: «Fiducialiter agam in eo, quia ipse est frater meus». Tertio habuit auctoritatem arguendi et compescendi utramque partem. Arguisset enim hominem si noluisset dignam satisfactionem facere, Ys. XI: ‘Arguet in equitate pro mansuetis terre’. Arguisset quodammodo deum si, dato per impossibile, noluisset satisfactionem dignam recipere, unde ipse deus dicit Ys. I: “Venite et arguite me dicit dominus”. Tertio uoluit in aere exaltari ut ipsum aerem immundum sanctificaret et mundaret. Sanctificauerat quidem terram triginta tribus annis super eam ambulando. Sanctificauerat aquam in ipsa se baptizari faciendo. Sanctificaturus erat ignem, spiritum sanctum in specie ignis mittendo. Non restabat nisi ut sanctificaret aerem non sub tecto, sed in aere moriendo.

Secundo ponitur fructus passionis cum dicitur: ‘Omnia traham ad me ipsum’. Circa quod notandum quod tria sunt que naturaliter attrahunt. Primum est simile. Istud uidemus in animalibus, Ecc. XIII: ‘Omne animal diligit simile sibi’; sic uidemus in hominibus, unde subditur: ‘Omnis homo sibi simili sociabitur’; uidemus in uolatilibus, eiusdem XXVII: ‘Volatilia ad sibi similia conueniunt’. Secundum est uacuum, sicut patet in uentosa que quam cito stuppa per ignem euacuatur et aere non impletur, sanguinem ad se trahit. Tertium est calidum, sicut patet in sole qui uirtute sui caloris uapores ad se trahit. Christus igitur attrahit nos ad se primo per similitudinem. Est autem inter nos et ipsum triplex similitudo. Prima similitudo est ymaginis, quia ad eius ymaginem creati sumus. Secunda est assumpte humanitatis, Phil. II: ‘In similitudinem hominum factus’. Tertia est imitationis, quia ipsum tamquam boni filii imitari debemus, Eph. V: ‘Estote imitatores dei sicut filii carissimi’. Propter istam triplicem similitudinem debemus ad Christum ire et ab ipso trahi. Mali autem, quia non habent istam triplicem similitudinem, ab ipso non trahuntur. Habent enim ymaginem deturpatam et ideo a deo non cognoscuntur; habent naturam maculatam et ideo fratres Christi non uocantur; habent uitam sceleratam et ideo non Christum, sed dyabolum imitantur; Sap. XIIII: ‘Omnia commixta sunt, animarum inquinatio’, istud refertur ad ymaginis deturpationem, ‘natiuitatis immutatio’, istud refertur ad nature uitiationem, ‘inordinatio mechie et impudicitie’, istud refertur ad uite deprauationem. Secundo Christus attrahit nos per uacuum. Fuit enim uacuus in natiuitate, in uita et in morte. In natiuitate fuit uacuus ab omnibus necessariis rebus. Non enim habuit lectum ubi requiesceret, sed in presepio requieuit; non habuit pannos quibus eum mater inuolueret nisi uiles et pannosos; non habuit seruientes qui sibi assisterent nisi bouem et asinum. Secundo fuit uacuus in uita, quia non habuit domum ad habitandum, Mt. VIII: ‘Vulpes foueas habent et uolucres celi nidos, filius autem etc.’; non habuit diuitias ad possidendum, II Cor. VIII: ‘Propter nos egenus factus est cum diues esset’; non habuit cibos ad comedendum quia sepe esuriuit, Mt. XXI: ‘Mane reuertens in ciuitatem esuriuit’. Tertio fuit uacuus in morte. Eius enim corpus fuit euacuatum sanguine ita quod remansit in cruce aridum sicut lignum; eius spiritus aruit tamquam testa, Ps.: ‘Aruit tamquam testa uirtus mea’; eius anima fuit euacuata omni consolatione et impleta tristitia et dolore, Mt. XXVI: ‘Tristis est anima mea usque ad mortem’; passio eius fuit uacua utilitate et ualore, quia illa die tantum unum, scilicet latronem, est lucratus, Ys. XII: ‘In uacuum laboraui sine causa et uane fortitudinem meam consumpsi’; mater eius fuit euacuata omni gaudio et plena omni amaritudine, Luc. II: ‘Et tuam ipsius animam pertransibit gladius’; eius familia fuit euacuata fide, quia omnes apostoli fidem perdiderunt. Tertio trahit nos per calidum. Christus enim in passione totus fuit calidus igne amoris, quod patet per quatuor signa que sunt sudare, sitire, rubere et uestimenta ferre non posse. Quando enim quis sudat in facie et in toto corpore, signum est intensi caloris. Christus igitur sudorem emisit qui tantus fuit quod in terram decurrebat, et tantus fuit ardor quod humorem phlegmaticum in sanguineum conuertebat. Secundo sitiuit, quod fuit signum magni caloris. Bernardus: ‘ “Sitio”, ait Christus, “non doleo”. “O domine, quid sitis ?”. “Fidem uestram, salutem uestram, gaudium uestrum, plus animarum uestrarum quam corporis mei cruciatus me tenet; et si non mei, saltem uestri miseremini”’. Tertio Christus in facie et in corpore totus rubuit, quia totus sanguine cruentatus fuit, Ys. LXIII: ‘Quare rubrum est indumentum tuum et uestimenta tua sicut calcantium in torculari’. Quarto Christus in cruce uestimenta ferre non potuit, sed nudus ascendit ac si ipso facto dicat: «Tanto igne charitatis ardeo quod uestimenta ferre non ualeo».

Christus per suam passionem traxit ad se omnia, scilicet terrestria, celestia et infernalia. Traxit quidem celestia patrem reconciliando; traxit terrestria populum gentilem ad fidem conuertendo; traxit infernalia sanctos patres qui erant in limbo liberando. Ideo uoluit Christus in cruce exaltari ut per caput sursum deum reconciliaret, per pedes deorsum infernum conculcaret, per manum dextram ad aquilonem extensam gentes in frigore infidelitatis positas attraheret, per manum sinistram ad austrum expansam Iudeos in quibus aliquando calor fidei uiguerat cecitatis sue merito reprobaret. Nichilominus tamen cotidie trahit ad se peccatores ad fiduciam et spem quando considerant corporis Christi in cruce dispositionem. De quo sic dicit Bernardus: ‘Quis non rapiatur ad spem impetrandique fiduciam quando eius considerat corporis dispositionem, uidelicet caput inclinatum ad osculum, brachia extensa ad amplexum, manus perforatas ad largiendum, latus apertum ad diligendum, pedum confixionem ad nobiscum commanendum, corporis extensionem ad se nobis totaliter impendendum?’ Ex quibus uerbis habetur quod Christus in cruce existens per sex modos peccatores ad se traxit.

Primo per capitis inclinationem, sicut amicus nutu capitis uocat amicum ut det sibi osculum. Istud osculum petebat humanum genus dicens, Cant. VIII: ‘Quis michi det te fratrem meum sugentem ubera matris mee, ut inueniam te foris et deosculer?’ Habet autem deus duo labia, scilicet gratiam et gloriam. Homo similiter habet duo labia, scilicet ueritatem et pacem, de quibus Zach. VIII: ‘Veritatem tantum et pacem diligite’. Homo igitur osculari debet deum cum duobus labiis suis, scilicet ueritate et pace, ut scilicet cum ueritatem de se in confessione dicat et cum deo et proximo pacem habeat. Et tunc deus ipsum osculabitur cum duobus labiis suis, scilicet cum gratia et gloria, quia dabit sibi gratiam in presenti et gloriam in futuro, Ps.: ‘Gratiam et gloriam dabit dominus’. Notabile autem est quod Christus in cruce passionis caput inclinatum habuit ad dextram, siue ut per hoc significaret quod patiebatur propter peccatum quod fecerant primi parentes cum dextra; siue ut per hoc innueret quod non uocat hominem ad leuam, id est ad uitam temporalem, sed ad dextram, id est ad uitam celestem; siue ut per hoc ostenderet quod in hiis que facimus non sinistram, sed rectam intentionem habere debemus, iuxta illud Mt. VI: ‘Nesciat sinistra tua quid faciat dextra tua’.

Secundo trahit per brachiorum extensionem, sicut mater trahit ad se puerum brachia aperiendo. Deus habet duo brachia, scilicet sinistrum quo congregat ad fidem et sui cognitionem et dextrum quo deportat ad beatitudinem. Vtrumque autem brachium deus olim clausum tenebat, quia nulli ueritatem sue fidei dabat et nullum ad suam beatitudinem deducebat. Tandem brachium aperuit sinistrum quando ad fidem ueram duxit populum Iudeorum; dextrum autem non aperiebat quia nullum ad suam gloriam recipiebat. Modo autem utrumque brachium apertum habet quia fidem et sui cognitionem omnibus tribuit et ad suam beatitudinem fideles recipit. Vnde quelibet fidelis anima dicere potest, Cant. VIII: ‘Leua eius sub capite meo et dextra illius amplexabitur me’. Leuam suam deus sub capite ponit quando in presenti uita sui cognitionem et fidem infundit. Dextra illius amplexum tribuit quando sanctos eternaliter sibi unit. Vnde etiam quilibet fidelis dicere potest Ps. ‘Tenuisti manum dextram meam et in uoluntate tua deduxisti me’, scilicet per uiam tue ueritatis me ducendo, ‘et cum gloria suscepisti me’, ad tuam beatitudinem me recipiendo.

Tertio trahit per manuum perforationem, sicut liberalis trahit egenum ad se ueniendum. Habuit autem Christus in cruce manus apertas, confixas et perforatas. Apertas ad innuendum quod dat faciliter et liberaliter, quia gratiam suam omnibus offert, Heb. XII: ‘Tamquam filiis offert se deus’; Sap. VI: ‘Preoccupat qui se concupiscunt’. Ideo dicitur de multis Ecc. IIII: ‘Non protrahas datum angustianti’. Habuit etiam manus confixas ad innuendum quod dat immutabiliter et perseueranter, Ecc. II: ‘Respicite, filii, nationes hominum et scitote quia nullus sperauit in domino et confusus est, permansit in mandatis eius et derelictus est’. Pauci autem sunt qui habent istam immobilem uoluntatem seruiendi et benefaciendi. Immo dicitur de multis Ps.: ‘Confitebitur tibi cum benefeceris ei’; Ecc. VI: ‘Est amicus socius mense etc.’. Habuit manus perforatas quia dat omnibus largiter et abundanter. Sicut enim uas perforatum largiter effundit, sic Christus largiter tribuit, I Tim. VI: ‘Qui prestat nobis omnia abunde’; Iac. I: ‘Dat omnibus affluenter et non improperat’. Non solum autem est liberalis, sed quodammodo prodigus, quia habet manus perforatas, sicut dicitur de aliquo prodigo qui nichil scit sibi retinere: iste habet perforatas manus; Valde prodigus esset qui pro potu patrimonium suum daret, sic Christus pro potu aque frigide dat mercedem celestis glorie, Mt. X: ‘Quicumque potum dederit uni ex minimis istis calicem aque frigide tantum, amen dico uobis, non perdet mercedem suam’. Christus fuerat in uita sua multum liberalis, quia multa beneficia dedit. In fine autem uite sue, quodammodo fuit prodigus, quia nichil sibi retinuit, sed omnia dedit, etiam usque ad uestes. Nam Petro dedit ecclesiam, Iohanni dedit matrem suam, patri dedit animam suam pretiosam, latroni dedit paradisum, Nicodemo et Ioseph dedit corpus proprium, nobis omnibus dedit suum sanguinem pretiosum, et crucifixoribus uestimenta.

Quarto, Christus trahit per lateris apertionem, ut eius amorem ostendat sicut amicus trahit amicum ut amorem suum sibi ostendat. Amor autem aliquando ostenditur ex sermone, iuxta illud Mt. XII: ‘Ex abundantia cordis os loquitur’. Quando enim cor abundat in amore, os abundat in sermone. Aliquando amor manifestatur in opere et iste est amor de quo dicitur I Ioh. III: ‘Non diligamus uerbo neque lingua, sed opere et ueritate’. Aliquando amor radicatur in corde, de quo dicitur Mt. XXII: ‘Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo’. Primus amor, qui est in sermone, nichil ualet nisi sit secundus amor, qui est in opere. Nec primus nec secundus aliquid ualet nisi amor radicetur in corde. Primum amorem Christus nobis ostenderat in sua salubri eruditione, secundum in multiplici beneficiorum largitione; sed tertium, scilicet precordialem, nobis ostendit in lateris apertione. Bernardus: ‘Clauus penetrans clauus reserans factus est michi quid nisi ut uideam per foramen? Clamat clauus, clamat uulnus quod deus uere sit, in Christo mundum reconcilians sibi’.

Quinto, trahit per pedum affixionem, sicut amicus in carcere positus trahit amicum ad se uisitandum. Christus propter amorem nostrum incarcerari se fecit quando in cruce affigi uoluit. Debemus autem ad pedes suos currere, quia sicut dicitur Deut. XXXIII: ‘Qui appropinquant pedibus eius, accipient de doctrina illius’. Ad pedes ergo eius debent currere peccatores et tribulati. Nam unus pes est unctus oleo. Iste est eius misericordia uiscerosa, Deut. XXXIII: ‘Tingat in oleo pedem suum’. Secundus pes est tinctus sanguine. Iste est eius passio gloriosa, Ps.: ‘Vt intingatur pes tuus in sanguine’. Peccatores igitur accedant ad pedem intinctum oleo misericordie et ibi inuenient medelam et sanationem, Ys. LXI: ‘Spiritus domini super me eo quod unxerit me, ut mederer contritos corde’. Tribulati accedant ad pedem intinctum sanguine et ibi inuenient consolationem. Gregorius: ‘Si passio Christi ad memoriam reuocetur, nichil est quod non equo animo toleretur’.

Sexto, trahit per sui corporis extensionem, sicut amicus trahit amicum extendendo se totaliter ad ipsum. Postquam igitur Christus pro nobis se totaliter extendit debemus et nos ad ipsum extendi et ab ipso trahi. Nam extendit se pro nobis de celo usque in uterum uirginis, de utero in presepium, de presepio in mundi exilium, de mundo in patibulum, de patibulo in sepulchrum, de sepulchro in limbum, de limbo rediit in mundum, de mundo se extendit usque ad celum, de celo se extendet usque ad iudicium.

Sepe Christus in scripturis agnus appellatur propter mansuetudinem et innocentiam. Nam, sicut dicit Ysodorus, cetera animalia armauit natura, solum agnum dimisit inermem. Non enim habet cornua ad uentilandum nec dentes ad mordendum nec ungues ad lacerandum, sed mansuetus et innocens inuenitur. Eodem modo Christus nulli unquam nocuit, sed omnibus profuit. Dicitur autem Christus in auctoritate premissa agnus et agnus mansuetus et agnus uictimatus.

Agnus autem secundum Ysidorum dicitur ab agnoscendo, quia inter innumerabiles greges solo balatu matrem cognoscit. Eodem modo Christus dicitur agnus ab agnoscendo, quia in cruce existens agnouit tria genera personarum, scilicet patrem, matrem et suos crucifixores. Nam patrem agnouit animam suam illi commendando, dicens: “Pater, in manus tuas commendo spiritum meum”. Dicitur enim et scriptum reperitur quod Christus in cruce existens totum illum Ps. ‘Deus, deus meus, respice in me’ silenter dixit, deinde alium Ps. ‘In te, domine, speraui’, silenter dicere incepit et cum peruenit ad illum uersum ‘In manus tuas’ fortiter exclamauit dicens: “Pater, in manus tuas commendo spiritum meum”. In hoc dat nobis exemplum ut cum ad extrema appropinquamus spiritum nostrum deo recommendemus, et hoc tribus de causis fiendum est. Primo uidelicet ut deus ab insidiis demonum spiritum nostrum custodiat. Demones enim sunt in uia parati ut animam rapiant, sed anima que est in manu dei nullum timere potest, Ioh. X: ‘Non rapiet eas quisquam de manu mea’. Secundo ut animam nostram per angelorum ministerium ad celum deducat, Exo. XXIII: ‘Ecce ego mitto angelum meum qui precedat te et custodiat in uia et introducat in locum quem preparaui’. Tertio ut a morte eterna animas custodiat, Sap. III: ‘Iustorum anime in manu dei sunt et non tanget illos tormentum mortis’. Secundo agnouit iste agnus matrem de ea specialem curam habendo et Iohanni eam commendando quando dixit: “Ecce mater tua”. In hoc dat nobis exemplum ut de parentibus nostris usque ad mortem curam et diligentiam habeamus. Petro quidem commendauit ecclesiam, Iohanni uero commendauit matrem suam. Si inuenisset aliquos digniores, certum est quod talium thesaurorum eos fecisset custodes. Pecuniam uero Iude commendauit, ad innuendum quod pecunia temporalis est res uilis et indigna, et ideo eam custodi indigno et uilissimo recommendauit. Nos igitur studeamus ut exemplo Iohannis uirginem beatam habeamus in matrem si uolumus ipsam habere ad nutricem. Cum enim sit triplex status hominis, sicut dicit Augustinus, scilicet in uita, in morte et post mortem, ipsa in isto triplici statu adiuuat filios suos qui habent eam in matrem; unde cantat ecclesia: ‘Maria mater gratie, mater misericordie, tu nos ab hoste protege et in hora mortis suscipe’. Adiuuat igitur in uita. Si in uita ista quidam sunt iusti, istis impetrat perseuerantem gratiam; ideo dicitur ‘Maria, mater gratie’, scilicet datrix uel conseruatrix. Alii sunt peccatores, istis impetrat peccatorum ueniam et dei misericordiam, ideo subditur ‘mater misericordie’. Secundus status est prout sunt in morte; qui est status periculosus, quia hostes, id est demones, ad morientes accedunt et si aliquod ius habent inquirunt, sed beata uirgo hostes, id est demones, expellit et animas protegit; ideo subditur: ‘Tu nos ab hoste protege’. Tertius status est post mortem, quando anima de corpore est egressa; et ille status similiter est periculosus, quia ibi sunt demones rugientes animam deuorare uolentes, sed beata uirgo animas in morte suscipit et in celum deducit et a demonibus defendit; ideo subditur: ‘et in hora mortis suscipe’. Vnde quelibet talis anima potest regratiari beate Marie et sibi dicere Ecc. LI: “Liberasti me secundum multitudinem misericordie nominis tui, a rugientibus preparatis ad escam, de manibus querentium animam meam”. Tertio agnouit iste agnus suos crucifixores pro eis orando, dicens Luc. XXIII: “Pater, dimitte illis, non enim sciunt quid faciunt”. Aliquando potest iniuria irrogari in contumeliis uerborum, et hec est magna iniuria; aliquando in spoliatione rerum, et hec est maior; aliquando in irrogatione suppliciorum, et hec est maxima. Iste tres iniurie fuerunt Christo in passione irrogate. Ipse enim fuit contumeliis lacessitus, unde dicitur Mt. XXVII: ‘Pretereuntes blasphemabant eum mouentes capita sua et dicentes “Vah qui destruit templum dei et in triduo illud reedificat” ’. Ipse fuit omnibus rebus suis et uestibus denudatus, unde significatur per Ioseph de quo dicitur Gen. XXXVII: ‘Nudauerunt eum tunica talari et polymita’. Ista fuit tunica Christi inconsutilis et desuper contexta per totum, Ps.: ‘Diuiserunt sibi uestimenta mea etc.’. Ipse fuit multis uulneribus sauciatus, Ys. LIII: ‘Ipse autem uulneratus est propter iniquitates nostras’. In hiis igitur est magnum habere patientiam, maius habere letitiam, maximum dare beneficentiam. Christus autem omnia ista non tantum portauit patienter, iuxta Ys. XLII: ‘Tacui semper, silui, patiens fui’; non tantum letanter, iuxta illud Ps.: ‘Conscidisti saccum meum et circumdedisti me letitia’; sed etiam suis occisoribus beneficium impendebat dum pro eis orabat dicens: “Pater dimitte illis etc.”. Et quoniam iste agnus in cruce existens cognouit patrem, spiritum suum sibi recommendando, cognouit et matrem, de ea specialem curam habendo, cognouit etiam suos crucifixores, pro eis orando, cuius oratio de eis multos conuertit et deo reconciliauit, ideo in missa ter ‘Agnus dei’ cantatur, quasi dicat ecclesia: «Agne dei, qui cognouisti patrem spiritum tuum in suis manibus recommendando, miserere nobis. Agne dei, qui cognouisti matrem de ea specialem curam habendo, miserere nobis. Agne dei, qui cognouisti inimicos tuos pro eis orando et eos deo pacificando, dona nobis pacem».

Secundo fuit agnus mansuetus. Sicut enim agnus quando occiditur non murmurat et non reclamat, sed tantum quasdam uoces querulosas emittit, sic et Christus non murmurauit et non reclamauit; Ys. LIII: ‘Sicut ouis ad occisionem ducetur, et quasi agnus coram tondente se obmutescet et non aperuit os suum’, scilicet ad blasphemandum uel murmurandum. Emisit tamen quasdam uoces pie conquestionis. Vnam emisit ad patrem, dicens Mt. XXVII: “Deus deus meus ut quid dereliquisti me”. Aliam emisit ad matrem, dicens Ier. XV: “Ve michi, mater mea, quare genuisti me uirum rixe, uirum discordie in uniuersa terra”. Iudei enim sepe rixabantur cum eo et sepe inter se ad discordias ueniebant, sepe etiam ipsum maledicebant, unde subditur: “Omnes maledicunt michi”. Tertiam emisit ad circumstantes et pretereuntes, dicentes Thren. I: “O uos omnes qui transitis per uiam, attendite et uidete si est dolor sicut dolor meus”. Quartam emisit ad terram, dicens Iob XVI: “Terra ne operias sanguinem meum neque inueniat locum in te latendi clamor meus”. Quintam emisit ad celum, dicens Ier. II: “Obstupescite celi super hoc”, id est super opprobriis et iniuriis michi a Iudeis illatis, “et porte eius desolamini uehementer”; et sequitur: “Duo enim mala fecit populus meus: me dereliquerunt fontem aque uiue et foderunt sibi cisternas etc.”, ac si dicat: «Ista duo mala fecerunt Iudei, quia me qui sum fons aque uiue siccauerunt, id est occiderunt, et Barrabam, qui erat aqua turbida, conseruauerunt et uiuere dimiserunt».

Tertio fuit agnus uictimatus. Est autem differentia inter hostiam et uictimam, quia hostia dicitur sacrificium pro hostibus uincendis, uictima autem pro hostibus uictis. Caro igitur Christi in passione fuit hostia, quia fuit pro hostibus uincendis; post passionem autem uictima, quia fuit pro hostibus uictis. Siue autem esset hostia siue uictima, oportebat ut igne accenderetur ut sic fumus domino esset odoriferus. Talis uictima siue hostia fuit Christus, Eph. V: ‘Dilexit nos et tradidit semetipsum pro nobis oblationem et hostiam deo in odorem suauitatis’. Ista autem hostia ut esset odorifera, fuit quadruplici igne inflammata. Primo uidelicet igne amoris de quo dicitur Luc. XII: ‘Ignem ueni mittere in terram etc.’. Magnum indicium amoris est dare amico suo temporalem substantiam; maius est dare in obsequium suam personam; maximum est dare in mortem uitam suam. Istud maximum signum amoris habuit Christus, Ioh. XV: ‘Maiorem hac dilectionem nemo habet ut animam suam ponat quis pro amicis suis’. Secundo ista uictima fuit inflammata igne doloris. Quanto enim caro est melius complexionata tanto est maioris doloris sensitiua. Caro enim oculi magis sentit dolorem quam caro calcanei, quia est melius complexionata. Caro igitur Christi fuit manu spiritus sancti de purissimis sanguinibus uirginis facta, et ideo fuit optime complexionata et propter hoc fuit maioris doloris sensitiua. Tertio ista uictima fuit inflammata igne passionis; de quo igne dicitur in Ps.: ‘Igne me examinasti et non est inuenta in me iniquitas’, item: ‘Ossa mea sicut cremium aruerunt’. Si enim ossa fuerunt concremata, manifestum est quod caro et pellis concremata fuerunt. Quarto ista uictima fuit inflammata igne compassionis. Magna quidem compassione replebatur, quando matrem desolatam et afflictam uidebat; quando apostolos dispersos et in errorem lapsos cernebat; quando suos crucifixores in phrenesim uersos respiciebat. Sicut enim pius pater quando uidet filium suum phreneticum in ipsum insurgentem dolet et plorat non suam iniuriam sed filii furiam, sic Christus non suos dolores sed perditionem suorum interfectorum dolebat. Ideo pro eis orabat, clamabat et plorabat, Heb. V: ‘In diebus carnis sue preces supplicationesque ad eum’, ecce quia orabat, ‘cum clamore ualido’, ecce quia clamabat, ‘et lacrimis offerens’, ecce quia plorabat.

Omne testamentum, sicut dicitur Heb. IX, confirmatur morte testatoris; et ideo deus uoluit utrumque testamentum, scilicet uetus et nouum, sanguine confirmare. De confirmatione ueteris testamenti per sanguinem dicitur Heb. IX: ‘Lecto omni mandato legis a Moyse uniuerso populo accipiens sanguinem uitulorum et hircorum cum aqua et lana coccinea et hyssopo ipsum quoque librum et omnem populum aspersit dicens: “Hic est sanguis testamenti quod mandauit ad uos deus“’. De confirmatione autem testamenti noui per sanguinem dicitur in auctoritate premissa: ‘Hic est sanguis meus noui testamenti etc.’. Notandum autem quod Christus in isto testamento quod in sua passione condidit, octo legata dimisit. De quo testamento sic dicit Ambrosius: ‘Auctor humani generis in cruce existens pietatis officia diuidebat; persecutionem apostolis, pacem discipulis, corpus Iudeis, patri spriritum, uirgini paranymphum, latroni paradisum, peccatoribus infernum, crucem penitentie penitentibus delegauit’.

Primo igitur legauit apostolis persecutionem et mortem. Illud enim legauit quod ipse possedit, Ioh. XV: ‘Si me persecuti sunt, et uos persequentur’; et istud legatum fuit perfecte apostolis omnibus persolutum quia et persecutionem habuerunt et mortem sustinuerunt. Hereditas enim transit ad heredes cum suo onere et honore. Deus igitur hereditati eterne beatitudinis adiunxit onus, id est tolerantiam passionis. Cum isto onere habuit eam Christus, Luc. ult.: ‘Oportuit pati Christum et ita intrare in gloriam suam’; habuerunt eam apostoli, Act. XIIII: ‘Per multas tribulationes oportet nos intrare in regnum dei’; habent eam omnes fideles, II Tim. III: ‘Omnes qui pie uolunt uiuere in Christo Ihesu persecutionem patientur’. Qui igitur uult assequi eternam beatitudinem et nullam pati tribulationem uidetur quod uelit esse et Christo dignior et apostolis sanctior et cunctis fidelibus melior. Ieronimus: ‘Difficile est, immo impossibile, ut presentibus quis et futuris fruatur bonis, ut de deliciis transeat ad delicias, ut hic uentrem et ibi mentem impleat, ut in utroque seculo sit primus et in utroque appareat gloriosus’.

Secundo legauit discipulis pacem, Ioh. XIIII: ‘Pacem relinquo uobis etc.’. Habebat enim Christus LXXII discipulos qui non erant ita fortes sicut apostoli ad sustinendum persecutionem; et ideo reliquit eis pacem non tantum pectoris uel eternitatis, sed etiam temporis. Non enim infirmis et debilibus statim grauia sunt imponenda. Habemus enim ex euangelio quod non sunt imponenda tristia festiuis nec fortia infirmis nec insolita inexpertis; ista nominantur Mt. IX. Non enim sunt imponenda tristia festiuis, ideo dicit dominus ibidem: “Numquid possunt filii sponsi lugere quamdiu cum illis est sponsus”. Filii sponsi et festiui sunt contemplatiui qui semper cum deo illud festum faciunt de quo dicitur in Ps.: ‘Reliquie cogitationum diem festum agent tibi’. Talibus non debent imponi tristia ne impediantur et turbentur contemplatione interna. Secundo, non sunt imponenda fortia infirmis, ideo subdit: “Nemo autem committit commissuram panni rudis in uestimentum uetus”. Vestimentum vetus est conuersatio uetus; pannus autem rudis, id est nouus, est doctrina que inducit ad contemptum terrenorum. Sed tales infirmi non sunt statim ad terrenorum contemptum inducendi. Non sunt etiam imponenda insolita inexpertis, ideo subdit: “Nec mittunt uinum nouum in utres ueteres”. Per utrem ueterem intelligitur mens assueta terrenis; per uinum nouum, doctrina que inducit ad appetitum celestium; sed homines assueti diligere terrena non statim cogendi sunt ad celestia.

Tertio legauit corpus suum Iudeis, ut scilicet ipsum crucifigerent et sic nostram saluationem perficerent; Iob IX: ‘Terra’, id est caro Christi de nostra terrena substantia assumpta, ‘data est in manus impii’, scilicet Pilati siue Iude. Corpus autem Christi erat sicut quidam saccus diuinus in quo tria erant pretiosa inclusa, scilicet sanguis, anima et diuinitas. Christus igitur de carne sua fecit emplastrum, quo inflatura nostre superbie frangeretur. Augustinus: ‘Ecce habes humilitatis exemplum, superbie medicamentum’. De sanguine fecit collyrium quo cecitatis nostre ignorantia curaretur, Apoc. III: ‘Collyrio inunge oculos tuos ut uideas’. Animam dedit in pretium quo seruus redimeretur, Mt. XX: ‘Dare animam suam redemptionem pro multis’. Deitas fuit balsamum quo fetor nostre immunditie tolleretur, Ecc. XXIIII: ‘Sicut cinamomum et balsamum aromatizans odorem dedi’. Ioh. X: ‘Nemo potest rapere eas de manu patris mei’; sunt deo proxime ita ut diuina uisione fruantur, Ys. IL: ‘Ecce in manibus meis sunt’; semper sunt pretiose ita ut in ornamentum dei assumantur. Sicut enim anulus ornat manum, sic anime sanctorum quodammodo ornant deum; unde dixit dominus de quodam magno peccatore, Ier. XXII: ‘Viuo ego, dicit dominus, quia, si fuerit Iechonias anulus in manu dextera mea, inde euellam eum’.

Quinto legauit uirgini paranymphum quando dixit: “Mulier, ecce filius tuus”. Quod quidem facere uoluit triplici ratione. Primo ratione sui. Dederat enim legem Exo. XX: ‘Honora patrem tuum et matrem tuam’; decebat igitur ut conditor legis suam legem seruaret. Secundo ratione nostri, ut nos doceat quod de parentibus nostris non tantum in uita, sed etiam in morte curam habere debemus. Tertio ratione uirginis. Amittebat enim filium, et ideo pro consolatione dimittebat sibi fidelem discipulum; sed tamen qualis consolatio sibi illa esse poterat, dicit Bernardus: ‘O qualis commutatio! Iohannes pro Ihesu ei traditur, seruus pro domino, discipulus pro magistro, filius Zebedei pro filio dei, purus homo pro uero deo’.

Sexto legauit latroni paradisum, dicens: “Amen dico tibi”, ecce quanta firmitas quia modus fuit iurandi, “quia hodie”, ecce quanta celeritas, “mecum eris”, ecce quanta beata societas, “in paradiso”, ecce quanta loci amenitas. Ideo autem Christus isti latroni sic fuit liberalis, quia in illa societate trium erat unus totaliter bonus, scilicet Christus, erat alius totaliter malus, scilicet latro a sinistris positus, erat tertius mediocriter bonus et mediocriter malus, scilicet latro a dextris positus; ipse enim non omnino erat malus, quia culpabilem se cognoscebat, nec omnino erat bonus, quia adhuc gratiam assecutus non fuerat. Habuit igitur se laudabiliter ad totaliter bonum, quia ipsum excusauit; ad totaliter malum, quia ipsum increpauit; ad se mediocriter bonum et mediocriter malum, quia ueniam postulauit.

Septimo legauit peccatoribus infernum cum dicet, Mt. XXV: “Discedite a me, maledicti, in ignem eternum”. Quod quidem legatum ualde competit eis quia pulchrius stant in inferno quam starent in paradiso, quod ostenditur triplici exemplo. Primum est quia pulchrius manet porcus in luto quam in florido prato. Porcus est luxuriosus quia semper in immunditiis uolutatur, II Pet. II: ‘Sus lota in uolutabro luti’; ideo pulchrius manet in luto infernalis feditatis quam maneret in prato florido celestis amenitatis. Secundum exemplum est quia pulchrius stat seruus in cloaca quam in camera picta. Seruus est auarus, Col. III: ‘Auaritia que est simulacrorum seruitus’; talis seruus pulchrius stat in cloaca inferni quam staret in camera picta celi. Tertium exemplum est quia pulchrius stat latro in patibulo quam in regali solio. Latro est superbus, qui furatur deo illud quod est proprium dei, scilicet gloriam, Ys. XLII: ‘Gloriam meam alteri non dabo’; talis igitur latro pulchrius stat in patibulo infernalis tormenti quam staret in solio maiestatis dei.

Octauo legauit crucem penitentie uolentibus penitere, Luc. IX: “Si quis uult post me uenire, abneget semetispsum et tollat crucem suam et sequatur me”. Quid autem sit abnegare se ipsum dicit Gregorius in homiliis: ‘Relinquamus nosmetipsos quales peccando nos fecimus et maneamus quales per gratiam facti sumus. Ecce enim qui superbus fuit, si humilis factus est, semetipsum reliquit; si luxuriosus uitam mutauit, abnegauit quod fuit; si auarus elargiri didicit et aliena rapere destitit, semetipsum reliquit. Est quidem ipse per naturam, sed non est per malitiam’. Deinde subditur: “Tollat crucem suam et sequatur me”; unde dicit ibidem Gregorius: ‘Duobus modis crux tollitur, cum aut per abstinentiam affligitur corpus aut per compassionem proximi affligitur animus’.

Sicut dicit Ieronimus, Ysaias non tam fuit propheta quam euangelista. Videtur enim non tam prophetiam tenere de futuro quam hystoriam scribere de preterito. Vnde ipsam Christi passionem plusquam per quingentos annos preuidens eam sic aperte describit ac si eam presentialiter conspexisset dicens ‘Vulneratus est propter iniquitates nostras etc.’. Vbi ponit quod Christi passio fuit ualde penosa cum dicit ‘Vulneratus est etc.’, secundo quod fuit ualde fructuosa cum subdit ‘et liuore eius sanati sumus’.

Pena autem Christi describitur tripliciter, quia scilicet fuit uulneratus, attritus et disciplinatus. Primo fuit uulneratus, et hoc ut redemptionis nostre pretium de corpore suo emanaret. Corpus enim Christi erat tamquam saccus plenus thesauro, tamquam alabastrum plenum unguento et tamquam apotheca plena balsamo. Homo uero erat captiuus, uulneratus et fetidus. Voluit igitur Christus uulnerari ut saccus scinderetur et thesaurus inde exiret quo captiuus redimeretur. De isto thesauro dicitur I Pe. II: ‘Non corruptilibus auro uel argento redempti estis, sed pretioso sanguine quasi agni incontaminati et immaculati Christi’. De sacco uero in quo erat iste thesaurus dicitur Prou. VII: ‘Sacculum pecunie secum tulit’; Bernardus: ‘Saccum plenum misericordia sua misit deus pater in terram. Saccum, inquam, in passione conscindendum ut effundatur quod in eo latet, pretium nostrum’. Secundo erat corpus Christi tamquam alabastrum plenum unguento; et ideo uoluit ut illud alabastrum multis uulneribus frangeretur ut inde unguentum pretiosum exiret quo uulneratus curaretur. Ista unguenta petebat sponsa dicens Cant. I: ‘Trahe me post te, curremus in odorem unguentorum tuorum’. Ista unguenta sunt suauia quia delectant corda et sunt sanatiua quia curant peccata, Ecc. XXXVIII: ‘Vnguentarius faciet pigmenta suauitatis et unctiones conficiet sanitatis’. Istis unguentis sanatus est samaritanus uulneratus, scilicet uino et oleo, id est sanguine Christi qui fuit tamquam uinum in quantum patrem letificauit et fuit tamquam oleum in quantum ipsum ad misericordiam inclinauit. Tertio corpus Christi fuit tamquam apotheca plena balsamo; et ideo uoluit ut ista apotheca aperiretur ut inde balsamum efflueret quo fetidus sanaretur. Tunc autem ista apotheca fuit aperta quando unus militum lancea latus eius aperuit. De odore istius balsami dicitur Ecc. XXIIII: ‘Sicut cinnamomum et balsamum aromatizans odorem dedi’. Omnia que sunt in balsamo dicuntur esse uirtuosa, scilicet cortex, folia, semen et liquor. Sic etiam quicquid fuit in Christo fuit uirtuosum, scilicet cortex, id est corpus, folia, id est uerba, semen id est anima in eius corpore seminata et liquor id est sanguis pretiosus. Secundo Christus fuit attritus. Sicut enim herbe teruntur ut inde fiat emplastrum per quod apostema sanetur, sic corpus Christi fuit attritum ut inde fieret emplastrum quo tumor nostre superbie frangeretur; fit autem emplastrum de herbis, floribus et speciebus aromaticis, aliquo liquore superinfuso. In Christo fuit caro tamquam herba, iuxta illud Ys. XL: ‘Omnis caro fenum’. Fuit anima tamquam flos, quia fuit ualde purissima et amena, Cant. II: ‘Ego flos campi’. Fuit diuinitas tamquam species aromatica. Fuit sanguis tamquam liquor infusus. Ex istis ergo factum est emplastrum quod debet frangere tumorem superbie nostre. Tertio fuit disciplinatus. Ideo dicitur: ‘Disciplinatus pacis nostre super eum’; homo deum offenderat et ideo disciplinari debebat. Christus autem flagellari uoluit et sic deum pacificauit, ideo dicitur disciplina pacis nostre super eum. Olim pax tribus modis initiabatur et firmabatur, scilicet percussione quia ad inuicem manibus se percutiebant, signi erectione quia aliquam collumpnam uel pilam lapideam erigebant. De istis duobus dicitur Iosue ult. ‘Percussit Iosue in die illo fedus’, ecce percussio; deinde subditur ‘Et tulit lapidem pergrandem’ dicens ‘ea lapis iste erit uobis in testimonium etc.’. Tertio aque effusione. De hoc dicitur I Reg. VII: ‘Hauserunt aquam et effuderunt in conspectu domini’. Per quod uolebant innuere quod sicut de aqua nichil remanet cum effunditur, nec substantia nec sapor nec color, sic si aliquis pacem non seruaret, nec de illo nec de his que ad ipsum spectant, aliquid remaneret; ut ergo Christus firmam pacem cum deo nobis acquireret fuit disciplinatus et percussus, non tantum in manibus sed etiam in pedibus, fuit perforatus et in toto corpore flagellatus. Fuit etiam tamquam signum in crucem leuatum, Io. XII: ‘Si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad me ipsum’. Fuit insuper sicut aqua effusus, quia nichil sibi remansit, nec sanguis nec anima nec uita nec uestis nec familia.

Secundo eius passio fuit fructuosa. Ideo dicitur ‘Liuore eius sanati sumus’; corpus enim Christi fuit in morte liuidum et nigrum, Apoc. VI: ‘Sol factus est niger tamquam saccus cilicinus’. Fuit etiam rubicundus, Ys. LXIII: ‘Quare rubrum est indumentum tuum etc.’. Iste liuor et nigredo et rubedo nos omnes sanauit, ideo significatur per morum, I Mac. VI: ‘Elephantis ostenderunt sanguinem uue et mori ad acuendum eos ad prelium’. Morum autem sicut dicit Ambrosius primo est album, postea rubeum, postea nigrum. Sic Christus fuit albus, id est innocens, in tota uita sua et conuersatione, fuit rubicundus in cruce per sanguinis effusionem et fuit liuidus et niger in morte. Vnde poterat dicere anima Christi illud, Cant. I: “Nigra sum “per corporis mei liuorem et deformitatem, “sed formosa “per corporis mei munditiam et puritatem, “sicut pelles Salomonis “propter rubentis sanguinis effusionem. Pelles enim Salomonis ille erant rubicundi coloris. Per istos ergo liuores sanati sumus. Homo quidem erat infirmus in capite, id est in intentione que est caput anime, quia in hiis que faciebat non sanam intentionem habebat; erat infirmus in manibus quia faciebat opera mala uel remissa; erat infirmus in corde quia habebat cogitationes noxias uel uanas; erat infirmus in pedibus quia habebat affectionem immundam aut terrenam. Pes enim anime secundum Augustinum est affectus et amor anime. Sicut enim corpus uadit pedibus, sic anima uadit affectibus. Erat infirmus in toto corpore quia habebat totam uitam mundanam et conuersationem uanam. Vt igitur Christus suis liuoribus et suis uulneribus nos sanaret, uoluit primo uulnerari in capite ut sanaret nostras obliquas intentiones; uoluit uulnerari in manibus ut sanaret nostras malas et remissas operationes; uoluit uulnerari in corde ut sanaret nostras noxias et uanas cogitationes; uoluit uulnerari in pedibus ut sanaret nostras immundas et terrenas affectiones; uoluit uulnerari et flagellari in toto corpore ut sanaret totam nostram uitam et conuersationem.

Sanguis Christi qui confirmauit nouum testamentum fusus est pro nobis ut nos redimeret atque saluaret. Homo quidem erat exclusus a celo, inclusus in inferno siue in limbo et reclusus in exilio. Ideo sanguis Christi fusus est ut hominem ad celum reduceret, de limbo extraheret et in mundo, siue in exilio, confortaret.

Primo igitur homo erat exclusus a celo; ideo sanguis Christi fusus est ut ipsum ad celum reduceret. Tria autem erant que hominem impediebant ne ad celum rediret. Primum quia porta celi erat clausa, quod significatum fuit Gen. III, per cherubin quem dominus ad ianuam paradisi posuit ut ipsam custodiret. Secundum erat quia flamma quedam erat interposita, que hominem ab ingressu arceret, unde dicitur ‘Et flammeum gladium, etc.’. Per quam flammam significatur reatus et obligatio ad penam eternam cui homo, merito preuaricationis sue, erat obligatus. Tertium erat iustitia dei, que multum erat seuera, que significatur per rompheam bis acutam quam cherubin in manu tenebat. Iustitia enim dei dicebatur bis acuta, siue quia corpus et animam incidebat, siue quia de commissis et obmissis rationem requirebat; ideoque sanguis Christi fuit clauis dei, aqua dei et pretium dei. Fuit clauis dei, quia ianuam paradisi aperuit. De ista claui dicitur Ys. XXII: ‘Dabo clauem Dauid super humerum eius, aperiet, et non erit qui claudat’. Ista clauis secundum Glossam fuit crux Christi quam ipse super suum humerum baiulauit; ideo sanguis Christi paradisi clauis est. Secundo fuit aqua dei quia ignem gehenne exstinxit, quia ulterius in bonos non potuit preualere. Ista aqua significata est in aqua que de Christi latere emanauit. De ista aqua potest exponi quod dicitur Ecc. III: ‘Ignem ardentem’, scilicet infernalem, ‘exstinguit aqua’, illa scilicet aqua que de Christi latere effluxit. Ieronimus: ‘Flammea illa rumphea et foribus presidentia cherubin, Christi extincta et reserata sunt sanguine’. Tertio fuit pretium dei quia diuine iustitie satisfecit; Ps.: ‘Que non rapui tunc exsoluebam’, quasi dicat Christus: «Adam fecit furtum et ego solui debitum». Vnde cantat ecclesia in benedictione cerei paschalis: ‘Qui pro nobis eterno patri Ade debitum soluit’.

Secundo homo erat inclusus in inferno siue in limbo; et ideo Christus sanguinem suum fudit, qui portas inferni confregit et sanctos patres inde eduxit, Zach. IX: ‘Tu quoque in sanguine testamenti tui emisisti uinctos tuos de lacu in quo non est aqua’. Legitur in hystoriis scholasticis quod Salomon habebat struthionem habentem pullum, quem pullum Salomon in quadam cauea uitrea nutriebat. Cum uero pater pullum suum habere non posset, uermem quendam de deserto portauit de cuius sanguine caueam ipsam liniuit et continuo fracta fuit; et sic pullum illum de cauea extraxit. Iste uermis est Christus qui dicit in Ps.: “Ego sum uermis et non homo”. Vermis enim non nascitur per generationem carnalem, sed de humore terre uirtute radii solaris producitur. Et sic uermis patrem habet in celo, scilicet solem, et matrem in terra, scilicet terre humorem. Sic etiam Christus habet patrem in celo sine matre et in terra matrem sine patre. Pulli inclusi in cauea erant sancti patres inclusi in limbo et in infernali cauerna, sed uenit iste uermiculus et uirtute sanguinis sui caueam illam confregit et sanctos patres inde eduxit, Ps. ‘Contriuit portas ereas et uectes ferreos confregit’.

Tertio homo erat reclusus in exilio, id est in mundo; ideo Christus sanguinem suum fudit ut hominem in exilio confortaret. Homo quidem erat mortuus, multis tribulationibus pressus, ad conuertendum se ad deum multum durus, a dyabolo in seruitute detentus; ideo Christus sanguinem suum fudit. Primo, ut hominem uiuificaret, Leu. XVII: ‘anima autem omnis carnis in sanguine est’, Os. VI: ‘Viuificauit nos post duos dies, in die tertia suscitabit nos’. Sumus enim uiuificati in prima die passionis sue et in secunda die sepulture, sed suscitati sumus in tertia uero die resurrectionis sue. Legitur quod serpens multum persequitur pelicanum et dum pelicanus abest intrat nidum et pullos occidit. Pelicanus autem rediens tribus diebus pullos mortuos plangit, tertia autem die cum rostro se uulnerat et de sanguine suo pullos aspergit et sic illi resuscitantur. Iste pelicanus est Christus qui dicit in Ps.: “Similis factus sum pelicano solitudinis”. Serpens est dyabolus qui humanum genus occiderat, sed Christus in quinque partibus uulnerari uoluit et sic homines mortuos uiuificauit. Secundo, sanguinem suum fudit ut homines tribulatos dulcoraret et ad consolationem reduceret. Hoc significatum est Ex. XV, ubi dominus precepit Moysi quod lignum in aquas amaras mitteret et sic eas dulcoraret. Gregorius: ‘Si passio Christi ad memoriam reducitur, nichil est quod non equo animo toleretur’. Bernardus: ‘Videntes angustias domini nostri, leuius nostras portabimus’. Refert Aristoteles quod, si fiat uas de cera noua et diligenter claudatur et in mari ponatur, aqua que per poros intrabit dulcis efficietur. Istud uas cereum est corpus dominicum. Sicut enim cera generatur ab apibus sine commixtione, sic caro Christi fuit generata a uirgine sine corruptione. Fuit autem caro noua quia nulla peccati uetustate uitiata. Fuit etiam clausa quia nulli dyabolice temptationi fuit aperta. Pori eius sunt uulnera eius. Si igitur nostras amaritudines per recordationem et deuotionem in uulnera eius miserimus, mox in dulcedinem conuertentur, Heb. XII: ‘Recogitate eum qui talem sustinuit a peccatoribus aduersus semetipsum contradictionem, ut non fatigemini animis uestris deficientes’. Tertio Christus sanguinem suum fudit ut corda nostra ad penitentiam frangeret. Hoc significatum est ubi dicitur terra mota est, Mt. XXVII: ‘Petre scisse sunt, monumenta aperta sunt et multa corpora sanctorum qui dormierant surrexerunt’. Ex quo datur intelligi quod ad memoriam dominice passionis illi qui erant terra, amando scilicet terrena, debent moueri ad amandum celestia. Illi qui erant duri sicut petre debent frangi per contritionem; eorum monumenta, id est ora, debent aperiri per confessionem; et mortui, id est mortalia peccata, debent exire et exsurgere per satisfactionem. Reperitur quoddam genus adamantis quod non frangitur mallei percussione nec ignis adustione, nec aliqua temporis inueteratione; frangitur autem sanguinis infusione. Sic multi sunt qui ad penitentiam non franguntur nec per diuinam comminationem siue flagellationem, nec per spiritus sancti internam inspirationem nec per pietatis longam uetustamque expectationem; franguntur autem per dominici sanguinis meditationem atque uirtutem. Quarto Christus fudit sanguinem suum ut homines de manu dyaboli liberaret. Istam autem liberationem fecit prudenter, scilicet dyaboli astutiam decipiendo. Decepit enim eum secundum Augustinum tamquam murem, quia tetendit crucem tamquam muscipulam in qua posuit sanguinem tamquam escam. Vnde dicit Augustinus: ‘Venit redemptor et uictus est deceptor. Et quid fecit redemptor captiuatori nostro? Tetendit muscipulam, scilicet crucem suam, posuit in ea escam, scilicet sanguinem suum; ille autem effudit sanguinem non debitoris, propter quod recessit a debitoribus’. Secundum autem Gregorium decepit eum tamquam piscem, quia posuit exterius escam, id est carnem et sanguinem; interius autem occultauit ferreum hamum, id est diuinitatem. Dyabolus autem uoluit capere escam carnis et captus est ab hamo diuinitatis. Secundum uero Remigium, decepit eum tamquam auem; unde exponens illud uerbum Iob XL ‘Numquid illudes ei quasi aui?’ dicit: ‘Illusus est dyabolus in morte domini quasi auis. Nam Christus sub carnis mortalitate abscondit diuinitatem, ut laqueum quo eum uelut auem improuidam prudenti irretiuerit decipula’. Refert Valerius quod, Dorenses et Athenienses dum ad inuicem decertarent, Codrus rex Atheniensium de euentu belli Apollinem requisiuit. Qui respondit quod, si se occidi permitteret, gens sua uictoriam obtineret. Cum uero hostes istud oraculum audiuissent, preceperunt ne aliquis regem Atheniensium tangeret. Ipse igitur ne cognosceretur rusticanum habitum accipiens et sarmenta in humeris assumens ad hostes processit, ibique, quemdam militem cum falce prouocans, ab ipso occisus est. Quo cognito, Dorenses memores oraculi fugerunt et Athenienses uictoriam obtinuerunt. Iste rex fuit Christus qui ne a demonibus cognosceretur habitum serui accepit. Sarmenta, id est crucem in qua fuerunt diuersa ligna, in humeris baiulauit et sic mortuus fuit. Si enim demones ipsum cognouissent numquam eum occidi procurassent, I Cor. I: ‘Si enim cognouissent, numquam dominum glorie crucifixissent’. Per suam autem mortem demones fuerunt expoliati et uicti, Col. II: ‘Expolians principatus et potestates, traduxit confidenter, palam triumphans illos in semetipso’.

Si aliquis debet aliquem cibum recipere, oportet ut uideat et probet si cibus ille est sanus et si stomachus est bene dispositus. Si enim cibus esset sanus et stomachus male dispositus uel e conuerso, potius esset sibi ad nocumentum quam ad proficuum. Cibus autem iste celestis non est probandus, quia semper est bonus, sed homo est probandus si bene est preparatus. Vnde non dixit apostolus ‘probet autem istum cibum homo’, sed ‘probet seipsum homo’. Gregorius: ‘Sicut cibus corporalis cum uentrem inuenerit a diuersis humoribus occupatum amplius ledit, magis nocet et nullum prestat auxilium, ita cibus spiritualis, si aliquem reperit malignitate pollutum, magis eum perdit, non sui natura, sed accipientis uitio’. Notandum autem quod ille qui debet hunc cibum suscipere quatuor debet probare.

Primo seipsum quante sit puritatis; et ista puritas attenditur quantum ad manus quibus ministratur, quantum ad os per quod suscipitur et quantum ad cor in quod recepitur. Manus quidem debent esse munde, Ps.: ‘Lauabo inter innocentes manus meas et circumdabo altare tuum domine’. Ideo, sicut dicit Dionysius, sacerdos accessurus ad consecrandum lauat digitos, per quos peccata uenialia designantur, ad innuendum quod non tantum a magnis, sed etiam a paruis peccatis debet esse mundus. Debet igitur habere mundas manus, id est munda opera. Qui enim habet opera immunda non esset dignus tangere nec recipere illud sacramentum. Legitur II Reg. VI quod Oza a deo percussus est quod arcam suis manibus tetigit; et assignant Iudei rationem quia in nocte precedenti iacuerat cum uxore. Si igitur ille percussus est qui iacuerat cum uxore, qua percussione dignus est qui iacet cum meretrice! Si ille etiam percussus est qui indigne tetigerat arcam ligneam, qua percussione dignus est qui indigne recipit carnem Christi ueram! Si ille qui arcam tetigit ut iuuaret ne pateretur ruinam percussus est, qua percussione dignus est qui iuuat corpus Christi ad proiciendum ipsum in latrinam, id est in conscientiam immundam! Secundo debet habere os mundum per quod suscipitur, et maxime a duobus peccatis, scilicet detractionis et gulositatis. Vnde dicitur I Cor. XI, ubi apostolus loquitur de hoc sacramento: ‘Conuenientibus uobis in unum, scilicet ad ecclesiam, audio scissuras esse’, ecce peccatum detractionis, et infra: ‘Alius quidem esurit alius autem ebrius est’, ecce peccatum gulositatis. Primus, scilicet detractor, est sicut canis, secundus, scilicet gulosus, est sicut porcus; ideo dicitur Mt. VII: ‘Nolite sanctum dare canibus neque proiciatis margaritas uestras ante porcos’. Tertio debet habere cor mundum in quod recipitur, quia cum sit splendor et speculum sine macula non habitat nisi in mente pura, Sap. VII: ‘In animas sanctas se transfert’, Cant. II: ‘Qui pascitur inter lilia’, id est corda pura. Auarus autem proicit ipsum in terram, quia habet cor terrenum amando terrena; luxuriosus proicit ipsum in lutum, quia habet cor immunditiis plenum; superbus proicit ipsum ad uentum, quia habet cor uentosum, id est superbia et ambitione plenum.

Secundo debet probare corpus dominicum quante sit maiestatis. In ipso enim sacramento totus Christus continetur, scilicet quantum ad corpus, sanguinem, animam, spiritum humanum et deitatem ueram. Recipiendo igitur eius corpus, corpori Christi mystico unimur et bonorum operum participes efficimur, unde dicitur I Cor. X: ‘Panis quem frangimus, nonne participatio corporis domini est’. De hac participatione dicitur in Ps.: ‘Participem me fac deus timentium te etc.’. Recipiendo eius sanguinem, ab omni impuritate conscientie mundamur, Heb. IX: ‘Sanguis Christi emundabit conscientias nostras ab operibus mortuis ad seruiendum deo uiuenti’. Recipiendo eius animam, ab omni seruitute redimimur, Ioh. X: ‘Bonus pastor animam suam dat pro ouibus suis scilicet redimendis’, Mt. XX: ‘Filius hominis non uenit ministrari, sed ministrare et dare animam suam redemptionem pro multis’. Recipiendo eius spiritum, ab omni morte corporis et anime uiuificamur, Ioh. VI: ‘Spiritus est qui uiuificat, caro non prodest quicquam’, Rom. VIII: ‘Qui suscitauit Ihesum a mortuis uiuificabit et mortalia corpora nostra per inhabitantem spiritum eius in nobis’. Recipiendo eius deitatem, omni dulcedine satiamur, Ioh. X: ‘Ingredietur’, scilicet ad contemplationem deitatis, ‘et egredietur’, scilicet ad uisionem humanitatis; de hac refectione dicitur Mt. XI: ‘Venite ad me, omnes qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam uos’.

Tertio debet probare indigne sumentis periculum quante sit penalitatis. Incurrit enim penam temporalem, spiritualem et eternam. De temporali dicitur I Cor. XI: ‘Ideo inter uos multi infirmi et imbecilles et dormiunt multi’. Dicitur in libro Paschasii quod quicumque indigne communicat, nisi bonitas dei gladium suspenderet, ab angelis ad hoc positis perimeretur. Secundo incurrunt tales penam spiritualem, quia dyabolus maiorem potestatem in eos accipit; unde dicitur de Iuda, Ioh. XIII: ‘Post buccellam introiuit in eum Satanas’, amplius scilicet quam erat. Et tamen illa buccella non erat corpus Christi, sed dyabolus amplius introiuit in ipsius animam, quia ausus est accipere buccellam de manu Christi. Quanto magis in illum intrat qui audet indigne recipere corpus Christi! Augustinus: ‘Nullus malignus ad corpus Christi accedat, nullus fictus adueniat, nullus fucato animo approximare audeat, ne quod Iudas sustinuit patiatur’. Nam in illum, post communicationem mense, dyabolus introiuit, non quia sumpsit dominicum corpus, sed quia impudentia Iude et malignitas mentis aduersarium inhabitare fecit, ut discas quod indigne celebrantibus mysteriorum secreta dyaboli insidie preparantur. Tertio incurrunt penam eternam; unde super illud: ‘Reus erit corporis et sanguinis domini’ dicit Ambrosius: ‘Mortis Christi penas dabit ac si Christum occidisset punietur’. Quatuor enim reputantur occisores Christi, scilicet Iudei, ingrati, recidiuantes et corpus Christi indigne recipientes; et istud potest ostendi per tale exemplum. Est aliquis homo qui habet quatuor marchas auri. Vna sibi uiolenter aufertur, aliam dat ingrato, tertiam ponit in mercibus que sibi auferuntur, quartam proicit in latrinam. Iste potest dicere se marchas quatuor amisisse. Iudei igitur sunt similes illis qui marcham uiolenter auferunt, quia uitam Christi cum uiolentia abstulerunt. Ingrati sunt similes illis qui beneficium non cognoscunt, quia tales tantum beneficium passionis non cognoscunt et ideo nullum seruitium impendunt. Recidiuantes sunt similes illis qui merces auferunt. Christus enim animas nostras sanguine suo emit, et ideo ille qui ad peccatum reuertitur animam emptam sibi auferre conatur. Illi uero qui immunda mente corpus Christi recipiunt ipsum quantum est in seipsis in latrinam proiciunt.

Quarto debet probare digne recipientium fructum quante sit utilitatis. Que quidem utilitas attenditur in uita nostra et in morte. In uita enim est dimissum nobis in memoriale dominice passionis et in medicamentum curationis. Est igitur dimissus nobis in memoriale passionis Christi. Habemus igitur triplex memoriale passionis dominice. Vnum est in uisu, scilicet passio Christi depicta, et istud debet affectum nostrum multum mouere. Secundum est in auditu, scilicet passio Christi audita siue predicata, et istud debet mouere magis. Tertium est in gustu, scilicet passio Christi in hoc sacramento ueraciter et tam significanter expressa, et istud debet mouere maxime. Secundo dimissum est nobis in medicamentum nostre curationis. Est enim medicina efficax contra omnes infirmitates nostras, sicut patet in illa oratione: ‘Purificent nos quesumus, domine, sacramenta que sumpsimus’. Est enim medicina curatiua, quia sanat omnes morbos uitiorum; unde dicitur: ‘Sit ablutio scelerum’. Est medicina roboratiua, quia roborat et confirmat in sanitate recepta; unde subditur: ‘Sit fortitudo fragilium’. Est medicina preseruatiua, quia preseruat hominem ne iterum cadat; unde iterum subditur: ‘Sit contra mundi pericula firmamentum’. Est medicina melioratiua, quia uiuos et mortuos ad meliorem statum perducit; unde subditur: ‘Sit uiuorum atque mortuorum fidelium remissio omnium peccatorum’. Secundo attenditur hec utilitas in morte. Via enim quam anima de corpore decedens est factura est uia tenebrosa, Iob XIX: ‘In calle meo tenebras posuit’. Est uia periculosa, Ps.: ‘In uia hac qua ambulabam, absconderunt superbi laqueum michi’. Est uia longa, III Reg. XIX: ‘Grandis tibi restat uia’. Est uia ignota, Ps.: ‘Viam ciuitatis habitaculi non inuenerunt’. Quando igitur corpus Christi animabus decedentibus datur, portant secum lucem ad tenebrose uie illuminationem, Ioh. VIII: ‘Ego sum lux mundi’, eiusdem XII: ‘Ambulate dum lucem habetis, ut non tenebre uos comprehendant’. Habent secum pugilem ad hostium defensionem, Iob XVII: ‘Pone me iuxta te et cuiusuis manus pugnet contra me’, Ps.: ‘Si ambulauero in medio umbre mortis non timebo mala quoniam tu mecum es’. Habent secum cibum ad confortationem, Ps.: ‘Panis cor hominis confirmet’, III Reg. XIX: ‘Ambulauit in fortitudine cibi illius usque ad montem dei Horeb’. Habent secum ductorem ad uie directionem, Mich. II: ‘Ascendit, iter pandens ante eos’, Ps.: ‘Deduxit eos in portum uoluntatis eorum’.

Quando amici ab inuicem separantur consueuerunt ad inuicem epulari. Sic etiam Christus, sciens quod debebat ab apostolis recedere, prius uoluit cum eis cenare; unde etiam dixit, Luc. XXII: “Desiderio desideraui hoc Pascha manducare uobiscum antequam patiar”. In hac igitur cena Christus assumpsit personam amici, personam serui et personam episcopi.

Personam quidem amici assumpsit, in hoc quod tam familiariter et amicabiliter cum eis comedere uoluit. In hac autem cena, comedit Christus agnum paschalem. Qualiter autem comedi debeat determinatur Exo. XI: ‘Non comedetis ex eo crudum quid nec coctum aqua sed tantum assum igni, caput cum pedibus eius et intestinis uorabitis’, ‘edent autem carnes nocte illa assas igni et azymos panes cum lactucis agrestibus’. Primo igitur non debet comedi ex eo crudum quid nec coctum aqua, sed assum tantum igni. Duo prohibentur, scilicet quod non comedatur crudus nec aqua coctus; tertium precipitur, scilicet quod igne assatur. Caro enim cruda nullo igne est excocta; caro uero lixa, licet sit cocta, tamen non est adeo sapida; caro uero assata et est igne cocta et est sapida. Illi igitur comedunt crudum, qui habent cor crudum, id est non excoctum igne amoris; illi comedunt lixum, qui habent cor insipidum, id est non sapidum sapore deuotionis; illi comedunt assum igne, qui habent cor excoctum per amorem et sapidum per deuotionem. Iste enim agnus triplici igne fuit assatus, et ideo non debet comedi crudus nec lixus, sed assatus. Fuit enim assatus igne amoris, de quo igne dicitur Luc. XII: ‘Ignem ueni mittere in terram etc.’; igne doloris, Thren. I: ‘Attendite et uidete si est dolor sicut dolor meus’; et igne passionis, Ps.: ‘Igne me examinasti etc.’. Secundo debet comedi eius caput cum pedibus et intestinis. Caput istius agni est diuinitas, I Cor. XI: ‘Caput Christi deus’; pes eius est caro ipsius, que est infirma in ipso natura; intestina eius est anima eius. Ista omnia debemus uorare, id est per ueram fidem nobis incorporare. Fuerunt autem quidam heretici qui dixerunt ipsum non habuisse diuinitatem; isti non comedebant caput, id est per fidem sibi non incorporabant caput. Alii dixerunt ipsum non habuisse ueram carnem humanam, sed fantasticam uel de celo delatam; isti pedes non comedebant, id est eius carnem per fidem ueram sibi non incorporabant. Alii fuerunt qui dixerunt ipsum non habuisse animam rationalem, sed diuinitatem loco anime; isti intestina non uorabant, id est eius animam per fidem ueram sibi incorporare nolebant. Nos igitur caput cum pedibus et intestinis uoremus, id est de eius diuinitate, carne et anima fideliter et catholice sentiamus. Tertio debet comedi cum lactucis agrestibus, id est cum amaritudine de peccatis omnibus. Notandum autem quod quidam sunt qui sumunt istas lactucas confectas, quidam contritas et quidam succum ipsarum. Amaritudo quidem ista tres habet gradus. Est enim quedam amaritudo superficialis, quedam precordialis, quedam mixta cum lacrimis. Sunt enim quidam qui de peccatis suis habent quendam superficialem dolorem qui attritio dici potest; isti sumunt istas lactucas confectas. Talis attritio peccatorem plene non iustificat, Ier. V: ‘Percussisti eos et non doluerunt, attriuisti eos et renuerunt accipere disciplinam’. Alii sunt qui omnia peccata sua in mortariolo memorie sue congerunt et pistillo doloris minutatim conterunt, et talis dolor contritio appellatur; isti sumunt lactucas istas contritas. Talis contritio uulnera peccatorum sanat, Os. XIIII: ‘Sanabo contritionem eorum, diligam eos spontanee’. Alii sunt maioris perfectionis, qui scilicet non solum peccata sua sic conterunt, sed etiam lacrimas emittunt; isti sumunt agnum cum succo lactucarum, id est cum abundantia lacrimarum. Gregorius in moralibus: ‘Carnes agni cum lactucis agrestibus sunt edende ut cum corpus redemptoris accipimus nos pro peccatis nostris in fletibus affligamus, quatinus ipsa amaritudo penitentie abstergat a mentis stomacho peruerse humorem uite’. Quarto debet comedi cum panibus azymis, id est cum panibus non fermentatis. Secundum Gregorium panes sine fermento comedit qui opera bona sine corruptione uane glorie facit uel, secundum eundem, qui opera misericordie sine admixtione peccati exhibet ne peruerse diripiat quod quasi recte dispensat. Quibus per increpationem dominus dicit: “Sacrificate de fermento laudem”. De fermento namque laudem immolat qui deo sacrificium de rapina parat; uel ille sine fermento comedit qui se a mala societate custodit, I Cor. V: ‘Modicum fermentum totam massam corrumpit’; uel ille azymum sine fermento manducat qui mentis et corporis puritatem seruat, I Cor. V: ‘Epulemur non in fermento ueteri’, id est in conuersatione ueteri, ‘neque in fermento malitie et nequitie, sed in azymis sinceritatis et ueritatis’.

Secundo Christus assumpsit personam serui in eo quod pedes discipulorum suorum lauit. Lauit quidem pedes corporales et spirituales. Corporales lauit in exemplum et documentum. In exemplum quidem humilitatis, unde ipse dicit: “Exemplum dedi uobis ut quemadmodum ego feci uobis ita et uos faciatis”. Istam autem tantam humilitatem Petrus horruit dicens: “Non lauabis michi pedes in eternum”. Cui Christus respondit: “Si non lauero te, non habebis partem mecum”. Tunc Petrus timore et amore percussus obtulit lauandos pedes, manus et caput; sed Christus eum corripuit, asserens quod non indigeret lotione capitis nec manuum, sed tantum pedum. Per caput igitur intelligitur intentio, per manus operatio, per pedes affectio. Duo autem prima, scilicet intentio et operatio, in Petro munda erant, et ideo lotione capitis et manuum non indigebat. Habebat enim in omnibus intentionem rectam et operationem mundam. Affectio autem in Petro et in ceteris sanctis sepe aliquo puluere terrene affectionis aspergitur, et ideo indiget ut lauetur. Augustinus: ‘Ipsi humani affectus sine quibus in hac mortalitate non uiuitur, pedes sunt; ubi et humanis rebus afficimur, ut si dixerimus quoniam peccatum non habemus, nosmetipsos decipimus’. Secundo lauit pedes eorum in documentum, ad ostendendum scilicet quod prelati debent lauare subditos. Tunc enim prelatus subditorum caput et pedes lauat, quando eorum affectus uerbo et exemplo purgat et mundat. Sepe autem contingit quod pedes non lauantur, aut quando manus est inquinata, aut quando aqua est turbida et immunda, aut quando immunditia in pedibus est inueterata. Hiis tribus de causis sepe subditi non lauantur. Primo quando manus prelatorum, id est opera eorum, sunt immunda, Ecc. XXXIIII: ‘Ab immundo quis mundabitur’. Gregorius Nazianzenus: ‘Mundari prius oportet, et sic alios mundare; sapientem prius fieri, et sic alios sapientes facere; lumen effici, et ita alios illuminare; accedere ad deum, et sic alios adducere ad deum; sanctificari, et sic alios sanctificare; manus habere rectas, et sic recti esse consilii et rectum dare consilium’. Secundo quando aqua est immunda. Aqua immunda est amor mundi, de qua dicitur Ier. II: ‘Quid tibi in uia Egypti, ut bibas aquam turbidam’. Talis enim aqua non lauat, sed inquinat. Augustinus: ‘Quisquis es qui es in mundo, ad te uenit qui fecit mundum, ut eripiat te de mundo. Quod si adhuc aliqua delectatione te retinet mundus, semper uis esse immundus. Si tamen aliqua necessitate te retinet mundus, habitet in te qui mundat immundos et eris mundus’. Tertio quando ipsa macula pedum ex nimia frequentatione efficitur nimis tenax et inueterata; unde dicitur Ecc. XXXIIII: ‘Qui baptizatur a mortuo’, id est qui lauatur a mortali peccato, ‘et iterum tangit mortuum, quid proficit lauatio eius?’, II Pet. II: ‘Facta sunt posteriora deteriora prioribus, ‘Contigit enim illis illud ueri prouerbii, canis reuersus ad uomitum et sus lota in uolutabro luti’. Secundo lauit pedes spirituales aqua sui sanguinis, de qua lotione dicitur Apoc. VII: ‘Lauerunt stolas suas et dealbauerunt eas in sanguine agni’. Ex quo igitur sanguis Christi habet dealbare, uidetur quod habeat uirtutem lactis et non sanguinis. Lac enim est sanguis secundo in uberibus excoctus. Sanguis Christi fuit excoctus in corpore suo et in corde nostro. In corpore suo fuit excoctus igne amoris; tam uehementer enim in suo corpore ebulliuit quod aperto latere suo cum impetu emanauit. In corde autem nostro sunt duo ubera, scilicet intellectus et affectus. Debet autem excoqui in ubere intellectus per meditationem et in ubere affectus per deuotionem. Et sic sanguis Christi est excoctus in corpore suo per amorem et in corde nostro per meditationem et affectionem; in albedinem uertitur et animas nostras dealbat et mundat, Apoc. I: ‘Lauit nos a peccatis nostris in sanguine suo’. Ad lauandas enim animas nostras, Christus spirituale lixiuium fecit, in quo pro aqua posuit suum sanguinem pretiosum, I Ioh. X: ‘Hic est qui uenit per aquam et sanguinem, Ihesus Christus’; pro cinere, amaritudinem penarum, Ps.: ‘Cinerem tamquam panem manducabam’; pro igne calefaciente, amorem immensum, Ioh. XIII: ‘Cum dilexisset suos qui erant in mundo, in finem dilexit eos’. Sed quoniam istud lixiuium nimis erat forte tum propter nimium cinerem amaritudinis tum propter nimiam ebullitionem amoris, ideo Christus istud lixiuium aqua duplici temperauit, scilicet aqua lacrimationis quam in cruce effudit, ut habetur Heb. V, et aqua regenerationis que de eius latere emanauit. Sic ergo ex tali lixiuio sic facto ex aqua sanguinis, sic commixto ex cinere amaritudinis, sic calefacto ex igne amoris, sic temperato ex aqua lacrimationis et regenerationis lauat pedes omnium, id est affectus omnium animarum.

Tertio accepit personam episcopi, quando scilicet panem et uinum in corpus suum transubstantiauit et apostolis potestatem conficiendi et transubstantiandi dedit, et ista est maior potestas quam umquam alicui hominum data fuit. Est enim quedam potestas dei magna, scilicet facere de aliquo aliquid, sicut quando fecit hominem de terra et Euam de homine. Est alia potestas dei maior, scilicet facere de nichilo aliquid, sicut quando deus de nichilo fecit celum et terram. Est alia potestas dei maxima, facere scilicet, ut ita dicamus, de creatura creatorem. Istam potestatem non dedit angelis, sed sacerdotibus solis, qui diuina uirtute panem et uinum in corpus et sanguinem Christi conuertunt. Eusebius: ‘Inuisibilis sacerdos uisibiles creaturas in corpus et sanguinem suum uerbo suo secreta potestate commutat, illo scilicet uerbo quod dicit sacerdos: “Hoc est corpus meum”’. Non igitur debet aliquis attendere ad uisum suum, quia uisus putaret se uidere colorem panis, et tamen non est ibi panis; nec ad gustum suum, quia putaret se sentire gustum panis, et tamen non est ibi panis; nec ad tactum suum, quia putaret se tangere substantiam panis, et tamen non est ibi panis; nec ad olfactum suum, quia putaret se sentire odorem panis et uini, et tamen non est ibi panis nec uinum; sed debet attendere ad auditum suum quia, cum audit “Hoc est corpus meum”, ita est per omnia sicut audit. Hoc significatum est Gen. XXVII in Isaac, quando benedixit Iacob. Fuit enim deceptus uisus suus, quia oculi eius caligauerant et ipsum non cognouit. Fuit deceptus olfactus suus, quia credidit se sentire odorem uestimentorum Esau, et erat odor uestimentorum que induerat Iacob. Fuit deceptus gustus eius, quia credebat se comedere de uenatione Esau, et comedebat de uenatione Iacob. Fuit deceptus tactus suus, quia putabat se tangere manus Esau, et tangebat manus Iacob. Sed tamen auditus quo uocem Iacob audiuit non fuit deceptus, immo dixit: “Vox quidem uox Iacob est”. Sic etiam in isto sacramento omnes alii sensus preter auditum decipiuntur; et ideo omnes fideles quando audiunt “Hoc est corpus meum”, ita firmiter et ueraciter credere debent.

Christus in uita sua Iudeis dederat multa salutifera documenta, exhibuerat multa sanctitatis exempla, contulerat multa beneficia atque miracula, sed hodie miseri Iudei pro documentis dederunt Christo dura uerba, pro exemplis dederunt ei duriora uerbera, pro beneficiis dederunt ei durissima crucis tormenta. Non restabat autem nisi una pena, ut scilicet ipsum felle et aceto potarent sicut in auctoritate supraposita dicitur, in qua quidem auctoritate tria ponuntur ex parte Christi et unum ex parte Iudeorum. Nam ex parte Christi primo ponitur eius feruens caritas cum dixit “sitio”; secundo consummata ueritas cum subditur ‘consummatum est’; tertio magna pietas cum dicitur ‘et inclinato capite tradidit spiritum’; quarto ex parte Iudeorum magna crudelitas in hoc quod sibi ad bibendum porrexerunt acetum.

Circa primum notandum quod in hoc quod dixit Christus “sitio” eius feruens caritas denotatur. Non enim sitiebat aquam, sed salutem nostram; non sitiebat uinum, sed nostrum profectum; non sitiebat aliquem liquorem, sed nostrum amorem. Bernardus: ‘ “Sitio”, ait Christus, non “doleo”. “O domine quid sitis?”. “Fidem uestram, salutem uestram, gaudium uestrum. Plus animarum uestrarum quam corporis mei cruciatus me tenet, et, si non mei, saltem uestri miseremini”’

Ista autem caritas Christi tam intensa omnes alios amores superat et excellit, scilicet amorem naturalem, matrimonialem, socialem et animalem. Amor naturalis est qui est inter patrem et matrem et filium; et istum amorem amor Christi excellit. Nulla enim mater filium suum unquam tantum dilexit quantum Christus nos hodie amauit, Ys. XLIX: ‘Nunquid obliuisci potest mulier infantem suum, ut non misereatur filio uteri sui? Et si illa oblita fuerit ego non obliuiscar tui, ecce in manibus meis descripsi te, muri tui coram oculis meis semper’. Nunquam fuit aliqua mater que filium suum in tantum diligeret ut nomen suum in manibus suis pingi uel scribi faceret ut sic die ac nocte memoriam eius haberet. Christus autem in manibus eius die ac nocte scriptos nos portat ut semper memoriam nostri habeat. Et illa scriptura non fuit facta cum calamo uel atramento uel pergameno; sed calami fuerunt acutissimi claui, atramentum eius sanguis pretiosus, scriptores Iudei peruersi, pergamenum caro manuum ac pedum. Secundo excellit amorem matrimonialem qui est inter uirum et uxorem, et hoc in duobus. Primo in hoc quod si uxor fornicatur ulterius a uiro non recipitur, sed si anime nostre Christum sponsum deserunt et dyabolo adultero consentiunt, Christus eas penitentes recipit; et ideo in cruce manus extensas tenet ad innuendum quod peccatores ad se reuertentes protinus amplexatur, Ier. III: ‘Vulgo dicitur: Si dimiserit uir uxorem suam et recedens ab eo duxerit uirum alterum, nunquid reuertetur ad eam ultra? Numquid non polluta et contaminata erit mulier illa? Tu autem fornicata es cum amatoribus multis, tamen reuertere ad me et ego suscipiam te, dicit dominus’. Secundo amor Christi excellit matrimonialem in hoc quod si esset aliqua uxor que maculas in facie uel in corpore haberet et non posset ab illis maculis emundari nisi uir se uulnerari faceret et in suo sanguine uxor se balnearet, non est aliquis uir qui uxorem suam in tantum diligeret quod ista sustinere uellet. Anime autem nostre que erant Christi sponse maculis peccatorum erant plene, et ideo Christus in quinque partibus uulnerari se fecit et sanguinem suum fudit in quo sponsa sua se balneauit et ab omnibus maculis mundata fuit; et hoc est quod dicitur Eph. V: ‘Viri diligite uxores uestras sicut et Christus dilexit ecclesiam et tradidit semetipsum pro ea ut illam sanctificaret mundans eam lauacro aque in uerbo uite, ut exhiberet ipse sibi gloriosam ecclesiam non habentem maculam aut rugam aut aliquid huiusmodi, sed ut sit sancta et immaculata’. Tertio amor Christi excellit amorem socialem qui est inter amicum et amicum. Nullus homo inueniretur qui uellet mori pro inimico suo. Vix autem aliquis inueniretur qui uellet mori pro amico quantumcumque iusto, sed pro amico bono et simplici et fideli et innocenter decepto forsitan aliquis morti se exponeret. Nos igitur nec eramus iusti neque boni, sed eramus impii et dei inimici et tamen Christus pro nobis mori uoluit; et hoc est quod dicitur Ro. V: ‘Cum adhuc infirmi essemus Christus pro impiis mortuus est, uix enim pro iusto quis moritur, nam pro bono forsitan quis audeat mori, commendat autem deus suam caritatem in nobis quoniam cum adhuc peccatores essemus Christus pro nobis mortuus est’. Posset tamen dici quod Christus habebat unum amicum, scilicet deum patrem, et unum suum et patris inimicum, scilicet genus humanum. Vt igitur Christus inter istos pacem faceret, se mediatorem interposuit, I Tim. II: ‘Vnus est mediator dei et hominum homo Christus Ihesus qui dedit semetipsum redemptionem pro omnibus’. Sepe enim contingit quod quando aliquis inter duos rixantes se interponit ab utroque uulneratur. Sic Christus uulneratus fuit a patre, Ys. LIII: ‘Propter scelus populi mei percussi eum’; uulneratus fuit ab homine, Zach. XXIII: ‘Hiis plagatus sum in domo eorum qui diligebant me’. Quarto amor Christi excedit amorem animalem qui est inter animam et corpus. Anima enim in tantum corpus diligit quod ab eo separari renuit et omnem lesionem corporis uitat et fugit. Anima autem Christi in tantum animas nostras dilexit quod a corpore suo pro nostra salute uoluit separari, Ioh. X: ‘Animam meam pono pro ouibus meis’. In tantum dilexit quod passa est corpus suum in quinque partibus cum multa letitia lacerari, ut sic pretium nostre redemptionis abundanter efflueret; unde in persona sui dicit propheta: ‘Conscidisti saccum meum’, id est corpus meum, ‘et circumdedisti me letitia’.

Secundo ponitur consummata ueritas cum dicit “consummatum est”. Consummata quidem et completa fuerunt omnia que dicta fuerunt, scilicet de sua natiuitate, de sua conuersatione et de sua passione. Hodie namque consummatum fuit corpus suum, consummatus fuit sanguis suus. Corpus quidem suum sic consummatum fuit, immo consumptum, quod omnia ossa eius apparebant et dinumerari poterant, Ps.: ‘Dinumerauerunt omnia ossa mea’. Nec mirum si corpus eius sic fuit consummatum, quia fuit tribus disciplinis grauissimis flagellatum. Est enim quedam disciplina que fit cum uirgis, et ista est fortis, quia carnem frangit; est alia que fit cum rubis et spinis duris et acutis, et ista est fortior, quia usque ad ossa perforatio pertingit; est alia que fit cum ferreis instrumentis, et ista est fortissima, quia animam a corpore excutit. Ista triplici disciplina fuit corpus Christi fuit flagellatum et ideo totaliter consummatum. Primo enim Christus fuit flagellatus uirgis seu funibus nodosis, quando scilicet Pilatus ipsum ad columpnam ipsum fecit ligari et flagellari; et illa talis flagellatio totum corpus uulnerauit. Secundo fuit flagellatus cum spinis, quando scilicet spinis acutissimis et durissimis fuit coronatus; et illa talis flagellatio, secundum Bernardum, os capitis perforauit et usque ad cerebrum peruenit, et, secundum Chrysostomum, mille punctis caput eius impleuit. Et si dicatur quod non uidetur possibile quod spine os capitis tam durum potuerunt perforare, dicendum quod hoc non fuit factum secundum naturam, sed secundum uoluntatem diuinam; nec est contrarium ei quod dicitur Ioh. XIX: ‘Os non comminuetis ex eo’, quia os capitis eius non fuit comminutum, licet fuerit perforatum. Tertio fuit flagellatus cum instrumentis ferreis, id est cum clauis acutis; et illa talis flagellatio animam a corpore suo excussit, Mt. XXVII: ‘Ihesus autem clamans uoce magna’, pre nimio scilicet dolore clauorum, ‘emisit spiritum’. Secundo eius sanguis fuit consummatus, quia totus fuit a corpore euacuatus. Omnia enim opera sua fecit deus in numero, pondere et mensura, ut habetur Sap. VII, excepto opere nostre redemptionis. Ibi enim non seruauit numerum, ut scilicet unam uel duas guttas sanguinis sui daret, cum una sola sufficeret; non seruauit pondus, ut scilicet unam libram uel unam unciam effunderet; non seruauit mensuram, ut scilicet unum calicem mensuraret, sed totum effudit, totum dedit, Ps.: ‘Copiosa apud eum redemptio’. Bernardus: ‘Prorsus copiosa quia non gutta sanguinis, sed unda fluminis per quinque partes corporis emanauit’.

Tertio ostenditur magna compassio et magna pietas in eo quod dicitur: ‘Inclinato capite tradidit spiritum’. Magna quidem pietas, quia Iudei spiritum Christi ab eius corpore uiolenter cum multis suppliciis expulerunt, Ps.: ‘Vim faciebant qui querebant animam meam’. Ex hoc autem quod dicitur ‘inclinato capite tradidit spiritum’, quidam uoluerunt dicere animam principalem sedem habere in capite. Super hoc tamen inter sapientes quatuor fuerunt opiniones. Quidam enim dixerunt animam esse in capite, et hoc propter auctoritatem illam que dicitur Gen. II: ‘In-spirauit in faciem eius spiraculum uite’; ista enim inspiratio nichil aliud fuit quam anime infusio. Alii dixerunt ipsam esse in corde, et hoc propter illam auctoritatem que dicitur Mt. XV: ‘De corde exeunt cogitationes male etc.’; cum enim cogitationes exeunt ab anima, si cogitationes exeunt a corde, ergo anima est in corde. Ieronimus in epistula ad Fabiolam: ‘Queris ubi sit principale anime? Plato in cerebro, Christus monstrat in corde’. Alii dixerunt ipsam esse in sanguine, et hoc propter illud quod dicitur Leu. XVII: ‘Anima omnis carnis in sanguine est’. Alii dixerunt ipsam esse in toto corpore et in qualibet parte totam, et hoc propter illud II Reg. I: ‘Adhuc tota anima mea est in memetipso’; non dixit ‘in capite meo’ uel ‘in corde meo’ uel ‘in sanguine meo’, sed ‘in memetipso’, id est in corpore meo. Iudei igitur uolentes Christi animam cruciare uidentur istas quatuor opiniones saltem ipso facto sciuisse. Primo enim ipsam animam cruciauerunt in capite, quando fuit spinis coronatus. Anselmus: ‘Coronatus incedebat, sed ipsa sua corona cruciatus est, quia mille puncturis eius speciosissimum uerticem uulnerauerunt’. Secundo cruciauerunt ipsam in corde, quando scilicet fuit iuxta cor in latere uulneratus, ut si forte ibi anima remansisset cruciatum sentiret. Verum cum triplex sit amor, scilicet sermonis, cordis et operis, Christus ostenderat nobis amorem sermonis in sapienti predicatione, amorem operis in miraculorum operatione et exhibitione. Non restabat nisi ut ostenderet amorem cordis quem ostendit in lateris apertione. Bernardus: ‘Clauus penetrans clauis reserans factus est michi. “Quid uideam per foramen?”. Clamat clauus, clamat uulnus quod uere deus sit in Christo mundum reconcilians sibi’. Tertio cruciauerunt eius animam in sanguine, quando scilicet clauis acutis eius uenas aperuerunt et totum sanguinem cum doloribus extraxerunt, ita quod corpus eius in cruce remansit aridum sicut lignum, Ps.: ‘Aruit tamquam testa uirtus mea’, idem: ‘Ossa mea sicut cremium aruerunt’; et assimilat Christus corpus suum teste et cremio. Nam testa que prius fuit humida postmodum ab igne fit arida. Similiter cremium est lardum adustum a quo omnis pinguedo recessit. Corpus igitur Christi in cruce fuit sicut testa, quia ab omnibus suis humoribus fuit exsiccatum; et fuit sicut cremium, quia toto sanguine suo fuit euacuatum. Quarto afflixerunt eius animam in toto corpore, quia ‘a planta pedis usque ad uerticem non fuit in eo sanitas’. Cruciatus enim fuit in toto corpore, scilicet in parte suprema, media et infima. Nam in parte suprema fuit spinis uulneratus; in media fuit ad columpnam flagellatus; in infima fuit in pedibus perforatus ubi magnum dolorem sensit et quia locus erat neruosus ex eo quia unus pes super alium positus et quia grossis clauis perforatus et quia innitebatur clauatis pedibus totum corpus.

Quarto ponitur ex parte Iudeorum magna peruersitas, quia os Christi aceto potauerunt. Due magne rusticitates hodie ori Christi facte fuerunt. Vna est quando acetum dederunt sibi bibere; secunda quando Iudas ore suo turpissimo os Christi sanctissimum osculari presumpsit. Istas duas rusticitates hodie adhuc multi faciunt ori Christi. Quidam enim adhuc dant sibi acetum, id est opera acerba, Ps.: ‘Exacerbauit dominum peccator’. Cum enim deberent dare Christi ori uinum suaue, id est opera bona et deo placita, dant sibi acetum, id est opera acerba, Ys. V: ‘Expectaui ut faceret uuas et fecit labruscas’. Secundo sunt quidam qui adhuc cum Iuda os Christi osculantur. Quatuor enim persone Christum osculate fuerunt. Nam ipsum osculata fuit mater, quando eum infantem in suis brachiis baiulabat, quia sepe ipsum osculabatur, et hoc in signum amoris. Osculatus fuit etiam ipsum Symeon, quando scilicet ipsum in ulnas suas accepit, et istud osculum fuit in signum reuerentie et deuotionis sicut quando quis manus uel pedes episcopi osculatur. Osculata fuit ipsum Maria Magdalena, et hoc in signum reconciliationis sicut quando inimici ad pacem conueniunt se mutuo osculantur. Osculatus fuit ipsum Iudas, et hoc in signum proditionis, sicut et Ioab osculatus est Amasam ut habetur II Reg. XX. Quicumque ergo hodie Christum osculatur uideat qualiter osculetur. Ille enim qui nullum habet odium et rancorem, sed ad deum et proximum sincerum amorem, osculatur eum cum Maria. Ille qui ad Christi passionem multa reuerentia et deuotione et lacrimarum effusione afficitur, osculatur eum cum Symeone. Ille qui prius erat deo inimicus, sed in ista quadragesima est sibi reconciliatus, osculatur eum cum Magdalena. Ille qui hodie Christum osculatur crucifixum et in paschate in mensa altaris cum Christo epulatur et post pascha ad peccata reuertitur, osculatur eum cum Iuda proditore; magna enim proditio est hodie Christo osculum dare, et in paschate in mensa Christi comedere et postea de domo cordis sui Christum expellere et inimicum Christi capitalem, id est demonem, in cor suum introducere. Talibus Christus potest dicere quod dicitur in Ps.: “Tu uero homo unanimis dux meus et notus meus qui simul mecum dulces capiebas cibos in domo dei ambulauimus cum consensu, ueniat mors super illos et descendant in infernum uiuentes’.

Christus est tamquam liber exemplaris, ad cuius exemplar totam uitam nostram debemus deducere et ipsam corrigere. Ecclesia quoque officia sua et obseruantias suas ab isto libro extraxit. Maxime autem in hac die ecclesia multa misteria facit que ab isto libro exemplauit, et ideo predictum uerbum potest esse uerbum dei patris ecclesiam alloquentis et dicentis: «Inspice et fac secundum exemplar quod tibi in monte monstratum est». Videamus igitur que sunt misteria que hodie ecclesia facit et ea que ab isto libro exemplauit.

Primum est quia altaria sunt denudata. Altare quidem est Christus qui hodie suis uestibus fuit denudatus. Habebat enim Christus tria genera uestimentorum. Primo, scilicet habebat uestes materiales quas ferebat sicut ceteri homines; istis fuit denudatus, Ps.: ‘Diuiserunt sibi uestimenta mea’. Habebat aliud uestimentum, scilicet corpus proprium, quod est anime uestimentum; isto uestimento hodie Christi anima fuit exspoliata et suo corpore denudata, Io. XIX: ‘Inclinato capite, tradidit spiritum’. Habebat etiam uestes spirituales, id est ipsos apostolos qui Christum quodammodo uestiebant et ornabant, Ys. IL: ‘Viuo ego, dicit dominus, quia hiis omnibus uelut ornamento uestieris’; istis uestibus Christus fuit denudatus, quia fuit ab omnibus apostolis derelictus, Io. XVI: ‘Ecce uenit hora, et iam uenit ut dispergamini unusquisque in propria et me solum relinquatis’.

Secundum est quia ecclesia tribus diebus mortem Christi plangit et tenebras facit, ad innuendum quod sol tribus horis tenebris se induit et mortem Christi deplanxit. Vel ad innuendum quod triplex creatura mortem Christi defleuit, scilicet pure corporalis, sicut terra que contremuit et sol qui obscuratus fuit; pure spiritualis, sicut angelus, Ys. XXXIII: ‘Angeli pacis amare flebunt’; et composita, sicut homo, uidelicet apostoli et sancte mulieres. Vel ideo tribus diebus omnis ecclesia plangit ex eo quod Christus tribus diebus et tribus noctibus mortuus iacuit.

Tertium est quia campane non pulsantur ex eo quod omnes campane hodie siluerunt. Christus enim habebat duodecim campanas, id est duodecim apostolos, quarum una penitus fracta fuit, scilicet Iudas. Remanserunt autem undecim inter quas erat una grossior ceteris, scilicet Petrus qui tam alte sonuit quod eius sonus super angelos ascendit quando dixit, Mt. XVI: ‘Tu es Christus, filius dei uiui’; ista campana hodie sonum perdidit quando Christum negauit. Similiter et ceteri apostoli hodie sonum perdiderunt quia Christum reliquerunt. Alia campana fuit Christus, que in hac uita non cessauit sonare, id est predicare. Tandem eleuata est in campanili crucis et ibi dedit sonum pie conquestionis in auribus patris, cum dixit Mt. XXVII: ‘Deus, deus meus, ut quid dereliquisti me?’. Dedit sonum magni amoris in auribus matris, cum dicit Io. XIX: ‘Mulier, ecce filius tuus’. Dedit sonum magni doloris in auribus humani generis, Thren. I: ‘O uos omnes qui transitis per uiam, attendite et uidete si est dolor sicut dolor meus’. Tantum autem ista campana sonuit quod rauca facta fuit, Ps.: ‘Laboraui clamans, rauce facte sunt fauces’. Tandem ista campana fuit fracta et in quinque partibus perforata, et tunc omnino siluit et sonum amisit. Alia campana fuit uirgo beata, que tam dulciter sonuit quod filius dei ad eius sonum de celo uenit, quando ipsa dixit: “Ecce ancilla domini”. Tam dulciter sonuit quod Iohannes ad eius sonum in utero tripudiauit. Ista campana hodie ferro doloris perforata fuit, et ideo sonum perdidit, Luc. II: ‘Tuam ipsius animam pertransibit gladius’. Alia campana fuit uniuersitas creaturarum, que dat triplicem sonum quia predicat dei potentiam ex sua magnitudine, dei sapientiam ex suo ordine, dei bonitatem ex sua utilitate. Ista campana hodie in tantum siluit quod tota confusa fuit. Bernardus: ‘Ad hoc peccatum expauit et expalluit tota machina mundialis et fere in antiquum chaos redacta sunt uniuersa’. Vnde etiam philosophi, uidentes eclypsim solis contra naturam fieri, dixerunt: «Aut ordo nature peruertitur, aut elementa mentiuntur aut deus nature patitur et elementa sibi compatiuntur».

Quartum est quia hodie tabule percutiuntur. Illa autem percussio tabule representat clamorem crucis que clamat Iudeorum malitiam et Christi innocentiam. Secundo, representat clamorem sanguinis qui clamat pro nobis et contra nos. Nam pro nobis clamat, petens a patre misericordiam, Heb. XII: ‘Accessistis ad sanguinis aspersionem, melius loquentem quam Abel’. Clamat contra nos homines terrenos, Iob XVI: ‘Terra, ne operias sanguinem meum neque inueniat in te locum latendi clamor meus’. Latet enim sanguis Christi in eorum memoria, quia nullam habent recordationem; in eorum intelligentia, quia nullam habent meditationem; in eorum uoluntate, quia nullam habent deuotionem . Tertio, sonus tabule representat confusum sonum qui fuit in inferno. Siquidem Christus claustra infernalia confringebat, Ps.: ‘Quia contriuit portas ereas et uectes ferreos confregit’; angeli ualenter clamabant ‘Tollite portas, principes, uestras etc.’; sancti patres iubilabant; dampnati qui ibi relinquebantur flebant; demones ululabant. Et sic commixtus erat sonus flentium et sonus gaudentium, I Esdre III: ‘Non poterat quisquam agnoscere uocem clamoris letantium et uocem fletus populi’. Quarto, sonus tabule representat strepitum armorum quem fecerunt iudei in capiendo Christum. Exierunt enim ad ipsum capiendum cum armis, gladiis, fustibus et laternis. Quinto, sonus tabule fit ad excitandum tristitiam et merorem. Hodie quidem ecclesia tacet omnes sonos letitie et facit sonos tristitie. Nam tacet sonum campane et facit sonum tabule; tacet lectiones et facit lamentationes; tacet cantus letitie et facit cantus meroris et tristitie.

Quintum est quia passiones aliorum sanctorum celebramus cum gaudio, passionem autem Christi agimus cum lamento. Cuius ratio est quia alii sancti passi sunt propter se, ut scilicet per suam passionem acquirant gloriam celestem; et ideo in sua passione eis congaudemus et ex eo, quia ad eternam beatitudinem peruenerunt. Christus autem non est passus propter se, ut scilicet gloriam acquireret quam habebat, sed passus est propter peccata nostra delenda. Alia ratio est quia hodie fleuit sol, quando obscuratus fuit; fleuit terra, quando contremuit; fleuerunt sancte mulieres, Luc. XXIII: ‘Filie Ierusalem, nolite flere super me etc.’; fleuerunt apostoli, unde cantatur Mt. XXVI: ‘Tristes erant apostoli de nece sui domini’; fleuit Petrus: ‘Egressus foras, fleuit amare’; fleuit uirgo beata, doloris gladio perforata; fleuit Christus, Mt. XXVI: ‘Tristis est anima mea usque ad mortem’; fleuerunt angeli, Ys. XXXIII: ‘Angeli pacis amare flebunt’; fleuisset, si fuisset possibile, deus pater, uidens filium suum tam ignominiose tractari. Inter tot ergo flentes nullus debet gaudere.

Sextum est quia missa hodierna non habet principium nec finem, quia neque introitus dicitur neque per ‘Benedicamus domino’ finitur, ad innuendum quod ille qui est principium et finis a nobis recessit. Ille etiam qui est in tribulatione non indiget benedictione, sed compassione, et ideo non dicitur ‘Benedicamus domino’. Non habet etiam ista missa medium, quia sacra hostia non consecratur, ex eo quod uera hostia hodie est oblata.

Septimum est quia circa crucem ter genua flectimus, ut illum honoremus qui ter fuit pro nobis illusus, scilicet ab Herode qui ueste alba eum induit, a militibus, qui ipsum spinis coronauerunt et a iudeis qui sibi in cruce existenti insultauerunt. Facimus ergo circa crucem ipsam officium in lingua greca et latina, quia iste due lingue ipsum confitentur et adorant; lingua autem hebraica ibi silet, quia ipsum non confitetur.

Octauum est quia ante crucem nos totaliter prosternimus et postea osculamur. Ipse enim propter nos se prostrauit usque ad terre susceptionem, Phil. II: ‘Semetipsum exinaniuit, formam serui accipiens’; usque ad terre habitationem, Baruch III: ‘Post hec, in terris uisus est et cum hominibus conuersatus est’; usque ad terre per mortem deiectionem, Ier. XLVI: ‘Fortis impegit in fortem et ambo pariter corruerunt’; usque ad terre penetrationem, Ecc. XXIIII: ‘Penetrabo inferiores partes terre et inspiciam omnes dormientes et illuminabo omnes sperantes in domino’.

Nonum est quia hodie ecclesia pro omnibus orat. Cuius ratio est quia Christus hodie fuit ualde pius in parcendo, quando dixit Luc. XXIII: ‘Pater, dimitte illis, quia nesciunt quid faciunt’; fuit ualde liberalis in largiendo, quia ad modicam petitionem dedit latroni regnum celorum; fuit ualde largus in redimendo, quia non unam guttam, sed totum sanguinem pro nostra redemptione dedit, Ps.: ‘Apud Dominum misericordia et copiosa apud eum redemptio’. Ideo ecclesia ad similitudinem Christi est hodie multum liberalis in orando et multum pia in parcendo.

Decimum est quia hodie fideles ecclesias omnes et altaria sanctorum consueuerunt uisitare. Cuius est triplex ratio. Prima est quia illa talis uisitatio representat uisitationem apostolorum et sanctarum mulierum, quia crebro sepulchrum domini uisitabant. Secunda, quia Christus hodie omnes sanctos qui fuerunt a principio mundi usque tunc presentialiter uisitauit, dum ad limbum descendit, Luc. I: ‘Visitauit nos oriens ex alto’. Tertia ratio est quia sancti hodie debent esse ualde liberales, quia hodie de carcere fuerunt liberati et in celeste imperium sublimati. Si quis enim de carcere liberaretur et in imperium sublimaretur, illam diem multum diligeret et in illa die multum liberalis esset. Merito ergo fideles sanctos hodie uisitant, ut ab ipsis de carcere liberatis et in imperium celeste sublimatis beneficia ualeant obtinere.

Magna est dignitas septimi diei qui sabbatum appellatur, quia in eo tota trinitas requieuit. Nam pater in opere creationis, quod fuit opus infinite potentie et attribuitur patri, requieuit ab omni opere perpetrato. Filius in opere recreationis, quod est opus sapientie et attribuitur filio, requieuit in monumento inuolutus syndone. Spiritus sanctus hodie requieuit in uirgine, quia ceteri apostoli et mulieres a gratia spiritus sancti ceciderunt, in uirgine autem ipsa gratia firma permansit. Quia igitur Christus hodie in sepulchro requieuit, ideo sancte mulieres ipsum frequenter sepulchrum uisitabant, modo ut corpus Christi inungerent, modo ut ipsum mortuum deflerent, modo ut ipsum sublatum inquirerent; ideo dicitur in auctoritate premissa: ‘Venit Maria Magdalena etc.’. Circa sepulchrum autem Christi tria sunt uidenda. Primo qualiter fuit eius sepulchrum, secundo qualiter fuit sepultus, tertio qualiter nos cum eo sepeliri debemus.

Circa primum notandum quod sepulchrum Christi primo fuit nouum, ut dicitur Mt. XXVII, et hoc fuit triplici de causa. Primo ne crederetur quod non ipse, sed alius surrexisset. Istam rationem tangit Ambrosius in libro de uirg., dicens: ‘Bene Matheus ‘monumentum nouum’ dixit, ne ex monumento ueteri surrexisse alius crederetur’. Secundo propter reuerentiam corporis Christi. Istam rationem assignat Augustinus dicens: ‘Sicut in utero Marie nemo ante eum, nemo post eum, ita etiam in hoc monumento nullus ante eum, nullus post eum’.

Tertio ad significandum quod qui corpus Christi uult recipere debet habere nouitatem in corde. Corpus quidem nostrum modo est nouum ut in iuuentute, modo uetustum ut in senectute, modo putridum ut in morte. Spiritus autem non debet taliter uariari, sed debet semper in melius renouari. Sunt tamen quidam quorum spiritus est uetustus per peccati malitiam, ideo monet apostolus I Cor. V: ‘Expurgate uetus fermentum ut sitis etc.’; alii sunt quorum spiritus est putridus per consuetudinem longam, Ioel. I: ‘Computruerunt iumenta in stercore suo’; alii sunt quorum spiritus semper est nouus per puritatem cordis et munditiam, unde dicit apostolus II Cor. IIII: ‘Licet is qui foris est noster homo corrumpatur, tamen is qui intus est renouatur de die in diem’. Talis qui habet istam nouitatem dignus est recipere corpus Christi, I Cor. V: ‘Epulemur in azymis sinceritatis et ueritatis’. Secundo sepulchrum Christi non fuit suum proprium sed alienum, et hoc tribus de causis. Primo ad ostendendum quod non debebat detineri a morte. Istam rationem tangit Ambrosius in libro de uirg., dicens: ‘Bene secundum litteram alienum fuit monumentum Christi. Habeant tumulum qui sub lege sunt mortis, uictor mortis suum tumulum non habuit. Non enim ille sepulchrum mortis desiderabat qui de morte triumphum querebat’. Idem in libro sermonum: ‘Vt quid illi sepulchrum qui triduani temporis spatio non tam mortuus in sepulchro iacuit quam uelut in lecto dormiens requieuit?’. Ipsa enim temporis breuitas declarat potius sompnum fuisse quam mortem. Secundo ad ostendendum quod non pro sua, sed pro aliena salute moriebatur. Ambrosius: ‘Ideo in aliena sepultura dominus iacuit, quia pro aliena moriebatur salute. Vt quid illi propria sepultura qui in se mortem propriam non habebat?’. Tertio ad ostendendum suam paupertatem. Sicut enim in aliena domo uoluit nasci et in aliena domo uoluit conuersari, sic et in alieno monumento uoluit sepeliri, Mt. VIII: ‘Vulpes foueas habent et uolucres celi nidos, filius autem hominis non habet ubi caput reclinet’; ac si dicat: «Nec in morte mea habui foueam propriam ubi possem sepeliri nec in uita mea habui nidum, id est domum, in qua possem commorari nec in natiuitate mea habui lectum in quo a matre mea potuerim reclinari». Tertio monumentum fuit grandi lapide, siue saxo, clausum. Cuius ratio triplex esse potest, quarum due prime sunt litterales, tertia est mystica. Prima enim est ne ipse locus bestiis esset peruius. Secundam rationem tangit Glossa dicens: ‘Aduoluit saxum magnum ad ostium monumenti ut non posset aperiri sepulchrum sine auxilio multorum’. Tertia ratio est mystica. Per hoc enim insinuatur quod qui corpus Christi debent suscipere debent esse clausi ne peccatum in eorum corda possit intrare. Sunt autem quatuor saxa que ad cor debent aduolui ne peccatum intrare possit, ut dicit Bernardus, scilicet pudor, dolor, timor et amor. Multi enim sunt qui propter pudorem hominum dimittunt peccare; alii sunt qui cessant a peccatis propter immensitatem doloris quem habent ex ipsis peccatis; alii sunt qui uitant peccare propter timorem pene eterne ne ipsam incurrant; alii propter amorem glorie ne ipsam perdant. Ista sunt quatuor saxa ingentia que monumentum cordis claudere debent ne aliqua peccata illuc possint intrare. Dicit tamen idem Bernardus quod duo prima, scilicet pudor et dolor, non sunt multum fortia ad resistendum quia sepe pudor solatium capit de peccantium multitudine, dolor de aliqua huius mundi consolatione. Validissimus autem in uiris perfectis ad resistendum peccatis est amor dei, in imperfectis uero timor supplicii. Quarto monumentum Christi fuit monumentum iusti, id est ipsius Ioseph qui erat uir bonus et iustus, ut dicitur Luc. XXIII. Voluit autem Christus sepeliri non in monumento Pilati, sed iusti. Primo ad ostendendum quod Christus non requiescit nisi in corde iusti. Ambrosius super Lucam: ‘Bene Christus requieuit in monumento iusti, ut habeat filius hominis ubi caput reclinet’. Christus enim non requiescit in animo auari, cum sit spinosus, nec in animo luxuriosi, cum sit lutosus, nec in animo superbi, cum sit uentosus, sed in animo iusti, cum sit floridus, iuxta illud Cant. I: ‘Lectulus noster floridus’. Secundo ad innuendum quod non debeat amplius pro peccatoribus immolari. Natus enim fuit inter duo animalia, quia homines bestiales facturus erat spirituales; uixit inter peccatores, ut eos iustificaret; mortuus est inter latrones, ut unum lucrifaceret. Sed hodie requieuit in monumento iusti; non enim amplius uoluit peccatorum consortia, quia pro ipsis amplius moriturus non erat, Rom. VI: ‘Christus resurgens ex mortuis iam non moritur etc.’. Tertio ad insinuandum quod, licet in hac uita sunt mixti boni et mali, post mortem tamen per se erunt boni, scilicet in celo, et per se erunt mali, scilicet in inferno, et per se erunt mediocriter boni et mediocriter mali, scilicet pueri qui erunt in limbo.

Secundo uidendum est qualiter Christus fuit tumulatus. Nam ibi fuit syndone inuolutus, ut dicitur Mc. XV. Fuit unguento confecto ex mirrha et aloes inunctus ut a putredine seruaretur, ut habetur Ioh. XIX. Fuit linteis cum aromatibus ligatus, ut dicitur ibidem. Per ista autem significantur illa que debent habere illi qui corpus Christi uolunt recipere. Corpus enim Christi dicimus esse tamquam candorem eternum, Sap. VII: ‘Candor est enim lucis eterne’; tamquam panem angelicum, Ps.: ‘Panem angelorum manducauit homo’; tamquam carbonem diuinum, Iohannes Damascenus: ‘Diuinum carbonem assumamus ut ignis eius, quod est in nobis sancti desiderii assumentes eam que ex carbone ignitio est, inflammet nostra pectora et illuminet corda nostra’; est etiam tamquam celeste electuarium quod confecit celestis unguentarius, de quo Ecc. XXXVIII: ‘Vnguentarius faciet pigmenta suauitatis’.

In quantum igitur corpus Christi est candor eternus, requirit magnam mentis puritatem, et hoc signatur per syndonem mundam; unde dicit ibi Glossa: ‘Syndone munda Ihesum inuoluit qui pura mente eum suscipit’. In quantum est panis angelicus, debet recipi cum deuota oratione; hoc significatur per aromata, Apoc. VIII: ‘Ascendit fumus incensorum de orationibus sanctorum de manu angeli coram deo’. In quantum est carbo diuinus, debet recipi cum mente ab omni humore uitiorum desiccata; sicut enim ignis non inflammat ligna humida, sed desiccata, sic et iste carbo diuinus non inflammat corda nisi que inuenit ab humoribus uitiorum desiccata; et istud significatur per aloes qui habet uirtutem desiccatiuam. In quantum est celeste electuarium, requirit corda a cibis noxiis, id est a peccatis euacuata; et istud significatur per mirram que est amara et significat contritionem que omnia peccata expellit et euacuat.

Tertio uidendum est qualiter debemus cum Christo spiritualiter sepeliri. Dicit enim apostolus Rom. VI: ‘Consepulti enim sumus cum illo etc.’. Sepulchrum autem istud in quo debemus sepeliri est ipsa religio in qua ipse religiosus spiritualiter debet mundo mori et sepeliri. Assimilari autem debet religiosus mortuo et sepulto quantum ad plura. Primo quantum ad censum. Sicut enim mortuus et sepultus nichil habet proprium, sic religiosus nichil debet sibi retinere, sed omnia in communi diuidere. Quilibet laicus potest dicere illud Iob I: ‘Nudus egressus sum de utero matris mee etc.’. Religiosus autem debet plus dicere, quia debet esse nudus in ingressu, ut nichil sibi retineat; nudus in progressu, ut nichil possideat; nudus in egressu, ut in morte nichil relinquat. Secundo debet assimilari quantum ad sensum et motum. Sicut enim mortuus priuatur sensu et motu, sic et religiosus debet esse mortuus quantum ad delectationes que ad sensum carnis pertinent; et sicut mortuus non mouetur motu proprio sed alieno, sic uerus religiosus non debet duci motu proprie uoluntatis, sed ad imperium sui rectoris; et sicut mortuus se mouenti non contradicit, sic religiosus prelato se regenti non debet contradicere, sed in omnibus obedire, ut dicat illud Ys. L: ‘Dominus deus aperuit michi aurem, ego autem non contradico, retrorsum non abii’. Tertio debet assimilari quantum ad domicilium, quia sicut mortuus clauditur in sepulchro, sic religiosus debet esse clausus in claustro; et sicut mortuus de monumento non exit nisi ad iussionem dei, quando scilicet dicetur “Surgite, mortui, uenite ad iudicium”, sic nec religiosi debent exire claustrum sine iussione prelati; et sicut mortuus non murmurat quando transfertur de monumento in monumentum, sic nec religiosus debet murmurare quando transfertur de monasterio in monasterium. Quarto debet assimilari maxime morti Christi, iuxta illud Rom. VI: ‘Si complantati facti sumus similitudini mortis Christi simul et resurrectionis erimus’. In morte enim Christi anima fuit a carne separata, tamen anima et caro diuinitati fuerunt unite; sic in uero religioso anima debet esse separata a carne, ut scilicet carni non consentiat in aliquo amore carnali; anima tamen et caro debent esse deo unite, anima scilicet per amorem, caro per incorruptionem, ut possit dicere cum propheta: ‘Cor meum et caro mea exultauerunt in deum uiuum’.

Virgo beata in Christi passione multam habuit amaritudinem, ideo dicitur: ‘fasciculus mirre etc.’. In sua autem resurrectione multam habuit letitiam et exultationem, ideo subditur: ‘botrus Cypri dilectus meus michi in uineis Engadi’. In Cypro enim nascitur uinum optimum, quod est letificatiuum. In uineis enim Engadi nascitur balsamum odoriferum. Dicit ergo uirgo beata: «Dilectus meus fuit michi mirra amaritudinis in sua passione, sed fuit michi uinum iucunditatis et balsamum odoris in sua resurrectione». Et sic patet quod in uerbis premissis duo tanguntur, scilicet amaritudo doloris, quam beata uirgo habuit in filii passione, et gaudium cordis, quod habuit in eius resurrectione.

Circa primum tria tanguntur. Primo magnitudo amoris, cum dicitur ‘dilectus meus’; secundo magnitudo doloris, cum dicitur ‘fasciculus mirre’; tertio magnitudo deuotionis, cum subditur ‘inter ubera mea commorabitur’. Circa primum notandum quod beata uirgo dilexit filium suum sapienter et discrete, quia saluationem humani generis preposuit passioni filii sui. Quamuis enim ipsum intime diligeret, quamuis sciret quod ipse in sua passione multos dolores haberet, nunquam tamen sibi uoluit dissuadere ipsam passionem propter humani generis saluationem. Notandum tamen quod in corde uirginis pugnabant duo amores et duo dolores. Duo amores erant amor filii et amor humani generis. Amor filii nolebat Christum pati, amor humani generis uolebat ipsum pati; sed tamen amor humani generis superauit amorem filii. Similiter pugnabant duo dolores, scilicet dolor quem habitura erat de filii morte et dolor quem habebat de perditione nostra; sed dolor quem habebat de perditione nostra superauit dolorem quem habitura erat de morte filii. Vnde poterat dicere cum apostolo, Phil. I: ‘Michi uiuere Christus est et mori lucrum’, ac si dicat: «Vita filii mei est uita cordis mei, mors uero sua est lucrum generis humani». Secundo ponitur magnitudo doloris, cum dicitur ‘fasciculus mirre’. Mirra enim est amara; fasciculus igitur mirre est collectio passionum Christi quarum consideratio magnum sibi prestabat dolorem. Ipse autem dolor causabatur in ea ex ratione sui, ex ratione filii et ex ratione supplicii. Causabatur quidem in ea dolor ex ratione sui, quia erat mater et naturaliter mater dolet de afflictione filii. Secundo ex eo quod erat tota mater. Quando enim dolor diuiditur in multis, minor inuenitur in singulis. Si enim aliqua mater filium amittit, dolorem suum cum patre condiuidit, et ideo talis dolor ex tali diuisione quodammodo minuitur. Virgo autem beata cum nullo dolorem suum diuidere potuit quia nullus pater ibi erat. Tertio ex eo quod erat unici mater. Si aliqua mater filium perdidit, consolationem recipit quando alios habet uel alium se habere sperat. Virgo autem Maria nullum alium habebat nec se habere sperabat, unde poterat dicere illud II Reg. I: ‘Sicut mater unicum amat filium, ita te diligebam’. Quarto ex eo quod presens erat ad uidendum. Quando aliqua mater audit filium suum mortuum multum dolet, sed quando audit horribili morte ipsum fuisse occisum magis dolet; quando uero ante oculos suos uidet filium suum occidi maxime dolet. Virgo igitur beata immenso dolore uulnerabatur quando uidebat filium suum occidi et horribili morte necari et hec omnia ante oculos suos fieri. Quinto ex eo quod erat impotens ad adiuuandum. Magna consolatio est alicui matri, quando filium in sua morte osculari et amplexari et adiuuare potest. Hec autem in nullo filium poterat adiuuare; audiebat enim ipsum sitire et non poterat sibi potum porrigere; uidebat ipsum uulneribus plenum et non poterat uulnera alligare; conspiciebat ipsum sanguine plenum et non poterat ipsum extergere; uidebat ipsum caput male tenentem et non poterat sustentare; uidebat ipsum in cruce flentem et non poterat lacrimas eius tergere; uidebat ipsum expirasse et non poterat amplexari nec osculari; uidebat sanguinem in terra effluere et non poterat recolligere. Et ideo poterat dicere illud I Reg. I: “Mulier infelix nimis ego sum”. Sexto ex eo quod nullum habebat adiutorium, quia omnes apostoli eam reliquerant. Ideo non habuit in tanta tribulatione nec ipsa nec filius aliquem adiuuantem, Ecc. LI: ‘Respiciens eram ad adiutorium hominum et non erat’; nec aliquem compatientem, Ps.: ‘Sustinui qui simul contristaretur et non fuit’; nec aliquem consolantem, unde sequitur: ‘qui consolaretur et non inueni’. Secundo causabatur ipse dolor in ipsa ratione filii. Multum dolet mater quando amittit filium bonum et sapientem et sibi in omnibus obedientem. Ipsa uero amittebat filium de quo ipsa dicit: “Ego mater pulchre dilectionis et timoris et agnitionis et sancte spei”. Amittebat quidem filium matrem tam dulciter diligentem, ideo dicit “ego mater pulchre dilectionis”; filium matrem tam humiliter reuerentem et filialiter timentem, ideo subdit “et timoris”; filium matrem in cruce tam feliciter agnoscentem, ideo dicitur “et agnitionis”; filium erga matrem tam pium et clementem, ideo dicitur “et sancte spei”. Tertio causabatur ipse dolor ratione supplicii. Videbat enim filium pati penam ignominiosam, quia inter duos latrones tamquam latro positus fuit; penam acerbam, quia in locis neruosis et maxime sensitiuis uulneratus fuit et perforatus; penam diuturnam, quia ab illa hora noctis qua captus fuit usque ad horam nonam qua expirauit in suppliciis et doloribus semper fuit; penam iniustam, quia sicut dicitur I Pet. II, ‘peccatum non fecit nec inuentus est dolus in ore eius’. Et quia beata uirgo tanta fuit amaritudine plena, ideo poterat dicere illud Ruth I: “Ne uocetis me Noemi, id est pulchram, sed uocate me Mara, id est amaram, quia amaritudine ualde repleuit me omnipotens”. Tertio ponitur magnitudo sue deuotionis cum dicitur ‘inter ubera mea commorabitur’. In anima tria sunt ubera, scilicet memoria, intelligentia et uoluntas. Inter ista tria ubera beata uirgo istum fasciculum myrrhe, id est collectionem penarum filii sui, semper portabat; in memoria, per continuam recordationem, in intelligentia, per assiduam meditationem, in uoluntate, per mellifluam deuotionem.

Secundo ponitur magnitudo gaudii quod ipsa habuit de filii resurrectione, cum dicitur ‘botrus Cypri etc.’. Non solum autem ipsa de hoc est gauisa, sed etiam omnes creature, scilicet superiores, medie et inferiores. Superiores, id est angeli, gauisi sunt propter suam reparationem, propter nostram redemptionem et propter Christi glorificationem; ideo dicitur Ioel III: ‘In die illa stillabunt montes dulcedinem et colles fluent lac’, et ecclesia addit: ‘et mel’. Lac est dulce, mel dulcius, dulcedo autem comprehendit omnem rem dulcem. Montes igitur et colles, id est angeli maiores, mediocres et minores, afficiuntur dulcedine magna de nostra redemptione, maiori de sua reparatione, maxima de Christi glorificatione. Secundo gauise sunt creature medie, id est homines, unde propheta dicit: ‘Hec est dies quam fecit dominus, exultemus et letemur in ea’. Deberent omnes enim homines in Christi resurrectione multum gaudere quia propter suam resurrectionem facti sunt angelorum conciues et socii. Vnde super Mc. ult. ‘nolite expauescere’ dicit Gregorius: ‘Vos autem cur expauescitis qui uestros conciues uidetis?’. Facti sunt fratres Christi, unde post resurrectionem suam Christus apostolos fratres suos uocauit, dicens Ioh. XX: “Vade autem ad fratres meos etc.”. Facti sunt in corpore et anima glorificati. Nam modo in anima stolam felicitatis accipiunt, in futuro autem in corpore stolam immortalitatis habebunt. Propter ista tria dicitur Hest. VIII iudeis, id est sanctis deum confitentibus et laudantibus: ‘Noua lux oriri uisa est, gaudium, honor et tripudium’. Habebunt enim magnum gaudium de angelica societate, honorem immensum de Christi fraternitate et magnum tripudium de corporis et anime felicitate. Tertio gauise sunt creature inferiores, id est sancti patres in limbo positi, qui erant ibi in multa desolatione et propter locum, quia erant in loco infimo, qui debebant esse in loco supremo, id est in celo; et propter dampnum, quia erant in caligine, qui debebant esse in aperta dei uisione; et propter consortium, quia habebant demonum uicinitatem, qui debebant habere angelorum societatem. Sed hodie ualde exultauerunt, quia Christus de loco infimo eos extraxit et in sua ascensione eos in celum deduxit, suam beatam uisionem eis reddidit et angelorum socios eos fecit; unde potest dici de eis Ys. XXXV: ‘Gaudium et letitiam obtinebunt et fugiet dolor et gemitus’. Habuerunt enim gaudium quia assecuti sunt diuine uisionis aspectum; habuerunt letitiam quia dimiserunt locum tam infimum et assecuti sunt celum; fugit ab eis dolor et gemitus, quia euaserunt tam horrendum consortium demonum et assecuti sunt consortium angelorum.

Quamuis multe alie mulieres dominum sequerentur, iste tamen tres precipue uenerunt quia Christo plus obligate erant, ex eo quod plura beneficia ab eo receperant. Maria autem Magdalena multum Christo tenebatur quia ab ea septem demonia eiecit. Maria Iacobi multum Christo tenebatur quia nepos suus erat, quia tres filios suos, scilicet Iacobum Alphei, Symonem et Iudam cardinales, id est apostolos, fecerat. Tertia Maria, scilicet filia Salome, similiter Christum multum diligere tenebatur tum quia nepos suus erat, tum quia ipse duos filios suos, scilicet Iacobum et Iohannem apostolos fecerat. In presenti euangelio de duobus fit mentio, scilicet de sanctarum mulierum deuotione et de angelica apparitione.

Deuotio autem istarum mulierum in tribus attenditur. Primo in hoc quod Christum uoluerunt inungere, unde dicitur ‘emerunt aromata’, id est unguenta aromatica, ‘ut uenientes ungerent Ihesum’. Secundo in hoc quod tempestiue uoluerunt ad monumentum accedere, unde dicitur ‘et ualde mane una sabbatorum etc.’. Tertio in hoc quod monumentum desiderabant apertum inuenire, unde subditur: ‘Et dicebant ad inuicem: “Quis reuoluet nobis lapidem ab ostio monumenti?” ’. Circa primum, notandum quod ex magna deuotione corpus Christi uolebant inungere. Consuetudo enim erat antiquitus corpora mortuorum inungere ut conseruarentur a fetore, a uermium corrosione et ab incineratione; sed iste mulieres erant decepte quia corpus Christi deitate erat imbalsamatum, et ideo, si per decem millia annorum in terra iacuisset, non potuisset putrefieri, nec incinerari, nec a uermibus corrodi. In hoc tamen iste sancte mulieres uoluerunt ostendere dilectionem mortuo quam habuerunt uiuo. Pauci sunt qui amicum uere diligunt in uita, quia fere omnes amicum diligunt propter sua non propter se, Ecc. VI: ‘Est amicus socius mense et non permanebit in tempore necessitatis’. Pauciores sunt qui diligunt in morte, immo sepe parentes filiis et filii parentibus aduersantur in morte, quando pro salute anime aliqua uolunt ordinare. Paucissimi sunt qui diligunt post mortem, quia post modicum filius patris, pater filii et amicus amici obliuiscitur, Ps.: ‘Obliuioni datus sum tamquam mortuus a corde’. Item: ‘Periit memoria eorum cum sonitu’; eorum enim memoria periit cum sonitu campanarum uel palmarum uel clamorum uel fletuum. Iste autem mulieres sancte dilexerunt Christum in uita, quia sequebantur eum predicantem, Lc. VIII: ‘Sequebatur Maria Magdalena et alie multe que ministrabant ei de facultatibus suis’. Dilexerunt in morte, quia associauerunt ipsum in cruce pendentem, Ioh. XVIIII: ‘Stabant iuxta crucem Ihesu mater eius et soror matris eius’. Dilexerunt post mortem, quia uoluerunt eum ungere in monumento existentem, sicut dicitur hic. Sed mirum uidetur quod beata uirgo cum istis non iuit, sed domi remansit. Super hoc possunt tres cause assignari. Vna est quia mater sepulchrum filii recenter sepulti sine nimio dolore uidere non posset; sic beata uirgo sepulchrum filii uidere non potuisset, quia gladius doloris animam eius perforasset. Et satis probabile est quod etiam si ire uoluisset Iohannes eius custos hoc non permisisset, immo etiam ceteri apostoli dixissent Iohanni: «Nullo modo permittas eam illuc ire, quia, si iuerit, tantum ibi flebit et mactabit se quod fere se occidet». Secunda causa est quia in parasceue et sabbato tantum fleuerat et tantum se mactauerat quod etiam sustinere non ualebat. Vnde dicit Bernardus quod oportuit ut inter manus discipulorum tamquam semiuiua de cruce ad domum propriam portaretur. Augustinus: ‘Illa quippe pia mater immani dolore eiulans et pectora delicata contundens, ita ipsa uiscera omniaque fatigauerat membra ut iam sensu deficiens uix potuisset peruenire ad Christi funus’. Tertia causa est quia iste mulieres credebant corpus Christi adhuc esse in monumento. Beata autem uirgo sciebat quod ibi non erat sed quod iam surrexerat, et ideo illuc ire nolebat. Et pie credendum est quod sibi etiam ante omnes Christus apparuerit, quod potest ostendi tripliciter. Primo per auctoritatem. Sedulius enim, magnus et antiquus doctor ecclesie, agens de Christi apparitione dicit: ‘Semper uirgo manens huius se uisibus astans luce palam dominus prius obtulit’. Secundo per romane ecclesie antiquam et approbatam consuetudinem. Summus enim pontifex ad sanctam Mariam maiorem in die pasche primam celebrat stationem, per hoc innuens beate Marie primam factam fuisse apparitionem. Tertio per quamdam moralem rationem. Deus enim precipit: ‘Honora patrem tuum et matrem tuam’. Sed si esset aliquis filius in ultramarinis partibus constitutus de quo mater intellexisset quod mortuus esset et tandem sanus rediens personas extraneas uisitaret et ad matrem tribulatam ultimo accederet, iste bonus filius non esset nec matrem suam honorasset. Sic etiam Christus matrem suam non multum honorasse uideretur, si prius alios de sua resurrectione letificasset et tandem matri desolate apparuisset. Secundo deuotio istarum mulierum ostenditur in hoc quod ualde tempestiue uoluerunt uenire. Ideo dicitur: ‘Valde mane una sabbatorum ueniunt ad monumentum, orto iam sole’. Sed si erat ualde mane, quomodo iam ortus erat sol? Et si sol iam ortus erat, quomodo ualde mane erat? Ad quod dicendum quod iste mulieres in ciuitate habitabant. Sepulchrum autem Christi extra ciuitatem erat. Ipse autem ualde mane surrexerunt, sed quia uia longa erat et honestas dominas non decet currere sed mature incedere et porta ciuitatis tarde aperiebatur, ideo iam ortus erat sol quando ad sepulchrum peruenerunt. Est ergo sensus: ualde mane ueniunt, id est uenire incipiunt, orto tamen iam sole, quando peruenerunt ad monumentum. Vel sol dupliciter dicitur oriri, uel quantum ad fulgorem suum qui dicitur aurora uel quantum ad spheram suam. Primo modo non secundo ortus erat sol. Vnde dicit Augustinus: ‘Orto iam sole, id est cum celum iam ab orientis parte albesceret’. Vel nomine solis intelligitur Christus qui dupliciter fuit ortus in hoc mundo, scilicet de matris utero, per natiuitatem penosam et de sepulchro per natiuitatem gloriosam. Est ergo sensus: ualde mane ueniunt, sed tamen uerus sol, id est Christus qui prius ortus fuerat in hoc mundo natiuitate carnali, iam ortus erat natiuitate celesti. Tertio deuotio istarum mulierum consistit in hoc quod monumentum apertum desiderabant uidere, unde dicebant: “Quis reuoluet nobis lapidem ab ostio monumenti etc.?”. Monumentum quidem tripliciter clausum erat, scilicet grandis lapidis ad os eius aduolutione, sigilli impressione et militum armatorum deputatione. Et ideo mulieres non sperabant intrare se posse, quia lapidem tam grandem cum ipse essent fragiles remouere non possent et milites eas fugarent et sigillum presidis frangere non auderent. Christus autem qui exiuit de clauso utero matris et qui intrauit ad discipulos ianuis clausis, ipse exiuit de monumento lapide clauso, saluis sigillis et custodibus expauefactis. Postquam autem resurrexit, angelus lapidem reuoluit ut sic mulieribus introeundi aditum daret. Sed quia adhuc propter milites mulieres ire timuissent, ideo ‘milites facti sunt tamquam mortui’, ut dicit Matheus. Fuerunt enim sic exterriti ex terribili angelica uisione, sicut dicit Matheus, ex monumenti tam subita apertione et ex terre magna concussione. Sic enim dicitur, Mt. XXVIII: ‘Terre motus factus est magnus’, et hoc ut milites exterreret uel ut de resurrectione Christi terra letitiam demonstraret. Sicut enim in passione mota est in signum tristitie, sic in resurrectione mota est in signum letitie; uel secundum Glossam ideo terre motus factus est, ut per hoc significaretur corda terrenorum per fidem passionis et resurrectionis ad fidem mouenda.

Secundo in euangelio fit mentio de angeli apparitione qui quatuor fecit erga istas mulieres. Nam primo confortauit eas dicens: “Nolite expauescere”. In hoc enim cognoscitur bonus angelus a malo, quia bonus in principio terret ex suo fulgore, in medio confortat ex sua allocutione, in fine letificat ex immensa consolatione. Malus autem angelus e conuerso in principio terret ex sua horribili uisione, in medio decipit ex fallaci promissione, etiam in fine contristat ex subsecuta deceptione. Secundo ipsas confortatas et de resurrectione certificatas ad apostolos destinauit dicens: “Ite, dicite discipulis eius etc.”. Prima mulier fuit media inter serpentem et hominem, trahens ipsum ad perditionem. Secunda mulier, scilicet uirgo beata, fuit media inter deum et hominem, faciens nostram reconciliationem. Iste autem mulieres fuerunt medie inter angelum et apostolos, annuntiantes eis nostram saluationem. Iam non potest homo conqueri de muliere, quia si prima dampnauit, secunda saluauit et tertia annuntiauit. Si prima fuit causa nostre mortis, secunda fuit causa uite et tertia nuntiatrix salutis eterne. Tertio ipsas ad Petrum specialiter misit cum subiunxit “et Petro”. Petrum autem solum nominauit triplici de causa. Prima est quam ponit Gregorius, dicens: ‘Petrum uocat ex nomine, ne desperet ex negatione’. Si enim eum nominatim non exprimeret qui magistrum negauerat, uenire inter discipulos non auderet. Ieronimus: ‘Dicit specialiter Petro, quia indignum se iudicabat discipulatu dum ter negauit; sed peccata non nocent quando non placent’. Secunda causa est ut angelus sibi tamquam summo pontifici deferret. Si enim quis pape et collegio cardinalium litteras mitteret, papam nominatim exprimeret, cardinales uero in generali proferret. Angelus ergo nominatim expressit Petrum tamquam pontificem summum, discipulos autem tamquam collegium generaliter. Tertia causa est quia Petrus interpretatur agnoscens seu discalceatus uel dissoluens. Ille enim Christum inuenit qui deum et se ueraciter agnoscit, qui affectus suos ab omni carnali amore discalceauit, qui omnes colligationes impietatis a se dissoluit. Quarto angelus per istas mulieres apparitionem Christi in Galileam denuntiauit, dicens: “Quia precedet uos in Galileam, ibi eum uidebitis sicut dixit uobis”. Ista autem apparitio facta in Galilea licet fuerit occulta tamen propter mysterium specialiter nominatur. Galilea enim interpretatur transmigratio. Christus dum esset in hac uita, habuit in corpore mortalitatem, in anima passibilitatem, in utroque multiplicem miseriam et penalitatem; sed post resurrectionem facta est transmigratio, quia corpus transmigrauit de mortalitate ad immortalitatem, anima de passibilitate ad impassibilitatem, corpus et anima de miseria et penalitate ad gloriam et felicitatem. Leo papa: ‘Post passionem Christi ruptis uinculis mortis infirmitas in uirtutem, mortalitas in eternitatem, contumelia transiuit in gloriam, quam nobis etc.’.

Dominus in hac uita nobilem habuit societatem, scilicet apostolos et quasdam sanctas mulieres. Tempore tamen passionis quidam ab eo recesserunt quantum ad corporalem associationem, fidem et amorem, sicut Iudas; alii eum reliquerunt quantum ad corporalem associationem et fidem sed non quantum ad amorem, sicut ceteri apostoli qui ipsum reliquerunt et fidem amiserunt, amorem tamen eius non perdiderunt, quia etiam ipsum defunctum amabant; alii ipsum reliquerunt quantum ad fidem tantum sed non quantum ad associationem nec quantum ad amorem, sicut sancte mulieres que fidem perdiderunt, ipsum tamen iuxta crucem associabant et eum defunctum amabant; uirgo autem beata ipsum non dereliquit nec quantum ad associationem, quia iuxta ad crucem stetit, nec quantum ad fidem, quia eam semper retinuit, nec quantum ad amorem, quia eum perpetuo amore dilexit. Iste igitur sancte mulieres, quamuis fidem perdidissent, tamen, quia eum defunctum amabant, ideo ipsum inungere uolebant. Quas angelus allocutus est, dicens: “Ihesum queritis Nazarenum crucifixum? Surrexit, non est hic etc.”. In quibus uerbis quatuor ponuntur. Primo ex parte mulierum ponitur magna studiositas, quod notatur cum dicitur ‘Ihesum queritis Nazarenum’; secundo ex parte Christi ponuntur tria, scilicet eius magna caritas cum dicitur ‘crucifixum’, eius magna felicitas, cum dicitur ‘surrexit, non est hic’, eius magna pietas in hoc quod Petro et ceteris discipulis in Galilea et aliis locis uoluit apparere; ideo subdit: ‘Ite et dicite discipulis eius et Petro quia precedet uos in Galileam’.

Circa primum, scilicet studiositatem querentium mulierum, notandum quod quidam post passionem quesierunt Christum in mane, sicut iste mulieres de quibus dicitur: ‘Valde mane una sabbatorum etc.’; et istis inuenire facile fuit, quia statim inuenerunt. Alii quesierunt eum in uespere, sicut duo discipuli qui ibant in Emmaus, ut habetur Luc. XXIIII, qui dixerunt: “Mane nobiscum, quoniam aduesperascit”; et istis inuenire fuit difficile, unde dixit eis Christus: “O stulti et tardi corde ad credendum etc.”. Alii quesierunt eum in sero, de quibus dicitur Ioh. XX: ‘Cum esset sero die illo’; et istis inuenire fuit dubitabile, unde dicitur Luc. XXIIII ubi agitur de eadem apparitione: ‘Conturbati uero et conterriti, existimabant se spiritum uidere’. Alii quesierunt ipsum in nocte, sicut milites positi ad sepulchrum, ut eius corpus noctibus custodirent; et istis inuenire fuit impossibile. Per mane intelligitur iuuentus. Illi igitur Christum querunt in mane, qui ad Christum conuertuntur in iuuentute; et istorum inuentio habet facilitatem quia de facili Christum inueniunt, Prou. VIII: ‘Qui mane uigilant ad me inuenient me’. Tales quidem sunt sicut mollis cera, quia de facili ad bonum ducuntur, Ps.: ‘Factum est cor meum tamquam cera liquescens’; sunt sicut recens testa, quia semper in bono conseruantur, Prou. XXII: ‘Adolescens iuxta uiam suam, etiam cum senuerit, non recedet ab ea’; sunt sicut nouella et gracilis uirgula, quia de facili ad omne bonum flectuntur, Ps.: ‘Quorum filii sicut nouelle plantationes in iuuentute sua’. Per uespere intelligitur senectus. Illi igitur querunt in uespere, qui conuertuntur in senectute; et istorum conuersio habet difficultatem, quia difficile conuertuntur qui in malo inueterantur. Vnde postquam propheta dixit in persona iuuenum ‘Factum est cor meum tamquam cera liquescens’, subdit in persona senum ‘Aruit tamquam testa uirtus mea etc.’. Tales enim ab omni humore gratie exsiccantur, ideo dicitur ‘aruit tamquam testa uirtus mea’; et uix uel nunquam confitentur, ideo subditur: ‘et lingua mea adhesit faucibus meis si non meminero tui’; et sepe in peccatis suis moriuntur, ideo subditur: ‘et in puluerem mortis deduxisti me’, id est deduci permisisti. Per sero, ubi est finis diei, intelligitur mors, que est finis uite. Illi igitur in sero Christum querunt qui in extremis redire ad deum uolunt; et istorum conuersio habet dubietatem, unde dicit Augustinus in libro homiliarum: ‘Fidelis bene uiuens securus hinc exit; baptizatus ad horam securus hinc exit; agens penitentiam ad ultimum et reconciliatus, si securus hinc exit, ego non sum securus’. Ideo autem sanctus Augustinus dubitat de hiis qui penitent in extremis, quia cum quidam peniteant tantum timore pene, quidam amore iustitie, quidam ex consideratione utriusque cause, et tales potius uidentur penitere timore pene quam amore iustitie, ideo eorum penitentia dubia esse uidetur. Per noctem intelligitur obscuritas infernalis. Illi igitur querunt Christum in nocte qui uolunt eum querere post mortem in eterna dampnatione; et talium inuentio habet impossibilitatem, unde de talibus dicitur Prou. I: ‘Tunc inuocabunt me et non exaudiam, mane consurgent et non inuenient me’. Dampnati quidem deum inuenient et non inuenient. Deus autem est in mundo per misericordiam, in celo per gloriam, in inferno per iustitiam. Non poterunt igitur deum inuenire ut miseratorem, quia hoc modo est in mundo; nec ut gloriatorem, quia hoc modo est in celo; sed inuenient eum ut iudicem et tortorem, quia hoc modo est in inferno.

Secundo ponitur in Christo immensa caritas cum dicitur ‘crucifixum’. Ipse enim ex infinita caritate mori uoluit, Ioh. XV: ‘Maiorem hac dilectionem nemo habet ut animam suam ponat quis pro amicis suis’. Et ponitur hic ultimum signum amoris. Amor enim per quatuor signa potest manifestari. Primo per uerba; quando enim cor abundat in amore, tunc os abundat in sermone, Luc. VI: ‘Ex abundantia cordis os loquitur’. Secundo per collata beneficia; et istud est maius signum quam primum. Multi seruirent uerbis suis qui non seruirent de rebus suis. De isto signo dicitur I Ioh. III: ‘Non diligamus uerbo neque lingua, sed opere et ueritate’. Tertio ostenditur per obsequia personalia; et istud est adhuc maius signum quam primum uel secundum. Multi enim seruirent de substantia sua qui non seruirent de persona sua. De isto signo dicitur Gen. XXIX: ‘Seruiuit Iacob pro Rachel septem annis’. Quarto manifestatur per aduersa, quando scilicet quis pro amore amici morti se exponit; et istud est ultimum signum amoris, ultra quod non est aliud inueniri. Multi enim darent personam suam ad seruiendum qui non darent animam suam ad moriendum; ideo dicit dominus: “Maiorem hac dilectionem nemo habet etc.”. In hoc enim quod Christus pro nobis crucifigi et mori uoluit, infinitam nobis caritatem ostendit.

Tertio ponitur in Christi magna felicitas cum dicitur: ‘Surrexit, non est hic’. Alii sancti non resurgunt, sed suscitantur. Christus autem surrexit, quia uirtute propria se excitauit, Ioh. III: ‘Soluite templum hoc et in tribus diebus excitabo illud’. Ista fuit potentia infinita, quando scilicet Christus mortuus suscitauit se ipsum. Inuenimus enim quod aliquando uiuus suscitat mortuum, sicut Petrus Tabitham, sicut habetur Act. VIIII; aliquando mortuus suscitat mortuum, sicut Eliseus mortuus suscitauit alium mortuum, sicut habetur IIII Reg. XIII; sed nunquam inuenitur quod aliquis mortuus suscitauerit seipsum. Christus autem uiuus suscitauit mortuum, sicut Lazarum; et mortuus suscitauit mortuos, quia multa corpora sanctorum qui dormierant surrexerunt, sicut dicitur Mt. XXVII; et insuper mortuus suscitauit seipsum, Ioh. X: ‘Potestatem habeo ponendi animam meam et iterum sumendi eam’.

Quarto in eo fuit magna pietas, in hoc scilicet quod post resurrectionem suam Petro et aliis discipulis tribulatis apparuit. Licet enim Christus deposuerit omnem miseriam, tamen non deposuit misericordiam; quamuis deposuerit mortalitatem, tamen non deposuit pietatem; quamuis deposuerit passionem tamen non deposuit compassionem. Immo post passionem factus est magis compassibilis et misericors, ex eo quod in seipso nostras miserias est expertus. Infirmitates namque corporales aliter cognoscit medicus theoricus, aliter bonus practicus, aliter infirmus. Theoricus enim cognoscit infirmitatem per suam artem et peritiam, practicus cognoscit eam per exercitationem longam, infirmus uero cognoscit eam per experientiam. Sed si esset aliquis medicus qui esset bonus theoricus et bonus practicus et infirmitates sepe expertus, iste quidem infirmitatibus multum esset misericors et compassibilis. Talis enim est dominus noster Ihesus Christus. Ante incarnationem quidem nostras miserias sciebat per quandam theoricam, id est per suam eternam sapientiam; et ideo multum erat misericors, Ps.: ‘Quomodo miseretur pater filiorum, misertus est dominus timentibus se, quoniam ipse cognouit figmentum nostrum’. Post incarnationem uero sciuit nostras miserias per quandam practicam et exercitationem longam, quia triginta tribus annis inter nos practicauit et se ipsum exercitauit; et ideo magis misericors esse debuit, sed de quibusdam conqueritur, dicens Ps.: “Contristatus sum in exercitatione mea”, ac si dicat Christus: «De tribus contristor. Primo quando exercitatio mea non habet effectum»; ideo dicit: “Contristatus sum in exercitatione mea”. «Secundo quando plus ualet inimici mei suggestio quam mea inspiratio»; ideo subdit: “Et conturbatus sum a uoce inimici”. «Tertio quando oportet me peccatorem tribulare et punire»; ideo subdit: “Et a tribulatione peccatoris”. Tandem sciuit humanas miserias per experientiam, quia eas in suo corpore est expertus; ideo dicitur Hebr. IIII: ‘Non habemus pontificem qui non possit compati infirmitatibus nostris, temptatum autem per omnia pro similitudine absque peccato’, ibidem V: ‘Et quidem cum esset filius dei, didicit ex eis que passus est obedientiam, et consummatus factus est omnibus obtemperantibus sibi causa salutis eterne’.

Quamuis Christus in propria uenisset et omnium dominus esset, tamen in mundo uoluit conuersari sicut peregrinus; ideo nullam domum propriam habere uoluit in hoc mundo. Si aliquis nasceretur in peregrinatione, oporteret quod in aliena domo nutriretur; postquam autem creuisset, oporteret quod in aliena domo conuersaretur; si moreretur in peregrinatione, oporteret quod in alieno sepulchro sepeliretur. Isto etiam modo Christus fuit peregrinus; nam in aliena domo fuit natus, in aliena domo fuit conuersatus, in alieno sepulchro fuit sepultus, et ideo uere fuit peregrinus. Ideo ipse dicit Luc. VIIII: ‘Vulpes foueas habent et uolucres celi nidos, filius autem hominis non habet ubi caput suum reclinet’, ac si dicat: «Ego in morte non habui foueam sicut uulpes ubi possem sepeliri; ego in uita non habui nidum, id est domum, sicut uolucres, ubi possem hospitari; ego in natiuitate non habui ceruical ubi a matre mea caput meum potuerit reclinari». Vt autem melius uideamus qualiter Christus fuit peregrinus, notandum est quod ipse fuit peregrinus quantum ad habitum quem assumpsit, quantum ad uias quas fecit, quantum ad hospitia que intrauit, quantum ad pericula que sustinuit et quantum ad insignia que reportauit.

Primo igitur dicitur peregrinus quantum ad habitum quem assumpsit. Ipse enim habuit sclauinam, scarsellam, pileum et baculum. Per sclauinam intelligitur eius caro quam uirgo mater sibi in utero fecit, I Reg. II: ‘Tunicam paruam faciebat ei mater sua’. Ista sclauina primo fuit albissima, id est purissima, de purissimis sanguinibus uirginis facta; unde dicit Christus de se et aliis qui habent sclauinas, id est corpora sua pura, Apoc. III: ‘Ambulabunt mecum in albis etc.’. Deinde ista sclauina facta est in cruce tota rubea, quia tota fuit sanguine aspersa; unde angeli admirantes dicebant Ys. LXIII: ‘Quare rubrum est indumentum tuum et uestimenta tua sicut calcantium in torculari’. Vltimo facta est sclauina ista tota nigra, quando scilicet in cruce remansit mortua et liuoribus plena, Apoc. VI: ‘Sol factus est niger tamquam saccus cilicinus’. Per scarsellam intelligitur eius anima. Peregrini enim in scarsella solent portare argentum. Anima autem Christi fuit plena argento, id est triplici thesauro glorie, gratie et sapientie; Ioh. I: ‘Vidimus gloriam eius’, ecce primus thesaurus, ‘plenum gratie’, ecce secundus, ‘et ueritatis’, ecce tertius. Homines enim erant a celesti regno exclusi, ideo portauit thesaurum glorie per quam eos ad gloriam eternam reduceret; erant dei inimici, ideo portauit thesaurum gratie per quam eos patri reconciliaret; erant ceci et tenebris inuoluti, nescientes uiam inuenire que ducit ad patriam, ideo portauit thesaurum sapientie per quam eis uiam celestis patrie demonstraret. Assumpsit pileum siue capellum, id est coronam spineam. Solent enim peregrini portare capellum contra estum, uentum et pluuiam. Sic consideratio illius corone spinee debet esse nobis in umbraculum ab estu uoluptatum, ut refrigerentur, quia, sicut dicit Augustinus, non decet sub spinoso capite membrum fieri delicatum. Debet esse in defensionem a pluuia tribulationum, ut alleuientur, quia, sicut dicit Gregorius, ‘si passio Christi ad memoriam reducitur, nichil est quod non equo animo toleretur’. Debet esse in absconsionem a uento temptationum, ut propulsentur, quod significatur Num. XXI, ubi dicitur quod ad uisionem serpentis enei in palo suspensi, saluabantur illi qui a serpentibus percutiebantur. De hiis tribus dicitur Ys. IIII: ‘Tabernaculum erit in umbraculum diei ab estu et in absconsionem a turbine et a pluuia’. Assumpsit baculum per quem intelligitur crux. Peregrini enim utuntur baculo ad sustentationem, ad fluuiorum transfretationem et ad malarum bestiarum percussionem. Sic Christus per baculum sue crucis homines tribulatos sustentat ne fatigentur, Heb. XII: ‘Recogitate eum qui talem sustinuit a peccatoribus aduersus semetipsum contradictionem, ut non fatigemini animis uestris deficientes’. Secundo per baculum crucis flumen istius mundi transiuit et ad patriam peruenit, Gen. XXXII: ‘In baculo meo transiui Iordanem istum’, Luc. ult.: ‘Oportuit Christum pati et ita intrare in gloriam suam’. Tertio per baculum crucis dyabolum percussit, Ys. XXX: ‘A uoce domini pauebit Assur uirga percussus’. Ideo demones hunc baculum crucis timent. Chrysostomus: ‘Vbicumque demones baculum crucis uiderint, territi fugiunt, timentes baculum quo plagam acceperunt’.

Secundo dicitur peregrinus propter uias quas fecit. Solent peregrini diligere uias planas et odire ascensus uel descensus. Iste autem peregrinus nichil habuit de plano, sed tota uita sua fuit ascensus et descensus. Primo enim fecit magnum descensum, quando scilicet de celo uenit in mundum, Ioh. XVI: ‘Exiui a patre et ueni in mundum’. Deinde fecit maximum ascensum, quando scilicet de mundo ascendit in patibulum, Ioh. III: ‘Sicut Moyses exaltauit serpentem in deserto, ita exaltari oportet filium hominis’. Deinde fecit magnum descensum, quando scilicet de cruce descendit in tumulum et in limbum. Inde fecit maximum ascensum, quando scilicet de limbo rediens et de sepulchro resurgens ascendit in celum, Eph. IIII: ‘Qui descendit ipse est et qui ascendit super omnes celos’. Vita presens est uia quedam in qua nullus fere uult habere aliquam difficultatem in ascendendo, id est in aggrediendo aliqua difficilia, nec in descendendo, id est sustinendo aliqua aduersa, sed tantum ire per uiam planam, id est habere omnia prospera et delectabilia. Sed quicumque non uadit post Christum errat, cum ipse sit uia, ueritas et uita. Quatuor namque sunt que non permittunt errare in uia, scilicet ferramentorum impressio, unde dicitur in uulgari: ‘Tene uiam ferratam si uis habere uiam rectam’; secundum est crucium erectio, quia cruces in uia recta eriguntur; tertium est ramorum et plantarum reflexio; quartum est lapidum aggregatio. Et quia Christus est uia, uoluit habere ista quatuor insignia. Habuit enim ferramenta, id est uulnera in corpore suo cum ferramentis impressa; habuit crucem quam super humeros suos baiulauit et super quam ascendit; habuit reflexionem plantarum, id est coronationem spinarum; habuit aggregationem lapidum, quia Iudei ipsum lapidare pluries uoluerunt. Qui igitur non uult errare sequatur Christum, quia est uia ubi sunt ista quatuor insignia, qui non iuit per uias planas, sed asperas. Qui igitur nulla uult sustinere aspera, sed omnia prospera habere, constat quod multum errat a uia.

Tertio Christus dicitur peregrinus propter hospitia que intrauit. Solent peregrini ter in die intrare hospitium, scilicet in tertia ad prandium, in meridie ad bibendum et quiescendum, in sero ad cenandum et dormiendum. Sic iste peregrinus tria hospitia habuit. Primum fuit uterus uirginis, et istud hospitium intrauit in tertia, id est in martio qui est tertius mensis a ianuario; uel in tertia, id est in tertio tempore gratie, primum enim fuit tempus nature, secundum legis scripte, tertium legis gratie. In isto hospitio Christus prandium fecit, habens carnem uirgineam pro cibo et sanguinem pro potu; et istum cibum et potum ipse dat nobis, Ioh. VI: ‘Caro mea uere est cibus et sanguis meus uere est potus’. Secundum hospitium fuit patibulum crucis, et istud hospitium ad litteram ingressus est in meridie. Ibi bibit, quando dixit: “Sitio”, sed tamen quia Iudei obtulerunt sibi acetum cum gustasset noluit bibere. Ibi requieuit, quando ‘inclinato capite, tradidit spiritum’; ideo dicit sponsa, Cant. I: ‘Indica michi ubi pascas, ubi cubes in meridie’. Tertium hospitium fuit sepulchrum ubi dormiuit, Ps.: ‘Ego dormiui et soporatus sum’. Ibi etiam cenam fecit omnibus sanctis; Hest. I: ‘Assuerus tertio anno imperii sui’, id est tertio tempore gratie, ‘fecit grande conuiuium cunctis principibus’, id est patriarchis, prophetis et apostolis, ‘et pueris suis’, id est uirginibus puritatem seruantibus, ‘fortissimis Persarum’, id est martyribus, ‘et Medorum inclitis’, id est confessoribus, ‘prefectis prouinciarum’, id est angelis.

Quarto Christus dicitur peregrinus quantum ad pericula que sustinuit. Solent peregrini sustinere pericula quandoque a sociis qui eos produnt, quandoque ab hospitibus qui eos occidunt, quandoque a latronibus qui eos expoliant. Sic Christus a suo socio, scilicet a Iuda, fuit traditus, Mt. ult.: ‘Amen dico uobis quia unus uestrum me traditurus est’; a iudeis inter quos fuerat hospitatus, a quibus fuit occisus et uulneratus, Zac. XIII: ‘Quid sunt plage iste in medio manuum tuarum, et dicet: hiis plagatus sum in domo eorum qui diligebant me’; a militibus a quibus fuit uestitus et expoliatus, Ioh. XIX: ‘Milites ergo cum crucifixissent eum acceperunt uestimenta eius et fecerunt quatuor partes, unicuique militi partem suam’, Ps.: ‘Diuiserunt sibi uestimenta mea et super uestem meam miserunt sortem’. Quinto dicitur Christus peregrinus propter insignia que reportauit. Solent enim peregrini quedam insigna in sclauinam portare, ad ostendendum quod suam peregrinationem compleuerunt et ut homines citius moueantur ad benefaciendum eis et ut securius per uiam incedant contra timorem hostium. Sic Christus ad patrem rediens cicatrices in carne retinuit. Primo in ostensionem paterne obedientie. Pater enim sibi commisit ut genus humanum sua passione redimeret; ut igitur patri ostenderet quod opus sibi iniunctum consummauerat, cicatrices retinuit, Ioh. XVII: ‘Opus consummaui quod dedisti michi ut faciam’. Secundo in prouocationem paterne misericordie, ut scilicet, hiis patri ostensis, eum ad misericordiam prouocaret ut nobis benefaciat et misericordiam suam nobis impendat, Heb. VIIII: ‘Introiuit Ihesus in ipsum celum ut appareat nunc uultui dei pro nobis’, I Ioh. II: ‘Aduocatum habemus apud patrem Ihesum Christum iustum et ipse est propitiatio pro peccatis nostris’. Tertio in signum nostre securitatis nobis acquisite, ne scilicet de cetero hostes in uia timeamus. Sicut enim hostes timent et fugiunt quando uident uexillum alicuius regis, sic demones timent et fugiunt quando uident crucis signaculum, Ys. XIII: ‘Super montem caliginosum’, id est dyabolum, ‘leuate signum’.

Vbi uel quando dominus Symoni Petro apparuit non determinatur. Quidam tamen dicunt quod quando ipse cum Iohanne ad monumentum cucurrit, ut habetur Ioh. XX, tunc Christus cum a monumento rediret sibi in uia apparuit. In hystoria tamen scholastica dicitur quod quando Petrus Christum negauit pre nimio dolore et rubore fugit in quandam foueam que gallicantus dicitur et ibi per tres dies in lacrimis fuit; et potest esse quod ibidem Christus sibi apparuit. Quicquid autem sit de tempore uel loco, certum est quod sibi apparuit; ideo dicitur: ‘Surrexit dominus uere et apparuit Symoni’. In quibus uerbis ostenditur quod Christus surrexit potenter, ueraciter et apparuit misericorditer.

Potenter quidem surrexit cum dicitur ‘dominus’, nam dominus est nomen potestatis. Eius autem resurrectio est tante potestatis quod est causa efficiens nostre resurrectionis que fit in presenti et que fiet in futuro. Resurrectio que fit in presenti est nostra iustificatio et dicitur resurrectio prima, Apoc. XX: ‘Beatus et sanctus qui habet partem in resurrectione prima’. Resurrectio que fiet in futuro est corporum resuscitatio et dicitur resurrectio secunda. Nullus autem resurget in resurrectione secunda ad gloriam nisi prius resurrexerit resurrectione prima per gratiam. De ista duplici resurrectione dicitur Os. VI: ‘Viuificabit nos post duos dies, in die tertia suscitabit nos’. Ad resurrectionem quidem primam duo dies requiruntur, scilicet ablatio culpe et collatio gratie. Ad resurrectionem uero secundam tres dies requiruntur, scilicet ablatio omnis culpe et collatio consummate gratie et depositio omnis miserie. Resurrectio igitur Christi tante est potentie quod est causa effectiua utriusque resurrectionis, prime scilicet et secunde. Faciet enim in fine mundi resurrectionem secundam, scilicet corporum nostrorum resuscitationem; I Cor. XV: ‘Quoniam quidem per hominem mors’, scilicet per Adam, ‘et per hominem resurrectio mortuorum’, scilicet per Christum. Cotidie autem facit resurrectionem primam que est per iustificationem, in qua peccator a culpa resurgit et ad gratiam dei redit, Ro. IIII: ‘Traditus est propter delicta nostra et resurrexit propter iustificationem nostram’. Ista autem resurrectio oportet quod sit integra ut, sicut homo in secunda resurrectione resurget cum toto corpore, sic in prima resurrectione resurgat cum toto corde ut, sicut in secunda resurrectione nichil de est de ueritate humane nature quod non resurgat ad gloriam, sic et in prima resurrectione nichil sit in corde quod non resurgat ad penitentiam. In corde quidem quatuor potentie considerantur, scilicet intellectiua, memoratiua, affectiua et operatiua. Sunt igitur quidam qui intellectiuam suam dant deo, memoratiuam dant peccato, affectiuam dant mundo, operatiuam dant dyabolo. In talibus tres partes sunt mortue, quarta uiuit, et ideo integraliter non resurgunt. Dant quidem deo aliqui suam intellectiuam, quia in ipsum credunt per fidem; taliter uiuunt demones, Iac. II: ‘Tu credis quoniam unus est deus, et bene facis, et demones credunt et contremiscunt’. Memoratiuam suam dant peccato, de aliquibus immunditiis memorando et delectando; tales sunt similes illis qui dicebant Num. XI: “In mentem nobis ueniunt cucumeres et pepones, porri, cepe et allia”. Cucumeres et pepones frigidi sunt, porri et cepe sunt caloris accensiua, et hec omnia sunt uilia. Eodem modo peccata sunt frigida, quia ignem amoris dei extingunt; sunt incensiua, quia malam concupiscentiam accendunt; sunt etiam uilia, quia animam uilem faciunt, Ier. II: ‘Quam uilis facta es, nimis iterans uias tuas’. Affectiuam suam dant mundo diligentes diuitias, delicias et honores, cum tamen dicatur I Ioh. II: ‘Nolite diligere mundum neque ea que in mundo sunt’. Et ponit Iohannes duas causas quare mundum diligere non debemus. Vna est quia amor mundi non potest stare cum amore dei, unde subdit: ‘Si quis diligit mundum, non est caritas patris in eo’. Alia est quia amor mundi breuis est et cito transit, ideo addit: ‘Mundus transit et concupiscentia eius’. Operatiuam suam dant dyabolo, quia faciunt dyabolo opera grata, Ioh. VIII: ‘Vos facitis opera patris uestri’. Que autem sunt opera subdit: ‘Ille homicida erat ab initio’, ‘cum loquitur mendacium, ex propriis loquitur’; dicitur etiam Sap. II: ‘Inuidia dyaboli mors introiuit in orbem terrarum’; dicitur etiam Iob XLI: ‘Ipse est rex super omnes filios superbie’. Ex quibus uerbis habetur quod opera dyaboli sunt occidere, mendacia dicere, inuidere et superbire. Vt igitur homo integraliter resurgat, oportet quod deo totum cor suum tribuat, ut scilicet uiuat in intellectiua, in deum ueraciter credendo; uiuat in memoratiua, Christi passionem et dei beneficia memoriter retinendo; uiuat in affectiua, deum super omnia diligendo; uiuat in operatiua, pietatis opera faciendo.

Secundo Christus surrexit ueraciter, ideo dicitur: ‘Surrexit dominus uere’. Sic etiam peccator debet ueraciter a peccato surgere et in gratia uiuere. Quod autem homo ueraciter uiuat, duo sunt signa, scilicet sensus et motus. Notandum autem est quod spiritus coniungitur corpori aliquando quantum ad motum tantum, sicut quando aliquis spiritus aliquod corpus assumit; aliquando quantum ad sensum tantum, sicut dicit Augustinus quod spiritus mali coniuncti sunt igni infernali non dantes igni motum sed recipientes ab illo igne sensum, nullum istorum corporum est uiuum; aliquando uero coniungitur spiritus corpori quantum ad sensum et motum, sicut anima rationalis coniungitur corpori organico, et istud corpus est uiuum. Est autem quoddam corpus quartum quod non habet sensum neque motum, sicut est lapis qui nec sentit nec per se mouetur. Si quis igitur uult scire si ueraciter a peccato resurrexit et si ueraciter uiuit, uideat si habeat sensum et motum. Sunt enim quidam qui habent tantum sensum, id est fidem, per quam de deo recte sentiunt, sed non habent motum, quia ad bona opera non mouentur, sicut sunt mali christiani; isti non sunt uiui, sed mortui, quia, sicut dicitur Iac. II: ‘Fides sine operibus mortua est’. Alii sunt qui non habent sensum, quia de deo ueraciter non sentiunt; uidentur tamen habere motum, quia uidentur facere aliqua opera de genere bonorum, sicut heretici; isti similiter sunt mortui, licet aliquibus uideantur esse uiui, Apoc. III: ‘Scio opera tua, quia nomen habes quod uiuas et mortuus es’. Alii sunt qui habent sensum fidei recte et motum operationis bone, sicut boni christiani; isti ueraciter surrexerunt et uiuunt seruantes illud quod dicitur Tit. II: ‘Sobrie et iuste et pie uiuamus in hoc seculo’; ipsi enim uiuunt sobrie quantum ad seipsos, pie quantum ad deum et iuste quantum ad proximum. Alii sunt pessimi et indurati qui nec de deo nec de futura uita fidem habent nec per opera bona se exercent; tales sunt similes statuis et lapidibus qui nec habent sensum nec motum, Ps.: ‘Simulacra gentium, argentum et aurum, opera manuum hominum’, idem: ‘Os habent et non loquentur etc.’.

Tertio Christus apparuit misericorditer, quia apparuit Symoni. Petrus quidem ex eo quod Christum negauerat in multa tribulatione erat et flere non cessabat. Magna ergo misericordia et pietas Christi fuit quod discipulum negantem et tribulatum non despexit, sed specialiter sibi apparuit et eum benigne consolatus fuit. Fecit Christus contra humanam consuetudinem. Honores enim tria mala inducere consueuerunt. Primo obliuionem, unde dicitur Gen. XL quod pincerna succedentibus prosperis oblitus est interpretis sui. Secundo inducunt elationem. Gregorius: ‘Plerumque si ad regiminis culmen quis eruperit, in elatione protinus permutatur; sic et Saul qui indignum prius se considerans fugerat, mox ut regni gubernacula suscepit intumuit’. Vnde etiam uulgariter dicitur quod honores mutant mores. Tertio inducunt in compassionem, quia magnates et principes parum sunt ad pauperes compassibiles, Amos VI: ‘Optimates capita populorum ingredientes pompatice domum domini, et nichil compatiebantur super contritionem domus Ioseph’. Christus uero post resurrectionem sic exaltatus fuit quod celi et terre potestatem accepit, Mt. ult.: ‘Data est michi omnis potestas in celo et in terra’; et tamen tanta eius exaltatio non induxit in ipsum aliquam obliuionem. Non enim suorum pauperum habuit obliuionem sed benignam recordationem, et ideo benigne eos uisitauit. Deus enim suorum fidelium obliuisci non potest tribus de causis que ponuntur Ys. XLIX. Prima est propter maternum affectum, unde dicit: “Numquid obliuisci potest mulier infantem suum, ut non misereatur filio uteris sui? Et si illa oblita fuerit, ego non obliuiscar tui”. Secunda est propter memoriale perpetuum, unde subdit: “Ecce in manibus meis descripsi te”. Tertia est propter sollicitationem assiduam; angeli enim qui sunt dati nobis in murum contra hostes semper deum pro nobis sollicitant, unde addit: “Muri tui coram oculis meis semper”. Secundo non induxit in eum aliquam elationem sed solitam seruauit humilitatem, unde dixit Magdalene Io. XX: “Vade ad fratres meos et dic eis ‘Ascendo ad patrem meum et uestrum etc.’”. In hoc quod parue mulieri tam familiariter loqui uoluit et ipsam nuntiam destinauit, notatur magna humilitas; in hoc quod ‘fratres’ eos uocat, notatur magna equalitas; in hoc quod dicit ‘ad patrem meum et patrem uestrum’, notatur magna communitas. Christus igitur sic exaltatus nullam habuit elationem, quia tantam habuit humilitatem, equalitatem et communitatem. Tertio non induxit in eo aliquam incompassionem, sed potius magnam compassionem seruauit, omnibus discipulis apparendo. Specialiter Petro magnam compassionem ostendit, quia magnam habebat tribulationem. In tantum enim de negatione sua doluit quod tota uita sua in lacrimis fuit. Vnde dicit Clemens quod in tantum flebat quod tota facies sua ex lacrimis uidebatur adusta, unde etiam sudarium in sinu ferebat quo fluentes lacrimas detergebat. Insuper quando gallum aliquem cantantem audiebat lacrimas continere non poterat, quia igitur sic tribulatus erat. Ideo Christus specialiter sibi apparuit et eum benigne consolatus fuit.

Dominus noster inter suos discipulos tria specialiter in usu habuit, scilicet in medio eorum stare, pacem eis semper offerre et si aliquando turbabantur statim eos reconciliare. Ista tria in presenti euangelio notantur.

Primo enim in medio discipulorum stetit. Ipse quidem semper medium dilexit. Nam in natiuitate stetit in medio duorum animalium, in uita stetit in medio discipulorum, in morte stetit in medio duorum latronum, post mortem, id est resurrectionem, similiter stetit in medio discipulorum, sicut dicitur hic. Per hoc nos instruit quod in omnibus operibus nostris debemus tenere medium et fugere extrema. Aliter enim ipsa opera nostra non essent uirtuosa, quia omnes uirtutes sunt in medio. Et ponamus exemplum in uirtutibus cardinalibus et theologicis. Prudentiam quidem circumstant duo extrema, unum per modum excessus, scilicet nimia curiositas, aliud per modum defectus, scilicet fatuitas; prudentia uero tenet medium, non declinans ad extremum curiositatis nec fatuitatis. Iustitiam circumstant duo extrema, unum per modum excessus, scilicet nimia seueritas, aliud per modum defectus, scilicet nimia lenitas; iustitia uero tenet medium, non declinans ad extremum seueritatis nec nimie lenitatis. Temperantiam circumstant duo extrema, unum per modum excessus, scilicet gulositas, aliud per modum defectus, scilicet nimia extenuitas; temperantia uero tenet medium, non declinans ad extremum gulositatis nec nimie extenuitatis. Fortitudinem circumstant duo extrema, unum per modum excessus, scilicet crudelitas, aliud per modum defectus, scilicet pusillanimitas; fortitudo uero stat in medio, non declinans ad extremum crudelitatis nec pusillanimitatis. Similiter fidem circumstant duo extrema, unum per modum excessus, scilicet nimia leuitas, quando scilicet homo est nimis facilis et leuis ad credendum omnia que audit, aliud per modum defectus, scilicet nimia tarditas; fides autem tenet medium, quia credit credenda, et ideo non declinat ad extremum leuitatis nec tarditatis. Similiter spem circumstant duo uitia, unum per modum excessus, scilicet nimia presumptio, aliud per modum defectus, scilicet desperatio; spes autem tenet medium, quia sperat speranda et non sperat non speranda et ideo non declinat ad extremum presumptionis nec desperationis. Caritas autem non habet aliquod extremum per modum excessus, quia nullus posset nimis diligere deum; ideo igitur Christus in medio stabat ut nos instrueret quod semper in nostris operibus medium teneamus.

Secundo Christus pacem discipulis obtulit dicens: “Pax uobis”. Dicit autem Iohannes quod in ista apparitione et in alia quam fecit in octauo die Christus ter dixit eis “Pax uobis”, ad notandum quod homo debet habere pacem in corde, in ore et in opere. Pax cordis est quies et tranquillitas mentis cum deo, de qua dicitur Ioh. XVI: ‘In mundo pressuram habebitis, in me autem pacem’. Sed notandum quod quidam sunt qui habent pacem et quietem cum deo in mente, sed non in corpore, sicut serui dei qui iugum Christi accipiunt, carnem suam mortificando, sed tamen in deo quiescunt, mentem suam a malis fantasmatibus conseruando; de talibus dicitur Mt. XI: ‘Tollite iugum meum super uos’, ‘et inuenietis requiem animabus uestris’. Istud est illud sabbatum requiei de quo dicitur Leu. XVI: ‘Sabbatum requietionis domini est et affligetis animas uestras religione perpetua’. Alii sunt qui habent pacem et quietem in corpore, sed non in mente, sicut peccatores; de quibus dicitur Ier. XLVIII: ‘Requieuit in fecibus suis’, Luc. XII: ‘Anima mea, habes multa bona’, ‘requiesce et comede etc.’; sed non possunt requiescere in mente quia, sicut dicitur Ys. LVII, ‘Impii quasi mare feruens quod quiescere non potest’. Istam talem requiem demones derident, Thren. I: ‘Viderunt eam hostes et deriserunt sabbata sua’. Alii sunt qui habent pacem et quietem in corpore et in mente, sicut beati, Ys. XXXII: ‘Sedebit populus meus in pulchritudine pacis in tabernaculis fiducie et in requie opulenta’. Istud est illud sabbatum requiei, de quo dicitur Ys. ult.: ‘Erit sabbatum ex sabbato’, quia ex requie mentis peruenitur ad requiem eternitatis. Alii sunt qui non habent pacem nec quietem nec corpore nec mente, sicut dampnati; de quibus dicitur Ier. XVI: ‘Seruietis diis alienis qui non dabunt uobis requiem die ac nocte’. Secundo debemus habere pacem in ore ut semper uerba pacifica habeamus, Prou. XII: ‘Qui autem pacis ineunt consilia, sequitur eos gaudium’. Ex hoc enim cognoscitur quod homo sit ciuis celestis, quando scilicet loquitur uerba celi. Deus enim tres prouincias fecit et in qualibet ipsarum proprium linguagium posuit, scilicet prouinciam celestem, terrestrem et infernalem. Linguagium prouincie celestis est uerba pacis et edificationis habere, deum benedicere et laudare, Ps.: ‘Beati qui habitant in domo tua, in secula seculorum laudabunt te’. Linguagium prouincie terrestris est de terrenis tractare, Io. III: ‘Qui de terra est, de terra loquitur’. Linguagium prouincie infernalis est deum maledicere et blasphemare, unde dicitur de dampnatis Ys. VIII: ‘Cum esurierit, irascetur et maledicet regi suo et deo suo’. Cognoscitur igitur quis de qua sit prouincia ad loquelam suam; unde dictum fuit Petro Mt. XXVI: “Galileus es, nam et loquela tua manifestum te facit”. Qui igitur loquitur uerba pacis, edificationis et laudis dei, signum est quod ipse spectat ad prouincias celi; unde dicebat dominus qui habebat linguagium celi, Io. VIII: “Quare loquelam meam non cognoscitis”. Qui loquitur uerba terrena et mundana, signum est quod spectat ad prouinciam mundi, I Io. IIII: ‘Ipsi de mundo sunt, ideo de mundo loquuntur et mundus eos audit’. Qui loquitur uerba maledictionis, mendacii et detractionis, signum est quod pertinet ad prouinciam inferni, quia illud est proprium linguagium dyaboli, Io. VIII: ‘Cum loquitur mendacium ex propriis loquitur, quia mendax est et pater eius’. Tertio debemus habere pacem in operibus nostris, ut scilicet cum omnibus hominibus pacifice uiuamus, Ro. XII: ‘Si fieri potest quod ex uobis est, cum omnibus hominibus pacem habentes’. Ista enim pax ad tria bona ualet. Primo quod ex hoc multiplicantur bona temporalia. Ieronimus: ‘Concordia parue res crescunt, discordia uero maxime dilabuntur’. Secundo acquiruntur bona spiritualia. Et istud ostendit Chrysostomus super Iohannem dicens quod si decem homines unanimes habitauerint, unus est in decem et decem in uno. Vnusquisque enim eorum decem animas habet, uiginti manus, uiginti oculos et uiginti pedes habet. Dicuntur autem habere decem animas, quia communicant sibi sua desideria et suas orationes; dicuntur habere uiginti oculos, quia communicant sibi sua consilia et suas prouisiones; dicuntur habere uiginti manus, quia communicant sibi sua opera et suas defensiones; dicuntur habere uiginti pedes, quia communicant sibi sua onera et suas supportationes. Tertio ex pace acquiruntur bona celestia. Deus enim in suo testamento pacem nobis dimisit, Io. XIIII: ‘Pacem relinquo uobis, pacem meam do uobis’. Qui igitur testamentum patris non seruabit, hereditatem celestem non possidebit. Soli enim pacifici sunt filii dei, Mt. V: ‘Beati pacifici, quoniam filii dei uocabuntur’; soli autem filii dei sunt heredes dei, Ro. VIII: ‘Si autem filii, et heredes’.

Tertio Christus discipulos conturbatos confortauit. Ipsi enim remanserant post suam passionem in multo merore, multo timore et multo errore. Sed Christus resurgens et eis apparens mestos letificauit, unde dicitur Luc. XXIIII: ‘Adhuc autem illis non credentibus et mirantibus pre gaudio etc.’; timidos confortauit, dicens: “Ego sum nolite timere”; erroneos certificabit. Quidam enim inter eos erant qui credebant ipsum esse spiritum, sed illis dixit: “Palpate et uidete quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me uidetis habere”. Alii credebant ipsum assumpsisse corpus suum non ueraciter, sed fantastice suscitatum; istis dixit: “Habetis hic aliquid quod manducetur etc.”. Fantastice autem resuscitati comedere non possunt. Alii credebant ipsum assumpsisse corpus alienum et non corpus proprium quod in cruce fuit confixum; istis dixit: “Videte manus meas et pedes meos quia ego ipse sum”. In hoc autem quod Christus cicatrices uulnerum suorum ostendere uoluit, dat nobis exemplum quod uulnera cordium nostrorum non debemus abscondere, sed ea sananda manifestare. Sed notandum quod uulnera aliquando sunt recentia, aliquando inueterata, aliquando putrida effecta; recentia curantur unctione siue leuis emplastri appositione, inueterata sanantur adustione, putrida incisione. Tunc igitur uulnera peccatorum nostrorum sunt recentia, quando adhuc sunt in uoluntate siue in recenti opere; tunc sanari possunt unguento uel emplastro, id est leuis penitentie remedio, Ecc. X: ‘Languor prolixior grauat medicum, breuem languorem precidit medicus’, eiusdem XXXVIII: ‘Vnguentarius faciet pigmenta suauitatis et unctiones conficiet sanitatis’. Tunc uero sunt inueterata, quando in longam consuetudinem sunt deducta, in quorum persona dicit propheta: ‘Inueteraui inter omnes inimicos meos’; et tunc sanantur adustione, id est adustiua et pungitiua carnis maceratione. Istam adustionem petebat propheta dicens: ‘Vre renes meos et cor meum’. Tunc uero sunt putrida, quando homo tam diu stat in peccatis quod fetet coram deo et hominibus, Ioel. I: ‘Computruerunt iumenta in stercore suo’; in persona talium dicit propheta: ‘Putruerunt et corrupte sunt cicatrices mee a facie insipientie mee’; talia uulnera sanantur incisione, id est incisiua a deo immissa tribulatione. Tunc enim sepe carnes putride auferuntur et ipsi tribulationibus prouocati ad deum celeriter conuertuntur, Ps.: ‘Multiplicate sunt infirmitates eorum, postea accelerauerunt’.

Ista eadem apparitio plenius ponitur Io. XX, ubi dicitur: ‘Cum esset sero, die illo una sabbatorum, uenit Ihesus et stetit in medio et dixit eis: “Pax uobis” etc.’. Circa hanc apparitionem sciendum est quod post Christi passionem discipuli non credebant nec sperabant eum amplius resurrecturum. Vnde Christus in ista apparitione per omnes quinque sensus corporis suam resurrectionem eis ostendit.

Primo per uisum, cum dixit: “Videte manus meas et pedes meos quia ego ipse sum“ et Iohannes addit quod etiam ostendit eis latus. Non sine causa autem dominus uoluit recipere uulnera in hiis locis que in hac apparitione eis ostendit, scilicet in latere, iuxta cor, in manibus et pedibus. Si quis enim est frigidus in amando, uideat latus Christi iuxta cor perforatum et inflammabitur ad amorem; unde sponsus alloquitur sponsam, dicens Cant. VIII: “Pone me ut signaculum super cor tuum, ut signaculum super brachium tuum, quia fortis est ut mors dilectio”. Si quis est tepidus in operando, uideat eius manus perforatas et incitabitur ad laborem, Ys. XLIX: ‘Ecce in manibus meis descripsi te’; multum Christus manibus suis laborauit quando in cruce eas extendit, Prou. I: ‘Extendi manus meas et non fuit qui aspiceret’. Si quis est infirmus in aduersa sustinendo, uideat eius pedes perforatos et animabitur ad subportationem; eius enim pedes fuerunt perforati et sanguine tincti, Ps.: ‘Intingatur pes tuus in sanguine’. Pedes enim sui totum corpus eius in cruce sustentauerunt et inde dolorem maximum persenserunt. Sustineamus ergo et nos exemplo Christi aduersa, Heb. XII: ‘Recogitate eum qui talem aduersus semetipsum sustinuit a peccatoribus contradictionem, ut ne fatigemini animis uestris deficientes’.

Secundo manifestauit suam resurrectionem per auditum, cum dixit: “Pax uobis”. Audientes enim discipuli uocem Christi eum ad loquelam cognouerunt, et maxime quia habebat talem modum salutandi, scilicet ‘pax uobis’, per quod datur nobis exemplum ut semper uerba pacis habeamus. Sed de multis dicitur Ecc. XXVIII: ‘Lingua tertia multos commouit et dispersit illos de gente in gentem’. Contingit aliquando magnum monstrum, quod scilicet unus homo habeat tres linguas. Vna est lingua adulationis que blanditur in facie; alia est detractionis que mordet in absentia; tertia est dissensionis que seminat iurgia. Omnes iste lingue essent abscindende. Prima, quia decipit, Ys. III: ‘Popule meus, qui beatum te dicunt ipsi te decipiunt’. Secunda, quia infamat; ideo non debet aliquis morari neque assiduus esse cum talibus; unde de eo qui cum talibus assidue conuersatur dicitur, Ecc. XXIII: ‘Ne forte assiduitate tua infatuatus improperium patiaris et maluisses non nasci’. Tertia, quia conturbat, Eccl. VII: ‘Calumpnia conturbat sapientem’; immo talis lingua a deo ualde oditur, Prou. VI: ‘Sex sunt que odit dominus et septimum detestatur anima eius’; istud autem septimum est ille ‘qui seminat inter fratres discordias’.

Tertio manifestauit suam resurrectionem per olfactum, per hoc quod dixit Iohannes: ‘Insufflauit et dixit eis: “Accipite spiritum sanctum etc.”.

Eius etiam flatus erat ualde odoriferus, quia ab illo pectore procedebat quod apotheca charismatum erat. In Christo quidem fuit mirra, id est caro mortificata; fuit thus, id est anima deuotissima; fuit balsamum, id est deitas pretiosissima. Ille igitur flatus habebat odorem mirre, in quantum procedebat a carne mortificata; habebat odorem thuris, in quantum procedebat ab anima deuota; habebat odorem balsami, in quantum procedebat a deitate pretiosa.

Quarto manifestauit suam resurrectionem per gustum, quia obtulerunt ei partem piscis assi et fauum melis. In fauo enim est cera et mel; per piscem assum, intelligitur eius caro in cruce assata; per mel, eius diuinitas dulcissima; per ceram, eius anima lumine sapientie plena. Illi igitur comedunt piscem assum qui delectantur circa eius passionem; illi comedunt mel qui delectantur circa eius diuinitatem; illi comedunt mel cum cera qui delectantur in deitate beata et in anima gratia et ueritate plena.

Quinto manifestauit suam resurrectionem per tactum, unde dixit eis: “Palpate et uidete quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me uidetis habere”; et Iohannis dicit quod prebuit palpanda sua uulnera, cum dixit Thome: “Infer digitum tuum huc et uide manus meas etc.”. Christus enim seruat cicatrices suorum uulnerum et ratione sui et ratione nostri. Ratione sui ut secum semper deferat insignia uictorie sue gloriose. Vnde dicit Beda super Lucam: ‘Miles in prelio fortiter agens et uictoriam obtinens multis uulneribus confossus est. Dicit medicus: “Vis sanari sine omni cicatrici, uel cum cicatricibus sine omni deformitate?”. Puto quod in signum sue uictorie cicatrices seruaret’. Ille enim cicatrices sunt in Christo non in deformitatem, sed in magnam pulchritudinem. Vnde dicit Chrysostomus quod cicatrices in Christo radiis solis sunt lucidiores. Sicut enim honor est militi de prelio reuertenti deferre scutum fractum, sic honor est Christo deferre secum sue uictorie gloriosum triumphum; unde dicit Glossa super Lucam: ‘Non ex impotentia curandi cicatrices seruauit, sed ut perpetuum uictorie sue circumferat triumphum’. Secundo seruat cicatrices uulnerum ratione nostri, ut scilicet eas pro nobis patri representet et ipsum nobis reconciliet. Cicatricum enim representatio est quedam pro nobis apud patrem intercessio, sicut miles tacens ab imperatore impetrat, quando uulnera que pro ipso recepit sibi demonstrat. Vnde legitur in hystoria scholastica quod Antipater Idumeus, pater magni Herodis, in quodam prelio in seruitio imperatoris uulnera multa suscepit. Qui tandem ab emulis accusatus et ab imperatore citatus reiectis uestibus dixit: «Ego, Cesar, nolo me excusare apud te si ego diligo te, sed ista uulnera que recepi pro te loquantur pro me si ego diligo te». Tunc imperator placatus in gratiam suam ipsum recepit. Sic etiam Christus uulnera patri ostendit ut insinuet quantum nos dilexit et quam care nos emit, ut sic ad misericordiam patrem inducat. Vnde Antonius assumens illum uersum ‘Respice in faciem Christi tui’ dicit, ac si dicat propheta: «Si non uis, pater, respicere in nos, respice in filium tuum qui tam care emit nos». Bernardus: ‘Securum habemus accessum ad patrem, o homo, ubi mater ante filium et filius ante patrem; mater ostendit filio pectus et ubera, filius ostendit patri latus et uulnera. Nulla ergo poterit esse repulsa, ubi tot occurrunt caritatis insignia’. Ex hiis igitur patet quod Christus per omnes corporis sensus manifestauit suam resurrectionem. Ipse igitur filius dei qui ‘resurgens a mortuis, iam non moritur, mors illi ultra non dominabitur’ faciat nos resurgere a peccato, faciat mori sine peccato, faciat ut ultra nobis non dominetur peccatum, ut sic a peccato resuscitati, peccato mortui, a peccato liberi, de ista prima resurrectione a culpa peruenire mereamur ad secundam resurrectionem in gloriam. Ad quam meritis et precibus gloriose uirginis Marie matris sue, beati Dominici patris nostri ipse filius dei nos perducat, qui cum patre et spiritu sancto regnat per infinita secula. Amen.